TOPRAK MLKYET

SEMPOZYUM BLDRLER

Memleket Yaynlar

Toprak Mlkiyeti Sempozyum Bildirileri Yayna Hazrlayan: Dr. Sonay Bayramolu zuurlu Memleket Yaynlar: 5, Ankara, Haziran 2010 ISBN: 978-9944-5435-2-1

Dzelti: Dr. Tekin Avaner Dr. Esra Ergzelolu Kilim Dr. Aytl Gneer Demirci

Kapak ve Tasarm: idem Demircan

Bask ve Cilt: zdoan Matbaas

Memleket Yaynlar Ziya Gkalp Caddesi, 30/17 06420 Kzlay, Ankara (312) 430 35 60
merkez@yayed.org.tr

TOPRAK MLKYET

Yayna Hazrlayan Sonay BAYRAMOLU ZUURLU

Memleket Yaynlar

Bilim Danma Kurulu

Do. Dr. Ali AKYILDIZ Prof. Dr. Atilla GKTRK Do. Dr. Aynur AYDIN Do. Dr. Aye ODMAN BOZTOSUN Prof. Dr. Aziz KONUKMAN Yrd.Do.Dr. Bahadr AYDIN Prof. Dr. Bilsay KURU Prof. Dr. Birgl AYMAN GLER Dr. Blent DURU Do. Dr. Blent GLUBUK Prof. Dr. Can HAMAMCI Prof. Dr. Cevat GERAY Do. Dr. aatay KESKNOK Yrd.Do.Dr. Elvan GLKSZ Prof. Dr. Fuat ERCAN Do. Dr. Gamze YCESAN DEMR Yrd.Do.Dr. Gkhan GNAYDIN Prof. Dr. Glser ZTUNALI KAYIR Prof. Dr. Hseyin ERKAN
Bilim Danma Kurulu Do. Dr. Ali AKYILDIZ Prof. Dr. Atilla GKTRK Do. Dr. Aynur AYDIN Do. Dr. Aye ODMAN BOZTOSUN Dzenleme Prof. Dr. Aziz KONUKMAN Yrd.Do.Dr. Bahadr AYDIN Prof. Dr. KURU Prof. Dr. Bilsay Birgl Ayman GLER Prof. Dr. Birgl AYMAN GLER (Bakan) Dr. Blent DURU Dr. Sonay BAYRAMOLU Do. Dr. Blent GLUBUK (Sekreter) Prof. Dr. Can HAMAMCI Prof. Dr. Cevat GERAY ZTEN Ali Fahri Do. Dr. aatay KESKNOK Av. Ali Rza BELGN Yrd.Do.Dr. Elvan GLKSZ Dr. Asl AKAY Prof. Dr. Fuat ERCAN Do. Dr. Av. Blent AKAMETE Gamze YCESAN DEMR Yrd.Do.Dr. Gkhan GNAYDIN lyas OSMANAAOLU Prof. Dr. Glser ZTUNALI KAYIR Prof. Dr. Hseyin ERKAN Prof. Dr. Birgl Ayman GLER (Bakan) Dr. Sonay BAYRAMOLU (Sekreter) Ali Fahri ZTEN Av. Ali Rza BELGN Dr. Asl AKAY Av. Blent AKAMETE lyas OSMANAAOLU

Prof. Dr. aya R Kaya GVEN Prof. Dr. Korkut BORATAV Do. Dr. Kbra CHANGR AMUR Prof. Dr. Mehmet ECEVT Prof. Dr. Melih ERSOY Dr. Menaf TURAN Metin YEN Prof. Dr. Murat BALAMR Muzaffer LHAN ERDOST Prof. Dr. Nesrin ALGAN Prof. Dr. Ouz OYAN Prof. Dr. Oya KYMEN Do. Dr. zcan ALTABAN Refet ERM Prof. Dr. Ruen KELE amil RVAN Prof. Dr. Tayfun ZKAYA Ycel ALAR B
Prof. Dr. aya R Kaya GVEN Prof. Dr. Korkut BORATAV Do. Dr. Kbra Kurulu CHANGR AMUR Prof. Dr. Mehmet ECEVT Prof. Dr. Melih ERSOY Do. Dr.TURAN CHANGR AMUR Dr. Menaf Kbra Metin YEN Mehtap YILMAZ Dr. Prof. Dr. MuratDr. Melih ERSOY Prof. BALAMR Muzaffer LHAN ERDOST Dr. ALGAN Prof. Dr. NesrinMenaf TURAN Prof. Dr. Ouz OYANBAYRAM Mfit Prof. Dr.Dr. Nilgn GRER TAMER Do. Oya KYMEN Do. Dr. zcan ALTABAN Refet ERM Redife KOLAK Prof. Dr. Ruen KELE Selim TULUMTA amil RVANnal RNEK Prof. Dr. Tayfun ZKAYA Ycel ALAR

Do. Dr. Kbra CHANGR AMUR Dr. Mehtap YILMAZ Prof. Dr. Melih ERSOY Dr. Menaf TURAN Mfit BAYRAM Do. Dr. Nilgn GRER TAMER Redife KOLAK Selim TULUMTA nal RNEK

NDEKLER
Sunu ..................................................................................................................................................... 9 nsz .................................................................................................................................................. 11 Al Konumalar......................................................................................................................... 15 AILI BLDRS: Muzaffer lhan ERDOST Demokratikleme Asndan Toprak Reformu ................................................................... 19

TRKYE'DE TOPRAK REFORMU

Toprak Reformu ve 1971 Dnemi Refet ERM ........................................................................................................................................ 35 Toprak Reformu ve Urfa Deneyimi Prof. Dr. Yavuz TEKELOLU..................................................................................................... 41 Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu Tartmalarnn Rol Nevzat Evrim NAL ...................................................................................................................... 49

TOPRAK MLKYETNDE DNM KAMULATIRMA - ZELLETRME

Cumhuriyetten Gelecee Trkiye Topraklarnn Mlkiyet Yaps Grol ERGN ..................................................................................................................................... 64 Topran Menkulletirilmesi Mfit BAYRAM, Menaf TURAN.................................................................................................. 72 2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar ve Toprak Mlkiyeti: Efemukurunda Mlkiyet Nedir Alp Ycel KAYA ............................................................................................................................... 82 Kamulatrmann Deiimi zelletirme Devletletirme kiliinde Nereye Dyor? Ali SOMEL.......................................................................................................................................... 98 Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi ve zellemesi irin Glcen EREN ...................................................................................................................... 115 Devletin Tanmaz Mlkiyeti Emine KARAKU ......................................................................................................................... 132

TARIM ve MLKYET
Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar: Endstriyel Tarm Kyl Tarm Tayfun ZKAYA ........................................................................................................................... 150 Sanayiden Tarlaya Deiim likisi: Szlemeli retim/iftilik ve Mlkszleme Berna G. MFTOLU, Umut ULUKAN .............................................................................. 169 Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi Toprak Mlkiyeti likisi Atakan BKE, F. Kbra GKDEMR ..................................................................................... 188 Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi ve Krsal Kadnn Mlkiyet Sahiplik likileri Mina FURAT .................................................................................................................................. 204 ereflikohisar Karabk Ky Arazilerinin Mlkiyet Durumu Ramazan YCEL, Aye BULUR ............................................................................................... 220

KENTSEL DNM ve MLKYETN EL DETRME BMLER

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar Selim TULUMTA ........................................................................................................................ 237 Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar aban NAM, Asl BAARIR ..................................................................................................... 256 Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet Durumu ve Kltr Varlklarnn Mlkiyet Sorunlarnn zmne likin Bir neri Tuba AKAR, Emre MADRAN ................................................................................................... 272 Toprak Mlkiyeti Temelinde Eskiehirin Kentsel Deiim Sreci F. Ayn K. TURHANOLU, Mehmet C. ECEVT ................................................................ 285 Neoliberal Kentleme Karsnda Barnma Hakk Mcadeleleri: Mlkiyet Asndan Bir nceleme Aynur ZUURLU ....................................................................................................................... 297

KENTSEL RANT
Kentsel Arazi Deer Art Sreci Ankara Mustafa Kemal Mahallesi rnei Tanyel . ECERAL, idem VAROL, Leyla ALKAN .......................................................... 307 Antalya Kenti, Topraklar zerinde Oynanan Oyunlarla Ykma Uratlyor Glser ZTUNALI KAYIR ......................................................................................................... 326 potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd Yldz ABK ..................................................................................................................................... 347 Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama Mithat Arman KARASU ............................................................................................................. 369 Rantn Vergilendirilmesi Hatice YURTSEVER..................................................................................................................... 385

DOAL VARLIKLAR
Ormanda Mlkiyet Haklar, Tarihsel ve Gncel Gelimeler Elvan GLKSZ......................................................................................................................... 400 lkemizde ve Dnyada Ormanlarn Mlkiyeti Cemil ATA ...................................................................................................................................... 414 Kylarn Hukuki Rejimi, Mlkiyet ve evre Sorunlar Sheyla Suzan ALICA ................................................................................................................. 419 TCKde Zamanam Kurallar erevesinde Yargtayn Sit Alanlarna El Atma ve Saldr Su Deerlendirmesinin Sonular Halil GNER .................................................................................................................................. 433 1999 Ylna Kadar Anayasalarmzda Yer Almayan Devlet Mlkiyeti Kavram ve Madenler zerinde Hkm ve Tasarruf Volkan KAYA ................................................................................................................................. 447

YABANCILARA TOPRAK SATII

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar N. Aye ODMAN BOZTOSUN ................................................................................................... 457 Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Satnn Dnemsel Farkllklar zerine ok Boyutlu Bir Deerlendirme Nilgn G. TAMER, Fatma ERDOANARAS, zlem GZEY, lk YKSEL .............. 473 Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler Sonay BAYRAMOLU ZUURLU, Mehtap KAYIKI YILMAZ ................................... 494 Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii Iraz AKI, Mete ZKURT .......................................................................................................... 510 Toprak Sat ve Maynl Araziler Suay KARAMAN ........................................................................................................................... 525 Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi: Dalyan rnei Sibel BAKIRCI, Fatma ERDOANARAS ............................................................................... 538

KADASTRO, YNETM ve PLANLAMA

Toprak Mlkiyetini Tespit ve Kullanmda Kadastro Hseyin ERKAN ........................................................................................................................... 551 Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyadaki Plan Uygulama Aralarnn rdelenmesi F. Sphan Nakibolu .................................................................................................................. 562 Mlkiyet Hakknn lkemizdeki Mevcut Planlama Uygulamalar Karsndaki Durumu ve Deer Tabanl Planlama Yaklam smail TOPU ................................................................................................................................ 578 Tapu Sicil Mdrlkleri Sorunlarn Kayna Dei, zmlerin Anahtardr Mehmet CESUR ............................................................................................................................ 584

MLKYET HAKKI TARTIMALARI

Trkiyede Kamulatrma ve Uygulama Problemleri Necati EVREN, Tayfun AY...................................................................................................... 592 Kamu Yarar zel Yarar Geriliminde Toprak Mlkiyetine dare Hukuku Asndan Bakmak Mslm AKINCI ........................................................................................................................... 607 Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin Kazanlmas ebnem AKPEK........................................................................................................................... 617

TOPRAK HAKKI ve DRENLER

Kentsel Dnm Yamas ve Kent Yoksullarnn Barnma Hakk Mcadelesi Kutay MER ................................................................................................................................. 632 stanbulda Kamu Okullarnn Arsalarnn Sermayeye Sat ve Emirgan Krler Okulu zelinde Okuluma Dokunma Kampanyas Mahmut KEEC .......................................................................................................................... 641 Kamuya Ait Deprem Konutlarnn Sermayeye Sat ve zmit Arzlda Depremzedelerin Barnma Hakk Mcadelesi isem UUR .................................................................................................................................. 646 Nide Ulukla Kyllerinin Siyanrl Altn Madenciliine Kar Mcadelesi Hseyin ZELK ........................................................................................................................ 652 Akarsularn Sermayeye Satna Kar Karadeniz Halknn evre ve Toprak Mcadelesi Mehmet GRKAN ........................................................................................................................ 657 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Sonu Bildirisi ...................................................... 664 Dizin669

SUNU

Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 17-18 Aralk 2009 tarihlerinde Ankarada ODT Mezunlar Vinelik Tesislerinde gerekletirildi. Toplant, Cumhurbakanmz Ahmet Necdet Sezerin katlmlaryla onurland, glendi ve ykseldi. Byle bir toplant yaplmasna ilikin ilk karar bir yl nce alnm, ilk ar Mart 2009da yaplmt. almalar, rgtlerimizin de iinde bulunduu toplam 17 kuruluun eitli destekleriyle srdrlerek tamamlanmtr. Hazrlk sreci, aada adlar bulunan kurum ve rgt temsilcilerinin yer ald Dzenleme Kurulu tarafndan yrtlmtr. Sempozyumun bilimsel yn ise, Bilim Danma Kurulu tarafndan belirlenmitir. Bilim Danma Kurulu yeleri balca temalar ve arl bildirileri belirlemi, gnderilen bildirileri deerlendirmi, oturumlar planlamtr. Sempozyum Programnn kesinletirildii son toplant 12 Eyll 2009 gn yaplm, bu alma bir tr Sempozyum ncesi altay leni olarak hafzalarmza kaznmtr. ki gnlk almada alan kitap sergilerine de ev sahiplii yapan ODT Mezunlar Dernei ve Vinelik Tesisleri iletmesi, Sempozyum almalar iin salad yaln, sakin, zenli ve belki de bu nedenle son derece etkileyici ortamla almamza en byk desteklerden birini sunmutur. Toprak Mlkiyeti Sempozyumu, yalnzca ok sayda kuruluun deil, ayn zamanda ok sayda gnll kiinin sahiplenmesiyle gereklemitir. Bu ortak abada yer alan tm dostlarmza itenlikle teekkr ediyoruz. Prof. Dr. Birgl Ayman GLER YAYED Genel Bakan Ali Fahri ZTEN HKMO Genel Bakan Do. Dr. Gkhan GNAYDIN ZMO Genel Bakan

Toplantnn sahibi kurulular: Abant zzet Baysal niversitesi Birleik Tamaclk Sendikas Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm Gazi niversitesi Tapu Kadastro Meslek Yksekokulu Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei ODT Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm ODT Mezunlar Dernei TMMOB evre Mhendisleri Odas TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas TMMOB Maden Mhendisleri Odas TMMOB Peyzaj Mimarlar Odas TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas Tketici Haklar Dernei Trk Hukuk Kurumu Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Trkiye Ormanclk Kooperatifleri Merkez Birlii Yerel Ynetim Aratrma, Yardm ve Eitim Dernei

NSZ

Toprak Mlkiyeti Sempozyumunda szl olarak sunulan bildirilerden metni bize ulatrlanlarn tm, elinizdeki kitapta bir araya getirilmitir. Kitap, Trkiyede toprak mlkiyeti konusunun eitli boyutlarn ele alan almalarn genel bir dkm gibi dnlebilir. Bildiriler, Trkiyede toprak mlkiyeti konusundaki birikimin resmini, btnyle olmasa da, byk lde gstermektedir. Uzun zamandr bilimsel ve siyasal ilgi alan olmaktan km toprak mlkiyeti konusunda bunca deerli alma heyecan vericidir. Gndemden den bu konu, gerekten toplum yaamnda nemsizlemeye balam mdr? Ya da siyasal ve toplumsal adan nemini yitirmi midir? Prof. Dr. Birgl Ayman Glerin toprak hakkna vurgu yapt Sempozyum al konumasnda ve Muzaffer lhan Erdost hocamzn al bildirisinde, toprak reformunun baarlamamasnn sonular irdelenirken, bu sorunun yant ak bir biimde verilmektedir. Toprak mlkiyeti, toprak reformu ve toprak hakk tartmas, nemini yitirmemi ancak unutmaya yz tutmu konulardr. Bununla birlikte, Sempozyumda sunulan bildiriler, bize unutmaya yz tutan bu tartmalarn canlanmas iin her tr bilimsel, akademik ve siyasal merakn hala varolduunu gstermitir. Otuz yldr liberal politikalarn darmadan ettii sosyal devlet ve vatandalk haklar, Sempozyum bildirilerinde en ak ekilde ifade edilmitir. Artk mlkiyet hakk tartmas yeni bir eie gelmitir. Bireysel mlkiyet hakk ya da toprak hakk, kr olgusu karsnda, hukuksal alanda da yenik dmeye balamtr. Sempozyum bildirileri, toprak hakk ve mlkiyet hakk konusunda yeniden toplumsal yarar ne kartan bak alarnn gelitirilmesi gerekliliini ak bir biimde ortaya koymutur. Sempozyum bildirilerini on balk altnda bir araya getirdik. Birinci Blm, Trkiyede Toprak Reformu baln tamaktadr. 70li yllarda toprak reformu konusunda hukuksal alanda ve uygulamada neler yaplmtr? Toprak reformunun baarlmamasnn tarihsel nedenleri nelerdir? Bu sorularn yantlarn bulabileceimiz bildirileri iermektedir. kinci blm, Toprak Mlkiyetinde Dnm Kamulatrma zelletirme baln tamaktadr. Bu blmde, ncelikle Cumhuriyet tarihi boyunca toprak sorunu ve bu sorunun zmne ilikin dncelere

(maynl arazilerin topraksz kyllere datlmas gibi), yer verilmitir. Ardndan kresel kapitalizmle sk ilikiler ierisinde lkemize biilen yeni roln gerei olarak topraklarn ve doal varlklarn ekonomiye kazandrlmas ad altnda yrtlen politikalara ve bunun zel bir biimi olarak topran menkulletirilmesi olgusuna dikkat ekilmektedir. Sonra, Acele kamulatrma karar ile Efemukuru kyllerinin topraklarna el konmas rneinde, yeni bir mlkiyet anlaynn ykselii ele alnmaktadr. Ardndan, kamulatrma yasasnda yaplan deiikliklerle, kamulatrmann tek yanl bir idari ilem olmaktan karlp nasl bir zel hukuk ilemine evrildii ve bunun sonular irdelenmektedir. zelletirme ve zelleme srelerindeki gelimelere yer verilerek kamu arsa ve arazilerinin zelletirilmesi konusunun ele alnd bir sonraki bildiri nemli iki tespit yapmaktadr: a) zelletirme srecinde, toplumda, kamu kurumlarna, yerel ynetimlere, piyasaya ve planlama kurumuna gven azalmaktadr; b) Kamu yarar, devlet ve planlama kavramlar da bu srete anlamlarn ve meruiyetini yitirmeye balamtr. Son bildiride, devletin tanmaz mlkiyeti konusunda, kamu yararnn kullanm ve ynetim ilkelerinin yeniden kurgulanmas ihtiyacna dikkat ekilmektedir. nc Blm, Tarm ve Mlkiyet baln tamaktadr. lk bildiride, tarm modellerinin mlkiyet ile ilikisi kurulmaktadr. Sonra, yakn dnemlerde yaygnlaan szlemeli retim/iftilik uygulamalarnn, Trkiyede mlkszlemeye yol ap amad, bu uygulamalarn zellikleri ele alnmaktadr. Bir sonraki bildiride, kk meta retimi ele alnarak, sermayenin tahakkmn arttrmasnn, Trkiye gibi az-gelimi lkelerde geri ilikileri muhafaza ederek, iselletirerek gerekletirdii gsterilmektedir. Bir baka bildiri, krsal alanda kadnn topran mlkiyetine sahip olmamasnn, kadn nasl retim srecinin planlamasnda karar alc olmaktan kardn ve nasl ikincil bir toplumsal konuma yerletirdiini anlatr. So bildiri ,ise, tarmsal mlkiyet sorunu zlmeden, tarmsal iletmelere devlete yaplacak iyiletirme ve desteklemelerin topraksz veya yeterli topra olmayan ifti iin herhangi bir fayda salamayacan anlatmaktadr. Drdnc blm, Kentsel Dnm ve Mlkiyetin El Deitirme Biimleri baln tamaktadr. Kentsel dnm projeleriyle oluabilecek ranta dikkat ekilen bildirilerde, demiryollar rnei, bu srete kltr varlklarnn korunmasna ilikin yntemler; Eskiehirde kent mekannn yeniden planlamas rnei ayr ayr bildirilerin konusunu oluturmaktadr. Kentsel dnme barnma hakk asndan bakan bir

bildiride ise, neoliberalizmin kentsel topraklarda yaratt dnmlere kar barnma hakk mcadelelerinde mlkiyet iddiasnn anlamn ve yerini kavramaya dnk bir sorgu gelitirmeyi hem nermekte hem de denemektedir. Beinci Blm, Kentsel Rant baln tamaktadr. lk bildiri, kent topraklar zerindeki deer art sreci ve arsa rantlarnn oluturulmas srecinde kar gruplarnn etkilerini ele almaktadr. kinci bildiri, kentsel rantn Antalya rneinde yol at yama anlayn ortaya koymaktadr. nc bildiri ise, mortgage olarak bilinen ipotekli konut kredisini tketici hukuku ynnden deerlendirmektedir. Sonraki bildiride, Trkiyede kentler yaanmak iin deil talan edilmek iin planlanmaktadr denilerek, imar uygulamalarnn yol at siyasal yozlamann boyutlarna dikkat ekilmektedir. Son bildiride kentsel rantn vergilendirilmesi ve elde edilen deerin aktarm mekanizmalar ilenmektedir. Altnc Blm, Doal Varlklar baln tamaktadr. lk bildiri, orman saylan arazilerde yaanan dnm, orman saylan alanlarda mlkiyet haklarndaki deiimler, tarihsel, toplumsal balam iinde ele almaktadr. kinci bildiri, ormanlar tahrip edip buralara ev-iyeri-okulfabrika gibi tesisler kurulmas sorununa bir zm olarak orman alanlarnn zel mlkiyete devredilmesi nerisini dile getirmektedir. nc bildiri, corafi zellikleri ve doal kaynak potansiyeli ve ekosistem zenginliinin yan sra, kentleme, sanayileme, ikinci konut talebi nedeniyle ky blgelerinin zerinde artan baskya dikkat ekilerek, bu blgelerin hukuki rejimine ilikin neriler getirilmektedir. Drdnc bildiride, ST alanlarna saldr sularnda, yarglama srecinin uzun srmesinin, kamu davalarnn dmesine neden olduu belirtilerek, zamanam sresinin balangcnn tespit edilmesinde yeni bir kriter nerilmektedir. Blmdeki son bildiri, madenlerde mlkiyet sorununun mevzuatta ak ifadeler ile dzenlenmesi ihtiyacna vurgu yapmaktadr. Yedinci Blm, Yabanclara Toprak Sat baln tamaktadr. lk bildiride, yabanclarn Trkiyedeki tanmazlar zerinde hak edinmeleri ve bunun hukuksal erevesi izilmektedir. kinci bildiride, 1980 sonrasnda yabanc gerek kiilerin mlk edinimini arttran en nemli etkenin yasal dzenlemeler olduuna dikkat ekilerek dnemsel analiz yaplmaktadr. nc bildiri, yabanc gerek kiilerin tanmaz edinimini, 1934-2008 yllar arasnda, genel eilimler itibariyle deerlendirmektedir. Drdnc bildiri, yabanclara toprak sat ile gda gvenlii konusunu, dnyadaki rneklerine ve yol at sorunlara odaklanarak

ele almaktadr. Drdnc bildiri, maynl araziler ve yabanclara toprak sat konusunda neriler iermektedir. Son bildiri, gnmzde, uluslararaslamann farkl bir boyutu olarak deerlendirilen ikinci konut sahiplii konusunu, Dalyan rneinde incelemektedir. Sekizinci blm, Kadastro, Ynetim ve Planlama baln tamaktadr. lk bildiri, toprakta kadastro sistemine yer vermektedir. kinci bildiride, dnyadaki plan uygulama aralar, rant, blm ve planlama ekseninde incelenmi ve bunlarn nda, Yeni mar Kanunu Tasars incelenmitir. nc bildiride, lkemizdeki mevcut plan uygulamalar ve mlkiyet hakk ilikisini kurmaktadr. Drdnc bildiri, Tapu sicili ile ilgili sorunlar belirleyerek, bir neri sunmaktadr. Dokuzuncu Blm, Mlkiyet Hakk Tartmalar baln tamaktadr. Blmdeki ilk bildiri, kamulatrma srecinde, kamu yarar ile zel yararn kar karya gelmesi ile ortaya kan sorunlara ve bu dengenin hangi ilkelerle korunacana ilikin nemli bir tartmay balatmaktadr. kinci bildiri, toprak hukukunda ve zellikle imar faaliyetinde kamu yarar ilkesinin arkasna snarak yaplan maniplasyonlara odaklanarak, kamu yarar kavramn tartmaya amaktadr. Blmn son bildirisi, olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetini kazanlmas konusunu yeni hukuksal yorumlarla birlikte ele almaktadr. Onuncu Blm Toprak Hakk ve Direniler baln tamaktadr. Bu blmde yer alan bildiriler, toprak hakk, barnma hakk ve su hakk iin mcadele elen katlmclarn bildirileri yer almaktadr. Ankarada Dikmen Vadisinde verilen barnma hakk mcadelesi; stanbulda okul arsalarnn satlmas ile gndeme gelen Okuluma Dokunma Kampanyas; zmitte kamuya ait konut deprem konutlarnn satlmas ile gndeme gelen Arzl depremzedelerinin barnma mcadelesi, Nide Ulukla kyllerinin siyanrl altn madenciliine kar mcadelesi ve son olarak akarsularn satlmasyla ykselen Karadeniz halknn mcadelesi ele alnmaktadr. Kitap, Sempozyum srasnda ortaklaa onyedi kuruluun temsilcilerinin kaleme ald Sempozyum Sonu Bildirgesi ile tamamlanmaktadr. Kitaptaki bildirilerin yeni sorular sordurmas ve toprak ve mlkiyet konusunda bir tartmann balangc oluturmas dileiyle. Sonay Bayramolu zuurlu

AILI KONUMALARI

Himmet AHN ODT Mezunlar Dernei Bakan

Sayn Cumhurbakanm deerli katlmclar uzun sreden beri dile getirilmeyen sosyo-ekonomik kalknmann temeli olan ve topran insan haklarnn uygun tasnifi adil gelir dalmn dk tutacak Toprak Mlkiyeti Sempozyumumuza ho geldiniz. Bu Sempozyumun dzenlenmesine nclk eden YAYED ve deerli destekleyicilerine ve katlmclarna teekkr ediyoruz. Umuyoruz ki buradan kacak sonu dikkate alnr ve krsal kesimde gelir dalm bozukluklarnn ve eitsizliklerin kaldrlmas iin aba sarfedilir. Demokratik toplumlarda toprak sahiplerinin mlkiyetleri nedeni ile elde ettikleri siyasi ve maddi g etkisini yitirir ve toprak sahiplerinin etki alanndan tarm reticisi karlr. Bu durum sosyo-ekonomik siyasi dengeleri de kkten deitirir; topra ileyene devredilmesi salanr. ki farkl snftan, aznlk olan tarafn, retim aralar ile elde edilen alm gcn iktidarda kullanmasndan, snfsal ayrmlarn srdrlmesinden vazgeilir. Sosyal toplum, zgr ve eit retici topluluklardan oluanlarn mlkiyet hakk, insan haklar erevesinde dikkate alnr. retim aralar yeniden dzenlenerek d bamllktan kurtulunur. Sempozyumumuzun tm sorunlara k tutmas dileiyle katlmclara baarlar diliyorum ve sayglarm sunuyorum. Konumalarn yapmak zere YAYED Genel Bakan Prof.Dr. Birgl Ayman Gleri krsye davet ediyorum.

16 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Prof. Dr. Birgl Ayman GLER

Sayn Cumhurbakanm, Deerli Milletvekilim, Deerli Arkadalarm. Burada konusunun uzman akademisyenler, brokratlar ve siyasetiler var. Selamlama iin her bir katlmcnn adeta tek tek saylmas gerek, ama bu mmkn deil. Herbir katlmcy, burada bulunmasndan byk onur duyduumuz Cumhurbakanmz Ahmet Necdet Sezerin ahsnda ayr ayr selamlyorum. Toprak Mlkiyeti Sempozyumu, Programda adlarn grdnz 17 kuruluun ortak almasdr. Daha nce toprak mlkiyeti deil ama toprak reformu zerinde nemli toplantlar yaplmt. Bunlarn en dikkate deerlerinden biri, 1978 ylnda Muzaffer lhan Erdostun bildirisi ile Trkiyenin nemli isimlerinin bir araya geldikleri toplantyd. Bu toplantnn bildirileri TMMOB tarafndan yaynlanmt. Bundan eyrek yzyl sonra, 2005 ylnda bir toprak reformu sempozyumu daha yapld. 2005 Sempozyumu Urfada gerekletirilmiti. Urfada yaplmas ayr bir anlam tayan bu sem sempozyum almasnda unu grmtk: Toprak reformu konusu boyut deitirmitir. kibinli yllarda, konunun, 1970lerde tartlandan daha farkl boyutlarn tartmak gerekmektedir. Artk toprak reformu sorunu Dnya Bankas aklna ve kredilerine balanan toprak politikalarnn arl altnda ezilmektedir. Bu konuya, Dnya Bankas nclnde mali aralarla yn verilmekte, lkenin kadastro uygulamas bu kurumun proje kredileriyle ynlendirilmekte, toprak mlkiyeti kayt sistemi dorudan gelir destei adn alan uygulamalar eliyle ynetilmektedir. Bu politika, toprak reformu tarihe mal olmutur inancndadr; topran adil dalm diye bir sorun olmad dncesindedir; topraktaki mlkiyeti mali aralar eliyle piyasann ihtiyalar dorultusunda ynlendireceiz hedefine kilitlenmi durumdadr. Bu glere gre toprak reformunun anlam topraktaki devlet mlkiyetini zmekten ibarettir. Onlara gre devlet retme iftlikleri paralanarak zel mlkiyet havuzuna aktarlmaldr. Buna karlk, zel mlk halindeki topraklarn byklk ya da kklkleri sorun edilmemelidir. Mlkiyetle kurulmu sahiplik, ne denli adaletsiz olursa olsun, ne denli verimlilik ilkesine ters derse dsn sorun edilmemelidir. Bu durum, topraklarn, kresel ve yerli tekellerin hibir doal ve siyasal riski stlenmeden serbestiyetle kullanmalar saland tarktirde sorun deildir.

Al Konumalar 17 Kresel ve yerli tekellerin istekleri szlemeli reticilik sistemiyle karlanabilir. Bu serbestiyet, toprak mlkiyetinde yurttalk artnn kaldrlmas ve yabanclara toprak satnn geniletilmesiyle tamamlanrsa, Dnya Bankas ve bu kurumun patronlar durumdan memnun olmaktadr. 2005 Sempozyumu, toprak reformu konusunun bu yeni boyutlarn ortaya koyunca, tm katlmclar, yalnzca toprak reformunu deil gncel toprak sorununu konu alan geni bir alma yaplmasn gerekli grmlerdi. Bugnk toplantnn gemii ve yaplmasna duyulan gereksinme, ite bu iki adma, 1978 ve 2005 almalarnn birikimlerine dayanmaktadr. Ama bugn balayan sempozyum, ayn zamanda son dnem gelimelerini yeterince kapsaml biimde anlama ve 21. yzylda buna zm bulma abasnn rndr. Bu sempozyumun bir baka zellii daha var. Bu almada, olabilecek kadar geni bir katlmc ve bildirici a yaratlmasna aba sarfedildi. Neredeyse tm bildirilerin aklnn gerisinde ortak bir soru var: Toprak szkonusu olunca mlkiyet hakk doru sz mdr? Yoksa doru sz toprak hakk mdr? Toprak sorunu zerine konuurken toprakta mlkiyet hakkndan m sz edeceiz, yoksa toprak hakk ya da toprak kullanma hakk zerine mi dneceiz? Elbette bizim mlkiyete dayal dnyamzn, mlkiyetten baka bir ey grmeyen mevcut uygarln sormay ok zorlatrd bir sorudur bu. Toprakta mlkiyeti bir sorun olarak grp, topran kullanma hakkn zm sayarak yol almak, 21. yzyln insan iin, 17. Yzyl insan iin zor olduundan daha zor olsa gerek. Ama baz zamanlar, sorunlarn ancak, uygarln en temel kabullerini tartmakla zlebilecei zamalardr. yle grnyor ki mlkiyet sorunu, toprakta mlkiyet sorunu, uygarln en temel tartma konularndan biri olarak bizim tartma masamza yatrlmaldr. Eer bu toplant, bu kadar byk sorulara cevap verme gc kazandrabilirse bizlere, bu ok byk bir mutluluk olacaktr. Ama bizler, ilk admlarmzda doru sorularn sorulmasyla yetinmeye de hazrz. Doru sorular sormann, doru yantlar retmenin en nemli adm olduunu biliyoruz. Toprak mlkiyeti konusunda eer doru sorular sormay ve bir sorular listesi karmay baarabilirsek, Sempozyumun amaca erimi olduunu ilan edebileceiz. Bunu yarn Kapan Bildirimizde yapabilmeyi umuyoruz. ki gnlk almamzda, dncemize 100 krs katkda bulunacak. Al ve kapan bildirileri dahil, oturum bakanlarmzn ok nemli

18 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu katklar hari, 73 szl bildiri olarak krsden seslendirilecek, 27 bildiri ise, akam st arzu eden uzmanlar yazl bildirinin sahibi ile kar karya gelerek yazl bildiriyi sahibiyle tartma yoluyla sunulacaktr. Buradaki bildirileri kitap olarak basacaz. Kitabn basmn TMMOBnin Ziraat Mhendisleri Odas ile Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas bakanlklar ortaklaa karlayacaklardr. Bildiri sahiplerinin nemli bir ksm bildirilerini daha bugnden teslim ettiler; kitabn yayma hazrln YAYED stlendi. Bu sempozyumun genel sekreterliini stlenen Dr. Sonay Bayramolu zuurlu, kitabn yayna hazrlanmasnn sorumluluunu da stlenmi bulunuyor. Elimizden geleni yapacak, bildirileri mmkn olan en ksa sre iinde sizlere ve kamuoyuna kitap olarak ulatracaz. Sempozyum, toprak zerine ok nemli bir aratrmac, Muzaffer lhan Erdost tarafndan hazrlanan al bildirisiyle balayacaktr. Sempozyuma baarl bir alma diliyor, sayglarm sunuyorum.

AILI BLDRS

DEMOKRATKLEME AISINDAN TOPRAK REFORMU

Muzaffer lhan ERDOST

-IToprak reformunu, topran yeniden dzenlenmesi olarak tanmlayabiliriz. Bu dzenleme, toprak alanlarn byklne, mlkiyetin zne, biimine ilikin olabilecei gibi, topran iyiletirilmesine ve doal retkenliin arttrlmasna ilikin bir dzenleme de olabilir. Toprak reformu, lkemizde, genel olarak, siyasal sistemin demokratikleme srecine girdii, ama toprak mlkiyet biimlerinin ve mlkiyet ilikilerinin kapitalist-ncesi zelliklerini koruduu dnemlerde, uluslamann tamamlanmasnn bir gerei olarak, krsal alann demokratiklemesinin bir gerei olarak gndeme gelmitir. Mlkiyetin zne ilikin deiim ve dnmler, biimsel bir mlkiyet deiikliiyle snrl kalmas durumunda, krsal alan, teokratik gericiliin mmbit bir fidelii ve giderek emperyalist gericiliin cephanelii haline de gelebilir. Uluslama ile demokratiklemenin birbiriyle rten, dahas sarmadola iki zde kavram olduu bilinir. Uluslarn, kapitalizmin afak vaktinde doduu, demokratiklemenin kapitalizmin gelimesine kout olarak erginletii de bilinir. Ama u zellikle belirtilmek gerekir: Uluslarn kapitalizmin afak vaktinde domasnn nedeni, kapitalizmin zelliinden deil, sanayinin ve sanayilemenin kapitalist biim altnda gelime olana bulduu iindir. Nasl ki, kapitalizm, kapitalist-ncesi ilikiler, zellikle de feodal sistem, retici glerin gelimesinin engeli haline geldii zaman, bu engelleri kaldrarak, retici glerin gelimesinin ve glenmesinin yolunu aarsa, kapitalizmin kendisi, retici glerin gelimesi tamamlanmadan kendisinin gelimesinin engeli haline de gelebilir.

20 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu yle de somutlatrmak olanakl: Ulusal demokratik devrimin z ocuu laik Cumhuriyet, krsal alanda, demokratik devrimi tamamlamak, retici glerin gelimesinin engeli olan feodal ve yar-feodal ilikileri tasfiye etmek amacyla, Kemal Atatrkn ana izgilerini belirledii iftiyi Topraklandrma Yasas karm, ama bu yasann feodal ve yar-feodal sistemin tasfiyesini amalayan maddesi, kapitalist-ncesi sistemin savunucular tarafndan adeta kuruna dizilmiti. Doal ki tek bana deillerdi. Emperyalist gericiliin gdledii dorultuda ve emperyalist gericilikten g alarak. -IImparatorlukta tarmsal topraklar, baz ayrksn durumlar dnda, (1) miri topraklar, (2) mlk topraklar, (3) vakf topraklar, (4) airet ya da beylik topraklar olarak drt ana balk altnda toplanmaktayd. Tarmsal topraklarn tm, timar statsndeydi. Bu nedenle de, mlkiyeti devlete ait olan miri topraklar sipahi timarlar olarak; mlkiyeti kii ya da ailelere ait olan topraklar mlk timarlar olarak; mlkiyeti dini hizmet iin hapsedilmi topraklar vakf timarlar olarak; airet ve beyliklere ait topraklar yurtluk ve ocaklk timarlar olarak askeri sisteme balanm ya da gelirleri, durumlarna gre askeri hizmete tahsis edilmiti. Bu balca drt byk mlkiyet biiminde, topraklarn tasarruf (ya da iletme biimi) aynyd. letme asndan bir kyl ailesi, tam ift olarak adlandrlan, bir ift kzle ilenebilen byklkte topra daimi ve rsen kiraclk ile tasarruf ediyordu. mparatorlukta zel mlk topraklar ile miri mlk topraklarn tasarruf hakk ise birbirinden farklyd. zel mlk topraklar er-i miras hukukuna gre intikal ediyor, miri topraklar rfi hukuka gre yrtlyordu. eri hukuk, islam dini ilkelerine, rfi hukuk grenek ve gereksinimlere gre dzenleniyordu. Bu nedenle, rfi hukuk, srekli deimi, miri araziyi daimi ve rsen kiraclkla tasarruf eden kyl, zamanla iledii topran sahibi durumuna gelmi, mlk timarlar tasarrufunda bulunduran kyl, ortak, kirac, tarm emekisi olarak varln srdrmeye yargl kalmt. Miri topra, tam-ift, yarm-ift vb. byklklerde daimi ve rsen kirac olarak tasarruf eden kyl ld zaman, bu tasarruf hakk, olu varsa oluna intikal etmekte, olu yoksa, sipahi, len kylnn topran bir bakasna tapulamaktayd. Erkek ocua, babasnn tasarrufunda olan topra, tapuy- mislile intikal etmekte, kylnn birden fazla olu

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 21 varsa, bu oullar arasnda ma ve mterek, yani hissedar olarak ve ortaklaa tasarruf edilmekteydi. Balangta babadan yalnzca oula intikal eden tasarruf hakk, daha sonra olu olmad takdirde kzna verilmeye balanmt. 1274 (1858) Arazi Kanunuyla, olu ve kz olmayann babasna, yoksa anasna intikali kabul edilmiti. 16. yzyln sonlarna doru bozulmaya balayan timar sistemi, Tanzimatta (1839) sona erecek, timarlardan boalan topraklarn feodal rant olarak geliri iltizama karlacak, yllk gelirini pein olarak deyen mltezimler, aarn kaldrlaca 1926 ylna kadar, bu gelirleri kendi adlarna toplayacaklard. Bir yerin on yllk gelirini pein verenlere, muaccala ad altnda o toprak (doal ki zerindeki reayas/kylsyle birlikte) satlyor, bir baka deyile, miri araziden ayrlarak, mltezimlerin mlkne dnyordu. zellikle Rum, Ermeni ve Yahudilerin oluturduu Galata Sarraflar, bu yoldan ya dorudan kendi adlarna, ya da imtiyazl saray brokrasisi araclyla dolayl olarak byk mlkler ediniyorlard. Ayn dnemde, zel mlk topraklar ise, eri miras hukukuna gre, miraslar arasnda paylatrlyordu. Hisse sahipleri ise koca, kar, dede, kz, oulun kz, ana-baba-bir kardeler, baba-bir karde, ana-bir karde, ana ve nineydi. Paylaanlar, topran sahipleriydi, mlk sahibine baml ve topraa bal kyller ancak sahip deitirecekti. 1274 (1858) Arazi Kanunu ve bunu izleyen yasalarla, daimi ve rsi kirac olan kylnn tasarruf hakknn, borcuna karlk zaptedilmesi giderek bu hakkn sata karlmas, yasal konuma getirilmiti. 1329 (1911) tarihli Emvali Gayrimenkullerin Sureti Tasarrufuna Dair Kanunla da, kylnn, memurun izni olmakszn, miri toprak ve vakf toprak zerindeki tasarruf hakkn devretmesi, icara vermesi, dn vermesi ya da borcuna karlk gstermesi yasallamt. Dolaysyla Mlk topraklarn sat ile miri topraklarn fera arasnda byk bir fark kalmamt. (Barkan, Tanzimat, s. 68-69.) Bir baka anlatmla, Cumhuriyetten nce, plak mlkiyeti devlete ait, yani miri mlk olan topra, daimi ve rsi kiraclkla ileyen kyl, giderek tasarrufunda bulundurduu topran sahibi olacakt. Medeni Yasa (14 Nisan 4 Ekim 1926), mparatorluktan devralnan toprak mlkiyeti biimlerinden herhangi birine kesin ya da ak olarak son vermemi olmakla birlikte, yalnzca zel mlk topraklarn devir ve intikaline ilikin hkmler ierdii iin, miri topraklarn tasarrufuna

22 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ilikin hususlar da, zel mlk topraklar erevesinde yrtlmt. Medeni Yasaya gre, devlet, mutasarrf bulunan araziyi, mutasarrfndan alamaz, satamaz ve bu araziden dolay davac ve daval olamaz. Topra tasarrufunda bulunduran kyl, Medeni Yasada zel mlk topraklar iin belirtilen hkmlere uygun biimde, hakkn devretme, bu hakkn zel mlk gibi varisleri arasnda paylama olanana sahip olmu ve sonu olarak, tasarrufunda bulundurduu topran mlkiyetinin fiilen sahibi durumuna gelmiti. Medeni Yasadan bir yl nce, 17 ubat 1925te yaynland gn yrrle giren Aarn lgasyla Yerine kame Edilecek Vergi Hakknda Kanun ile, aar vergisi kaldrlyor, gene Medeni Yasann yaynland tarih (4 Nisan 1926) ile yrrle girdii tarih (4 Ekim 1926) arasnda, 29 Mays 1926da yrrle giren 837 sayl yasayla, tasarrufunda bulundurduu topra yl stste ekmeyen kylnn elinden topran alnmasna son veriliyordu. Yasadaki sylemiyle, rsen kirac olarak feri zilyet olan kyl, malik sfatyla asli zilyet durumuna gelmiti. Mlkiyet asndan mparatorluktan Cumhuriyete devreden topraklar, bozulmu sipahi timarlaryla snrl deildi, sipahi timarlarnn zlmesi de tek tip bir yol izlememiti. Sipahi timarlaryla snrl deildi, nk, imparatorlukta, miri mlk topraklar yannda, byk zel mlk topraklar vard. Bunlar, mparatorluun ekirdei olan beyliin (ki, bu beyliin, Seluklu Sultannn Kay airetine verdii bir ikta (timar) olduu gr ar basar), devlet olma srecinde varolan ve beylie katlan mlk topraklar olduu gibi, devletin mparatorlua genilemesi srecinde ve mparatorlukta, gerek fethedilen topraklardan serbest mlk olarak kumandanlara ayrlan ya da hizmet karl byklk ve zelliklerine gre has, zeamet adlar verilen zamanla zel mlke dnm topraklard. Saray tarafndan, ba, ehiz, sat ve benzeri yollarla, btn hudut, hukuk ve eklentileriyle, tam mlk olarak kiilere temlik edilen topraklarla birlikte, mlk topraklar, Cumhuriyete, byk feodal adalar olarak intikal edeceklerdi. Burada, Mevlanann ada olan Hac Bekta Veli ile zde Bektai Tekkesinin mparatorlukta 362 kyn gelirine sahip olduunu, gene Hacbekta yresinde elebilik kurumunun 80 ky, Merzifondaki Bektai tekkesinin 365 ky olduunu, mparatorluktan Cumhuriyete intikal eden gerek mlk topraklarn, gerek vakf topraklarn byklne rnek olarak belirtelim. 7 Sefer 1284 (18 Haziran 1868) gnl Tebaay Ecnebiyenin Emlake Mutasarrf Olmalar Hakknda Kanunla, yabanclarn tanmaz edinmele-

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 23 rine yasal olanak saland zaman, bata ngilizler olmak zere, yabanclarn zmir ve yresinde, satn aldklar topraklarn bykl de, mparatorlukta mlk topraklarn, ya da miri araziden sat yoluyla ayrlarak zel mlke dnen topraklarn byklne olduu kadar feodal niteliine rnek olarak gsterilebilir: Trkiyeye Emperyalizmin Girii kitabnda, yazar, 1857-1892 yllar arasnda, zmir yresinde, ngilizler 2.8 milyon dnm toprak alm, 1895te zmirin %85inin tapusu yabanclarn eline gemiti. Yabanclara satlan araziler, bu topraklar ileyen kylleriyle birlikte satlyordu. Kiilerin ya da irketlerin satn aldklar topraklar, 30.000 dnmden, 130.000 dnmden, 247.000 dnme kadar deien byklkteydi. Yazar, Rum, Ermeni ve Yahudi aznlklarla birlikte yabanclarn edindii topran 6 milyon dnme ulatn yazar ve byk topraklarn bir ksmnn, mparatorlukta, alt-feodaller olarak varlklarn srdrecek olan Anadolu beyliklerinin varislerinin topraklar olduunu duyum olarak belirtir. Gerek Seluklularn beylere ikta olarak verdii topraklardan, gerek Gneydouda varolan beyliklerden imparatorluktaki adyla airet ve beylere ait yurtluk ve ocaklk timarlardan, gerek miri araziden ayrlarak mlk araziye dnm, ve bu zellikleriyle Cumhuriyete intikal etmi mlkler, feodal ve yar-feodal mlklerdi, bu topraklar ileyen kyl aileler, ister ortak, ister yarc, ister maraba, azap vb. olsunlar, topraa bal, toprak sahibine baml serftiler, yani toprak klesiydiler. iftiyi Topraklandrma Yasasnn iki kanadndan (14. ve 17. maddelerinden) birini oluturan 17. maddesinde yeralan topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar ve tarm iileriydiler. Yalnzca topraksz deildiler. Ayn zamanda teamlen ve ana-ata tasarruf hakkna sahip olduklar topraklarla birlikte alnp-satlan, topraa bal ve toprak sahibine baml toprak klesiydiler. Yasann 17. maddesiyle, ana-ata tasarruf haklar olan iledikleri topraklarn sahibi olacaklard. -IIIToprak mlkiyet biimleri asndan feodal ve yar-feodal ilikilerin tasfiyesi, Cumhuriyet hkmetlerini uratran bir konu olmutur. 1925 eyh Sait syan, 1930larn Ar ve yresinde grlen isyanlar, 1927de 1500 ailenin zorunlu iskanna neden olmu, 1929da, Douda, byk toprak sahiplerinden deerinin stnde fiyat deyerek kamulatrlan 20.000 dnm topran 11.000 dnm ark menatk dahilinde muhta zrraya, yani topraksz kyllere datlmt. 14 Haziran 1934 gnl ve 2510 sayl skan Kanunuyla, airete hkm ahsiyet tannmad belirtilerek, airetlerin ahsiyetlerine

24 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu izafetle, Reis, Bey, Aa ve eyhlere ait kaytl kaytsz btn gayrimenkullerin devlete geecei hkmne yer verilmi, Reis, Bey, Aa ve eyhlerden alnacak topraklar, yasann ayn maddesine gre, muhacirlere, mltecilere, gebelere, naklolunanlara, topraksz ve az toprakl yerli iftilere datlacakt. mparatorlukta yurtluk ve ocaklk olan, airetlerin ortaklaa mlk saylan topran, airet reisinden alnarak airet yesine tapulanmas, airet ve beylik toprana dardan gelecek gmen aileler ile yerel topraksz ailelerin yerletirilmesi, kabul etmek gerekir ki, airet yapsn bilmemekten kaynaklanyordu ve airetler ile Cumhuriyeti kar karya getirecek yanl uygulamalard. Her ne kadar ileri Bakan kr Kaya, 1934te skan Kanununun Mecliste grlmesi srasnda, Bugn memleketin be milyon nfusunun bakalarnn topranda altn, baz vilayetlerin yarsndan fazlasnda, kylnn bakalarnn topranda altn sylyorsa da, bu topraksz kyllerin topraklandrlmas, skan Yasasyla belirlenen ereve iersinde uygulanma olana bulamayacak, 1934-1938 yllar arasnda 41.00 gmen ve 48.000 yerel topraksz aile zerine, hazine arazisinden 2.900.000 dnm toprak tapulanacakt. -IVKemal Atatrkn, byk topraklarn snrlandrlmasn ve topraksz ve az toprakl kyllerin belirli byklkte toprak sahibi yaplmasn, Meclis a konumalarnda dile getirdii bilinir. 1938de, tarmda kalknmaya byk nem verilmesi nerilmi, Cumhuriyetin onbeinci ylnn, planl, sistemli, tarm ve ky kalknmasnn balangc olmas, denebilirse, Kemal Atatrkn, bu konudaki son dilei olarak Meclisi a konumasnda yer almt. lk kez, 1929da, iftiye arazi vermenin hkmetin izlemesi gereken bir ykmllk olduunu belirten Kemal Atatrk, 1936da, her Trk ifti ailesinin geinebilecei ve alaca topraa malik olaca, Toprak Kanununun sonulandrlmasn isteyecek, ve 1937de, gene Meclisi a konumasnda, ulusal ekonomimizin temelinin tarm olduunu, her kylnn ve btn vatandalarn kolayca kavrayabilecei ve severek uygulayabilecei bir tarm rejimini kurmann gereini belirtmi ve bu politika ve rejimin mlkiyetle ilgili balca noktalarn yle sralamt: Bir kez, lkede topraksz ifti braklmamaldr. (Bravo sesleri, alklar.) Bundan daha nemli olan ise, bir ifti ailesini geindirebilen topran, hibir nedenle ve hibir ekilde blnemez bir nitelik almasdr.

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 25 Byk ifti ve iftlik sahiplerinin ileyebilecekleri arazi geniliinin, arazinin bulunduu blgelerin nfus younluuna ve toprak verim derecesine gre snrlanmas gerekli olduunu ve kk byk btn iftilerin i aralarnn arttrlmasn, yeniletirilmesini istiyordu. Ayn yl, TBMMne sunulan hkmet programnda da byk ifti ve iftlik geniliinin snrlandrlaca grne yer verilmi ama sorun anayasa deiikliiyle snrl kalmt. Byk ifti ve iftlik sahiplerinin arazileri ve bu arazilerin saysal bykl konusunda ise o gnlere ilikin bilgilerden bugn de yoksun olduumuzu belirtelim. Zamanda olmamakla birlikte, kklerini gemiten alan o gnlerin byk ifti ve iftliklerinin nitelii ve saysal byklne rnek olmas asndan u bilgileri yinelemekte yarar olduu kansndaym: 2005 ylnda Urfada dzenlenen Toprak Reformu Kongresine sunduum bildiride, sevgiyle andm rsan ymenin 23 Aralk 1978 gnl Milliyette yaynlanan Satlk Ky... yazsndan aktardm pasajlarda yer alan baz saylar yleydi: Ky leri Bakanlnn 54 ilde yapt bir aratrmaya gre 709 adet ky, kiilerin, ailelerin, slalelerin zel mlkiyetindeydi, hem de iindeki insanyla, hayvanyla, pyle, samanyla birlikte. Bunlardan 252 ky, bir tek kiinindi, 255 ky aile mlkndeydi, 202 ky de slale elindeydi. Bakent Ankarada ky slaleye aitti. Urfada 51 ky tek kiiye, 32 ky slaleye, 40 ky de aileye aitti. Diyarbakrda, kii ve aile mlkiyetinde birleen ky says 61. Vanda 11 ky tek tek kiilerin, Gaziantepte 96 ky, kii-aile mlkiyetinde. 1970li yllarda Mete Akyol, Urfa Belediye Bakannn Satlk Ky ilan dolaysyla, soruyor: Kym satmaya hazrm diyorsunuz, ya o kyde yaayan insanlar ne olacak? Onlar da topraklar gibi, evler gibi satlacaklar m? Analar, babalar, kzlar, erkekler, ocuklar, yallar, onlar ne diyecekler bu ie? Belediye Bakan sakin yantlyor: Kyl iin, sahibinin u kii, bu kii olmas mhim deil, kyl kim i verirse ona alr. Akyol, kyllere de soruyor. Ali Ondu, Bu ite konumak bize dmez, diyor, kyn sahibi her kimse biz ona alrz. iftiyi Topraklandrma Yasasnn yl 1945. 1978de, 33 yl sonra, bu satrlardan, kiiye, aileye, slaleye ait kylerin sahibinin topra ileyen aileleriyle birlikte sahibi olduunu, sahipleri tarafndan iledikleri toprakla birlikte alnp satldn saptyoruz. Ayn biimde, kylnn, kyl ailenin, kyle birlikte satldn saptyoruz. Kyl ailenin tasarrufunda bulundurduu topraa bal olduunu, geleneksel anlamda iledii topran rsen tasarruf hakkna sahip olduunu da saptyoruz. unu da

26 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu saptyoruz: topran plak mlkiyeti kiminse, topra ileyen kylnn sahibine bal ve baml olduunu saptyoruz. Ksacas, ister aa, ister bey, ister reis, ister eyh olsun, kyn sahibi, yalnz topran deil, yalnz evlerin, iftin-ubuun, koum kznn deil, tarlaya serptii tohumun deil, kyllerin ve onlarn ailelerinin, ocuklarnn da sahibiydi. ifti olan kyl serfti, yani topraa bal, toprak sahibine baml toprak klesiydi. iftiyi Topraklandrma Yasas Tasarsnn gerekesinde, Trkiyenin Osmanl mparatorluundan devrald ve bugn de srp giden Ortaklkla arazi iletme eklinin en ok byk arazi mlklerde rastland, ortaklkla iletme eklinin iptidai bir iletme ekli olduu grne yer veriliyordu. Ortakln, Ksmen timar ve zeamet sistemlerinden azma bir sistem olduunu belirten Babakan Saraolu, mlk timarlardan ya da zamanla miras yoluyla mlk timarlara dnm timar ve zeametlerden kk alan ortakl, hukuki esaslara dayanmayan, iktisadi ve itimai mnasebetlerin teamllere gre yrtld bir sistem olarak nitelemiti. 1946 seim bildirisinde Cumhurbakan smet nn, iftiyi Topraklandrma Yasasyla, Trk kylsn serf halinden kurtaracaklarn, vatandalarn kle yaamna gzyummayacaklarn dile getirmiti. Sorun, kyll, serf halinden, kle yaam srmekten kurtarmak sorunuydu. 50 dnm yks, buradan kaynaklanyordu, ve 50 dnm, ortaklkla iletilen ky ve kylerle snrlyd. nn, kyly serf/kle olmaktan, toprak klesi olmaktan kurtarma dncesini, tan olduu ve kyllerinin topraksz olduu iki ky rnekleyerek aklyordu. Biri, Eskiehirde yerli bir kyd, ne zaman kurulduunu bilen yoktu, btn ky bir iftlik sahibinin mlkyd. kinci ky de Eskiehirdeydi ve bir muhacir kyyd. Yetmi yldr bu kyde oturan kyllerin bir dnm topra yoktu. Yineleyerek belirtelim ki, nn, tan olduu bu iki ky rnekleyerek, iftiyi Topraklandrma Yasasyla Trk kylsn serf halinden kurtaracaklarn, vatandalarn kle yaamna gz yummayacaklarn ifade etmiti. 50 dnm ile, feodal sistemin ve serfliin tasfiyesi amalanmt. Ama, Emin Sazakn topran elinden almak deil, toprak gibi sahibi olduu kylleri, toprak klesi olmaktan kurtarmakt. Emin Sazak ile simgelenen ve ky ve kyler sahibi olanlarn korumak istedikleri, toprak deil, sistemdi, ve bu, toprak-kleliine dayanan feodal sistemdi.

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 27 1945te, Tarm Bakan evket Rait Hatipolu, Memleketimizde bin dnm, bebin dnm, onbin dnm arazisi olanlar vardr. ounun arazisi para para ortaklara verilmi durumdadr ve bunun iin kyllerimizin bir ksm az toprakl ve toprakszdr. Ortaklk iftiliin kanseridir. Servaj yok diyorlar, yok demekle, realite yok olur mu? (Ulus, 7.6.1945) diyor, ortaklar burada da serf olarak niteleniyordu. Aktr ki, ama, toprak sahibinin elinden topran almak deil, serflii sona erdirmek, kk kyll serbest mlk sahibi yapmak, klelikten kurtarmakt. Feodal toprak mlklerin simgesel temsilcisi Emin Sazak da bunun kaygsndayd. iftiyi Topraklandrma Yasasnn 17. maddesinin grlmesi srasnda, bunu, u szlerle amt: stediiniz kadar topra devlete ben vereyim. Ama o topraklar devlet benden yasa zoruyla almasn. Nedenini de Sazak kendisi syleyecekti: O topraklar devlet benden yasa zoru ile alrsa Emin Sazak Eskiehirde lr. Aslnda lecek olan kii ya da kiiler deil, lm olan toplumsal gelimeye engel olan toprak klelii, feodal sistemdi. iftiyi Topraklandrma Yasasnn 14. maddesine gre, arazisi olmayan veya yetmeyen iftilere (tarm iileri dahil) datlmak zere, (a) btn vakf arazisinin tamam, (b) zel idare ve belediyelere ait kullanlmayan arazi, (c) gerek kiilerle zel hukuk tzel kiilerine alt araziden beer bin dnm geen paralar vb. Tarm Bakanlnca kamulatrlacakt. Yasann 6. maddesine gre, arazi mlkler, yzls bakmndan, kk, orta ve byk arazi olmak zere boya ayrlmt. Kk arazi 500 dnme kadar olan araziydi, orta arazi 500den 5.000 dnme kadar olan araziydi, byk arazi, 5.000 dnm geen araziydi. Yasann 17. maddesine gre ise, topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar veya tarm iileri tarafndan ilenmekte bulunan arazi, (o blgede 39. madde gereince, datmaya esas tutulan miktarn kendi setii yerde kat sahibine braklmak artyla), yukarda yazl ifti ve iilere datlmak zere kamulatrlabilecek, sahibine braklacak arazi 50 dnmden aa olamayacakt. Burada balant kurulan 39. madde ise, hi arazisi olmayanlara, blgelere ve tarm eitlerine gre, bir ifti ailesinin geinmesine ve aile fertlerinin i kuvvetlerinin deerlendirilmesine yetecek genilik, kuvvet ve eitte olmak zere kk arazi haddi iinde verilecek araziydi, topra yetmeyenlerin arazileri de yeter miktara karlacakt.

28 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Datlacak arazi ise, yasann 8. maddesinde yle sralanyordu: (a) Devletin hkm ve tasarrufu veya zel mlkiyeti altnda bulunup kamu ilerinde kullanlmayan arazi; (b) Bir veya birka ky, kasaba veya ehrin ortamal olan arazinin ihtiyatan fazla olduu paras; (c) Sahibi bulunmayan arazi; (d) Devlete kurutulan bataklklardan kazanlacak arazi; (e) Gllerin kurutulmas ile nehirlerin doldurulmasyla elde edilecek arazi; (f) Bu kanunun hkmlerine gre kamulatrlacak arazi. iftiyi Topraklandrma Yasasnn 14. maddesine gre, arazisi olmayan veya yetmeyen iftilere datlmak zere vakflarn, belediye ve zel idarenin, gerek ve tzel kiilerin 5.000 dnmn stndeki arazi kamulatrlyor; ayn yasann 17. maddesine gre de, topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar ve tarm iileri tarafndan ilenmekte olan arazi, bu maddede yazl ifti ve iilere datlmak zere kamulatrlabiliyordu. Birinde arazisi olmayan veya yetmeyen iftilere, devlet arazisi yannda vakflardan, belediye ve zel idarelerden, zel ve tzel kiilerden kamulatrlacak arazi datlacakt; ikincisinde, topraksz ve az toprakl olan ortaklar, kiraclar ve tarm iileri tarafndan ilenmekte olan arazi kamulatrlacak, bu araziyi tasarruf eden ifti ve iilerin kendilerine verilecekti. 14. maddeye gre, yasadaki ltlemeye gre, arazisi olmayan iftilere, devlet arazisi ile kamulatrlacak 5.000 dnmn stndeki arazi datlacak, 17. maddaye gre topraksz ve az toprakl ortak ve kiraclarn iledikleri topraklar, ileyen iftilere verilecekti. Burada, her iftiye verilecek arazinin kat, toprak sahibine braklyordu. 50 dnm, asgari snrd. iftilere 100er dnm toprak verilirse, toprak sahibine en az 300 dnm braklacakt. Aktr ki, topran geniliine gre, her ifti ailesine yeterli olacak miktarda toprak brakld zaman, kalan topraklar toprak sahibine kalyordu ve burada belirlenmi bir snr yoktu. Toprak sahibine 500 dnm de, 1.000 dnm de, daha fazlas da kalabilirdi. Yasaya kar olanlar ve zellikle ortak, kirac ve tarm iisi altran ve feodal niteliini srdren byk toprak sahipleriydi (rnein Emin Sazak). Tarm Bakan evket Rait Hatibolu ise, 17. maddenin bu kanunda gerek inklab yapacak madde olduunu savunuyordu. Yasada orta arazi mlkn, 501den 5000 dnme kadar olan arazi olarak nitelenmi olmas da, Tarm Bakan Hatibolunun eletirisine neden olacak, memleketimizde hakikaten bin dnm, bebin dnm, onbin dnm arazisi olanlar vardr diyecek ve ekleyecekti: Ama bunla-

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 29 rn ounun arazisi para para ortaklara verilmi vaziyettedir, ve bunun iin kyllerimizin bir ksm az toprakl ve toprakszdr. (Ulus, 7.6.1945.) Emin Sazak ise, yle yaknacakt: Hi olmazsa 5.000 dnm filan aldk, oraya geldik, orada da Devletin takati udur, budur deriz diye iimizde azok bir ferahlk duyuyorduk. Ama imdi bu kalknca ve 50 dnm gibi bir eye inince, benim gibi acsn duyup da deli olmamann imkan yoktur. (...) Bir tabir vardr, el bandan sa yolmak kolay derler arkadalar. Bandan sa yolunmayan bunun acsn bilmez. (Tutanak Dergisi, 14.5.1945, s. 81,80.) -Viftiyi Topraklandrma Yasasnn, serflie dayal toprak kleliine son verecek olan 17. maddesi l doacak ve bu l maddenin konduu tabuttan nur topu gibi bir parti doacakt: Demokrat Parti. iftiyi Topraklandrma Yasasnn kabul tarihi: 11 Haziran 1945ti; Demokrat Parti ise, 12 Haziran 1945te kurulmutu. 1946 genel seimleriyle birlikte, iftiyi Topraklandrma Yasasnn mimarlarndan saylmak gereken kr Saraolu, 7 Austos 1946da babakanlktan ayrlacak, yerini Saraolu kabinesinde Dileri Bakan olan Hasan Saka alacakt (4 Eyll 1947). Babakan Saka, devlete ait arazinin ilk nce datlaca konusunda gvence verecek (TC Resmi Gazete, 14 Ekim 1947, Say: 6732), zel topraklarn kamulatrlmas bir dizi kurala balanarak zamana yaylacaktr. Tarm Bakan evket Rait Hatibolunun koltuuna, Topraklandrma Yasasnn 17. maddesinin uygulanmas durumunda, orta iletmenin kalkacan, btn i hayatn felce uratacan, mlkiyet rejimi gvencesini sarsacan, seksenyzbin aileyi madur edeceini syleyerek, yasaya kar km bulunan Cavit Oral oturacakt. iftiyi Topraklandrma Yasasnn uygulanmasna geilecei srete, bu deiiklikler, kuku yok ki tek balarna deerlendirilemezdi. Amerikan Kongresi tarafndan benimsenen 11 Mart 1941 gnl dn Verme ve Kiralama Yasasndan Trkiye, 7 Kasm 1941den balayarak yararlandrlm, bu yardm, 1 Nisan 1944te kesilmiti. ABDnin basksyla Trkiye Birlemi Milletler bildirisini imzalayacak, Almanya ve Japonyaya sava aacak, Dileri Bakan Hasan Sakann imzalayaca dn Verme ve Kiralama Yasas gereince, ABD yardmlar, kinci Dnya Savandan sonra yeniden balayacak (23 ubat 1945), 1947de Truman Doktrini ile lkenin demokratikleme sreci tam bir denetim altna alna-

30 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu cak, Cumhuriyetle balatlan demokratikleme srecinin ana damarlar olan Eitim Birlii Yasas, Halkevleri, Ky Enstitleri ve iftiyi Topraklandrma Yasas u ya da bu ekilde kertilecek, Cumuriyet Makinas hurdaya karlacakt. iftiyi Topraklandrma Yasas asndan son CHP iktidarnn yapt tek nemli ey, iftiyi Topraklandrma Kanunu (mlga) bal altnda, 22.03.1950 gnl ve 5618 sayl yasann 1. maddesiyle iftiyi Topraklandrma Yasasnn 23 maddesini deitirmek olmutu. Tartmaya konu olan 17. madde aynen kalm, Bu kanun hkmlerine gre kamulatrma gereini takdir etmenin ve kamulatrma kararn vermenin Tarm Bakanlna ait olduuna ilikin maddesi de aynen kalmt. Ama deien bir ey vard: Tarm Bakan. iftiyi Topraklandrma Yasasnn kabul edilmesinin hemen ardndan, 12 Haziran 1945te Bayar-Menderes-Koraltan-Kprl drtlsnn kuraca Demokrat Parti, 14 Mays 1950de iktidara gelecek, 27 Mays 1960a dein iktidarda bulunduu on yl iersinde, bu yasaya bal olarak, 18.737.536 dnm toprak datlacakt. Datlan topraklarn %96,6s hazine arazisi, %2,6s vakf vb. arazisi, %0,5i de zel araziydi. Bir baka deyile, baz topraksz ve az toprakl kyller, bu yasa yoluyla, ortalama 50 dnme yakn topran sahibi olmulard, ama bunlar arasnda feodal ve yar-feodal topraklar ortaklk sistemine gre ileyen topraksz ifti aileler bulunmuyordu. Yani yasayla, demokratikleme asndan amalanan, ortak, kirac ve tarm iisi olarak belirlenen, toprak sahibine baml ve topraa bal kyl aileler, bu bamllktan kurtarlmam, iledii topran sahibi de olamamt. -VI1961 Anayasasnn 37. maddesinde, devletin, topraksz ve yeterli topra bulunmayan iftiyi topraklandrmak amacyla gereken nlemleri alaca yer alm, bu madde dorultusunda, 1961-1970 yllar arasnda 8 toprak reformu yasa tasars hazrlanm, ama hibiri yasalamamtr. 26 Temmuz 1972de Toprak ve Tarm Reformu n Tedbirler Kanunu, sonra 19 Temmuz 1973te Toprak ve Tarm Reformu Kanunu yrrle girecek, baka eyler yannda, topraksz ve az toprakl ifti ailelerinin yeter gelirli aile iletmeleri haline getirilmeleri iin topraklandrlmalar, donatlmalar, desteklenmeleri ve rgtlenmeleri amalanacakt.

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 31 Burada bizim dikkatimizi eken iftiyi Topraklandrma Yasasnn bir bakma belkemiini oluturan ortaklk ve ortak statsndeki kiraclk ve tarm iilii gibi, kapitalist-ncesi ilikilerden gnmze kalan ifti ailelerin toprak sahibine bamllna son verecek bir topraklandrma yntemine yer verilmemi olmasyd. 1 Kasm 1973te yasann pilot blge olarak anlurfada uygulanaca aklanacak, Nisan 1974te CHP-MSP koalisyonu dneminde uygulama dorultusunda zverili bir alma balatlacak, Karayollar, TEK, DS, Zirai Donatm Kurumu harekete geirilecek, yollar yaplacak, elektrik hatlar ekilecek, sulama almalar hzlandrlacak, kooperatiflerin kullanm iin yzlerce traktr, bierdver, tarm alet ve makineleri, gbre ve ila satn alnacakt. Toprak ve Tarm Reformu eski mstear Saim Kendirin anlatmna gre, iftiyi Topraklandrma Yasasyla, 25 ylda 50 bin dnm zel mlk toprak kamulatrlmt, yeni yasaya gre, 20 gnde 50 bin dnm zel arazi kamulatrlyordu. 75 bin aile toprak edinmek iin bavurmutu. 1 Haziran 1975te gerekletirilmesi planlanan ilk datmda, 5 bin aileye toprak datlacak ve bunlar Toprak ve Tarm Reformu Kooperatiflerinde rgtleneceklerdi. 1.600.000 dnm toprak kamulatrlmt, datlacak 1.100.000 dnm kadar da hazine topra vard. 35-40 bin ailenin topraklandrlmasnn altl oluturulmutu. CHP-MSP koalisyonu dalm, yerini Adalet Partisi-Milli Selamet Partisi ve Milliyeti Hareket Partisi, yani Milliyeti Cephe koalisyonu alm (31 Mart 1975), reform almalar yavalatlm, askya alnmt. 10 Mays 1977de 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Yasas biim ynnden, yani Senatoda yasa maddeleri tek tek deil, toplu olarak oyland iin, Anayasa Mahkemesi Tarafndan iptal edilecek Mahkemenin yeni yasa iin belirledii bir yln sonunda da yeni yasa kmayacakt. unlar da eklenmeli ki, Toprak ve Tarm Reformu Kanunu (1973) yrrle girmeden nce, 28.6.1966da 100 dnmden fazla topraklarn zilyedi adna mlk olarak tapulanmasna olanak salayan Tapulama Kanunu Yrrle girmiti. 1950de karlan 5602 Sayl Tapulama Yasas ile 100 dnme kadar olan arazinin zilyedi adna mlk olarak tapulanmas iin aranan belgeler, bu kez, 100 dnmden fazla topraklarn zilyedi adna mlk olarak tapulanmas iin yeterli saylyordu. st snr ak braklm 100 dnmden fazla topraklarn zilyedi adna tapulanmas iin aranan belgeler arasnda, zellikle byk arazilerin

32 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu padiahlar tarafndan geliri tahsis edilmi mtevelli, sipahi, mltezimlere ait temessk veya senetleri de vard. Bir yandan mparatorluktan Cumhuriyete devreden byk zel mlklerin, kamulatrlarak bu topraklar ortaklarla ileyen ifti ailelere verilmesi iin yasa kartlrken, br yandan, ifti aileler, mparatorluktan Cumhuriyete devreden ve fiilen kendi mlklerine dnm bulunan topraklarn igalcisi durumuna drlyordu. Reform Yasas kart ikinci bir yasa 22 Kasm 1984te karlan 3083 sayl Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlenmesine Dair Tarm Reformu Kanunuydu. Anavatan iktidarnda karlan bu yasa, Mlga 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Kanununa gre yaplan uygulamalarda kendilerinden toprak kamulatranlarn, (...) kanunun Sahibine Uygulanacak Araziye likin Hkmleri uygulanmaya balanacakt. Kanunda aile bana yaklak 1000 dnm olan sahibine geri verilecek arazi miktar, bu yasayla, kii bana 2000 dnme karlyordu. -VIIToprak Reformu, geri viteste sreci tamamlamaktayken, MF, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtnn planl ve programl dayatmalar kskacnda, negatif bir toprak reformu srecine ekildiimiz burada belirtilmeli; mparatorlukta, 7 Sefer 1284 (18 Haziran 1868) yasas ile Tebaay Ecnebiyenin Emlake Mutasarrf Olmalar Hakknda Kanun ile yabanclarn tanmaz/toprak edinmelerine yasal olanak salanmt. Byk Millet Meclisi Dneminde, 24 Temmuz 1923te, Lozan Andlamasnda yer alan bir szlemeyle, Mttefik Devletler uyruklarna,7 yl iin, Trkiyede tanmaz mal edinme hakk tannyordu. Cumhuriyet Dneminde, 18 Mays 1924te, Ky Yasasnn 87. maddesiyle Trkiye Cumhuriyeti tabiyetinde bulunmayanlarn kylerde arazi ve emlak edinmeleri yasaklanm, 22 Aralk 1934te Tapu Yasasnn 35. maddesiyle, yabanc gerek kiilerin bir kye bal olmayan, ky dnda kalan araziyi edinebilmeleri olana salanmt. Turgut zal Dneminde: 21 Haziran 1984 gnl yasayla Tapu Yasasnn 35. maddesi ile Ky Yasasnn 87. maddesinde deiiklik yaplarak Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri, Oman sultanl, Bahreyn ve Katar lkeleri ile bu lkelerin uyruunda bulunan gerek kiilerin, karlkllk olmakszn Trkiyede tanmaz edinebilmelerine olanak salanm, Anayasa Mahkemesinin iptali zerine,

Demokratikleme Asndan Toprak Reformu 33 22 Nisan 1986 gnl yasayla Tapu Yasasnn 35. maddesi ile Ky Yasasnn 87. maddesi ayn amala yeniden deitirilmi, Anayasa Mahkemesi yeniden iptal etmiti. Tayyip Erdoan (AKP) dneminde: 1) 5.6.2003: Dorudan Yabanc Yatrmlar Yasas yrrle giriyor. Bu yasa, halkn farkna varmad, yabanclara tanmaz almna olanak salayan ilk yasadr. Bu yasaya gre, yabanc yatrmc kii ya da yabanc lkelerde kendi yasalarna gre kurulmu ticaret irketleri, karlkllk koulu aranmakszn, Trk vatandalarnn edimine ak blgelerde, Trk vatandalar gibi tanmaz edinebilecekti. Yasa, 5 Haziran 2003te yrrle girmi, hemen iptali iin Anayasa Mahkemesine gidilmi, Mahkeme, 11 Mart 2008 gnl kararyla, yasann ilgili maddesini iptal etmiti. Yasa be yl yrrlkte kalmt. ptal edilen 3. maddenin d bendi, baz deiikliklerle, AKP tarafndan boa alnan Tapu Yasasnn 36. maddesi olarak dzenlenmi, 3 Temmuz 2008de yeniden yasalamt. 2003 ylndan 2008 ylna kadar, lke topraklar, yabanclar tarafndan, zellikle karlklk koulu olmayan Arap lkeleri sultanlar ve uyruklar tarafndan Trk vatandann edimine ak yerde ve Trk vatandalarnn edinecei byklkte toprak edinmilerdi. 2) 3.7.2003: Tapu Yasasnn 35. maddesi deitiriliyor, Tapu yasasnn 36. maddesi ve Ky Yasasnn 87. maddesi yrrlkten kaldrlyor. Bir baka anlatmla, 1924te Ky Yasasyla, 1934te Tapu Yasasyla, yabanc gerek kiilerin, kylerde emlak edinmesini ve ky arazisinde toprak edinmesini yasaklayan maddeler yrrlkten kaldrlyordu. 3) Deitirilen Tapu Yasasnn 35. Maddesi, iki kez Anayasa Mahkemesinde iptal edilecek, iki kez yeniden dzenlenerek yrrle konacak, 2003ten 2008 ylna kadar, yabanc gerek kiiler lkeyi, zellikle kylardan talan edecekti. Bilmem hi dnld m? Son genel seimlerde, Ege ve Akdeniz kylarnn oy rengi, AK kart, isyan krmzsyd. nk bu iller AKPnin kard yasalarla, yabanclar tarafndan tam bir igale uram, yre insanlar, kendi yurtlarnda, yurtsuz ve isiz kalmaya isyan etmilerdi. Oylarnn rengi onun iin bayrak rengi, isyan krmzsyd.

34 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu -VIIITurgut zal dneminde, 1984te ve 1985te, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri, Oman Sultanl, Bahreyn ve Katar lkeleri ile bu lkelerin uyruunda bulunan gerek kiilere, karlkllk koulu aranmakszn Trkiyede tanmaz edinmesi iin yasalarda yaplan (ve herbiri Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen) deiiklikler, bugn yaplanlarla karlatrldnda, bir bakma iyi niyetli istekler olarak nitelenebilirdi! nk o zaman, yalnzca bu lkelerin petro-dolar zengini krallarna, sultanlarna, emirlerine, eyhlerine, Boazda keyf saraylar edinmeleri gibi masum amalar gndemdeydi. Bugn 11 Eyll arka cebimize koymadan ekleyelim ki: Yabanclara toprak sat ad altnda, petro-dolar giysisi iinde uluslararas sermaye ulus-devleti iinden oyuyor, lml islam sanca altnda teokratik sistem laik sistemin kalesini iinden kertiyor. Ondokuzuncu yzyln ortalarnda, Bat, yatyor-kalkyor, Trkiyeyi ne yapacaz? diye soruyordu. Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) ve Sevr Andlamas (10 Austos 1920), bu sorunun somut yantlaryd. Mondros Mtarekesiyle imparatorluun kollar ve bacaklar kesilmiti, Sevr Andlamasyla gvdesi parsellenmiti. Ama bu, ulusal dirili, derleni ve direni duvarna arpacak, tuz-buz olacakt. Batdan douya, kuzeyden gneye paylam amacyla eklemlenen etnik ve dinsel blm amac, iten ie zerklikten zgrle, zgrlkten zre, deiik kimlikler ve giysiler iinde gnmze tand, tanyor. Bugn lke topraklar, lkeyi bir yanyla parsellemek isteyen, bir yanyla ekonomisine egemen olarak siyasal iradesini gdlemeye alan, bir yanyla laik ve demokratik kimliin bana hilafet sar sarmay amalayan perspektiflere programlanm yasalarla baka lkelerin topra haline geliyor. Bir bakma Trkiye Byk Maazasnda, lke topra, meta olarak pazarlanyor, topra para olarak alglayan Bakanlarn deyiiyle lke kap kap paylalyor. Bilmem afilerde grdnz m? Hemen her seimde , ampul yannda bir portre ve altnda Her ey Trkiye iin! yazlyor. Evet her ey Trkiye iin. Fabrikalarmz sattk Trkiye iin. Limanlarmz sattk Trkiye iin. Bankalarmz sattk Trkiye iin. Ormanlarmz sattk Trkiye iin. Topraklarmz satyoruz Trkiye iin. Unutmayalm, hi unutmayalm ki, Trkiyeyi satyoruz Trkiye iin. Allaha bin kr!, iyi satyoruz. 17 Aralk 2009, Ankara

TRKYEDE TOPRAK REFORMU

TOPRAK REFORMU VE 1971 DNEM

Refet ERM

Ben hasbel kader 12 Mart askeri mdahalesinden sonra I. Nihat Erim hkmeti srasnda giriilen toprak reformu ile ilgili almalarn nce yannda sonra iinde bulundum. Atilla Karaosmanolu benim ocukluk arkadamd ve liseyi beraber bitirdik. O SBFyi terih etti, ben stanbul Hukuk Fakltesini yeledim. Ama dostluumuz kardelik lsnde devam etti; hala da devam eder. Nihat Erim hkmeti kurulduktan sonra, o srada Atilla DB idi, Amerikada ona da hkmette grev alma nerisi yaplm. steksiz bir ekilde geldi. Burada dier arkadalarmzn da basks ve desteiyle, ite Atila Savn zer Derbilin ve dier arkadalarmzn basksyla grevi kabul etmeye raz oldu. Ayrca ekonomik ilerden sorumlu babakan yardmcs oldu. Hkmet program hazrlanrken yine balang ksmn bir akam Ayhan ilingirolunun evinde Nejat Erderle birlikte beraber kaleme almaya altk. Hkmet programnda hkmetin yapmas gereken balca iler arasnda toprak reformu konusu n alyordu. Birka ay geti ses seda yok. Atilla da zgn Bir akam bizde konuurken nedir ne oluyor diye sordum. Byk ihtimalle hkmetin siyasi durumuna kar bir reaksiyon olmak zere Ankarada hukuku bilim insanlarndan yeterli destei alamyormu ve bu yzden de bir n hazrla giriemiyormu. Ben yardmc olaym m dedim. Becerebilir misin dedi; alaym dedim. Tabi kendim yapmayacaktm; Aydn Aybaya telefon ettim, stanbula. Ertesi gn Aybay rahmetli mit Doanayla birlikte Ankaraya geldi. mit Doanay biliyorsunuz, vurdular. O gn birka saat Atilla ile grtler. Grtkten sonra stlendiler bu grevi, dndler stanbula. On gn sonra geldiler. Bir arkadamzn daha katksyla, Keork Acemolu, topra bol olsun o da ok ciddi bir toprak hukuku uzmanyd

36 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu birlikte bir taslak hazrlamlar. Birka saat o taslak zerinde grld. Sonunda bu iin bu ekilde bu kiiler tarafndan devam etmesi uygun grld ve onlar almaya baladlar. (Bu arada bir ey daha syleyeyim ben bu bilimsel toplantya panele yeterince hazrlanmak frsatna sahip olamadm nk 6 ay ncesine kadar bana bir haber verilmiti byle bir toplant yaplacak diye ama Pazartesi gn masamn zerinde admn da yazl program buluncaya kadar ondan sonra baka hibir irtibatmz olmamt tabi iki gn ierisinde bilimsel bildiri hazrlanmaz hele benim gibi bilim insan olmayan biri tarafndan hi hazrlanmaz. Onun iin sizlere daha ok o gnlerde neler yaadk neler oldu nasl bitti onlar anlatmaya alacam.) Taslak bir taraftan hazrlanrken bir taraftan da toprak reformu ile ilgili hazrlklar yaplyordu. Toprak reformu komisyonu oluturuldu. Kimlerden oluuyordu bu komisyon? Bakanln Haldun Derin stadmz yapyordu; Haldun Derin, biliyorsunuz, Atatrkn ve nnnn zel kaleminde uzun yllar alm, arkasndan, zannediyorum, 7 yl kadar babakanlk mstearl yapm ok saygn bir hukuk insan, bir idareci. Onun yardmcs Ziraat Fakltesinden Ziya Gkap Mlayim hocamzd. O da bu konularda ok emek vermi bir bilim insan. Bir ikinci yardmc ise Planlamadan arkadamz Doan Kayrand; sonra sayn Cumhurbakanmla birlikte altlar, yardmc oldular. Dier yeler mit Doanay rahmetli, Aydn Aybay, Adnan Gniz hocamz Ankaradan komisyonunun yesiydi. Beni de ltfettiler komisyona aldlar. Sadettin Aatay Yargtay 7. Hukuk dairesi yesi; Halim orbal Tapu Kadastro Genel Mdr Yardmcs; Avc zkk Tarm Bakanl Tetkik ve stiare Kurulu yesi; Necdet cal Alpullu eker Fabrikas eski mdr; bunlardan oluan bir komisyon kuruldu ve komisyon alyor. Taslak hazrland elden geirildi malum bakanlklara sunuldu bakanlklarn grleri alnd. Bakanlklarn grleri dorultusunda kabul edilebilir dzeltmeler yapld. O zaman TBTAKda alyordum, grevliydim. TBTAKtan izin alnd ve Babakanlkta bu ilerle ilgilenmeye baladm. Bakanlar Kuruluna bu tasar tasla sunuldu. Bakanlar kurulunda ok kavgal bir grme oldu, karma bir bakanlar kurulu; Nihat Erim, Sadi Koa, Karaosmanolu, Mehmet zgne, smail Arar, Ferit Melen, Cahit Karaka ama zer Derbilde var, Trkan Akyol var. Byle bir hayli tartmal mzakerelerden sonra saolsun Atilla bana ykledi, ben sundum. Bakanlar kurulunda da ufak tefek zaiyatla tasar geti.

Toprak Reformu ve 1971 Dnemi 37 Tasar neleri ngryordu izin verirseniz birka cmle ile burdaki notlarma bakarak onlar arzedeyim size: Sulanan topraklarda 150 dekar, kra topraklarda 600 dekardan byk araziler iin, bu l eer sz konusu olan toprak ba bahe zeytinlik fndklk ve benzerlerindense bu miktarlarn 1/3 alnacakt. 20 Temmuz 1961den bu yana, yrrle girdii tarihe kadar, yaplan muvazal devir ve temlikleri geersiz sayyordu. Yani 10 yl geriye gidiliyor neler muvazaalyd. Bu yukardaki byklklerin zerindeki arazide kanun yrrle girdikten sonra ifraz ilemi yaplamyordu. n Tedbirler Kanunun ilk haline gre iftiyi topraklandrma kanunu kapsamnda datlan tarm arazisi devir ve temlik edilemeyecekti bakalarna. Tarm arazisi zerinde kazandrc zaman am ilemeyecekti ve bu yolla mlkiyet kazanlamayacakt. Bir de toprak reformu mstearlnn kurulmasyla ilgili birka madde szkonusuydu. Hkmetten kt, meclise sunuldu, mecliste o zaman muhalefet partisi (ama hkmete katlm bakan vermi) CHPye konuyu anlatmamz lazm. Meclise gittik bir toplant yapld. Halk Partisi meclis ynetim grubu mu ne deniyorsa onun adna bir de parti meclisi yeleri. smet Paa rahmetli onun bakanlnda, yeni bir gz ameliyat geirmiti, rahatszd fakat geldi, o gn o toplanty kendisi ynetti. O srada biliyorsunuz Ecevit kanad CHPnin Nihat Erim Hkmetine destek veriyor olmasn kabullenemedii iin parti ii muhalefete gemiti. Grevlerinden falan ayrlmlard ama parti meclisinde temsilcileri yani arkalarnda olan milletvekilleri vard. Onlarla daha ciddi bir ey yaadk; yani onlar, samimiyetle diyeceim u, byle bir eyin darbe sonras demokratik olmayan bir hkmet tarafndan gerekletirileceine inanmadklar iin kar kyorlard. Tarttk sonuta CHP meclise sunulan tasarnn deil hkmete sunulan ve baz maddeleri tralanan haliyle taslan desteklenmesine karar verdi. Yani biz nceden daha radikal bir neriyi getirmiiz ama hkmet bunu kabul etmemi onu trplemi. Onu deil daha evvelki taslaktakini desteklemeye karar verdi. Dn ararken smet Paann rahmetli bu konuyla ilgili olarak yapt bir basn aklamasnn mecliste yapt toplantda yapt grup toplantsnda yapt konumayla ilgili bir aklamay buldum. Yalannca insan biraz duygusallayor biraz gzlerim yaararak hatrlayarak okudum. yle diyor; 1971 askeri mdahalesiyle gelen hkmet bu tasary ele ald ve cesaretle uzun boylu tetkik ettirerek n tedbirler diye bir eser ortaya koydu, bu eser ciddi hazrlanmtr. Tetkik edilmeye her taraf

38 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu incelenmeye deer bir eserdir. Biz bunu bu niyetle karlayacaz, bu eseri, n tedbirleri, fayda verecek bir surette meydana karmak iin CHP olarak btn gayretimizle alacaz. Ertesi gn yani onlara tasary anlattmzn ertesi gn grup bakan verillikleri beni ard, gene duygusallma verin bu sylediimi de, Aferin ocuk iyi hazrlanmsn dedi. Bu da benim bu sreteki en byk dlmdr, onu sylemek isterim size. Tasar mecliste, hem meclis var hem senato var o dnemde biliyorsunuz, bir ortak komisyon kuruldu. Toprak Reformu n Tedbirler Kanun Tasarsn grmek zere tekil olunmu 55 numaral geici komisyon 27 kiiden oluuyor, komisyonda hem senatrler var hem milletvekilleri var. Bakan da smail Hakk Tekiner. Daha evvel Adalet Komisyonu bakanl yapm, stanbullu. Balayn ifademi bkn bir avukat yani vur diyorsunuz ldryor gibi birisi. Komisyon mzakerelerine 13 Ekim 1971de balad, 3 Aralk 1971de bitti. Biz daha evvel pes dedik yani komisyonu falan terk ettik. Onlar almalarn 1971de bitirdiler. Komisyonda hkmet adna toplanty izlemeye, sorulacak sorular cevaplandrp gerektiinde aklamada bulunmaya Haldun Derin, Doan Kayran ve Adnan Griz hocalarn yannda beni de yetkili kldlar Babakanlktan yazlan tezkere ile. Ama bir taraftan hukuk kkenli olmam bir taraftan da azmn onlarn anlayaca uslupta biraz laf yapmas yznden, ben sonunda szc konumuna geldim. Kavga hep bizim aramzda cereyan ediyordu yani komisyon yeleriyle, CHP deil onlar destek veriyor tabi, komisyon yeleriyle bizim aramzda cereyan ediyordu. Neler oldu komisyonda, yle iddetli bir kar kla geliyorlard ki karmza, yani burnumuzdan artk ter mi damlyordu kan m damlyordu ok farknda deiliz. Grmeleri sabote etmek iin daha evvel Bahri Dada tarafndan hazrlanm bir tarm reformu tasrsnn da bizim tasar ile birlikte mzakere edilmesi konusunda bask yaptlar nce. imdi eer o tasary da birlikte mzakere etmek kabul edilirse yani bizim n tedbirler kanun tasarsnn kmas mmkn deil. karsa bile nasl kaca hi belli deil. Orda ilk kavgay verdik. Sonuta nasl oldu bilmiyorum o kavga kazanld ve yalnz n tedbirler kanun tasarsnn konuulmas kararlatrld. Arkasndan komisyon bakanlnca tasar hakknda grlerini yanstmak iin davet edilen Tarm ve Hukuku akademisyenleri dinlemeye

Toprak Reformu ve 1971 Dnemi 39 baladk. Kimler geldi? Saolsunlar sayacam; Sefa Reisolu, Selahattin Sulhi Tekinay, Celal Tarman Ziraat Fakltesi, Ali Balaban Ziraat Fakltesi, Grgan elebican, Akn Dren, Fikret Eren, lhan ztrak, Orhan Dzgne, Sayim Kendir, brahim Aksz, Tevfik Tarhan. O ara parlamenter olan hukukular da ilgi gsterdiler. Mesela Turhan Feyziolunun, rahmetli, yapt aa yukar 1.5-2 saat sren ok ciddi ve bilimsel ierii ok esasl olan bir konumasn hatrlyorum. Oda temsilcileri geldiler. Orman, Ziraat odas temsilcileri, Harita Kadastro odalar temsilcileri. Tabi arada onlar eksik kalmasn ticaret ve sanayi odas falan onlar da geldiler. Grmeler zellikle mlkiyet hukuku bakmndan hukuku hocalarmzn profesrlerin de katlmyla iyice akademik bir ierik kazanmaya balad. Bilmiyorum vaktim var m ksa bir rnek vermeye, neleri tartr hale geldik. O zaman biz kazandrc zaman am demezdik. ktisadi mhr zaman derdik. ktisadi mhr zaman hangi andan itibaren geerli olur, bir gn bunu tarttk. Bu ok kolay akademik bir ey, yani urda geerli olur, ne bileyim sre dolduu zaman belli olur demi smet Sungur Bey . te bir bakas, hayr sre dolduu zaman deil, hakim karar verdii zaman, tokma vurduu zaman belli olur. o zaman m olacak bu zaman m olacak, yani bir gn tartlr m orda. Biz bir alay yeni bireyler rendik, iyi de oldu rendiklerimiz. Ama yle bir noktaya geldik ki uradmz hakaretler artk ieride grevimizi yapmaya devam etmemizi engeller mertebeye ulat. Atilla ekildi daha evvel, gelmemeye balad. Bir sre sonra, biz de onlarn izniyle elimizi ayamz ektik, onlar ne biliyorlarsa onu yaptlar. Biliyorsunuz 26 Mart 1971de greve balam olan I. Nihat Erim hkmetinden 11 Bakan 11 Aralkta istifa etti. Sadi Koa, Atilla Karaosmanolu, Atilla Sav, Ayhan ilingirolu, zer Derbil, Osman Olcay, inasi Oral, Trkan Akyol. Onlar ayrldktan sonra II. Erim hkmeti kuruldu. II. Erim hkmetinde toprak reformu ile ilgili grev ve yetki lhan ztrak Hocaya verildi. ok saydm sevdiim bir hoca olmakla birlikte nceden yaadklarmz unutamadmz iin komisyonda kalmaya devam etmek imkann gremedim. Baka bir ey yok. Adm 11lerle anlyor, sizin banza i aarm, onun iin beni affedin hocam diye bir ey syledim kendisine. Ama kst kzd, yani niye devam etmiyoruz, niye devam etmiyorum diye kzd. Sonra bir kanun kt ama ne reform yaplabildi ne de bir ey. Saim Kendir benim ok sevdiim saydm bir arkada, giderken kulan ektim, benim biraz km-

40 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dr, Saim alma ok zerler seni ve yapamazsn bitiremezsin diye. O heyecanla grevi ald, ite sayn hocamzn da anlatt gibi, ama burnundan getirdiler. Yani onun da burnundan getirdiler. zin verirseniz son bir ey syleyerek bitirmek istiyorum, sremi amadan. ok gvendiim baz siyasilerin de bu syleyeceklerime katldn biliyordum. Bugn sayn Cumhurbakanmzla toplant ncesi birka cmle bir arada konuurken, kendilerinin de byle dndn rendim. Eer biz adam gibi bir toprak reformunu yapm olabilseydik bugn yaadklarmzn ok byk bir ksmn hi kukusuz yaamayacaktk. Bir arada yaamaya mutlu mutlu devam edecektik. Teekkr ederim.

TOPRAK REFORMU VE URFA DENEYM

Prof. Dr. Yavuz TEKELOLU

Sayn Cumhurbakanm, deerli milletvekilim, deerli konuklar. ncelikle byle bir sempozyumu dzenledikleri iin sempozyum komitesine, Sayn Aymann ahsnda ok teekkr etmek istiyorum. Sempozyumun toprak reformu gibi ok nemli bir konuda dzenlenmi olmas ve balamas da beni ok umutlandrd. nk ben bu projede alma olanana kavutum. 32 yanda gen bir uzman olarak Fransada doktoradan dndkten sonra Toprak ve Tarm Reformu Mstearlna getim ve orda ok ho bir dnemi yaadm acl da bir dnemdi. nce kendimle ilgili bir eyler sylemek istiyorum. 1968 Mlkiye mezunuyum 1969-74 yllar arasnda Fransada Montpellier niversitesinde doktora yaptm. Doktora konum Trkiyede Ekonomik Kalknma ve Tarm d. Tezimi hazrlarken toprak ve tarm reformu yasasndan geni biimde yararlandm. Yasa Trk tarmnn sorunlarna zm getiren gerek bir reformu ngryor, tarmda ulusal kalknmay hzlandrc bir yapnn kurulmasn amalyordu. Doktoradan dndkten sonra ki bizim gnderiliimiz nedeni 1416 sayl yasa uyarnca dnmzde kurulmakta olan niversitelere retim yesi olarak gitmekti. Ancak ben Toprak ve Tarm Reformu Mstearlnda almak istiyordum.. Prof. Dr. Saim Kendir mstearmzd. Kendisini kranla anyorum. O burada olsayd ok daha iyi olurdu belki. Kendisi ile grtm grmemiz ok gzeldi ileride belki frsat olur anlatrm. Ben kabul ettim ama Milli Eitim Bakanl izin vermedi. nk niversitede almamz gerekiyordu. Sonuta Milli Eitim bakanl bana mecburi hizmetim sakl kalmak kouluyla izin verdi. Ben ona ramen kabul ettim. Orada altm 3-3.5 yllk sre ierisinde 1-1.5 ylm Urfada geti. ok cokulu bir dnemdi. zellikle 1. MC hkmetinin ibana gelmesine kadar, sayn Sleyman Demirel hkmetinin. Ondan sonra Saim bey grevden alnd. O ekip ok cokulu, ok yurt sever ve idealist bir ekipti ve ok eyler yapt. Ben kendilerini burada kranla anyor ve konumama balyorum. Geri Muzaffer bey bana anlatacak ok ey brakmad ama yine de onu tamamlayc eyleri syleyeceim.

42 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu yasas iki temel prensip zerine kuruluydu. Sosyal adalet ve verimlilik. Yasann birinci maddesinde Toprak Reformu, toprak mlkiyet dalmnn, tasarruf ve iletme eklinin ve iletmelerle ilgili yapnn verimlilik ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak dzenlenmesidir biiminde tanmlanyordu.. Bunun iki boyutu vard bunlardan bir tanesi sosyal adalet boyutuydu. Sosyal adalet boyutunda topran yeniden datm ve mlkiyet ilikisinin yeniden dzenlenmesi ngrlyordu.. Kamulatrmalarda iftiyi Topraklandrma Yasasndan farkl olarak zel mlkiyette bulunan topraklar ilk sray oluturuyordu. Verimlilik ilkesini gerekletirmek iin toprak ve tarm reformu kooperatiflerinin kurulmas ngrlmt ve yasann 10 maddesi onunla ilgiliydi iftiyi Topraklandrma yasasnda byle bir uygulama sz konusu deildi. Ortakln yeniden dzenlenmesi, toplulatrma, paralanmay engelleme, rnek kyler kurma, toprak ve su kaynaklarnn iyiletirilmesi yasann ngrleri ierisindeydi. Yasa temelini aile iletmelerinin oluturaca bir tarmsal yapy kurmay amalamaktayd. Kurulacak iletmeler kk iletme,aile iletmesi, orta iletme ve rnek iletme olarak 4 kesime ayrlmt. Bunlarn lekleri sulu ve kuru tarma gre belirlenmiti. Reformdan yararlananlarn demelerinde ise tam deme ngrlyordu. 25 ylda, 25 taksitle ve faizsiz olarak. Kamulatrmalarda gerek ve tzel kiilerin topraklar n sradayd. Kamulatrma karl piyasa deeriydi ancak bu deer toprak sahibinin vergi beyan deerini aamyordu. Bu nedenle Urfadaki kamulatrmalarda birok toprak sahibinin can yand. Kamulatrma snrlar blgelere gre kuru arazide 2000-4000 dekar, sulu arazi de ise 1000-2000 dekar arasnda ngrlmt. Kamulatrma bedellerinin %15i pein, geri kalannn ise 15 yl sre ile denmesi planlanmt. Bu demeler bor ve hisse senedi ile de sz konusu olabilecekti. Toprak ve Tarm Reformu Yasas 12 Mart sonras oluturulan teknokrat hkmet ve bu yasay hazrlamaktan sorumlu olan Atilla Karaosmanolunun eseri olup ada ve demokratik bir yasayd. Urfa uygulamas 1 Kasm 1973 ile 10 Mays 1978 tarihleri arasnda yer ald.Yasa biraz evvel Muzaffer beyin belirttii gibi 10 Mays 1977de tarihinde karlndaki bir usul hatas nedeniyle Anayasa Mahkemesince iptal edildi. Ama Anayasa Mahkemesi yeni yasann karlabilmesi iin hkmete bir yl sre tand. Bu nedenle o bir yllk srede de almalar srd ve 10 Mays 1978de yasa resmen uygulamadan kalkt. Urfa uygulamas balamadan nce Naim Talu hkmeti vard ynetimde.ok ilgin olan bir ey de yasann uyguland 5 yl ierisinde

Toprak Reformu ve Urfa Deneyimi 43 Trkiyenin tam 7 kez hkmet deiiklii yaamasyd.. Dnebiliyor musunuz 5 yl ierisinde 7 kez hkmet deiti, Naim Talu Hkmeti zamannda balad yasa uygulanmaya. Balangta Urfann toprak ve tarm reformu blgesi ilan edilmesi konusunda da ok speklasyonlar yapld. Bazlarna gre Urfa toprak reformunun gereklemesini engellemek iin ilan edildi. nk Urfa Trkiyede feodal ilikilerin en youn olduu kentti. Karlaaca diren reformun baarsn engelliyecekti. Ayrca ok sulama yatrmnn yaplmas gerekecekti. Bu da reformun maliyetini ok ykseltecekti. Dierlerinin argumanlarna gre ise Urfa Trkiyede toprak insan ilikilerinin en bozuk olduu, feodal ilikilerin en youn olduu kentti, dolaysyla toprak reformu buradan balamalyd. Toprak reformu uygulamasndan nce Urfadaki tarmsal yap son derecede adaletsiz bir grnm sergilemekteydi. Nitekim 1970 Tarm Saym sonularna gre, 5 hektardan kk iletmeler toplam iletmelerin %61ini oluturduklar halde, topraklarn sadece %6 sn ilemekte, buna karlk 50 hektardan byk iletmeler toplam iletmelerin %5ini oluturmakta ancak topraklarn %60n ilemekteydi. Kii, aile ve slalelere ait ky says 123e ulamakta, topraksz ailelerin says da 30.000i amaktayd.. Ancak Urfada 16 Mart-17 Nisan 1974 tarihleri arasnda toprak istem talebinde bulunan ailelerin says 70.100d. Burada saylarla reform almalarn gryorsunuz. Datlabilecek toplam arazi miktar 2.629.205 dekar, kamulatrlacak arazi ise 1.610. 090 dekard. Kamulatrmalarda zellikle belirli bir dnemden sonra son derece duyarsz, tembel, isteksiz davranld. Kamulatrma yaplan ky says 329, datlan toprak miktar sadece 237 897 dekar, datm yaplan ky says 47, topraklandrlan aile says 1518 nfus says 5539 ve aile bana verilen ortalama arazi genilii 189.5 dekard. Bu iftiyi topraklandrma yasasnda 51.5 dekardr. Toprak isteminde bulunan aile says 75.700 kurulan kooperatif says 4, kooperatifler de kuruldu tabii. Kooperatiflere bal ky says 36, kooperatiflerin ortak says 742, alma alan da 132.857 dekard. imdi unu samimiyetle sylemek isterim. Ben Gneydou Anadoluyu bu projede almam sayesinde tandm ve lkemi de tanm oldum, Urfaya ilk gidiimle son gidiim ok farklyd ilk gidiimde ilk kez bir Gneydou Anadolu kenti grdm Bat Anadolu kentlerinden hi farkl deildi, hatta Bat Anadoluda bir ok kent Urfadan daha geri idi Balangta topraksz kyller reformun yaplabileceine pek inanmyorlard. Kylere gittiimizde bizi karlyorlar ancak devletin

44 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu memurlar ite,gelirler, giderler, yazarlar, izerler sonuta hibir ey olmaz diye dnyorlard. Ancak son gittiimde Urfa bir antiye idi. nanamazsnz olaanst bir alma temposu iindeydik. Ve en nemlisi Cumhuriyet tarihinde ilkkez direnmelere karn toprak reformu kurallar ierisinde kamulatrmalar yaplmt ve ifti bir reformun yaplacana artk inanyordu. Saim Kendir ve Mstearlk 1975 yaznda tam 2500 ailenin topraklandrlabilmesi konusundaki btn almalarn tamamlamt.. Burda gerekletirilen yatrmlar var yatrmlarn byk bir ksm tarmsal altyapyla ilgili yatrmlar bugnk deerleri dolar olarak 110 milyon dolar civarnda. Bu 5 yl iinde demiyeyim nk ilk 2-3 yl ok hzl yrd ondan sonra kald. Yine bu yatrmlarn nemi mesela sulama projesi henz GAP falan yok gndemde, 253.200 dekarlk alann sulamas ngrlmt bunlardan Ceylanpnar iftlii ierisinde yamurlama sistemiyle ilgili sulama 92 bin dekarlk alan kapsyordu. Alan artezyen kuyusu says 338, denen kanal uzunluu dikkatinizi ekerim tam 145 km idi. Ky yollar ve ime suyu yatrmlar bu tarmsal yatrmlarn %29unu oluturuyordu. Kooperatifler iin alnan traktr says 424 olup bunun 87si yerli retimdi. Yurt dndan gmrksz ithal edilen traktr says ise 337 adetti. Reform sayesinde Urfa Trkiyede tapulamas tamamlanan tek ve ilk kent olmutur. Urfa uygulamas ekonomik sonular asndan ne yazk ki bir fiyaskodur. Birazdan iin politik ynn de size ok ksa bir ekilde sunacam. Yasann iptal edilmesi ve daha sonra siyasi partilerin bu konudaki bloke edici tavrlar topraksz ve az toprakl vatandalardan oluan kamuoyunda Trkiyede bir toprak reformu uygulamasnn gerekletirilemeyecei imajnn yaratlmasna neden oldu. Artk insanlar gvenlerini kaybettiler tam gerekleme aamasnda iken her ey yzst brakld. Olas bir toprak reformuna kar toprak sahipleri gereken nlemleri aldlar.Bunu da kamulatrma normlarnn altnda kalabilmek iin tapu kaytlarnda topraklarn yaknlar arasnda paylatrarak gerekletirdiler. Nitekim Devlet Planlama Tekilatnn 1973 aratrma sonular 1980 Tarm Saym sonular ile karlatrldnda 50 hektarn zerindeki iletmelerden 20-50 hektar arasndaki iletmelere doru byk kaylarn olduunu gryoruz. Yasa iptal edildikten sonraki gelimelere bakarsak, biliyorsunuz 1980de Trkiye 1983e kadar srecek bir sivil idareden yoksun dneme girdi. Burada unu sylemek istiyorum Trkiye ok ilgin bir lke. Batda sanayi burjuvazisi toprak reformundan yana kmtr. Oysa Trkiyede sanayi burjuvazisi toprak reformuna karyd. Fabrikalar-

Toprak Reformu ve Urfa Deneyimi 45 mz da alrlarsa ne olacak diye bir korku vard. Fabrikayla topran ayrmn gzetemeyen bir sanayi burjuvazisi dnebiliyor musunuz? Topraklar verimsiz bir ekilde iletiliyor, rant unsuru ve bu topraklar zerinde btn ulusun hakk var. br taraftan asker toprak reformunu savunuyor, kmas iin aba harcyor. 12 Eyll sonras gelimelere bakarsak: 1975de topraklar kamulatrld ve aradan 5 yl geti oysa 6838 sayl istimlak yasasnn 23. maddesi kamulatrlan ancak amacna uygun olarak 5 yl ierisinde kullanlmayan topraklarjn eski sahiplerince geri alnabileceini ngryor. Kamulatrlan topraklar datlamad. Datlan topraklar da yasa iptal edildii iin geri alnd. Dnebiliyormusunuz 1318 aile toprak sahibi oldu ancak yasa iptal edildii iin bu topraklar onlardan geri alnd ve toprak ve tarm reformu mstearlnca iletilmeye, kiralanmaya baland. Dolaysyla byk toprak sahipleri topraklarn geri almak iin dava atlar. Rahmetli hocam Prof.Dr. lhan ztrak devlet bakan ve toprak reformu almalarndan sorumlu. Bir taraftan yeni bir yasa hazrlama abas ierisinde, br taraftan da bu geri alma taleplerinin durdurulmas iin alyor. Bu kapsamda bir maddelik bir yasa tasars hazrlad. Hkmet o tasarda srenin 5 yldan 10 yla karlmasn ve alan davalarn dmesini neriyordu. Danma Meclisinde oluturulan toprak ve tarm reformu komisyonu ki bu komisyonun banda da dikkatinizi ekerim ok byk bir toprak sahibi bulunuyordu. Komisyon srenin 10 yla karlmasn kabul etti ama mahkemelerde alm davalarn drlmesi teklifine yanamad ve oyalayc bir tutum ierisine girdi. Bu arada topraklarn geri almak iin bavuran toprak sahiplerinin saysnda 56 art oldu. Bunlarn geri istedii toprak miktar da 1 milyon dekara ulayordu. Komisyonun oyalayc tutumuna ramen yasa hkmetin sraryla kabul edildi. Bylece sre 10 yla karlyor ve davalarn drlmesi salanyordu. Milli Gvenlik konseyi de yasay daha radikal bir biime getirdi ve yaynlad. Buna gre toprak ve tarm reformu amacyla kamulatrlan topraklarn geri alnmas talebinde bulunulamayacakt. Yasann iptalinden sonraki kinci olumsuz gelime 1982 Anayasas ile ilgili gelimelerdi. Trkiyede unu aka ortaya koymakta yarar var. Sa ynetimler her zaman toprak reformuna kar olmulardr Trkiye iin 1945 ylna kadar srm tek parti ynetimini bile paralayan bu ok stratejik konuya sa kesim hep kar kt. Solun da bu ie gerekten sahip ktna inanmyorum, bunu da birazdan izah edeceim. Dolaysyla 1982 Anayasasn da artk toprak reformu yok. Anayasada tarm reformu yer alyor. Tarm reformunun getirdii bir baka yenilik de

46 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kamulatrma bedeli ile ilgili maddenin. 46. madde sanyorum bunu vergi beyanndan piyasa deerine, rayi bedele getirmesi. Bu da 1982 Anayasas ile ilgili gelime. Daha sonra 1983de ANAPn ynetime gelmesiyle toprak reformuna kar yeni bir yasa karld 1984 tarihinde. Ad falan ok garip Sulama alanlarnda arazi dzenlenmesine dair tarm reformu kanunu. Urfada sonulandrlamasa da bir takm almalar balamt ve en nemlisi GAP projesi hayata geirilecekti. Bu nedenle de toplulatrma almalar nem kazanyordu.Yasann temel karl nedeni buydu. Turgut zal hkmetinin kard bu ok ksa kanunun bizi ilgilendirme nedeni geici maddelerinden bir tanesinde yer alan bir hkm. Biraz evvel Muzaffer beyin de belirttii gibi yasa yrrle giri tarihinden itibaren 6 ay ierisinde ba vurmalar halinde topraklar kamulatrlan toprak sahiplerinin topraklarn geri alabileceini ngryordu. Bu da sayn zaln bir armaanyd. Burada da konunun politik ynyle ilgili bir eyler sylemek istiyorum. Biraz nce deindiim reformun uyguland 5 ylda tam 7 hkmet deiiklii oldu Trkiyede. almalar daha ok 31 Mart 1975e kadar hzl yrd.1 Kasm 1973de Urfa toprak ve tarm reformu blgesi ilan edildi. 31 Mart 1975e kadar hzl bir alma sz konusu. Bu dnemin hkmetlerine baktmz da ilki Blent Ecevit hkmeti. 26 Ocak 1974 ile 17 Kasm 1974 arasnda ynetimde. 17 Kasm benim iin ok nemli bir tarih. Sayn Ecevitin babakanl brak tarihi.. Mstearlkta alan btn arkadalarmzn morali son derece bozuldu, bu byk bir hayal krkl idi. Hepimiz byk bir idealin peinden kouyor, Urfaya gidiyor, cokuyla alyorduk. Gneydou Anadoluda haka bir dzen kuruluyor, feodal ilikilere son veriliyor, ada bir yap oluturuluyordu. Ama Sayn Ecevit iktidar brakt gitti. stifa etti birou iin istifa etmesi iin hibir neden yoktu. Gerekten Trkiye gllk glistanlkt. Ben Fransadan yeni dnmtm, dolar 15 lira, enflasyon %7-8 civarnda idi. Merkez Bankas rezervleri cumhuriyet tarihimizde ilk defa 2.5-3 milyar dolara ulamt. Kbrsa klmt ve herkes tapyordu Ecevite. CHP, Necmettin Erbakann Milli Selamet Partisi (MSP) ile yapt bir koalisyon hkmetiyle ynetiyordu lkeyi. MSPnin 48 tane milletvekili vard ve imzalanm bir koalisyon protokol bulunuyordu. MSP trbanla falan ilgilenmiyor ancak sayn Erbakan byk sanayi hamlesi ad altnda her yerde gayri ciddi temeller atyordu. Bunun dnda nemli bir eyler her halde yoktu ve Ecevit, hkmeti brakt gitti. Sayg duyuyorum ama toprak ve tarm reformu bakmndan son derece talihsiz bir gelime ve Trkiye asndan da

Toprak Reformu ve Urfa Deneyimi 47 karlm tarihi bir frsat oldu bu.. Olof Palmeye gidecekti ziyarete, Erbakana benim gibi yal olanlar hatrlarlar Cumhurbakanm belki siz de hatrlarsnz vekalet brakmak istemedi. Srf bu vekalet sorunundan bir koalisyon krizi olutu ve Ecevit babakanl brakt. Ve reform ne yazk ki bitti arkadalar. Daha sonra Sadi Irmak hkmeti var, 17 Kasm 1974 - 31 Mart 1975 bu dnem ierisinde de reform hzl bir ekilde yrd. Sayn Demirelin kurduu 1. Milliyeti Cephe Hkmeti 31 Mart 1975 - 21 Haziran 1977 tarihleri arasnda grev yapt. Toprak reformu asndan gerekten son derece olumsuz bir dnemdi bu. Nitekim 10 Mays 1977de yasa iptal edildi. Kamulatrmalarda piyasa deerinin kabul edilmesine dair Anayasa Mahkemesi karar da bu dnemdedir. Neticede bu dnemde kazananlar byk toprak sahipleri, aalar, airet reisleri oldu. Kaybedenler toprakszlar, azaplar ,civelekler ve marabalar ksacas Trkiye oldu.. Daha sonra bir aylk bir Ecevit dnemi var 1 Haziran 21 Temmuz tarihleri arasnda.onu da geelim. 2. MC dnemi yine Sayn Demirelin babakanlnda 21 Temmuz 1977den - 5 Ocak 1978e kadar srd. Demirel tapuyu deldirmemekte devam etti. Onun temel slogan tapuyu deldirmemekti. Bunda da ok baarl oldu ama bakn bugn Trkiye nerelere geldi. Blent Ecevit 5 Ocak 1978 19 Kasm 1979 aras tekrar babakan oldu.Bu, sresi 10 Mays 1978de sone eren Toprak ve Tarm Refomu yasasnn yerine yeni bir yasa kartlmas iin byk anst.nnde de 5-6 aylk bir sre vard. Sayn Ecevit, CHP bunu da yapmad maalesef. Yeni bir yasa karlamaynca 10 Mays 1978den itibaren herey bitti. Bu konuda sa kesimin yaklamnda hibir deiiklik yok dn neyse bugn de yle. Bunu bugn en iyi biimde Maynl arazilerde gryoruz. Oralar kyllerin arazisiydi, kamulatrld. 450 km uzunluunda bir km eninde. Orada topraksz ve az toprakl kyller topraklandrlp ok verimli iletmeler oluturulabilir. Korkun bir politik diren var oysa ki toprak reformu zveri isteyen politik bir projedir.rnein 1946-51 yllar arasnda talyada Tarm Bakanl yapm olan Antonio Segni bizzat kendisinin hazrlam olduu toprak reformu yasasyla Sardunyadaki topraklarnn ounu kaybetmitir. Bu siyasal zveri gerektiren bir projedir. Maalesef bizde byle vizyon sahibi, byle zverili yneticiler yok. Konumam beni ok etkileyen iki olay sizlerle paylaarak bitirmek istiyorum. Fransada rencilik yllarmda 1973 sonu 1974 ba petrol krizi oldu, biliyorsunuz petroln varili birden 2.5 dolardan 12.5 dolara kt. Cumhurbakan Pompidu hemen Fransa bakanlar kurulunu olaa-

48 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu nst toplantya ard. Saatlerce sren toplantnn sonucu alnan karar Fransann ivedilikle petrole baml olmayan toplu tama sistemlerini yaama geirmesini ngryordu.. Gnmzde dnyann en gelimi demiryolu sistemlerinden birine sahip olan Fransada hzl trenin, .TGVnin douunda birinci petrol okundan alnan dersler yatar. Hatrlarsanz bizim cumhurbakanlarmzdan bir tanesi de demiryollarnn komnist lkelerin ulam aralar olduunu sylerdi.. Trkiye byle ynetiliyor ite... kinci anekdotuma gelince, ben doentlik tezimi tarmsal mekanizasyon konusunda hazrladm. Fransada bununla ilgili ok aratrma yaptm. zellikle Ortak Makine Kullanm Kooperatifleri konusunda altm. Tarmsal makinalamann balad dnemi hatrlayn, Amerika Avrupann yeniden yaplanmas konusunda Marshall Plan erevesinde hem parasal hem de materyal yardm yaparken Trkiyeye de 1949-53 tarihleri arasnda 40 bin traktr yollamt. Amerika Fransaya da 10 bin traktr yollad.Bildiiniz gibi traktr tarmn tand en byk devrimdir. Tarmsal retim srelerini alt st eden ok verimli bir retim faktrdr. Franszlar byle bir ekipman kitlesi karsnda ne yaplmas gerektiini dndler, tandlar ,sonunda Fransada o tarihte mevcut olan hasat sendikalarn ortak makine kullanm kooperatiflerine dntrmeye karar verdiler. Gnmzde Fransada ok etkin olan bu Ortak Makine Kullanm Kooperatifleri Fransz iftisinin mekanizasyon maliyetlerini nemli lde drmektedir. Peki biz ne yaptk? 1960larda Anadoluyu bir traktr mezarlna evirdik. Bundan da ders almadk ayn Anadoluyu 1980lerde bu defa bir traktr fabrikas mezarlna dntrme baarsn gsterdik.. Bu zihniyetler devam ettike ,bizim daha pek ok bu tr sempozyumlar da bir araya gelmemiz gerekecek herhalde.. Ben sabrnz iin teekkr ederim.

TRKYE'NN KTSAD VE SYAS TARHNDE TOPRAK REFORMU TARTIMALARININ ROL Dr. Nevzat Evrim NAL
ktisadi adan kapitalizm ncesi retim biimlerinden kapitalizme gei ve siyasi olarak ulus devlet formunun olumas, tarihsel olarak ou rnekte, birlikte olmasa da paralel yaanan srelerdir. Genel anlamda burjuva demokratik devrimi olarak tanmlayabileceimiz bu srelerin her biri kendi ierisinde kimi zgnlkler barndrsa da; snfsal karakterleri, siyasi ynelimleri ve neticelerinde ortaya kan toplumun yaps asndan bir arada incelenebilecek derecede benzerdirler. Burjuva devrimlerinin en nemli meselelerinden biri, toprakta zel mlkiyet sorunsalnn nasl zme ulatrlddr. Toprak, bir retim arac olarak dier tm retim aralarndan farkldr zira dier retim aralar gibi serbeste oaltlamaz ve tarm alanlarnn geniletilmesi bal bana bir meseledir. Ayrca topran kullanlmas sonucunda elde edilen rnler, baka hibir yolla elde edilemezler ve bu rnler insann bata beslenme olmak zere en temel ihtiyalarn karlamaktadr. Btn bunlarn tesinde, kapitalizm ncesi dnemin en nemli retim arac olan toprak, zaten eski retim biimi erevesinde mlkiyet altna alnm durumdadr ve bu mlkiyet yapsnn kapitalistleme srecinde varln nasl srdrecei ya da nasl dnecei burjuva devriminin en nemli sorunsallarndan birini oluturur. Daha ak sylemek gerekirse, devrimci burjuvazi ile eski retim biiminde topran sahibi olan kesim arasndaki gerilim-ibirlii ilikisi, burjuva devriminin kaderi konusunda da hayli belirleyici bir nitelie sahiptir. Bu almada, en nemli dnemeci Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu olan ve bu corafyada kapitalist retim biimini hkim klan burjuva devriminin toprak sorununa yaklamnn iktisadi, snfsal ve siyasi sonular incelenecektir. Trkiye Cumhuriyetinin kurulu ve gelime srecinde en nemli siyasi balklardan biri olan toprak reformu zerinden yrtlen tartmalar, Trkiye kapitalizminin izledii gelime yolu konusunda da hayli belirleyici bir nitelik tam, bu tartmalarn sonlandrlma biimi ayn zamanda Trkiyenin siyasi haritasnn ekillenmesinde de nemli bir rol oynamtr.
retim Grevlisi, Beykoz Lojistik Meslek Yksekokulu

50 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

OSMANLININ SON DNEMNDE DURUM

Osmanl mparatorluunun son dneminde ekilebilir alanlarn mlkiyeti konusunda elde bulunan verilerin gvenilirlii tartmaldr. Yine de farkl kaynaklarda aktarlan verilenin hepsi, krsal alanda yegane retim arac olan topran mlkiyetinin daha kapitalistleme srecinin banda merkezi bir yap arz etmekte olduuna iaret etmektedir. rnein Rozaliyeve gre Birinci Dnya Savann banda, tarmsal nfusun yzde birini oluturan byk toprak sahipleri ve aalar, tm ilenebilir topraklarn yzde 39,3ne sahiptiler; nfusun yzde drdn meydana getiren kk toprak aalar, kulaklar ve iftiler arazinin yzde 26,2sini ellerinde bulunduruyorlard; Tarmsal nfusun yzde 95ini oluturan kyl iletmelere ise arazinin yzde 34,5i dyordu (Rozaliyev,1978; s.23). 1912-1913 yllarnda yaplan tarm saymlar benzer rakamlara iaret etmektedir. Anadolu apnda 1 milyon aileyi kapsayan verilere gre topraklar en byk olan yzde 1lik kesim topraklarn yzde 39una, en kk topraklara sahip olan yzde 87lik kesim ise topraklarn yzde 35ine sahipti. Ayrca, bir kyl ailesinin, iki ylda bir nadasa brakarak iledii topraktan geimini salayabilmesi iin en az 50 dnmlk topraa sahip olmas gerektii hesaplanmaktadr. Ayn dnemde Akdeniz ve Gneydou Anadolu hari btn blgelerde 50 dekardan daha az topraa sahip iletmelerin orannn yzde 70-85 arasnda bulgulanmakta, bu aile birimlerin yarsnn ise 10 dekardan kk topraa sahip olduu belirtilmektedir (Kymen, 2003; s.195). Topraksz kyller ise, henz toplam tarmsal nfusun yzde 8 gibi bir ksmn oluturmaktayd (Kymen, 1981; s.10). Yani Osmanl mparatorluunun son dneminde yoksul kyl, kendi topran ileyerek geimini salayamamakta, byk toprak sahiplerinin yannda almak zorunda kalmaktadr ve kylnn kk bir topraa sahip olmasna ramen iilemesi daha bu dnemde balamtr. Dier yandan, baka bir almada daha kapsaml biimde incelendii zere (nal, 2009), Osmanl corafyasnda kapitalistleme dinamikleri 19. yzyln bana dek uzanmaktadr. mparatorlua merkezi bir yap kazandrma abasyla atlan modernleme admlar bir yandan, emperyalist Avrupa devletleriyle girilen ticaret ve bor ilikileri dier yandan burjuvalama dinamiklerini besliyordu. Bu ilikiler arasnda, impara-

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 51

torluk corafyasn hayli eitsiz biimde etkileyen demiryolu imtiyazlar da zel bir neme sahipti. Yaanmakta olan dnm, stanbul ve zmir gibi nemli metropollerde gayrimslim tccarlarn elinde ticari sermaye birikmesiyle sonulanyordu. Anadolu krsalnda ise, Tanzimat ferman ile iltizamn vali ve dier devlet yneticilerine yasaklanmasnn ardndan yerel eraf elinde bir ilkel birikim olumaya balamt. 1858 tarihli Arazi Kanunnamesiyle toprakta zel mlkiyetin tannmasnn ardndan bu kesim elindeki topraklar geniletmeye balamt. Bylelikle, bir yandan mltezimlikle, dier yandan sahip olduu topraklar sayesinde zenginleen, bu zenginliini de duruma gre tccarlk yaparak, ancak bundan daha nemlisi tefecilik yoluyla, kyll smrerek pekitiren bir asalak snf ortaya kmt. Bu snfsal yap, Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan toprak aas olarak tanmlanmaya balayacakt.

KEMALST DEVRMN SINIF KARAKTERNN TARIMSAL SONULARI

Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl'dan yok denecek derecede zayf bir sanayi (Boratav, 2004; s.20) devralmtr. Anadolu'da ilkel birikimin nemli bir blmn elinde bulunduran ve burjuva snfnn belkemiini oluturmak iin gerekli zelliklere en fazla sahip olan gayrimslim tccar ve zanaatkrlar ise ulusal karakteri ar basan devrimin ilk yllarndan itibaren dlanm, bunlarn nemli bir ksm devrimin eitli aamalarnda tasfiye edilmitir. Bylelikle kapitalist Trkiye'nin burjuvazisini oluturacak ahslarn ou Osmanlnn son dneminde zenginleen krsal eraftan tremi, bu kiiler nfus mbadelesi gibi nemli miktarda mlkiyetin sahipsizletii her dnemete daha da zenginlemilerdir. Bu durum, Anadolu devrimine ok nemli bir snfsal karakter kazandrmtr. Kemalist kadrolar, Kurtulu Savann hazrlk aamasndan itibaren krsal eraf ve toprak aalar ile ittifak iine girmitir. Meclis, kurulduu yldan itibaren bu ittifak yanstacak bir bileime sahip olmu ve kurulu srecindeki yasama faaliyetlerinin tmnde de bu ittifakn snfsal karakteri ekil vermitir. Bu karakteri, kendisini en ak biimde devrim sonras toprak mlkiyetinde ve krsal ilikilerdeki seyir ile gstermitir. Toprak reformu tartmalar, cumhuriyetin ilk yllarnda yalnzca satr aralarnda gndeme gelmi ve toprak sahiplerinin tepkisiyle derhal gndemden dmtr. Dneme canl biimde tanklk

52 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu eden Sabiha Sertel, CHP Milletvekili Mazhar Mfit ile aralarnda geen bir diyalogu yle aktarr: Pekala, dedim, imdi Mecliste eraf, toprak aalar, haclar, hocalar yok mudur? Bunlar Mustafa Kemalin reformlarn destekleyecekler midir? Bu gericiler yine reformlara kar geleceklerdir. Mustafa Kemal halka deil bu gerici kuvvetlere dayanyor. Anayasada toprak reformunu, ii haklarn salayacak maddeler yok. Trkiye snfsz bir toplumdur, diyorlar. Ezilen iiler, kyller haklarn nasl koruyacaklardr? Mazhar Mfit bu defa kzmad. Dnerek cevap verdi: Mustafa Kemal bir ok reformlar yapmak istiyor. Toprak reformu iin burada aalarla, zellikle Krt aalar ile Krt mebuslardan Feyzi Beyler ve dierleri ile konumalar yapt. Bu reform meselesi, ok etin bir mesele. Aalara toprak reformunu anlatmak imkansz. Bu reformu ele almak, btn aalar, eraf kaybetmek demektir. imdilik toprak reformu defterini kapadk (Sertel, 1969; s.73). Cumhuriyetin toprak mlkiyetine ynelik tm uygulamalar, mevcut mlkiyet yapsn daha fazla eitsizletirmektedir. Byk toprak sahiplerinin topraklarnn srekli olarak genilemesine olanak salanrken, topraksz kesimler devlet arazilerinin datlmas suretiyle kk mlk sahibi yaplmaktadr. Toprak reformu yerine topraklandrma siyaseti, Trkiye Cumhuriyetinin toprakszlk sorununa byk toprak sahiplerini rahatsz etmeden bulduu zmdr. rnein mbadele srecinde boaltlan zel mlklere eraf el koyarken (Boratav, 2004; s.56, Hilderink ve Kray, 1970; s.18), muhacirlere devlet mlk altnda olan ancak hayvanclkla uraan vatandalar tarafndan serbeste kullanlan mera topraklarnn datlmas yoluna gidilmitir. Bir yanda byk toprak sahipleri mlkiyetlerini geniletmekte, dier yanda ise zel toprak mlkiyeti mera alanlarnn daralmas pahasna bir btn olarak genilemektedir. Dahas, datlan arazinin de datld ellerde kalmad ve zamanla byk mlk sahipleri tarafndan eitli yollarla bu topraklara el konulduuna dair nemli bulgular vardr (Tkin, 1990; s.196). Dier yandan byk toprak sahipleri, kapitalizm ncesine ait tefecilik, murabaha ve benzeri ilkel yntemlerle yaratt birikimi daha fazla tefecilik ve murabahaclk yapmak iin kullanmtr; zira altyapnn olmad, snai rne ynelik i talebin kstl, bu rnlerde ihracata ynelmenin ise imkansz olduu dnemde en krl i, nfusun ezici o-

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 53

unluunu oluturan yoksul kyly anormal faiz oranlar sayesinde smrmeye devam etmektir (Tkin, 1932; s.14). Bu davran kalb, ge kapitalistleen Trkiye Cumhuriyetinin, byk ounluu eraf kkenli burjuvazisinin tipik davran kalbnn pek ok rneinden bir tanesidir ve iktidar sahibi snfn devrimin ilk gnlerinden itibaren nasl gerici ve asalak bir karakter tadn gstermesi asndan nemlidir. Devrim toprak mlkiyetindeki eitsizlii dzeltmemi, aksine yasal zeminini de oluturarak kemikletirmi ve derinletirmitir. Rozaliyev, 1920 ve 30larda byk toprak sahiplerinin tm topraklarn yaklak yarsn, dnemsel olarak ii altran orta boy mlklerin topraklarn yzde 40n, yoksul kyllerin de kalan yzde 10unu kullanyor olduunu belirtmektedir (Rozaliyev,1978; s.23).

2. DNYA SAVAI SONRASI TOPRAK REFORMU TARTIMALARI

Toprak reformunun cumhuriyetin ilk yllarnda meclisteki byk toprak sahiplerinin iddetli muhalefeti karsnda gndeme dahi getirilmeden rafa kaldrldna daha nce deinilmiti. Sorun, bu tarihten sonra meclis gndemine 1929 ylnda, smet nn tarafndan getirilmitir. nn, topraksz kyl sorunu konusunda endielerini dile getirmekte, ancak byk toprak sahiplerini karsna almamaya da zen gstermektedir. Bizim bu ite meselemiz, topraksz kylye kendi mal yapacamz tarlasnda alma olanan hazrlamaktr. Bunun dnda byk iftlik iletmekte olan gayret ve servet sahiplerine dokunmak yle dursun aksine olarak bunlarn da iyi altklarn ve kazandklarn grmekten memnun oluruz (Kymen, 1981; s.74). Konu, 1936da nn tarafndan yeniden dile getirildiinde, zel mlkiyetin dokunulmazl konusu yerli yerinde durmaktadr, ancak ifadelere artk tela hkimdir. Yurdumuzda topraksz ifti says, her varsaymn zerindedir. Topran en fazla blnd yerlerimizde bile, kylnn yarsna yakn miktar toprakszdr. Bakalarna ait topraklar stnde, ok fena artlar iinde ve ok verimsiz olarak almak mecburiyetindedir. Hibir zaman, hibir adamn malna zorla el koyma fikrinde deiliz. Fakat hibir ekilde kyly sonsuza dek topraksz kalmaya mahkum

54 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu eden dar bir ereve iinde brakmaya raz olamayz (Avcolu, 1969; s.234). Konu, 1937de ise en yetkili azdan bir kez daha dile getirilmi ve devletin bu ynde bir mdahalede bulunaca artk kesinlemiti. Mustafa Kemal, 1937 ylnn Kasm aynda yapt Meclis al konumasnda yle diyordu: Bir defa, memlekette topraksz ifti braklmamaldr. Bundan daha nemli olan ise, bir ifti ailesini geindirebilen topran, hi bir sebep ve biimde blnemez bir yap kazanmasdr. (alklar) Byk ifti ve iftlik sahiplerinin iletebilecekleri arazi genilii, arazinin bulunduu memleket blgelerinin nfus younluuna ve toprak verim derecesine gre snrlamak lazmdr (Barkan, 1980; s.457). 1945 ylnda evket Rait Hatipolunun hazrlad iftiyi Topraklandrma Kanunu tasars ile Meclis Komisyonunda grlmeye balanr. Mecliste yaplan tartmalarda, muhalifler tarafndan yaplan vurgular da ayn derecede ilgintir. rnein bir tartmada Eskiehir milletvekili ve toprak aas Emin Sazak ile tasary hazrlayan evket Rait Hatipolu arasnda yle bir diyalog geer: Tasary geri al. Sen bunu nnnn emriyle yapyorsun. Tasar geri alnrsa Beylikkprdeki 30 bin dnm hibe ediyorum. Kanunla alsak nolur? Kanunla olmaz. Devlet araziyi zorla alrsa, Eskiehir havalisinde Emin Sazak lr. () Ben kyde kars lene tekrar yardm eder, evlendiririm. kz lene kz alveririm. Biz yze gelmi insanlarz, bu dzeni bozarsanz, vallahi arkadalar, kyamete kadar size memleket beddua eder (Avcolu, 1969; s.235). Aylar sren tartmalar ve ban Adnan Menderes ve Emin Sazakn ektii engelleme almalar ile komisyon kimi yeler arasnda dahi alay konusu haline gelir. Yasama srecindeki bu tkankla dorudan mdahale etmek isteyen smet nn, uyguland takdirde hayli devrimci sonular dourabilecek 17. Maddeyi tasarya ekletir: Topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar veya tarm iileri tarafndan ilenmekte bulunan arazi, o blgedeki 39. madde gereince datlmaya esas tutulan miktarn, kendi setii yerde kat sahibine braklmak artyla yukarda yazl ifti ve iilere datlmak suretiyle kamulatrlabilir. Sahibine braklacak arazi 50 dnmden aa olamaz (Avcolu, 1969; s.234).

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 55

Son oylama srasnda Emiz Sazak tarafndan yaplan uyar ise, tartmalarn kaytlara gemi en nemli ksmlarndan birini oluturmaktadr: nsanlarn amurunu deitiremeyiz ki. Birisi kumandan olur, mareal olur, br de er olur. Hepsini mareal yapamayz. Arkadalar, bu ii ii btn kyleri altst eder. iftiler kendisini nisbeten kurtarr. Ama bu prensip kabul edilince, yarn iinin u apartmann bir odasn da istemek hakk olacaktr (Avcolu, 1969; s.234). Kanunun harfiyen uygulanmas durumunda Trkiye kapitalizminin kaldramayaca sonular douraca aktr. Krda byk mlkiyetin tasfiye edilmesi, ayn zamanda merkezi iktidarn krdaki temsiliyetinin de ortadan kaldrlmas anlamna gelecektir; zira Emin Sazakn iaret ettii, byk toprak sahibinin ayn zamanda kylln gznde sahip olduu koruyan, kollayan, sorunlarn zen mertebe, fazlasyla gerektir. Sonuta kanun yasalam, ancak uygulanmamtr. Kanunun yasalamasndan birka ay sonra Hatipolu Tarm Bakanlndan ayrlm, yerinde toprak reformunun en iddetli aleyhtarlarndan toprak aas Cavit Oral gelmitir. 1950 seimlerinden nce kanunun 17. Maddesi kaldrlm, geri kalan maddelerde de deiiklikler yaplarak kanun ilemez hale getirilmitir. Bu deiikliklerden en nemlisi, kamulatrmaya tabi tutulacak arazilerin alt snrnn 5000 dnme ykseltilmesidir. lgili maddeyle ilgili mecliste geen tartmalarda eski tarm bakan Hatipolu u eletirileri getirmitir: ()arkadalar, 5 bin dnmden yukar olan arazi, aslen tek elde bulunmakla beraber, tapuda u veya bu biimde hisselere ayrlm olacaktr() Dolaysyla, gelecek zamanlarda, her hisse ayr bir mlk kabul edildii takdirde, artk 5 bin dnmden yukar arazi bulup da onu iftiye datmak mmkn olmayacaktr. Eer toprak datmada yalnz Hazine arazisi kullanlacaksa, ben size rahatlkla syleyebilirim ki, toprak davas diye bir dava ele alp da Toprak Kanunu kartmaya lzum yoktur. Bu memlekette Hazine arazisi yetmeyecei ve zel mlklerden arazi kamulatrmas zorunlu olduu iin Toprak Kanunu karlmtr (Avcolu, 1969; s.237).

56 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

27 MAYIS SONRASI TOPRAK REFORMU TARTIMALARI

27 Mays darbesinin ardndan iktidara gelen Milli Birlik Hkmetinin son gnlerinde Tarm Bakanl tarafndan bir toprak reformu tasars hazrlanmt. Bu tasar, 27 Maysn toprak sorununa yaklam konusundaki ynszln gstermesi asndan hayli nemlidir, zira tasarda kamulatrma durumunda toprak sahibine braklacak olan ksm asgari 20 bin dnm olarak belirlemekteydi. Dolaysyla bylesine anlamsz bir toprak reformu tasarsnn gerekeler ksmnda Toprak reformu hibir grup ve zmrenin aleyhinde olmayacak, kimsenin karlarna zarar vermeyecektir (Avcolu, 1969; s.317) ifadelerinin yer almas artc deildi. 1961 seimlerinin ardndan bu tasar rafa kaldrld ve yeni bir tasar hazrlama grevi; nceki tasary kadk eden Cavit Orala verildi. Aradan geen 15 ylda Marshall yardm sayesinde edindii traktr ve bierdverlerle Adanadaki topraklarn kapitalist bir tarm iletmesine dntrm olan Oral, Milli Birlik Hkmetinin tasarsn daha da geri gtrmenin yolunu buldu: kamulatrma alt snr 20 bin dnmden be bin dnme indiriliyor, ancak kamulatrlacak miktarn aile deil kii esas alnarak yaplmasn ngrlyordu. Dolaysyla byk toprak sahibi, ailesinin her ferdi iin 5000 dnm elinde tutaca iin, toprak kanunu daha da anlamsz bir ierik kazanmaktayd (Avcolu, 1969; s.317). Tasar, bu haliyle bile yasalamam ve mevcut hkmetin yklmasyla rafa kalkm, toprak reformu tartmalar da bir sreliine snmlenmitir. Konu, 1965te tekrar Meclis gndemine gelmi ve uzun komisyon manevralar ile engellenmitir. Bu srada, toprak reformu aleyhinde kampanyalar sadece Meclis ats altnda deil, Meclis dnda da youn biime yrtlmtr. Ege iftileri Birlii, tasarnn kanunlamas halinde retimin dp aln ba gsterecei ve arazi anlamazlklar nedeniyle yaanacak atmalar nlemeye devletin silahl gcnn yetmeyecei ynnde tehditkr aklamalar yapmtr. Byk toprak sahipleri tarafndan kurulan, ksa sre sonra Trkiye Ziraat Odalar Birliini de ele geirecek olan Trkiye ifti Teekklleri Federasyonunun banda bulunan Fahri Tanman ise toprak reformunu komnistlik olarak nitelemi ve kart propaganda yrtmtr. Byk toprak sahiplerinin yrtt siyasi savunma stratejisinin merkezi unsuru, 1960l yllarda glenmekte olan sol hareketi dman

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 57

gsterip, kentli burjuvaziye de bu ortak dman hatrlatmaktr. Bu tutum, Emin Sazakn 1946da taknd tutumun bire bir devam niteliindedir. Reform, 12 Mart darbesinin ardndan 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Yasas ile yeniden gndeme geldi. Bu sefer reformun hedefinin lke apnda var olan toprakszlk sorununu ortadan kaldrmak deil, yeterince kapitalistlememi dou illerini kapitalistletirmek olduu ok daha akt zira reform anlurfa ilinde balatlm ve yalnzca 18 dou ilini kapsayacak biimde geniletilmiti. Yasann yalnzca anlurfada uygulan biimi dahi, genel sonularna dair nemli ipular vermektedir. Yasann uygulanmaya balad 1 Kasm 1973 tarihinden 1 Kasm 1976 tarihine kadar anlurfada 1,7 milyon dekar toprak kamulatrlm, yasann iptal edildii 10 Mays 1977 tarihine kadar bu topraklarn ancak 177 bin dekar datlmtr. Hazinenin elinde kalan topraklar ya eski sahipler olan toprak aalarna, ya da arac-tefeci tccarlara kiraya verilmilerdir. Topra devletten ucuza kiralayan tccarlar, kendileri retim yapmam ve daha yksek kiralar ile topra yeniden kiralama yoluna gitmilerdir (Oral, 2006; s.52). Toprak reformu, 12 Eyll darbesinin ardndan Trkiyenin gndeminden kmtr. karken arkasnda brakt son iz ise, 12 Eyll cuntasnn danma meclisi yesi Mehmet Pamak tarafndan yazlan bir kitapta dile getirilmektedir. Pamak, toprak mlkiyetindeki eitsizliklerin Kt niyetli, yabanc ideoloji ua Marksist Komnistlerin istismar edecei bol miktarda malzeme salayaca endiesini tekrarlam (Pamak, 1982; s.31), ancak bu uyar rabet grmemitir. Grne gre 12 Eyll cuntas artk byle bir tehlike olduunu dnmemektedir.

58 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU
Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yllarnda toprak reformu tartmasnn CHP iinde yrtlen ancak siyaset sahnesinde aka dile getirilmeyen bir balk olarak deerlendirmek gerekiyor. Trkiye Cumhuriyetini kuran burjuva devriminin yasland snfsal destein nemli miktarda topra zel mlkiyeti altnda tutan krsal eraftan geliyor olmas toprak reformunun toplumsal bir tartma haline gelmesini engellemi; bata Mustafa Kemal olmak zere Kemalist kadrolar toprak reformunu aka tartmaktan ekinmilerdir. Bu ekinceler kuruluun ilk yllarndan sonra da srmtr. htimal, ortal telaa vermi olmamak, kanunu mmkn olan en byk soukkanllkla hazrlam bulunmak iin, imdiye kadar hazrlanm toprak kanunu projeleri adeta gizli tutulmu ve bu projeler esasen Millet Meclisine sunulma safhasna da girmediklerinden siyasi bir mesele ve devlet ii olarak ancak Hkmet ve Meclis yelerinin dar evresi iinde tartlabilmilerdir. Bu sebeple bugn dahi bu projeleri bulup incelemek, onlarn hakiki bir tarihesini yapmak, her birinde ne gibi dncelerle hangi esas veya maddelerin ne ekilde ve hangi ynde deitiini tespit etmek ok gtr (Barkan, 1980; s.465). te yandan, 2. Dnya Sava ncesinde, kamulatrmann da bir yntem olarak benimsendii bir toprak reformuna dair tartmann Ankarann gndemine girdii aktr. Bu tartma, ok partili hayata geilmesiyle birlikte daha yakc bir hal alm ve Trkiye siyasetinin temel meselesi haline gelmitir. Bu, nedenleriyle birlikte tartlmas gereken bir konudur. ncelikle, Mustafa Kemal ve dier Kemalist kadrolar tarafndan yaplan vurgular, bu kadrolarn lkede bir toprakszlk sorunu olduunu dndn gstermektedir. Ancak Kemalistlerin toprak reformunu hangi amala gndeme getirdikleri konusunda yorumlar farkllamaktadr. Gnmzdeki ulusalc sol dncenin temel referanslarndan biri olan Doan Avcolu, toprak reformunun ilerici Kemalist kadrolar tarafndan gerekletirilen ve gerici toprak sahipleri karsnda baarszla urayan devrimci bir giriim olduunu savunurken (Avcolu, 1969; s.238); liberal sol dncenin temsilcilerinden olan alar Keyder ise toprak reformunun CHP iindeki byk toprak sahiplerinden oluan muhalefeti basklamak iin kullanlan siyasi bir manivela olduunu savunmaktadr. Keyderin evket Pamuk tarafndan da paylalan gr-

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 59

ne gre Trkiyede o dnemde toprakszlk bir sorun deildir, hatta karasabana koacak kz bulunmamas daha byk bir sorundur (Keyder ve Pamuk, 1984-85; s.62). Bu gr, ayn zamanda dnemin toprak reformu muhaliflerinin de grdr. rnein Adnan Menderes, Trkiyede ekilebilir topraklarn istenirse katna kartlabileceini savunmaktadr ve esas sorunun i ticaret hadlerinin kylnn aleyhine olmas ve bunun sonucunda kylnn ihtiya duyduu tarm aralarna sahip olamamasdr (Tezel, 1986; s.329). Her iki aklama da yetersiz kalmaktadr. Kemalist dnceyi tayanlarn Trkiye burjuva devriminin eksikli yanlarn koullarn elverisizliine balamalar mantktan yoksundur, zira her devrim koullar zorlayabildii lde ilerleme salar. Ayrca toprak reformunun tartld dnemde CHP iindeki gerici muhalefetin gc engelleyici faktr olduysa; 27 Mays 1960 darbesinden sonra toprak reformunun neden yine yalnzca tartmadan ibaret kaldnn, hatta aka reform aleyhtar Cavit Orala neden tekrar grev verildiinin aklamasnn bulunmas gerekir. Toprak reformunun, ortada bir toprakszlk sorunu olmamasna ramen, yalnzca Demokrat Parti hareketine kar kullanlmak iin retilmi bir siyasi ara olduu tezi de sorunludur. Her eyden nce, toprak mlkiyeti konusunda yaplan tm ciddi aratrmalar cumhuriyetin kuruluunda da, sonrasnda da ciddi bir toprakszlk sorunu olduunu gstermektedir. Toprak reformu kukusuz CHP iinde Kemalistler ile Menderes ve yandalar arasndaki temel ayrm balyd. Ancak reform, iftiyi Topraklandrma Kanununda ele alnd haliyle sonuna kadar gidilmesi durumunda lkenin snfsal yaps zerinde byk deiiklikler yaratacak ve devletin krdaki iktidarn altst edecek bir mdahaleydi. Bu iddette bir mdahalenin, yalnzca CHP-ii siyasi atmalarda kullanlacak bir ara olarak tasarlanmas; devrimin ilk yllarndan itibaren devletin muhafazasn temel ncelik sayan ve bunun iin en uygun statkoyu arayan bir kadro yapsnn, srf kendi iktidarn korumak iin statkoyu bylesine alt st edecek ve devletin krsaldaki iktidarn bylesine sarsacak bir mdahaleye kalkmas akla yakn deildir. Toprak reformu tartmalarnn iktisadi boyutu, kentli burjuvazi ile henz tam anlamda burjuvalamam byk toprak sahiplerinin karlar arasndaki ayrmdan domaktadr. Kentli burjuvazinin temsilcisi olan reform yanls kanat toprak reformu yapmaya almaktadr zira 1946 ylnda nfusunun ok byk bir ksm halen kyl olan Tr-

60 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kiyenin snai retime gemesi iin zmesi gereken bir i pazar sorunu vardr. rnein Barkan kyly mutlaka pazar iin retim yapan ve bu yolla da fabrikalarmzn snai rnlerine mteri olan bir duruma getirmek gereklidir demektedir (Barkan, 1980; s.450). Toprak sahipleri ise, hem kendi mlkiyetlerini korumak, hem de istismar ettikleri topraksz kylln varln srdrmesini istemektedir. Meselenin siyasi boyutunda ise, topraksz veya yetersiz miktarda topra olan kyl kitlelerinin, Kemalist kadrolar tarafndan sosyalizm tehlikesiyle zdeletirilmesi vardr. Bu endie, 2. Dnya Savann son yllarnda, Sovyetler Birliinin zaferi kesinletikten sonra CHP Genel Sekreteri Recep Pekerin Mecliste iftiyi Topraklandrma Kanunu tartlrken yapt konumada ak biimde dile getirilmitir: ifti yeter topraa sahip edilmezse, sava sonunda azgn seller gibi her yana akacak olan ideolojilerin nereden geldii belli olmayan zehirli etkileri, toplumu, ulusal yapy iinden kaynatr ve toplum hayatn kknden rahatsz eder. Eer ifti ve toprak ii dzenlenirse toplumu hi bir rzgr sarsamaz (Karamerliolu, 1998; s.38). Benzer grler, iftiyi Topraklandrma Kanununun yasalamasnn ardndan Barkan tarafndan da dile getirilmektedir. Barkan kyllerin bugnk nasipsiz halleriyle, yurtta toplumsal bar ve sknu tehdit eden bir tehlike oluturmaktan geri kalmayacaklarn vurgulamakta, ancak hemen arkasndan toprak reformunun yeni dnya artlar iinde hissedilmi olan yeni bir siyasetin rn zenti bir dava deil() milli bir mesele olduunu syleme ihtiyac hissetmektedir (Barkan, 1980; s.452). Daha arpc olan, ayn dncenin, ayn kadroya mensup olan Reat Aktan tarafndan 27 Mays darbesinden sonra dile getirilmesidir: ktisad hrriyetine sahip iftilerden oluan topluluklar zararl ve tehlikeli ideolojilere dayankl, kkl ve istikrarl bir toplum yaratacaktr. Bu bakmdan toprak reformu komnizm tehlikesine kar en etkili nleyici tedbir olma zelliine sahiptir (Aktan, 1965; s.7). Menderes ve yandalar ise, toprak reformuna sosyalizme yol aacak bir mdahale olarak kar kmaktadr. Demokrat Parti kanadnn pozisyonunun en ak ifadesi, Emin Sazakn Meclis konumalarnda grlmektedir. Sazak temelde, mlk sahibi snflar arasnda bir kar atmasnn, kamulatrma gibi mlkszlerin aklna kt fikirler getirebilecek bir yntemle zlmesine kar kmaktadr. Bu tez, reform yanllarnn

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 61

siyasi tezleri karsnda tartlmaz bir stnle sahiptir, zira kitlesel kamulatrma yoluyla yaplan toprak reformunun tartmalarn getii dnemdeki en canl rnei Sovyetler Birliinde yaplan kollektivizasyon hamlesidir. Nitekim iftiyi Topraklandrma Kanununun 17. maddesi, yalnz byk toprak sahipleri arasnda deil, reform yanls kadrolarda da hayli endie yaratmtr: (17. madde ile) kanunun eitli maddeleri arasnda yalnz gerekli olan tutarl ve ak btnlk tehlikeye girmiyor, ayn zamanda esasl bir prensip uyumazlna da dlm oluyor. Gerekten, 15 ve 16nc maddelerle kanunun dier baz hkmleri kamulatrmay ancak her trl olanak kontrol edildikten sonra ve adeta zorunluluk halinde, istemeyerek yapt ve bu konuda da eitli kayt ve artlara uymay gerekli grd halde, 17nci maddede, en kestirme yoldan herkesi iledii topran sahibi yapmak ve herkese ancak bizzat ileyebilecei kadar bir topran sahibi olabilme hakkn tanmak eklinde, topra bir sermaye olarak kullanmak ve bakalar yoluyla iletmek usullerini esasnda reddedilmi buluyoruz (Barkan, 1980; s.463). Kanunun uygulanamam olmasnn ardnda yatan da bu endiedir. 1946 ylnda Trkiyede toprakszlk sorunu ortadan kaldrlmak isteniyorduysa, bunun zel mlkn nemli bir ksm kamulatrlmadan yaplmas mmkn deildi. Dolaysyla, kanunu bata niyet edilenden ok daha keskin hale getiren 17. madde ne smet Paann devrimciliinin, ne de keyfi tavrnn sonucuydu. Bu madde artlarn dayatt bir zorunluluk sonucunda kaleme alnmt. Ancak bu madde, zel mlkiyetin kutsallna o denli keskin bir mdahaleydi ki, artk kurulu dnemini geride brakm bir burjuva iktidar tarafndan, nemli bir altst oluun yaanmad bir dnemde uygulanmas mmkn deildi.

62 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Aktan, Reat (1965); Toprak Reformu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi 20, No. 2, Haziran 1965. Avcolu, Doan (1969); Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yaynevi, Ankara. Barkan, mer Ltfi (1980) iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiyede Zirai Bir Reformun Ana Meseleleri, Toplu Eserler 1 iinde, Gzlem Yaynlar, stanbul. Boratav, Korkut (2004); Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002, mge Yaynlar, stanbul. Hinderink, Jan ve Kray, Mbeccel (1970); Social Stratification as an Obstacle to Development: A Study of Four Turkish Villages, Praeger Publishers, New York, ABD. Karamerliolu, Asm (1998); Bir Tepeden Reform Denemesi: iftiyi Topraklandrma Kanununun Hikyesi, Birikim, No. 107, Mart 1998. Keyder, alar ve Pamuk, evket (1984-1985); iftiyi Topraklandrma Kanunu zerine Tezler Yapt 8, Aralk - Ocak 1984-1985. Kymen, Oya (1981); Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi (1923-1938), Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul (Silier soyadyla). Kymen, Oya (2003); Trkiye Tarm ve Tarm Politikalar 1923-1980, Sosyalist Trkiye Hangi Kaynaklarla Kalknacak? iinde, NK Yaynlar, stanbul Kk, Yaln (1997); Trkiye zerine Tezler 1908-1988 I, Tekin Yaynlar, stanbul. Oral, Necdet (2006); Trkiye Tarmnda Kapitalizm ve Snflar: IMF ve Dnya Bankas Programlarnn Trkiye Tarmna Etkileri, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara. nal, Nevzat Evrim (2009); Tanzimat'tan Cumhuriyete tarmsal dnm 1858-1918, 1. Anadolu Uluslararas Ekonomi Kongresi'nde sunulmu tebli; Anadolu niversitesi, Eskiehir. Pamak, Mehmet (1982); Trkiyede Toprak Tarm Reformu ve Ky Kalknmas, Emel Yaynlar, Ankara. Rozaliev, Y.N. (1978); Trkiyede Kapitalizmin Gelime zellikleri (19231960), Onur Yaynlar, Ankara. Sertel, Sabiha (1969); Roman Gibi, Ant Yaynlar, stanbul.

Trkiyenin ktisadi ve Siyasi Tarihinde Toprak Reformu 63

Tezel, Yahya (1986); Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Yurt Yaynlar, Ankara. Tkin, smail Hsrev (1990); Trkiye Ky ktisadiyat, letiim Yaynlar, stanbul. Tkin, smail Hsrev (1932); Trkiye Ky ktisadiyatnda Toprak Rant, Kadro, Say 4, Nisan 1932.

TOPRAK MLKYETNDE DNM KAMULATIRMA - ZELLETRME

CUMHURYETTEN GELECEE TRKYE TOPRAKLARININ MLKYET YAPISI

Prof. Dr. Grol ERGN

1913te yaplan sayma gre Trkiyede tarmsal nfusun % 5i, tarm arazisinin te ikisine hkmetmekte; % 95lik kesim ise geride kalan te bir oranndaki arazi zerinde tarm yapmaya almaktayd. zetle, ortada mthi arpk bir tablo vard. Bu durumu gren Cumhuriyetin kurucu kadrosu, toprak konusunu kurulu yllarndan hemen sonra ele alm; konuyu, izole bir toprak mlkiyeti konusu olarak deil, ky kalknmasnn nde gelen gesi olarak deerlendirmeye almtr. 1930lu yllarn ortalarndan sonra ve dnya ekonomik buhrannn Trk tarm zerinde yaratt ykc etkinin de zorlamasyla ky kalknmas btnlkl bir proje olarak dnlm; kylerin birletirilmesi, tarm kredi ve tarm sat kooperatiflerinin kurulmas, Ziraat Bankasnn glendirilmesi, Zirai Kombinalarn, Devlet Ziraat letmelerinin ve Toprak Mahsulleri Ofisinin kurulmas, Ky Enstitlerinin almas, toprak reformu ile birlikte tarm ve ky kalknma hareketinin tamamlayc paralar olarak ezamanl gerekletirilmeye allmtr. Nitekim, 29 Mays 1939da toplanan CHPnin 5. Kurultaynda Parti Programna iftinin refahn hedefleyen eklemeler yaplm, iftinin iletme sermayesini oaltacak krediyi salamak, tarm rnlerinde verim ve kaliteyi artrmak, iftiyi topraa ve tarm iletme vastalarna sahip klmak gerekir ifadeleri programa alnmtr. Programa tarm alannda yaplan bu eklemeler, dnce ve abalar istenen sonuca ulalmasn salam mdr? Salamamsa, neden salamam, ya da salayamamtr, bunu aklamaya alacam. Toprak mlkiyeti kavram, Toprak Reformu kavramndan ayr deerlendirilemez. Bu nedenle, toprak mlkiyeti yapsn etkileyen
Mula Milletvekili

Cumhuriyetten Gelecee Trkiye Topraklar 65 etmenleri grebilmemiz iin Toprak Reformunun Trkiyedeki tarihesine ksaca gz atmakta yarar grmekteyim. lkemizde toprak reformu konusunda yaplan almalar 30lu yllarda balamtr. 193334 yllarnda byk iftlik sahiplerinin elinde bulunan nemli miktardaki hazine topraklarnn muhta kylye datlmasn amalayan topraklarn tapusuz ksmn devlete mal eden bir tasar hazrlanm, fakat bu tasar, hem Ziraat Vekaleti ve hem de Devlet uras tarafndan reddedilmitir. kinci bir tasar CHP Meclis Grubu tarafndan Ali Rza ERTENe hazrlatlm, ancak, o tasar da parti grubunda kabul edilmemitir. Daha sonra Dr. Refik Saydamn Salk Bakanl srasnda hazrlatt skan Yasas Tasarsnn yasallamas gerekletirilememi; Tarm Bakan Prof. Muhlis ERKMENin 194142 yllarnda yeni tasar hazrlama abalar da sonusuz kalmtr. Sonunda Haziran 1945 tarihinde Prof. evket Rait HATPOLUnun Tarm Bakanl srasnda Toprak Kanunu kartlm, fakat bu kanun da uygulanamamtr. 27 Mays 1960tan sonra da birok tasar hazrlanm, ancak hibirini yasalatrmak mmkn olmamtr. Konunun ksa zeti bu olmakla birlikte olayn ayrntl gelime sreci, ok daha ilgin, ok daha anlaml ve ok daha nemlidir. Toprak Reformu Kanununun, 1936 ylndan balayarak gerek Atatrkn, gerekse dnemin hkmet yetkililerinin srekli vurguladklar bir husus olduu grlmektedir. Atatrk, 1936 ylnda Meclis a konumasnda, Toprak Kanunuyla ilgili olarak unlar sylemitir: Toprak kanununun bir neticeye varmasn Kamutayn yksek himmetinden beklerim. Her Trk ifti ailesinin geinecei ve alaca topraa malik olmas lazmdr. Ulu nder 1937 ylndaki Meclis a konumasnda bu konuya yeniden dnmtr: Bir defa memlekette topraksz ifti braklmamaldr. Byk ifti ve iftlik sahiplerinin iletebilecekleri arazi geniliini arazinin bulunduu memleket blgelerinin nfus younluuna ve toprak verim derecelerine gre snrlandrmak gerekir. Toprak Reformuyla ilgilenen yalnzca Atatrk deildir. Yeni rejimin tm kurucular bu konuyla ilgilenmilerdir. Bunlardan biri de Babakan nndr. nn, 1936 yl Aralk aynda zerinde nemle durduu toprak reformu konusunda unlar sylemektedir: Yurdumuzda topraksz iftinin says, her tasavvurun stndedir. En ok topra blnm yerlerimizde bile, kylnn yarsna yakn bir

66 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu miktar toprakszdr. Bakalarna ait topraklar stnde, ok kt koullar iinde ve ok verimsiz olarak almak zorundadr. Hibir vakit, hibir adamn maln zorla zaptetmek fikrinde deiliz. Fakat hibir surette kyly sonsuza dein topraksz kalmaya mahkum eden dar bir ereve iinde brakmaya raz olamayz. Cumhuriyet rejiminin kurucular toprak reformu zerinde neden bu kadar ok duruyorlard? Aar vergisinin kaldrlmasndan ve Medeni Kanunla getirilen toprak zerindeki zel mlkiyet haklarnn tannmasndan sonra kylnn toprak sahibi klnmak istenmesindeki nedenler nelerdi? Cumhuriyeti kuran kadro bu konu zerine neden bu kadar eilmiti? Bu sorunun yant aslnda son derece kolaydr. Kurtulu Savan yapan, Cumhuriyeti kuran kadronun, kyllerin refahn ok ksa bir sre iinde artrmak arzular, ihtiyalar vard. nk, Kurtulu Savan askerlerle birlikte yapan bu kadro aristokrasinin iinden km bir mtegallibe subay kadrosu deildi. Bu insanlarn toprak aalyla uzaktan yakndan hibir ilgileri yoktu. Trkiyenin o gnk koullarnda ky ve kyller sosyal devletiliin hedef kitlesini oluturuyordu. Kurtulu Sava nderlerinin kyl davasn benimsemesinden sonra, 1937 ylnda, 1924 Anayasasnn iftlik aalarna milyarlar denmesini gerektiren toprak reformunu engelleyici hkmleri deitirildi; arazinin kamulatrlmasnda denecek bedelin zel bir yasa ile belirlenmesi saland. Bu deiiklik dolaysyla ileri Bakan kr Kaya, toprak reformu zorunluluunu bir kez daha u szlerle savunuyordu: On sekiz milyon Trkn on be milyonu iftidir. Bu on be milyonun bir ou kendi topranda almaz. iftiyi, Trk iftisini toprak sahibi yapmak demek, Trk iftisini, yani Trkn byk ounluunu kendi ekonomik mukadderatna egemen klarak, bu memleket iin hayrl ve aktif bir eleman yapmak demektir. Bu byk kitleden eer byk bir kar bekliyorsak, onu tekinin berikinin topranda almaktan kurtarmal, kendisini kendi topraklarna egemen klmalyz. Celal BAYAR da 1937 ylnda toprak reformu sorununu Babakan olarak hkmet programna u ifadelerle alyordu: Topraksz ifti brakmamak prensibi, parti programmzn 34. maddesine dayanr. Her Trk ifti ailesinin alarak geinebilecei bir topraa malik olmasn vatan iin salam bir temel saymaktayz. Her

Cumhuriyetten Gelecee Trkiye Topraklar 67 blgenin nfus younluuna ve topran verim derecesine gre byk toprak sahiplerinin iletebilecekleri arazi geniliini snrlandracaz. Liderlerce savunulmasna ve hkmet programlarna alnmasna karn, Toprak Kanunu ancak 8 yl aradan sonra 1945 ylnda karlabilmitir. Bu gecikmede, 2. Dnya Savann koullar kadar toprak reformuna kar gsterilen byk direnmenin de pay vardr. Sonunda Prof. evket Rait HATPOLUnun tasars 1945 ylnda Meclise gelir ve yasalar. Tasar, dzenli iletme ad ile byk iftlikleri koruyan ve daha ok, sahibinin banda bulunmad ortaklkla iletilen ilkel iftlikleri hedef alan bir grle hazrlanmtr. Yasa, kapitalist iftliklerin yannda blnmez kk aile iletmelerinin kurulmasn ngrmektedir. Yasann 1945 ylnda kmasna karn ilk uygulamalar 1947 ylnda grlmeye balanmtr. Toprak reformu konusunda ilk heyecan ve ilk evkle baarl admlar atlmtr. iftiyi topraklandrma dncesi erevesinde lkenin birok yerinde topraklar kamulatrlm ve iftiye datlmtr. Toprak datmlar trenlerle yaplmtr. Trenlere Tarm Bakan ve ilgili Genel mdr Ankaradan gelerek katlmlar; Datlan topraklarn tapularn bizzat arazisi kamulatrlan kiiler, davullu, zurnal cmbl trenlerle vermilerdir. Ancak, kylnn sevinci uzun srmedi. Yasann kmasndan birka ay sonra yasann mimar olan Prof. evket Rait HATPOLU, Tarm Bakanlndan ayrlmak zorunda brakld. Tarm Bakanlna yasaya muhalefeti ile tannan isimlerden kendisi de byk toprak sahibi olan Cavit ORAL getirildi. 1950 seimlerinden nce, Toprak Yasasn ilemez hale getiren bir deiiklik tasarsyla Toprak Yasas yks son buldu. Kald ki, 1950 seimlerinden nce bir Dantay yorumu ve karar ile, Dou Anadoludaki aa, bey ve eyhler, o tarihe kadar kyllere verilmi olan topraklarna yeniden kavuturuldular. 1961 Anayasas, topran verimli olarak iletilmesini gerekletirmeyi ve topraksz olan veya yeterli topra bulunmayan iftilerin topraklandrlmasn devlete grev olarak ykledi. Bu grevi yerine getirmek iin de 25 Haziran 1973de Toprak ve Tarm Reformu Kanunu karld.

68 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Bu yasa, Anayasann hkmne uygun olarak, topraksz ve az toprakl iftiyi topraklandrmak amacyla yrelere gre deimek zere belli miktardan fazla topra olanlardan bu topraklar kamulatrmay amalyordu. Bu balamda ilk uygulama da anlurfada balatld. Bu ile bal ilelerden rnein Siverekte 1150 dekarn, Harran Ovasnda 1030 dekarn zerindeki topraklar kamulatrlp, topraksz kylye verilecekti. Bu amala 197578 tarihleri arasnda byk iftilerin belirlenen normlarn zerindeki arazileri kamulatrld ve 1175 ifti ailesine toprak datm yapld. Ancak, Toprak ve Tarm Reformu Yasas 10 Mays 1978de Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edildi. Yasaya gre, datlan topran iftilerin mal olabilmesi iin 3 yllk bir adaylk sresinin gemesi gerekmekteydi. ptal tarihinde bu yllk sre dolmam olduu iin, 1175 ifti ailesi kendilerine datlm olan topran tapusunu alamadlar. 1984 yl aralk aynda, gnmzde de yrrlkte olan Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlenmesine Dair Tarm Reformu Kanunu yrrle girdi. Bu yasann geici maddesi, daha nce belirlenen normlar ykseltiyor ve bylece daha nce belirlenen normlarla yeni normlar arasndaki fark kadar arazinin alt ay iinde bavuran eski sahiplerine geri verilmesini ngryordu. Yasaya gre ayrca 57. snf, yani tarma uygun olmayan araziler de bavuranlara cretsiz verilecekti. Bu aamada yre iftileri, arazilerinin tarm yaplmayan 57. snf arazi olduunu ne srerek bu isteklerinin nemli ksmn Tarm Reformu Genel Mdrlne kabul ettirdiler ve arazileri bedelsiz geri aldlar. Bylece topraksz iftileri topraklandrma amac bir kez daha gerekletirilemeyen bir dnce olarak kat zerinde kald. Bugn AB lkelerinde 174 dekar, ABDde 1800 dekar olan ortalama iletme bykl, Trkiyede tarmsal iletme bana 61 dekardr. Trkiyedeki iletmelerin verimli retime uygun olmayan cce iletmeler olduunu syleyebiliriz. Sahip olunan mlk says da ok ve paraldr. Bir iletmenin para says ortalama 4tr. letmelerin kk ve ok paral olmas; teknoloji kullanmn gletirmekte, emek verimliliini drmekte, yeterli sermaye birikimini engellemektedir. lkemizde bugn 1000 dekardan fazla topraa sahip 4.478 iletmenin 9.698.646 dekar arazi ile toplam arazinin % 5,26sna sahip olma-

Cumhuriyetten Gelecee Trkiye Topraklar 69 sna karn, 54.321 iletmenin hi toprann bulunmamas, toprakinsan ilikilerinin hala ok sorunlu olduunu, mlkiyet dalmnda ok derin uurumlar olduunu gstermektedir. zellikle Gneydou ve Dou Anadoluda sregelen feodal yap, yaadmz toplumsal huzursuzluklar beslemektedir. Toprak-insan ilikileri hukuksal, ekonomik ve toplumsal nlemlerle dzenlenmelidir. Cumhuriyetin balangcnda tarmla uraan hanelerin says 1 milyon ve hane bana den toprak miktar 77 dekardr. 1950de 2,5 milyon olan iletme says 1991de 4,1 milyona kmtr. 1991 Genel Tarm Saymna gre; toprak kullanan iletme says ise 3,996,822dir. Sre, dnem ierisinde tarm iletmesi veya hanesi saysnn % 60 arttn gstermektedir. 2001 Saymna gre ise toplam iletme says 3.076.649, topraa sahip iletme says 3.022.127dir. 19912001 srecinde iletme saysnda ciddi bir azalma olmutur. 1991de iletme bana 59,1 dekar toprak derken bu miktar 2001 ylnda 61 dekardr. 1980 ile 1991 Genel Tarm Saym sonular birlikte deerlendirildiinde, bu 10 yllk dnem ierisinde 150 dekar topraa sahip iletmeler ile 1.000 dekardan byk toprakl iletmelerin ve bunlarn sahip olduklar topraklarn hem saysal hem de oransal olarak byk bir art gsterdii ortaya kmaktadr. Bu durum, sz edilen dnemde 51500 dekar byklndeki iletmelere sahip orta ve st orta kylln ve bunlarn kontrol ettikleri topraklarn paynda byk bir azal olmasnn sonucudur. Tm veriler, bu 10 yllk dnemde bir yandan topraklarda paralanma ve mlkszleme eilimleri gzlenirken, te yandan byk toprak sahipliinde bir ylma olgusunun varln ortaya koymaktadr. Cumhuriyetin balangcnda grlen toprak dalm dengesizlii, greli bir dzelmeyle 1990lara tanmtr. 1913 Saymna gre krsal nfusun % 5i topraklarn yzden 65ine hkmederken, 1991 saymnda da durumun farkl olmad grlmekte, % 5lik nfus topran % 37sine sahip bulunmaktadr. 2001 Saymna gre de nfusun % 5,8i % 35ine sahip bulunmaktadr. Gnmzde, zellikle Gney Dou Anadolu Blgesinde toprak mlkiyeti sorunu hala en temel sorun olarak karmza kmaktadr. Yredeki varlkl 6 ailenin, yoksul 50.000 ailenin toplam topra kadar arazisi var. Bu durum isizlik ve aresizlik demektir.

70 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Bu arpk yap kabul edilmemelidir. Adil bir Toprak Reformu ile toprak mlkiyet dalmndaki dengesizlik giderilmelidir. Uygulanacak toprak reformu, sadece datm boyutunda kalmamal, yaayabilirgeliebilir-yarabilir iletme yaplar kurularak belli bir sre desteklenmelidir. Arazi toplulatrma almalar hzlandrlarak ve yaygnlatrlarak iletmelerin bymesi ve btnlemesi salanmaldr. Toprak Reformu erevesinde ok byklerin ve ok kklerin topraklar, gerekirse ve honutluk durumunda Devlete satn alnmal; pahal, katlmcl dlayan kamulatrmalar yerine, ncelik Hazine topraklarnn bu amala kullanmna verilmelidir. yiletirilmi hazine arazilerinin retimde bulunan topraksz ve az toprakl kyllere verilmesi toplumsal yapy iyiletirecei gibi, kylleri srekli retici klarak refah dzeylerini artracak ve onlara istihdam olana salayarak, onlar yerinde tutacaktr. lke dzeyinde arazi retimi, birikimi ve oluturulacak iletmelere tarmsal amal arazi datm grevini yrtecek, katlmc ve zerk yapl Arazi Edindirme Ofisleri kurulmaldr. Ofis bnyesinde, Hazine arazileri ve iletilmeyen veya kullanlmayan arazilerin satn alnmas sonucu tarm arazisi rezervi elde edilecek ve bu araziler yaplacak Toprak Reformunda kullanlacaktr. Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnn bilgilerine gre, krsal alanda kadastrosu yaplm tm tanmaz parsellerin yzde 11i Hazineye kaytldr. Hazineye Ait Tarm Arazilerinin satn ngren 4707 sayl yasada, topraklar korumaya ynelik hibir kstlama getirilmeyip, doal kaynaklar koruyucu nitelikteki yasalarn hkmleri ilemez klnarak, deer tespit komisyonunun belirleyecei bedele gre arazi sat sz konusudur. Hazineye ait tarm arazileri satlmayp; topraksz ve az toprakl yre iftilerine bedelsiz datlmaldr. iftimize toprak edindirmede TGEM letmeleri de devreye sokulmaldr. Kaliteli tohumluk ve damzlk retmek amacyla kurulan ve 38 iletmesi ile 3.819.000 dekar arazi varlna sahip olan TGEMin zelletirilmesi hzlanm, farkl bir yntem seilerek iletmeler zel sektre kiralama ad altnda almtr. 14 Tarm letmesi (Acpayam, Altndere, iekda, Gelemen, Gkeada, Gle, Hafik, nanl, K.Mara, Manisa, Kazova, Boztepe, Turungiller, Kumkale) zel sektre kiralanm, bylece toplam 140.393 dekar arazi zel sektre terk edilmitir.

Cumhuriyetten Gelecee Trkiye Topraklar 71 TGEM iletmelerinin (Devlet retme iftliklerinin) zel sektre sat ya da kiralanmas, retim alannda kk retici aleyhine olumu byk uurumu daha da artrmaktadr. TGEM iletmeleriyle ilgili 2 zm zerinde durulmaldr. Bunlardan birincisi bu iletmelerin uygun szleme koullarnda kooperatiflere kiralanmas; ikincisi ise iletmelerin, yredeki topraksz ya da az toprakl iftilere tahsis edilerek bunlar tarafndan, ziraat mhendisleri ve veterinerlerin teknik danmanlnda iletilmesidir. Her iki seenekte de, iletmelere braklacak belli miktar arazide tohumluk ve damzlk retimi kamu eliyle srdrlmelidir. Vatan topraklarnn yabanclara sat konusuna gelince, vatan topraklarnn yabanclara sat elbette kabul edilemez. nk vatansz toprak, topraksz vatan olmaz. AKP iktidarnn bugne kadar kard halkn kar aleyhine, Anayasaya aykr pek ok yasa oldu. Ama, 3 Temmuz 2003 tarihinde tm kar klarmza karn, 442 sayl Ky Kanununun 87. Maddesinin yrrlkten kaldrlarak ky snrlar iindeki arazilerin yabanclara satn mmkn klan yasa deiikliini gerekletirmesi, AKPnin lkemiz iin ne byk tehlike olduunu tm akl ile ortaya koydu. Ky Kanununa 87nci maddeyle konulan yabanc zel ve tzelkiilere kylerde arazi ve emlak satn alma yasa, Cumhuriyeti kuranlarn, egemenlik, bamszlk, vatana sahip kma ve kyly efendi yapma anlayn ifade etmektedir. Bu maddenin kaldrlmas, yabanclara, kylerde istedikleri yerde ve istedikleri miktarda toprak edinme hakkn vermekte; Trk kylsn, kendi topranda yabanc yapmakta, rgat durumuna drmektedir. Bu, telafisi olanaksz sonulara yol aacak bir uygulamadr. Topraksz kyller daha ok Gneydou Anadoluda maynl arazilerin olduu illerde bulunmaktadr. Yaplmas gereken maynl arazileri, mayndan arndrdktan sonra rnakn, anlurfann, Mardinin, Hatayn, Kilisin, Gaziantepin topraksz ya da az toprakl kyllerine vermek; kylleri her trl girdi ve teknik bilgi destei ile destekleyerek, onlar yrenin iftileri haline getirmektir. Ancak, bu ekilde hareket edilirse hem sosyal eitsizlik azaltlm; hem ekonomiye katk salanm ve hem de yredeki sosyoekonomik ve politik sorunlarn zmne katkda bulunulmu olur. Maynl araziler, ister yabanc, isterse yerli byk sermaye irketlerine verilsin, yre insanna ve toplum huzuruna hibir katks olmayacaktr.

TOPRAIN MENKULLETRLMES
Mfit BAYRAM Menaf TURAN

nsanlk tarihindeki btn nemli deiim ve dnmlerin toprak ile dorudan ilikisi bulunmaktadr. Toprak ve toprak zerindeki mlkiyet biimleri btn toplumsal yaam etkilemektedir. Bu anlamda mlkiyet ile ideoloji, mlkiyet ile retim ilikileri, mlkiyet ile blm ilikileri arasnda ayrlmaz bir ba bulunmaktadr. Kresel kapitalizm anda ise toprak zerindeki mlkiyet biimi nceki dnemlere gre ok farkllamtr. Bu ada hem topraktan yararlanma biimi, hem de topra mlk edinme biimi deimitir. Kapitalizmin aments olan sermaye birikimi ve zel mlkiyet olgular igal ve savalarla, topraa el koymayla birlikte mali sermayenin kimi aralaryla ilemektedir. En basit anlamyla bu srece topran menkulletirilmesi denebilir. Topran menkulletirilmesi, topran yalnzca piyasada alnp satlmas deil, topran bankaclk sisteminin dolaysyla mali sermayenin bir unsuru haline gelmesidir. Menkuln szlk anlam, bir yerden bir yere tanabilen maldr.1 Bu tanma gre, menkulletirme, bir tanmaz mal olan topran, tanr mal haline gelmesidir. Yirminci yzyln afanda, Lenin, mali sermayenin nasl ilediini, bu ileyiin emperyalizmle nasl bir ilikisi bulunduunu aklamt. Ondan daha nce Karl Marx, Kapitalin ilk cildinin balarnda metalama srecini, sonlarnda ilkel birikim ve mlkszlemeyi ele almt. Birbirini besleyen bu olguyu st ste koyduumuzda topran metalamas ve mali sermaye ilikisinin ipularn yakalayabiliriz. Bu nedenle ncelikle bu iki aklama zerinde ksaca durmak gerekir. Marx, basit bir biimde metalarn iki ynnn bulunduunu, bunlardan birinin metann kullanm deeri dierinin de metann deiim deeri olduunu belirtir. Ona gre, bir rnn meta olabilmesi iin, kullanm deeri olaca baka bir kimseye, deiim yoluyla devredilmesi gerekir.2 Bu aklamann hemen ncesinde ise, unlar syler: Bir ey, deere sahip olmadan da bir kullanm deerine sahip olabilir. Bu, o
ehir Blge Plancs. Yrd. Do. Dr., Yznc Yl ni., BF. 1 Ali Pskllolu, Arkada Trke Szlk, 4. Bask, Arkada Yaynlar, Ankara, 2003. 2 Karl Marx, Kapital Birinci Cilt, (ev. Alaattin Bilgi), 7. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 2004, s. 53.

Topran Menkulletirilmesi 73 eyin insana yararll emee bal olmad zaman sz konusudur. Hava, ilenmemi toprak, doal ayrlar ve otlaklar vb. byledir.3 Dolaysyla Marx, metalama lt olarak deiim deerini grr, ancak kullanm deeri olmas artyla. Burada konumuzu ilgilendirmedii iin emein rol ya da yararl ve yararsz emek tartmasna girilmeyecektir. Yine de W. Pettynin maddi servetin babasnn emek, anasnn toprak olduu biimindeki saptamasna Marx gibi katlmamak elde deil. Marxn bir dier katks da ilkel birikim ve mlkszleme srecidir. Kapitalizmin yaygnlamasyla birlikte tarmdan kopan insanlarn kentlere g edip orada iileme sreci olarak nitelendirilen bu sre Marxn ifadesiyle, insanlk tarihine, kandan ve ateten harflerle yazlmtr.4 Nitekim yine Marx, kilise mallarnn yamalanmas, devlet mlknn hileli yollardan ele geirilmesi, ortak topraklarn alnmas, feodal ve klan emlakinin gasp edilerek, babo bir terr havas iinde modern zel mlkiyet haline getirilmesini ilkel birikimin yntemleri arasnda saymaktadr. Kukusuz Marxa gre sonuta kapitalist tarm iin gerekli alan ele geirilmi; toprak, sermayenin bir paras haline getirilmitir.5 Burada vurgulanmas gereken topran zel mlk haline, dolaysyla sermayenin bir paras haline gelmi olmasdr. lkel birikim kavramna yklenen anlam biraz daha gelitirerek bunu ilkel birikimin sreklilii balamnda tartanlar da bulunmaktadr. Bu tartmalarda ilkel birikim tarih ncesi deil, toplumsal iblm ve toplumsal mlkiyet ilikileri ve emperyalizm balamnda zmlenmekte ve kapitalizmin gnmzdeki biimiyle aadaki gibi ilikilendirilmektedir:6 Eer ilkel birikimin en soyut tanm servetin sermayeleerek zel ellerde toplanmas ise, ulusal devletin sosyal boyutunun geriletilmesi, kamusal mal ve hizmetlerin tasfiyesi gibi sreleri ilkel birikimle aklamak olasdr; zira burada da, kamusal servet sermayeleerek zel ellerde toplulamaktadr. stelik kullanlan yntemler, kilise ve devlet mallarnn 18. ve 19. yzyldaki yamasnda kullanlan yntemlerden daha az hileli de deildir. Bu aklamaya Leninin halen gncelliini yitirmeyen ve mali sermayeyi mali oligari olarak niteleyen grlerini de eklediimizde yaznn bundan sonraki varsaymlarna ilikin ipularna da ulalabilir. Lenin,
A.k., s. 52. A.k., s. 679. 5 A.k.,s. 696697. 6 Metin zuurlu, Marksizm ve lkel Sermaye Birikimi, Marksizm ve, mge Kitabevi, Ankara, 2003, s. 161191.
3 4

74 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Hilferdingden alntyla mali sermayeyi, bankalarn ekip evirdii, sanayicilerin kulland sermaye olarak kabul etmektedir. Toprak ve mali sermaye arasndaki iliki de ona gre, gelime halindeki kentlerin evresinde bulunan topraklar zerindeki speklasyonlardan elde edilen yksek kazanlardr. Kukusuz Lenin, o dnemde ulatrma dzeninin de bankalara bal ulatrma irketlerinin elinde olduunu ve ulatrma kurumunun karlar ile toprak alm satmndaki karlarn i ie olduunu rneklerle anlatmtr.7 Btn aamalarda bankalarn ok nemli ilevlere sahip olduu anlalmaktadr. Buraya kadar yaplan deerlendirmelerde, ncelikle temel niteliklerini korumakla birlikte kapitalist retim biiminin ortaya kt gnden bu yana srekli deitiini belirtmek gerekiyor. Her deiim sreci bir nceki aama zerinde ykseldii iin konu tarihsel bir balama oturtulmaldr. Bir kere toprakta zel mlkiyet kurumunun kurulmas menkulletirmenin ilk aamas olarak kabul edilmelidir. Batda kapitalist anlamdaki zel mlkiyetin kurulu aamas ilkel birikim sreci olarak nitelendirilir. Bu srete bata kilise ve devlet mlk olmak zere ortak kullanma ayrlm olan topraklar zel mlkiyete gemitir. Burada ama kapitalist tarmsal iletmelerin kurulmasdr. Burjuvazi bu dnemde tarmsal topraktan elde edilen ve aristokratlara kalan toprak rantna da el koymutur. lkemizde ise benzer bir aamay Osmanlngiliz Ticaret Anlamas ve 1858 ylndaki Arazi Kanunnamesinde grebiliriz. Bu sre bir ilkel birikim sreci olarak nitelendirilmese de topraklarn zel mlkiyete gemesi konusunda nemli dzenlemeler olarak saylmaldr. Bu sreci topran piyasada alnp satlmas yani piyasalamas sreci izlemektedir. Bunun iin gerekli koul topran deiim deerine sahip olmasdr. Yukarda bu tartmalar Marxn metalama sreci balamnda ele almtk. Bu temel aklamalarn ardndan yazy iki savla temellendirebiliriz: (1) Yurttalarn bir ksmnn mlkszletirilmesi, ya da topran ayrcalkl toplumsal snflarn eline gemesi. Bu srece mlkszletirerek mlkletirme diyebiliriz. (2) Devletin toprakszlatrlmas, ya da mali sermaye araclyla menkulletirilen topraklarn kresel sermayenin kulland bir araca dnmesi. Bu srece de menkulletirme diyebiliriz. Belirtilmelidir ki bu iki aama birbiriyle ilikilidir, i iedir ve btnsel bak asn gerektirir. Ancak menkulletirme, mlkszletirilerek

V.. Lenin, Emperyalizm Kapitalizmin En Yksek Aamas, (ev. Cemal Sreyya), 10. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 1998, s.53, 6365.
7

Topran Menkulletirilmesi 75 mlkletirme aamasyla birlikte ya da ondan sonra gerekletirilmektedir. Aada bu iki sre tartlacaktr. Mlkszletirerek Mlkletirme: Mlkszletirerek mlkletirme srecin ilk aamasdr. Bu srete topraklarn olabildiince zel mlkiyet havuzuna aktarlmas salanmakta, zel mlkiyet havuzuna aktarlan topraklarn da olabildiince toprak kapitalistlerinin eline gemesinin koullar hazrlanmaktadr. Bu srete gerek yerli gerek yabanc sermaye gerekse de kamu kurum ve kurulular ok etkin bir rol oynamaktadr. lgi alanlar ise devlet mlk olan topraklar olmaktadr. Burada kullanlan ok sayda yntem ve ara bulunmaktadr. Topran rant da yine bu aamada devreye girmektedir. Planlama kavram iinde deerlendirilebilecek olan, imar haklarnn devri, kentsel dnm ve kaynak gelitirme, kullanm biimi ve ilev deiiklii, nitelik deiiklii ile gelir paylam ve devlet topraklarnn satlmas bu srete kullanlan yntemler olarak sralanabilir. Bylece planlama kararyla rnein, yeil alan olarak kullanlan bir yer ticaret ve turizm merkezine dntrlp satlabilmekte, kamuya ait olan topraklar, ayrcalkl imar haklar ile ayrcalkl toplumsal snflara devredilebilmektedir. Bu sreteki mdahalelerin iki ynl olduu sylenebilir. lki topraklarn zel mlkiyete dntrlmesi ancak rant deerinin artrlarak dntrlmesi. Dieri de rant deeri yksek olan yerlerdeki yoksullarn kentsel dnm ve kaynak gelitirme projeleri ile kentin baka yerlerine gnderilerek yeniden mlk sahibi olmas. Burada devreye TOK ve belediyeler girmektedir. Dolaysyla burada baz toplumsal snflar yeniden mlk sahibi olmakta ve o yerleri yatrma dntrmek zere kullanmaya balamakta, dierleri de mlk sahibi olmakta ancak yatrm, birikim ve rant deeri dk olan kamuya ait topraklara gnderilmektedirler. Kentsel dnm dndaki dier mlkletirme dzeneinde daha nce de belirtildii gibi devlet mlk veya onun hkm ve tasarrufunda olan yerler, meralar, ormanlar, tarm topraklar, kylar, nehirler, madenler, zelletirilen kurululara ait topraklar ve hazine topraklar hzla zel mlkiyete dntrlmektedir. Bunun iin gerekli olan yasal dzenlemeler de pei sra karlmaktadr. Gncel olmas itibariyle 2B alanlar olarak nitelendirilen alanlarn orman kyls dndaki kiilere satlmas ynndeki almalar rnek olarak gsterebiliriz. Bu alanlarn henz yeterince kapitalize edilmemi

76 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu olmas da bugnden sonra bu alanlara gsterilen ilginin artacan gstermektedir.8 Menkulletirme: Menkulletirme, topran dorudan tanabilir bir nitelie sahip klnmas olarak tanmlanmt. zellikle yatrm bankacl araclyla, topran ipotek edilebilecek hale getirilmesidir. Alanyaznda bu yndeki ilk uygulamalarn ABDde konut ipotek piyasasnda ortaya kt anlalmaktadr. Trkiyede ise 1992 ylnda bu kavramn kullanld belirtilmektedir. Menkulletirme genel olarak varla dayal menkulletirme ve ipotee dayal menkulletirme olmak zere iki balk altnda incelenmektedir. lki, varlklardan doacak olan nakit aklarna dayal menkul kymetleri ihracdr. Trkiye bu sistemi kullanmaktadr. kincisi ise mortgage olarak adlandrlan ipotek sistemidir. Yani bir gayrimenkuln kredi karlnda ipotek edilmesidir. 9 Bu sistemin ABDde balang yllar 1930lu yllardr ve sistemin aktrleri bankalar deil sigorta irketleridir. Bu sistemden beklenen sadece kredi hacminin artmas deil, ikincil piyasalarn derinlemesini salamaktr.10 Bu anlamda sistemin dayanm olduu iki tip piyasadan sz edilmektedir. Birincil piyasa, finans kurulularnn kiilere verdii kredilerden oluuyor. Burada teminat olarak ounlukla tketicinin deme gc ve almak istedii konut dikkate alnyor. Yurtdnda finans kurulularna yardmc olan servis salayc firmalar var, fakat henz bu yap Trkiye'de oturmu deil. kinci el piyasada ise finans kurulular veya kurumlar bu kredileri satn alp, yurtdndan veya yurtiinden ikincil yatrmclara satyor. Burada farkl metotlar uygulansa da ounlukla finans kurulular tahvil veya hisse senedi karp satyorlar. znde varla dayal menkul kymet ihrac yaplyor. Burada alclar zenginler, emeklilik fonlar, sigortalar, direkt mteri ile iliki halinde olmayan toptan piyasadan kiiler oluyor. kinci el piyasas finans kurulularnn likidite sorunu yaamasn engelliyor ve verdii kredilerin teminatn abuk geri almasnda yardmc oluyor.11 Bylece mortgage sisteminin gerek birincil gerekse de ikincil piyasada finans sermayesinin derinlemesini salayan bir yn ortaya kKonuyla ilgili bir alma iin bkz. Menaf Turan, Trkiyede Kentsel Rant Devlet Mlkiyetinden zel Mlkiyete, Tan Kitabevi, Ankara, 2009. 9 Menkul Kymetletirme (Menkulletirme), Securitization: http://alikulus.blogspot.com/2007/12/menkul-kymetletirme-menkulletirme.html. 10 Suna Oskay, Tolga Ceylantepe, Mortgage ve Mortgage Sigortalar, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii Yaynlar, stanbul, 2006, s. 1011. 11 Referans, 31 Ocak 2006
8

Topran Menkulletirilmesi 77 maktadr. kincil piyasann gelimesi ayn zamanda yabanc sermayenin gelmesine de yol aacaktr.12 Mortgage, ipotek bankalar ve yap topluluklar gibi finansman kurumlarnn, konut sahibi olmak iin kredi talep edenlere verdikleri uzun vadeli kredi olarak tanmlanmaktadr. Buradaki ipotek sistemi ile verilen kredi teminat altna alnr. Teminat altna alnan ipotein paraya evrilmesi ise sistemin nemli zelliklerinden biridir. Bu sistemi dier uzun vadeli kredi sisteminden ayran en nemli unsur, kredi veren kuruluun verdii krediyi hemen nakde evirmesi iin alacann karlnda menkul kymet ihra etmesinin yolunu aan ve dolaysyla, ikincil piyasalarda fon fazlas olan yatrmclara satma olana bulunan ve sonuta yeni kredilerin finansmannda kullanlacak taze fonlar yaratmasdr. te bu srece menkul kymetletirme denmektedir. Bu sistemde kredi verenler uzun vadeli konut kredilerine kaynak salamak iin alacaklar karlnda menkul kymet ihra ederek kredilerini menkul kymetler satn alan yatrmclar araclyla finanse ederler. Hem oturmak amacyla kullanlan konutlar hem de iyerleri, alveri merkezleri, oteller gibi ticari amalar iin kullanlan gayrimenkullere kredi verilebilmektedir. Yukarda belirtildii gibi mortgage kredileri hem birincil hem de ikincil piyasada ilem grmektedirler. Birincil piyasalarda ticari bankalar, tasarruf kurumlar, yap kurulular, emeklilik fonlar, sigorta irketleri, menkul kymet satclar, irketlerin hazine blmleri, zel yatrmclar ve kredi alanlar aktr olarak rol almaktadrlar. Kredi veren kurumlar verdikleri kredileri bir havuzda toplayarak yatrmclara satarlar, elde ettikleri fonlarla yeni kredilerini finanse ederler. Yani kredi alacana dayal olarak menkul kymet ihra etmek kredi veren kurumlarn en nemli zelliklerinden biridir. Sigorta ve bireysel emeklilik irketleri de ikincil piyasalarda menkul kymetleri satn alarak sistemi fonlamaktadrlar. Konut talebi yaratan tketiciler ile ikincil piyasalarda satlan menkul kymetleri satn alan yatrmclar, brokerler, sermaye piyasas kurulular ve deerleme uzmanlar da dier aktrlerdir. Sermaye piyasas kurulular da kredi alacana dayal menkul kymet ihra etmek ve kredilerin geri demesini tahsil etmek ve bu demeleri menkul kymet satn alan yatrmcya denmesini salamak gibi ilevleri bulunmaktadr.13 Tablo, yukarda anlatlan srecin ksa bir zeti olarak deerlendirilebilir.

12 13

Suna Oskay, Tolga Ceylantepe, agk., s. 1011. Suna Oskay, Tolga Ceylantepe, agk., s. 1216.

78 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo: Mortgage Sreci Birincil Piyasa Birincil Piyasa Birincil Piyasa Birincil Piyasa Birincil Piyasa kincil Piyasa Ev bulma ve kredi kuruluuna bavurma Konutun deerinin deerleme uzmanlarnca tespiti, tapu sicil kaytlarnn incelenmesi Konutun deerinin belirli bir ksmnn pein denmesi Mortgage ile balantl sigortalarn yaplmas, maliyetini kredi alana yklenmesi Gayrimenkule ipotek konmas suretiyle kredinin onaylanmas Kredi veren kurumun kredi karlnda alnan ipoteklere dayal olarak karlan menkul kymetleri satmas ve daha fazla bor vermek iin para toplamas

Kaynak: Suna Oskay, Tolga Ceylantepe, agk., s. 16. Gelimi kapitalist lkeler karsnda az gelimi lkeler ile eski sosyalist lkelerin konumunu batnn dn olarak nitelendiren Hernandes de Soto, bu lkelerin gelimesi iin gerekli olan koulun mlkiyet sisteminde yaplacak olan reformlara balamaktadr.14 Bu yazarn grlerine yer vermeden nce kapitalizmin dnnn kendi corafyasnda kandan ve ateten kurulu bir ilkel birikim sreci olduunu, bu dnemde in, ran, Osmanl mparatorluu gibi devletlerin birer yama ve smr dzeni haline getirilmi olduklarn belirtmekte yarar vardr. Bankaclk sisteminin rol ise emperyalizm dneminde kesin bir biimde ortaya kmt. O dneme vurgu yapan almalarda banka tekelleri ile sanayi sermayesi arasndaki iliki mali sermayenin oluumunun kayna olarak gsterilmektedir.15 Ancak gnmzde bu ilikinin zn korumakla birlikte toprak ve doal kaynaklar zerinde farkl bir biime brndn sylemek olanakldr. Nitekim yukarda anlan yazarn zerinde durduu konu da budur. De Sotoya gre, 2000 ylnn rakamlaryla azgelimi ve eski sosyalist lkelerde kayt altna alnmam, yani henz mlkiyet sorunlar hukuki zeminde tam olarak zlememi, 9,3 trilyon dolarlk bir toprak varl mevcuttur. Onun zm nerisi, btn toprak varlklar zerinde hukuki bir mlkiyet sisteminin kurulmas, onlarn kayt altna alnmas ve nihayetinde ise bankalar tarafndan ipotek edilebilir hale getirilmesidir. Dolaysyla bu sistemin de en nemli aktr
Hernandes de Soto, Sermayenin Srr, (ev. Murat Aygen), Liman Yaynlar, Ankara, 2005, s. 8. 15 Zubtriski vd., Kapitalist Toplum, (ev. Sevim Belli), 8. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 1995, s. 119, 128.
14

Topran Menkulletirilmesi 79 bankaclk sektr olmaktadr. De Soto, azgelimi ve eski sosyalist lkelerin durumunu u ekilde ifade etmektedir:16 Evler, tapulu olmayan araziler zerinde ina edilmitir, irketlerin ykmllkleri tanmlanmamtr, sanayiler finansr ve yatrmclarn gzetiminden uzak yerlere kurulmulardr. Bu mlkler, zerindeki haklarn yeterince belgelenmemi olmasndan dolay, kolaylkla sermayeye tahvil edilememekte, insanlarn birbirlerini tanyp, birbirlerine gvendikleri dar yerel muhitler dnda sat yaplamamakta, kredi almak iin ipotek edilememekte ve bir yatrma kar hisse olarak kullanlamamaktadrlar. Devamnda ayn yazar, bu durumdaki sermayeyi l sermaye olarak nitelendirmekte ve bu fiziksel varln sermayeye dnmesinin yolunun bu varln ipotek edilerek bor almak olduunu belirtmektedir. Bu nerinin mortgage sistemi iinde ifadesini bulan birincil ve ikincil piyasalarn gelitirilmesi ile ayn anlama geldii grlecektir. De Sotonun buradaki zm nerisi de bizim bir sonraki balmz ilgilendirmektedir. Yani varln tanabilir klnmas, menkulletirilmesi. Kukusuz yazarn grleri bununla snrl kalmamaktadr. O asl sorunu artk mlkiyet hakk olarak deil mlkiyet hakkna eriim hakknn genellemesi olarak grmektedir. Ama ncelikle mlkiyet hakknn kurulmas gerekir. Gelimi bat lkelerinde mlkiyet hakknn kurulmu olmasnn kimi yararlarn yazar yle sralamaktadr: 1. Varlklarn ekonomik potansiyellerini belirlemek: Burada yazar sermayeyi bir varln ekonomik ve sosyal bakmlardan yararl olan ynlerinin rnein, tapu, menkul kymet, mukavele, szleme vb belgeler zerinde kayda geirilmesi olarak grmektedir. Yani nemli olan bir evin kendisi deil tapusudur nemli olan. nk bu yolla, maddi dnyadan, sermayenin yaamn srdrd kavramsal evrene adm atlm olacaktr. 2. Dank enformasyonu tek bir sistem erevesinde toplamak: Mlkiyeti temsil eden belgelerin bir araya toplanarak, vatandalarn birikmi servetleri ile ilgili bilgilerin ve bunlarn tabi olduu kurallarn tek bir bilgi tabanna yerletirilmesi. 3. nsanlara sorumluluk vermek: Resmi mlkiyet sistemi maliklerin kimliklerini saklamay engelledii iin, satn aldklar mal ve hizmetlerin parasn demeyen kimselerin kolayca tehis edilebilmesi, faiz, para ve

16

Hernandes de Soto, agk, s. 5.

80 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu hapis cezas gibi cezalara arptrlma, kredi notlarnn drlmesi, mlk zerine haciz konmas kolaylaacaktr. 4. Varlklara esneklik kazandrmak: Bir varln ekonomik zelliklerinin gz nnde bulundurularak hangi biimde kullanlabilecei, birletirilmesi veya paralanmas yoluyla varlklara esneklik kazandrlabilir. rnein, tek bir fabrika hisselerinin fiziki varln btnlne zarar verilmeksizin elden kartmaya uygun saysz yatrmcya ayn anda ait olmas. 5. nsanlar arasnda bir a kurmak: Bu yolla irketler varlklar ve sahipleri ile ilgili dorulanabilir adresler ve mlk kaytlarna ulaabilmekte, mlk deerleri hakkndaki objektif kaytlar hakknda bilgi alnabilmekte ve btn bu bilgilerin kredi ilemlerinde kullanlmas salanmaktadr. Bu durumda sigorta sistemi araclyla da riskler ynetilebilir hale getirilmektedir. 6. lemleri koruma altna almak: Kamu kurumlar tarafndan kayt altna alnan arazi, bina, gemi, fabrika, maden oca, uak gibi varlklarn, ekonomik adan yararl btn ynlerini ieren dosyalama sistemi ile bir varln ipotek edilmesi, irtifak hakk, kiralama, iflas gibi varln paraya dnmesini kstlayabilecek veya deerini artrabilecek yanllklardan korumaya yardmc olur. Bu sistemin dier aktrleri de ilem kaytlarn tutan irketler, tahkim irketleridir. Parann mlkiyeti farz kld, mlkn sadece kttan ibaret bir ey deil, piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmak iin gereken eylerin ounu kapsayan ve depolayan bir araclk cihaz olduu, btn ilerlemelerin, menkul kymetler veya hukuki mlkiyeti temsil eden ktlar karlnda yaplan iyi bankaclk sayesinde mmkn olduu, ayet kapitalizmin bir zihni varsa, bu zihnin yasal mlkiyet sistemi iinde yer almas gerektii, resmi mlkiyet sisteminin sermayenin doduu yer olduu da yazarn dier savlardr. Bu savlarn ne denli tandk olduu 1980li yllardan bu yana lkemizde uygulanan politikalardan anlalmaktadr. Btn bunlarn dnda yazar aslnda ok nemli bir ey daha sylemektedir. Gnmzde kresel kapitalizmin az gelimi ve gelimekte olan lkeler zerindeki hegemonyasn kurmak zere toprak ve dier doal varlklar smrdn bunun yeni bir smrgecilik politikas olduunu savunanlar komplocu olarak niteleyenlerin aslnda ne denli geree uygun yorumlar yaptklarn da ortaya koymaktadr. Bunu da u satrlarla ifade etmektedir. Bugn kapitalizmin kartlarna, kapitaliz-

Topran Menkulletirilmesi 81 min, yoksul lkelerden zengin lkelere bir mlkiyet transferi olduu ve Batnn gelimekte olan lkelerde yapt zel yatrmlarn da, ok uluslu irketlerin bu lkelerin kaynaklarna el koymalarndan baka bir ey olmadn savunmalar iin gerekli olan cephaneyi fazlas ile temin eden ciddi istatistikler mevcuttur. Yani bunu syleyenler, yazanlar o kadar da haksz deiller. Peki, bu sre lkemizde nasl iliyor? Daha nce de belirtildii gibi kresel kapitalizme eklemlenme srecinde lkemize biilen yeni roln gerei olarak topraklar ve doal varlklarn ekonomiye kazandrlmas ad altnda yrtlen politikalarla ilemektedir. Bu politikann uygulayclar bu srecin ilemesi iin gerekli yasal dzenlemeler bata olmak zere, kurumsal yeniden yaplanma, toplantlar, gayrimenkul yatrm ortaklklar gibi yeni oluumlarla nemli etkinlikler gerekletirmeye balamlardr. rnein Gayrimenkul Yatrm Ortaklklar Dernei (GYODER) her yl dzenlemi olduu uluslararas gayrimenkul zirveleri ile bu srercin ina edilmesi konusunda nerilerde bulunmakta, ou zaman da bu neriler birer politikaya dnmektedir. zellikle gayrimenkuln menkulletirilmesi konusunda banka yneticileri, kurum temsilcileri ve dier uzmanlarn dnceleri dikkatle izlenmelidir.17 Dolaysyla yabanclardan stopaj alnmamas gibi vergi baklklar, dorudan gelir destei ile mlkiyet sorunlarnn zlmesi, kadastro almalar, orman alanlarnda 2b sorununun zm biimi, mlk sahipliinin deimesi, tapunun zerine konan yeni erhler, sermaye piyasasnn dzenlenmesi, yatrm bankacl gibi son almalar bu srecin bir paras olarak deerlendirilmelidir. Sonuta sz konusu olan yurttalarn bir ksmnn mlkszletirilmesi, ya da topran ayrcalkl toplumsal snflarn eline gemesi ve devletin toprakszlatrlmas, ya da mali sermaye araclyla menkulletirilen topraklarn kresel sermayenin kulland bir metaya dnmesidir. Bu durumun mlkiyet ve egemenlik olgular arasndaki ba zedeleyip zedelemedii de baka almalarn konusudur.
bankas Genel Mdr Ersin zince 9. Zirvede yle demitir: Ben gayrimenkul zerine bor veren bir sektrn temsilcisi olarak u anda gayrimenkul kredileri, konut kredileri ve gayrimenkul kredileri kadar sorunsuz bir kredi nevimiz olmadn syleyeyim. Yine TOK Bakan Erdoan Bayraktar da ayn zirvede Gayrimenkullerin menkulletirilmesi noktasnda da ok daha ciddi admlar atmamz gerekmektedir. lkemizin 780 bin km2 corafyasna baktmz zaman, bu arazilerin % 60-70inin devlete ait olduunu hep syler dururuz. Fakat bir analizini yaparsak, bu arazilerin byk bir ksmnn orman alanlar, su havzalar, tarm alanlar ve meralar olduunu, kullanma uygun arazilerin, arsalarn ok fazla olmadn grrz ifadesini kullanmtr.
17

2000LER TRKYESNDE TARIM POLTKALARI VE TOPRAK MLKYET: EFEMUKURUNDA MLKYET NEDR?

Alp Ycel KAYA

Bu makalede 2000li yllarda uygulamaya konulan tarm politikalar ve bununla balantl mlkiyet anlay, zmirin Menderes lesi Efemukuru kyndeki tarmsal retim leinde, kydeki reticilerle 2007-2008 yllarnda yaplan saha aratrmas erevesinde tartlacaktr. Bunun yansra kydeki arazilerin 3 Ocak 2008de acele kamulatrma karar ile bir maden irketine tahsis edilmesi ile girilen elikili ve atmal hukuki sre kapsamnda neoliberal mlkiyet anlay sorgulanacak ve ortaya kan mcadeleler incelenecektir. Efemukuru rnei bir taraftan 2000li yllarda Trkiyede hkm sren ekonomik ve siyasi politikalar ve anlayn net bir ifadesini, dier taraftan da verilen toplumsal, siyasi ve hukuki mcadele olanaklarn ve kapsamn bize sunacaktr.

2000L YILLARDA TARIM POLTKALARI

2000li yllar Trkiyesinde IMF ve Dnya Bankas ynlendirmesi ile neoliberal istikrar programlar, yaanan ekonomik kriz ortamnda, bir kez daha ve arlatrlarak uygulamaya konuldu. 1980lerden bu yana zaten zayflam bulunan ithal ikameci dneme ait klasik tarmsal destekleme sistemi (tarmsal rnlerin pazarlama ve ilenmesinde sz sahibi olan kooperatif birlikleri ve devlet kurulular araclyla bir taraftan dk maliyetli girdi ve tarmsal kredi destekleri, dier taraftan yksek rn destekleme fiyatlar salanmas) kaldrlarak yeni bir destekleme sistemi getirildi, kresel piyasalarla btnleme hedefi ile tarm sektrnde nemli bir dnm yaand.1 Destekleme politikalarnda fiyatlara dolaysyla dorudan piyasaya mdahale yerini bir piyasa toplumu yaratacak ekilde toplumsal ilikilere mdahaleye brakt.

Yrd. Do. Dr., stanbul Teknik niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm. Efemukurundaki altn madeni ile ilgili karmak hukuki sre ve mcadelelerle ilgili bilgileri tm ayrntlar ile salayan Ali Arif angya mteekkirim. Bu makaledeki hatalarn tm sorumluluu ise tabi ki bana aittir. 1 Bu srecin ayrntlar ve yaanan dnmn ekonomik ve toplumsal boyutu iin bkz. (slamolu vd., 2008).

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 83 2001de uygulamaya konulan Tarm Reformu Uygulama Projesi (TRUP) ile vcud bulan bu dnmn en nemli aya tapulu arazi temel alnarak reticiler ve tarmsal destekleme sistemini yeniden tanmlayan ifti Kayt Sistemi (KS) oldu. Teorik sylemini, piyasa toplumu oluumunu etkin bir mlkiyet haklar rejiminin kurulmasna balayan Yeni Kurumsalc ktisattan alan bu tip bir dzenleme ile mlkiyet ve tapu sahibi olmak artk reticinin sistem/piyasa iinde tanml olmasnn tek art haline geldi.2 2001-2004 yllar arasnda karar/teblilere, 2005ten itibaren ifti Kayt Sistemi Ynetmeliine gre yrrlkte bulunan KSye3 kayt iin iftilerden tasarruf ettikleri tarm arazisinin aidiyetini yani mlkiyetini gsterir bir belge istenmektedir. Bu belge, ynetmelie gre kadastro gemi birimlerde tapu senedi ve kira szlemesi, kadastro gememi birimlerde ise tespit komisyonlarnca hazrlanan keif raporudur.4 KSnin bu ekilde tapu tasarrufu ve mlkiyete balanmas TRUP erevesinde Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnn stlendii ve halen srmekte olan TRUP Kadastro almalarn da gndeme getirdi. Bu ortak almann KSnin kadastro ve tapu sicil bilgilerine gre daha salkl yaplmas amalanyordu: Proje kapsamnda yer alan illerde kadastrosu yaplmam olan yaklak 4.000 birimin kadastro almalarnn tamamlanmas ve tapu sicilinin oluturulmas, bylece Tarm ve Kyileri Bakanlna tarmsal alanlarn hem mevcut hem de yeni kadastrosu yaplm parselleri gsteren kadastro haritalar, alan, mlkiyet ve arazi kullanmn da ieren ilgili parsel bilgileri; arazi sahipleri ve toplum iin, tapu sicil kaytlar ile belge ve bilgilerin salanmas, ilgili Tapu Sicil Mdrlne tapu kaytlarnn oluturulmas; Tapu ve Kadastro Genel Mdrl ve toplum iin, il ve ilelerin jeodezik ann uygun bir sklatrma ve doruluk dzeyinde oluturulmas, ilgili Kadastro Mdrlnde bulunan kadastro haritalar ile btnleik durumda szel tapu verilerinin
Yeni Kurumsal ktisatn temel ngrleri iin bkz. (North, 1990); tarmsal politikalar erevesinde, Dnya Bankasnn yaklamn yanstan bir deerlendirme iin bkz. (Deininger, 2003). Eletirel yaklamlara rnek olarak bkz. (Byres, 2004), (Hann, 2003), (slamolu, 2007), (slamolu, 2004). 3 Hazine Mstearl ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn Dorudan Gelir Destei Yaplmas ve Bu Amala Oluturulacak ifti Kayt Sistemine likin Uygulama Teblileri iin bkz. 21.06.2001, 14.06.2002, 02.05.2003, 13.05.2004 tarihli Resmi Gazeteler; ifti Kayt Sistemi Ynetmelii iin bkz. 30.04.2005 tarihli Resmi Gazete. 4 Belgelerin ayrntlar iin bkz. ifti Kayt Sistemi Ynetmelii, Madde 7, () bendi, 30.04.2005 tarihli Resmi Gazete.
2

84 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu oluturulmas, hedeflenmitir. (Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, 2009: 1). Bu ekilde uygulanan KSye kaytl olmak, yeni destekleme sisteminden yararlanabilmenin de snrlarn izdi. KS ile birlikte eazamanl olarak uygulamaya konulan Dorudan Gelir Sistemi (DGD) iftilere, yl ierisinde iledikleri KSye kaytl tarm arazisi bykl dikkate alnarak (2001de 200 dekar, 2002den itibaren en fazla 500 dekara kadar, dekar bana) deme yaplmasn rgryordu.5 KSde kaytl olmayan veya sresi iinde kaytl bilgilerini gncellemeyen reticiler ise DGDden yararlanamyorlard.6 2006 ylnda kabul edilen 5488 sayl Tarm Kanununun geici 2. Maddesine gre de Entegre idare ve kontrol sistemi oluturuluncaya kadar reticilere yaplacak bitkisel retimle ilgili destekleme demelerinde ifti kayt sistemi esas alnr denilerek destekleme politikalarndan yararlanabilmenin art ayn ekilde KS kaydna yani mlkiyet sahipliine baland.7 2000li yllarda KS-DGD ile birlikte tapu/mlkiyet sahibi olmaya balanan dier bir mekanizma da zirai kredi borlanmas oldu. Tarm Kredi Kooperatifleri, Ziraat Bankas ve Kooperatif Birliklerinin zirai kredi piyasasnda zayflad, KS ve buna bal bir destekleme sisteminin n plana kt bu dnemde, zirai krediler tapu teminatna kout hale geldi.8 Bu da aslnda Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnn TRUP iin ngrd, Yeni Kurumsal ktisatn salad ereve ile ekillenen Dnya Bankasnn (yoksulluk hedefli) ekonomi politikas anlayn
Hazine Mstearl ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn Dorudan Gelir Destei Yaplmas ve Bu Amala Oluturulacak ifti Kayt Sistemine likin Uygulama Teblileri iin bkz. 21.06.2001, 14.06.2002, 02.05.2003, 13.05.2004 tarihli Resmi Gazeteler; Tarm ve Kyileri Bakanlnn Bitkisel retimle likili Olarak, Dorudan Gelir Destei demesi Yaplmasna likin Teblii iin bkz. 30 Nisan 2005 tarihli Resmi Gazete. DGD uygulamas 2009 yl itibariyle kaldrlmtr. 6 Tarm ve Kyileri Bakanlnn Bitkisel retimle likili Olarak, Dorudan Gelir Destei demesi Yaplmasna likin Teblii, Madde 16, bkz. 30 Nisan 2005 tarihli Resmi Gazete. 7 Tarmsal destekleme politikalardaki bu tr dnme ramen 2004 ylnda Trkiye genelinde KSye kaytl ifti says, varolan ifti saysnn %67sinde kald, (Ziraat Mhendisleri Odas, 2009). Bir baka adan bakldnda, zmir zelinde, l Tarm Mdrl verilerine gre, varolan tarmsal arazinin 2001de %46, 2002de %65, 2003de %66, 2004de %68 ve 2005de %68inde DGDden yararlanld. Efemukurunun bal olduu Mendereste bu oranlar yledir: Menderes 2001, %36; 2002, %41; 2003, %40; 2004, %41; 2005, %41. 8 Tapu/mlkiyet sahipliine dier bir vurgu 2005 yl ierisinde yrrle konulan 5363 sayl Tarm Sigortalar Yasasnda sz konusu oldu. Ayn anlay ierisinde kanun sadece KSye kaytl ve tapulu arazilerin sigortalanmasn, prim desteinin de KSye kout olmasn ngrd.
5

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 85 yanstan, hedef (neoliberal jargonda kt) ile paralellik gstermektedir: Projenin [TRUP] nemli ktlarndan biri de gvenilir gayrimenkul mlkiyet haklar bilgisinin gelitirilmesidir. Etkin mlkiyet bilgisi sistemleri srdrlebilir kalknmay kolaylatran bir alt yap salamaktadr. Gvenilir mlkiyet haklar bilgisi kredi almada teminat sorununu zebilmekte, arazinin kullanmn gelitirmekte ve ayn zamanda yoksulluun azaltlmasn etkilemektedir. Projenin uygulanmasndan en ok yarar dk gelirli tarmla uraan kesim grecektir (Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, 2009: 5-6). Mlkiyet haklarnn etkin ileyiini kredi edinme kolaylna, arazi kullanm geliimine ve ksa yoldan (ya da ezberden) yolsulluun azaltlmasna balayan ama bunu yaparken mlkiyetin atmal doasn reddeden (kar/mlkiyet atmalarn dlayan) bu anlayn kkenleri aslnda 18. yzyl liberal dncesine kadar uzanmaktadr: Mlkiyet sahibi, devlet tarafndan koruma altnda hibir kii ve kurumun mdahalesi olmakszn, gelecee ynelik belirsizliklerden uzak, bireysel mlkiyetini (yani ekonomik kaynan) tasarruf edebiliyorsa uzun dnemli yatrmlar araclyla (kendi birikimleri veya kredilerle) onu daha verimli kullanarak retken hale getirir, bylece retim, dolaysyla da zenginlik artar (Steiner, 1998; Goldie ve Wokler, 2006).9 Bu anlayn yenilii ise piyasann retim ve zenginlii arttracak ekilde ileyiini salamak yerine toplumsal ilikileri yani mlkiyet rejimini dzenleyerek bir piyasa toplumu yaratma abasdr.10 Bu teorik anlaya dayal TRUPun uygulamadaki etkileri tarm sektr iin olduka ykc oldu. DGD ve prim gibi yeni destek mekanizmalarndan yararlabilmenin, zirai kredi kullanabilmenin artk mlkiyet ve tapuya bal olmas, tarm sektrnde byk ve kk lekli toprak sahipleri arasnda farkllama yaratt kadar kirac veya ortak olarak retim yapan reticileri, hisseli mlkiyet sahiplerini, 2B zerinde retim
Bu anlayn es getii, mlkiyetin hukuk araclyla mlkiyet (ekonomik kaynak) sahibi yaratrken mlkiyete (ekonomik kaynaa) sahip olmayanlar da yaratt gereidir, sahip olanla olmayan arasndaki ilikinin toplumsal uyum ve zenginlik douraca ise gayet tartmaldr (Kelley ve Smith, 1984). 10 Bu makalede Efemukuru meselesinin evre ve halk sal boyutu zerinde durulmasa da belirtmek gerekir ki 20. Yzyln son eyreinden itibaren, Yeni Kurumsal ktisatn salad teorik temel zerinde evre ve evre sal da piyasalamtr. Eskiden kamu karlar yani kamunun ortak mlkiyeti gzetilerek korunan evre, yeni dnemde mlkiyet sistemiyle tanml hale gelmi evre kullanm haklar (ya da evre kirletme haklar) datmyla piyasalam, alnr satlr (tketilir) hale gelmitir.
9

86 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu yapan reticileri ve benzerlerini dlayc etkisi oldu. retim zerinden deil tarmsal arazi zerinden verilen DGD kk lekli retimi cezalandrrken byk lekli arazi sahiplerini (kontrol mekanizmalarnn noksanlnda retim yapsn yapmasn) dllendirmi oldu. Buna ilaveten fiyat ve girdi desteklerinin kurumsal yapsnn (ticaret ve finans sermayesi lehine) ortadan kaldrld 2000li yllarda fiyat-maliyet makas srekli maliyet lehine alarak tarmsal faaliyeti reticiler iin zarar getiren bir ekonomik faaliyete evirdi. Byk veya kk lekli olsun fark etmeksizin, tarm d ek ekonomik faaliyet olmakszn (ticaret, esnaflk, gibi) yalnzca tarmsal retimin kazan salamad bir dneme girildi. Bylesine bir ekonomik faaliyetin srdrlmesi tabi ki borlanma mekanizmalarn tetikledi ve tarmsal faaliyeti borlanmann srdrlebilirliine balad. Ama borlanmann da tapu/mlkiyete bal hale geldii bu dnemde, kurumsal yaplarn zayfl iinde borlanmann srdrlebilirlii, teorik olarak varsaylann aksine, gayriresmi borlanma kadar yaratc bor teleme taktiklerine bal kald. Bu anlamda da, TRUPun on yla yakn uygulama srecinde, en azndan imdilik, mlkszleme greli olarak daha snrl kald, ama mlkszlemeden yoksullama tarm sektrne egemen oldu (slamolu vd., 2008).

EFEMUKURUNDA TARIMSAL RETM YAPISI

2000li yllarda uygulanan tarm politikalar her rn temelinde farkl dinamikler iermesine ramen benzer sonular dourdu. zmir zelinde 1997-2008 arasnda sonunda ildeki ttn tarlalar yzde 75, pamuk tarlalar yzde 69, ekirdeksiz zm balar yzde 65 orannda kld; tarmsal istihdam Trkiye genelinde te bir orannda daralrken (2000de yzde 36; 2008de yzde 23,7), ilde drtte bir orannda darald, 2000de ildeki igcnn yzde 28.5i tarmda istihdam edilirken 2008de bu rakam yzde 7.5 oldu (proje.izmirtarim.gov.tr, 2010; tuik.gov.tr, 2010). Dnya piyasalarnda Manisa-zmir-Denizli blgesinin egemen konumda bulunduu ekirdeksiz zm (sultaniye) retimi, 2000li yllarda, dier tm tarm sat kooperatifleri birlikleri gibi, TARin, yeniden yaplandrlma srecinde mali ynden zayflamas ve piyasada fiyat belirleyici konumunu kaybetmesiyle, reticiler aleyhine (ihracat-tccar lehine) nemli bir darbe yedi, ki zmir ili iindeki ba alanlarnn daralmas bu sreci apak yanstmaktadr; piyasa yaps farkllk gsteren, daha ok i piyasaya hatta yerel piyasalara ynelik sofralk ya zm retiminde genel eilime bal olarak maliyet-fiyat

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 87 makas giderek maliyet lehine alarak nemli dler grld, yerel de olsa piyasaya ynelik retim neredeyse geimlik retime evrildi; 1990larn sonundan itibaren yksek fiyatlara tabi olarak retiminde art gzlenen araplk zmde ise 2000li yllarda artan TV oranlar ve arap fabrikalarnn szlemeli retim erevesinde retim ve fiyatlar zerinde hakim konumlar sonucu reticiler (retimi arttramayp maliyeti dremedikleri bir ortamda) borlanma sarmalnda ekonomik olarak zayf konuma geldiler (slamolu vd., 2008). Genel olarak tarmsal retimin ve reticilerin, zel olarak da zm retimi ve reticilerinin bunalma girdii 2000ler Trkiyesinde zmir Menderese bal Efemukuru kynde kk ve orta lekli iletmelerde (0-50 dekar) zm retimi gerekletiren reticiler, yeni tarmsal politikalardan hi etkilenmeyerek yoksulluktan ziyade refah iinde yaamakta, tam anlamyla da bu resimde bir istisna oluturmaktadr.11 Kyde yzyllardan bu yana zm retimi yaplmakla birlikte, 19721980 yllar arasnda Efemukuru Tarmsal Kalknma Kooperatifi erevesinde rgtlenen reticiler ekirdekli beyaz zm (rezaki) yetitirmiler, bu retim ihracata ynelik (daha ok Almanyaya gnderilmek zere) olmutur. 1970lerin ikinci yarsndan itibaren eitli denemeler sonucu kyde daha iyi verim verdii anlalan alfons (ya da kyllerin tabiriyle enfes) tipi sofralk siyah zm retimine geilmitir. Yaklak 650 metre rakmda, neredeyse zmirin ats denecek bir konumda su kaynaklarnn merkezinde bulunan kyde, zmir blgesi iin istisnai olarak daha serin ve kuru bir iklim hakimdir. Yeraltndaki zengin kaynak sularndan dolay sulamaya ihtiya duyulmayan meilli bir arazi yapsnda retim yaplmaktadr.12 Bu artlar altnda yumurta sars byklnde zm taneleri yetitirilmekte, st seviyede bir meyve kalitesi ortaya kmaktadr. Verimlilik asndan dnm bana verim de bu istisnai artlar altnda yksektir. Sultaniye ekirdeksiz zm Manisada dnm bana 1000-1200 kilo aras verime sahipken, Efemukurundaki alfons tip zmde bu rakam 2-3 tona kmaktadr. Yetitirilen zm toplanr toplanmaz henz badayken meneini (Efemukuru) tketicilere tantacak etiketler kullanarak (kooperatif erevesinde) paketlenmekte ve dorudan tccarlar tarafndan yzde
Buradaki bilgiler 2006-2008 yllarnda kyde zm retimi zerine yaplan aratrma ve mlakatlar sonucu derlenmitir. Ayrntlar iin bkz. (slamolu vd., 2008). 12 Baclkta, sulama arttka hastalk riski de artt iin zirai ila kullanm artmaktadr, dolaysyla yeralt su kaynaklarndan doal olarak beslenen, sulanmasna gerek duyulmayan balarn ilalanma ihtiyac snrldr. Bu durum verimi arttrd kadar, maliyetleri de drmekte, reticilerin kar oranlarn arttrmaktadr.
11

88 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 90dan fazlas stanbula gnderilmek zere satn alnmaktadr. rn stanbulda alm gc yksek tketici snflarn bulunduu semtlerde sabit piyasa/talep bulmakta, stanbula gre daha az younlukta alm gc yksek tketici barndran zmiri ise neredeyse pas gemektedir. Bu piyasa yapsnda fiyat da (reticiden k ve perakende sat) greli olarak olduka yksek olmakta, fiyatn olumasnda reticinin pazarlk pay da tccara gre daha ar basmaktadr. 2006 yl dikkate alndnda dnya piyasasnda Trkiyenin lider konumda olduu ekirdeksiz kuru zmn reticiden k fiyat 1000-1300 lira/kg arasndayken, Efemukurunda yetitirilen sofralk enfes zmn reticiden k fiyat 1700-2000 lira/kg arasnda deimektedir. Yksek rakmn getirdii iklim yaps ile sulama ihtiyacn, ilalama ve mazot kullanmn snrlayan meilli arazi dolaysyla retim maliyeti dier blgelere gre daha dk, yine bu koullardaki retimin kalitesi ve piyasadaki talep yaps dolaysyla getirisi yine dier blgelere gre daha yksek olmaktadr. Toplumsal farkllamann snrl olduu kyde hakim olan kk ve orta lekli retim erevesinde reticilerin net geliri bylece 2000li yllarda srekli zarar eden dier zm reticilerinin aksine istisnai ekilde yksek olmaktadr. Bylesine bir retim yapsnda kydeki reticiler, bor sarmalna dolanarak birikimlerini ve mal varlklarn yitirmeye balayan yoksullam dier reticilerin aksine yatrm yapabilmektedirler (zmirde ev, araba almak gibi), hatta Menderese yeni atanan banka mdrleri kyllerin mevduat hesaplarn kendilerine ekmek iin yarmaktadrlar. Benzer ekilde ou reticinin aksine sigorta (sosyal gvenlik) primlerini dzenli deyebilmekte, dier reticiler gibi retimlerini srdrebilmek iin, ilk olarak ksmak zorunda kaldklar maliyet kalemi sigorta primleri olmamaktadr. Bylesine bir ekonomik durum iinde ky g vermemektedir, ky nfusu azalmaktan ziyade normal nfus art orannda artmaktadr.13 Ylda 4 aylk emekle salanan yksek kazan, kyde yetien yeni kuaklar farkl emek piyasalarnda i aramadan, hatta emek piyasalarnda nitelikli emek arzederek yeralabilmek iin ortaretim hatta ilkretim sonras eitim alma srecinden uzak tutmaktadr.14
Ky yaklak 150 hanede 700 civar nfus barndrmaktadr. Kyller yine de yeni pazarlama olanaklar aramaktadrlar, zellikle son yllarda gndeme gelen organik retim bu konuda n plana kmaktadr. Kyn kendine zg corafi, iklimsel ve toprak artlarndan dolay organik tarma gei ok uygundur. Bu balamda da 52 reticiyi temsilen Efemukuru Kalknma Kooperatifi ile zmir Bykehir Belediyesinin Tarm, Park ve Baheler Dairesi Bakanl Organik Tarm Birimi arasnda 2007de organik tarma gei konusunda bir ibirlii anlamas imzalanm13 14

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 89

Acele Kamulatrma
2000li yllarn yeni tarm politikalarnn mlkiyetle tanml bir tarm kesimi yaratmaya almasna ramen, kendine zg yaps nedeniyle bu yeni sistemde tanml olmayan Efemukuru ky ve reticileri bir istisna tekil etmekle birlikte, uygulanan politikalarn snr ve geerlilii hakknda da nemli ipular veriyor. Kyde tapu tasarrufunda bulunan ama kendileri iin ok bir ey ifade etmeyen (faydasn gremedikleri) KSye dahil olmaya ve DGDden yararlanmaya kaytsz kalan reticiler bulunuyor.15 retim yaplan arazi miktar byk olmad iin DGD nemsenmiyor16, genellikle birikimlerden yararlanld iin zirai krediye ihtiya olmuyor, ihtiya olduu durumlarda arazi dndaki varlklar karlk gsterilerek talep ediliyor. Dolaysyla, her ne kadar tarm politikalarnn hedefi olsa da tapu tasarrufu tarmsal (ya da tarm piyasasna dair) bir zellik kazanmyor, eskiden olduu zere yalnzca tanmaz zerindeki haklar gsteriyor. Buna ramen, liberal bir toplum teorisi altnda, ... [T]anmaz mallar zerindeki ayni haklarn durumunu, bunlardaki deiiklikleri gstermek, gerek hak sahibini belirlemek, akl, istikrar ve gveni salamak, uyumazlklar nleyip, toplumda sosyal bar kurmak ve korumak amacyla tanmaz mallarda hakkn d grnm ekli iin tutulan tapu kaytlarnn/sicillerinin (Eren ve Bapnar, 2005: 239-240) da yeni dnemde anlam kaybettii, 3 Ocak 2008 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Efemukurundaki 35 parsel arazinin acele kamulatrlmasna dair 2007/12974 sayl Bakanlar Kurulu karar ile anlalyor: zmir li snrlar ierisinde, Tprag Metal Madencilik Sanayi ve Ticaret Anonim irketi17 uhdesindeki IR:5419 sayl maden sahasnda bulutr. Organik tarm bir pazarlama stratejisi olduu kadar, reticilerin balarndaki altn madeni tehlikesini bertaraf etmek iin Belediyeyle giritikleri farkl bir savunma stratejisidir. 15 Kyde zm retiminin bir ksm 2B arazileri zerinde gerekleiyor, dolaysyla topraklarnn bir blmnde tapusu olmayp KSye dahil olmayan, dolaysyla da DGDden yararlanmayan reticiler bulunuyor. Ama tapulu arazideki retimde bile KS ve DGDnin etkisiz olduu kyde, 2B arazilerindeki retim, sistemde tanml olmasalar da, yeni tarm politikalarndan etkilenmiyor. 16 Gerekletirilen mlakatlarda, bir retici yeni tarm politikalarnn etkisi zerine DGD almyorum devlete katkm olsun demitir. 17 Tprag Metal Madencilik Sanayi ve Ticaret Anonim irketi Merkezi Kanada Vancouverda bulunmakla birlikte sermayesi ulustesi zellikler tayan Eldorado Gold Corporationn bir irketidir. Eldorado Gold Corporation hisseleri Toronto ve New York Borsalarnda ilem gren, Brezilya, in, Yunanistan ve Trkiyede hazrlk aamasnda projeleri ve altn madeni iletmeleri bulunan bir irkettir. irket Trkiyede Efemukuru hazrlk aamasnda bir proje, Kladada (Uak) iletilen bir maden,

90 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu nan ve ekli listede ada ve parsel numaralar belirtilen alanlarn, anlan irket tarafndan retim faaliyetlerinde bulunulmas, tesis kurulmas ve salk koruma band oluturulmas amacyla Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan acele kamulatrlmas; ad geen Bakanln 23/11/2007 tarihli ve 54985 sayl yazs zerine 2942 sayl Kamulatrma Kanununun 27 nci maddesine gre, Bakanlar Kurulunca 10/12/2007 tarihinde kararlatrlmtr. Bu kamulatrma karar, Efemukuru Ky yresinde 1999da verilen altn ve gm madeni iletme ruhsat ve iletme izninin srasyla iptali (2004), temyizi (2005) ve yrtmeyi durdurma (2008)18 ve halen karar dzeltmesi aamasnda olan evre Etki Deerlendirme (ED)19 srelerine ramen, Tprag Metal Madencilik Sanayi ve Ticaret Anonim irketinin iletecei altn madeni iin arazi satn almak istemesine karlk Efemukurundaki kyllerin bir blmnn arazilerini satmak istememeleri sonucu ortaya kmtr.20 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler, acele kamulatrma kararna dair yapt aklamalarda, Tpragn Efemukurunda madencilik faaliyetlerini srdrmek iin 2006 ylnda acele kamulatrma talebinde bulunduunu bildirmi (arsiv.ntvmsnbc.com, 2008), ED raporu alnm, yasaya uygun alArpalda (Bayburt) ngrlen bir projeye sahiptir. 2000li yllarn banda Ko Holdinge bal Demir Export irketiyle de ortak almalar yrtmtr, bkz. (www.eldoradogold.com , 2010). 18 Menderes Efemukuru Ky yresinde Tprag Metal Madencilik Sanayi ve Ticaret Anonim irketine 1999da Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan altn ve gm madeni iletme ruhsat ve iletme izni verilmi; verilen ruhsat ve iletme izni yurttalar, ELELE Hareketi, ZSU (zmir Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl) ve zmir Tabip Odas tarafndan alan dava sonucu 2004de iptal edilmi; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl iptal edilen ruhsat ve iletme iznini geri almam; ruhsat ve iletme iptaline dair dava Aralk 2005de temyiz edilerek yrtmesi durdurulmu; Dantay 2008de maden iletme ruhsat ve iletme izninin yrtmesini durdurmutur. 19 evre ve Orman Bakanl 2004te mahkemece iptal edilen ruhsat ve iletme iznine karn Ekim 2005de olumlu ED karar vermi, bu karar 2007de temyizde onanm, 2010 itibariyle karar dzeltmesi aamasndadr. Bu srete DSnin yatrm programndan kard Efemukuru yresinde ina edilmesi planlanan zmir kentinin ime suyu ihtiyacn karlayacak aml Barajn ZSU stlenmi ama Tpraga altn madeni iin ED olumlu belgesi veren evre ve Orman Bakanl ZSUya ED olumlu belgesi vermemitir. ZSU tarafndan ilemin iptali iin evre ve Orman Bakanl aleyhine alan davay gren zmir 2.dare Mahkemesi 2008/269 Esas sayl dava dosyasndan 07.05.2008 tarihinde yerinde keif yapm ve kiilik bilirkii heyetinden rapor almtr. Dzenlenen Bilirkii Raporunda, zmirin doal nfus art, zmirin gnmzdeki ve gelecekteki su talebi ve arz deerlendirilmi ve aml Barajnn yapmna ihtiya olduu gr ve kanaati bildirmitir. 20 Kyller kendilerine gelen noter onayl (arazilerin satlmas aksi halde kamulatrlaca bilgisini ieren) teklif mektuplarn zmir Cumhuriyet Meydannda yakarak reddetmiler, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Glere durumu ikayet eden mektuplar gndermilerdir (Evrensel, 25.05.2006).

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 91 malarn srdren bir mteebbise yardmc olmak ayrca bizim grevimizdir diye de eklemitir (Radikal, 18.01.2008). Bakan Glere gre bu tr yatrmlarn fazla uzamamas iin gerekli olan, Bakanlar Kurulu kararnn temeli olan acele kamulatrma ise, 2942 sayl Kamulatrma Kanununun 27 nci maddesince yledir:

Acele kamulatrma
Madde 27 3634 sayl Milli Mdafaa Mkellefiyeti Kanununun uygulanmasnda yurt savunmas ihtiyacna veya aceleliine Bakanlar Kurulunca karar alnacak hallerde veya zel kanunlarla ngrlen olaanst durumlarda gerekli olan tanmaz mallarn kamulatrlmasnda kymet takdiri dndaki ilemler sonradan tamamlanmak zere ilgili idarenin istemi ile mahkemece yedi gn iinde o tanmaz maln (Deiik ibare: 24/4/2001 - 4650/15 md.) 10 uncu madde esaslar dairesinde ve 15 inci madde uyarnca seilecek bilirkiilerce tespit edilecek deeri, idare tarafndan mal sahibi adna (Deiik ibare: 24/4/2001 - 4650/15 md.) 10 uncu maddeye gre yaplacak davetiye ve ilanda belirtilen bankaya yatrlarak o tanmaz mala el konulabilir. Bu karara karlk, Efemukurunda acele kamulatrma kararndan etkilenen kyller Dantaya bavurmular, Dantay 6. Dairesi yrtmeyi durdurma istemini reddetmi (Milliyet 28.04.2008), sonrasnda yaplan bavuru sonucu Dantay dari Dava Daireleri Kurulu ise yrtmeyi durdurmutur (Evrensel 23.06.2008). Ama Acele Kamulatrmann iptali davalarnn temyiz incelemeleri 22 ubat 2010 itibariyle halen Dantay dari Dava Dairelerinde srmektedir.21 Bu durumda Tprag,

Dava sreci devam ederken zmir Bykehir Belediyesi Gayr Shhi Messese (GSM) nceleme Kurulunca 21.10.2008de yaplan incelemede Su Havzalarnn Koruma Ynetmeliinin 3/6. maddesi gereince Tpraga ait altn madeninin karlmas ve iletilmesi iin GSM ruhsat verilmesi uygun bulunmad, ruhsatlandrlmas mmkn olmayan Efemukuru altn madeni iletmesinin 5393 Sayl Bykehir Belediye Yasasnn 15/B maddesi gereince kapatlmasna karar verildi. zmir Bykehir Belediyesi ekipleri, Belediye Encmeninin Gayr Shhi Messese ruhsat olmadan faaliyet yrttn tespit ettii Efemukuru Altn Madeninin kapatlmas kararn uygulayarak madeni 26 Ocak 2009da mhrledi (bianet.org, 2009). Encmen kararnn iptali iin iletmeci Tprag tarafndan dava alsa da zmir 2.dare Mahkemesince yrtmeyi durdurma istemi 02.04.2009da reddedildi. Fakat Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Maden leri Genel Mdrl tarafndan zmir Bykehir Belediyesine gnderilen bir yazyla, encmen kararnn 5177 sayl yasa ile deitirilen Maden Kanunu`na ve Madencilik Faaliyetleri zin Ynetmelii hkmlerine aykr olduu belirtilerek, sz konusu kararn uygulanmamas talep edildi (Evrensel 29.01.2009). Ama Anayasa Mahkemesi 5177 sayl Maden Kanununun baz maddelerini Mays
21

92 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu verilen acele kamulatrma kararn, Dantaydaki hukuki sre devam etse de, kyllerin arazilerini satn almak iin tehdit gibi kullanm, szkonusu 35 parselin 25ini arazilerinin kamulatrlmas korkusunu yaayan kyllerden satn almtr (Evrensel 26.10.2009).22 Yine Dantaydaki hukuki srece ramen, acele kamulatrlmasna karar verilen arazilerin kamulatrlmas iin Menderes Asliye Hukuk Mahkemesi'ne dava alm, davalarda keif ve bilirkii incelemeleri yaplmtr. Ama buna kar kyller mahkemeden Dantay'daki kamulatrmann iptali davas sonucunun beklenmesini, Dantay dari Dava Daireleri Kurulu'nun daha nce verdii yrtmeyi durdurma karar uyarnca talep etmiler ve Mahkeme bu talebe uyarak mahkemeyi 09.03.2010 tarihine ertelemitir. Bu erteleme kararnda tanmazlara el konulmas ve tanmazlarn Tpraga teslimi halinde, tanmazn zerindeki uzun dnemli yatrmlarla ortaya kan zm balar ve dier aalarn yok edilecek olmas, acele kamulatrma kararnn iptal edilmesi halinde de tanmazn eski haline getirilmesinin mmkn olmayacak olmasndandr.

Efemukurunda Mlkiyet Nedir?

Efemukuru kynn, yaplmas planlanan (hatta son yllardaki su kaynaklarnn azalmasyla yaplmas elzem haline gelen) aml baraj havzasnda ve su kaynaklarnn merkezinde bulunmasndan dolay ky arazisinin acele kamulatrlmaya tabi olmasnn Efemukuru kylleri kadar tm zmir halkn ilgilendiren ok ciddi toplumsal ve evrehalk saln ilgilendiren boyutlar var.23 Ama bir an iin bunlar bir kenara brakr, ne kadar zor olsa da saf ekonomik boyutlarn liberal ekonomi dncesi erevesinde ele alrsak, mesele, acele kamulatrma karar arazi piyasasnda alc olmasna ramen satcnn olmamasndan
2009da iptal ettiini, bahsi geen ynetmeliin de Dantay tarafndan Haziran 2009da yrtmesinin durdurulduunu eklemek gerekir (Evrensel 15.06.2009). 22 irket bu srete zerinde ba olan arazilerin dnmn 12 000 TL, olmayanlarn ise dnmn 5 000 TLye satn almtr (Radikal 07.01.2008), ama bilirkiinin kamulatrma bedeli olarak belirledii dnm bana 30 000 TL ile karlatrnca, bu rakamlar ok dk kalmaktadr (Evrensel 21.11.2009). 23 Tprag zmirde kamuoyu desteini salayabilmek, tepkileri en aza indirebilmek iin, faaliyetleri hakknda (tesbit edebildiimiz kadaryla 30 Haziran-11 Temmuz 2009 tarihleri arasnda 3 defa) ulusal gazetelerle datm yaplan gazete ekleri vermitir. Milliyet Gazetesinin zmirde datlan 8 sayfalk Ege ve Business eklerinin n ve arka kapak sayfalarna eklenen 4 tam sayfadan oluan bilgilendirme bror nce insan, sonra doa, sonra maden kapayla yer almtr. karlacak altnn zmirde deil Kladada ileneceinin (yani siyanrn zmirde deil ama Kladada kullanlacann) altnn izilmesi bu balamda olduka ilgintir.

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 93 kaynaklanmtr. Arazinin satlmamas da kyllerin bir taraftan zaten yksek gelir elde ettikleri zm retiminden (refah konumundan) vazgemek ve gelir kaynaklarn kaybetmek istememeleri, dier taraftan da altn madeninin yolaaca kirlenme ve zehirlenme riskini kabul etmemeleri ile ilgilidir.24 Ekonomik nedeni n plana karanlar, bunu yaplan mlakatlarda bizim iin zm altndan daha deerli diyerek aklamaktadrlar25: baclkta arazinin zerinde ksa dnemde (senelik) yenilenen bir retim srecinden ziyade uzun dnemli (bakmna bal olarak en az 40 yl) bir retim sreci szkonusu olduu iin uzun dnemli bir yatrm yaplmtr; bu yatrm lkedeki tm zm reticilerinin giderek yoksullamasna ramen srekli yksek gelir getirmektedir. Ekonomik rasyonalitenin ar bast, iler durumda olan bir piyasa ortamnda, satlmak istenmeyen bir araziye el konulmas, kamulatrma yoluyla bir irkete tahsis edilmesi veya zel mlkiyetin kamulatrlarak bir bakasna zelletirilmesi, hibir eyle elimiyorsa, liberal ekonomi dncesi ile elimektedir. Anayasann devletin temel ama ve grevlerine dair 5., mlkiyet hakkna dair 35., toprak mlkiyetine dair 44., tarm, hayvanclk ve bu retim dallarnda alanlarn korunmasna dair 45. maddelerince26, bireysel mlkiyetin toplum yararna aykr olmad srece devlet gvencesi altnda daha verimli iletilmesi, retimin arttrlarak ekonomik bymenin ve zenginliin salanmasn ieren liberal anlay acele kamulatrma karar ile tm geerliliini ve inandrcln bir kez daha yitirmitir. nk, yine ayn anlaya gre artk bireysel mlkiyet (ekonomik kaynak) sahipleri gelecekte karlaabilecekleri benzer bir karar olaslnn yaratt gvensiz-endieli ortamda ne mlkiyet sahibi olmak isteyecekler ne de ekonomik yatrm yapacaklardr, bylece de verimlilik ve ekonomik byme kavramlarndan uzaklalacaktr. Sonu olarak liberal anlayn Yeni Kurumsal ktiTprag irketinin Uak Kladada ilettii altn madeninin siyanr kullanmndan dolay 2007'de Dantayca kapatlmas da bu tr kayglarn temelidir. 25 Bu ifadeye unlar da eklemek mmkndr: Bizi a brakmaya karar verdi bu devlet. Baka bir aklamas yok. Biz zaten acele kamulatrmaya kar dava atk. Dava daha bitmedi. Buna ramen niye bizim tarlalarmz yine teftie geliyorlar. Biz tarlamz satmak istemiyoruz; Madenin burada olmas hem doa iin hem de bizim geim kaynamz iin zararl; Benim emekliliim yok. Bu tarladan ne gelirse ben onunla geimimi salyorum. Bu devlet vatandan dnmyor da bu altnclar m dnyor? Niye bizim ekmeimizle oynuyor? (Evrensel 28.10.2009); 77 yandaym. ocuklarm bu balarn satlmasnn ardndan ok zor durumda kalacak. Bir dnm badan ylda ortalama 3-4 ton siyah zm alyoruz. Bu aa yukar 5-6 bin lira eder. irket bamzn 5-6 yllk gelirini verip elimizden almak istiyor (Evrensel 10.11.2009); "Ne verirlerse versinler satmayacam (Radikal 07.01.2008). 26 Bu maddelere 5488 sayl Tarm Kanununun tarm politikalar amalar ve ilkelerine dair 4. ve 5. Maddeleri de eklenebilir.
24

94 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu sat formatnda oluturduu 2000li yllardaki bireysel mlkiyet tanml tarm sektrnde de teori ile pratik arasndaki tm ba kopmakta, mlkiyet tasarrufunu temel alan tarm politikalar bu uygulama ile (kamu yarar, kamu-evre sal, mlkiyet tasarrufu konular ile birlikte) olduka sorunlu hale gelmektedir. Bu sistemde zaten tanml olmayan Efemukuru reticileri, ortaya kan acele kamulatrma karar ile yeni sistemin tm ngrlerinin de tutarsz ve geersizliini gstermilerdir. Aslnda liberal anlayn acele kamulatrma karar ile tutarsz ve geersiz kalmas, neoliberal anlaya evrilmesi srecindeki krlmaya da denk gelmektedir. 2000li yllarda tarm politikalarna da yansyan, piyasa ve rekabeti, yani bireysel mlkiyeti, toplumsal her alana genelletirmeye alan, bylece dzenlemelerin ekonomik deil toplumsal olduu, devletin piyasay deil piyasann devleti dzenledii neoliberal anlay ve uygulamalar Efemukurundaki acele kamulatrma srecinde hi de tutarszlk gstermemektedir (Foucault, 2004). Bu yeni dnemde piyasa tarafndan dzenlenen devletin yrtme organ neoliberal anlayla uyumlu tercih yapmtr: fiyat mekanizmalarndan ziyade mlkiyet yapsna mdahale edilerek daraltlmaya allan, srekli zarar eder hale getirilen (kk-orta lekli) tarm sektr karsnda ulustesi sermayenin temsil ettii, kar oranlarn srekli arttran maden sektrn27; karlar leine gre yksek olsa da piyasalarda etkisi snrl olan kk-orta lekli sermaye karsnda etkisi ulustesi ve talepleri snrsz olan byk sermayeyi28; ortak mlkiyet haklarn n plana karan kamusal karlar karsnda bireysel mlkiyet haklarn n plana karan zel karlar tercih etmitir.29 Bu tercihler demeti acele kamulatrma kararnn varolan hukuk rejiminde uygulanabilmesini henz salayamamtr, mesela kamulatrma karar net bir ekilde zel fayday kamu faydasna yelerken DaEfemukuru meselesi ilk bata akla E.P. Thompson ve J. C. Scottun halkn ahlaki ekonomisi veya David Harveynin el koyarak birikim kavramlarn getirebilir. Ama zaten piyasalam bir rn (arazi) zerinden farkl leklerdeki sermayedarlarn (siyaset ve hukuk nnde eit olmayan artlarda da olsa) atmalar sz konusu olduu iin meselenin tartlmasnda aklayclklar snrldr. 28 Eldorado Goldun hisselerinin Toronto ve New York Borsalarnda ilem grmesi bir yana, Tprag Trkiyenin en byk 500 irketi arasnda 2007de 425. srada yer alrken, 2008de 175 basamak birden atlayarak 250. sraya ykselmitir (Milliyet 31.7.2009). 29 zel karlarn kamu karlarna stnln yalnzca acele kamulatrma karar deil, Tarm ve Kyileri Bakanlnn kamu-zel sektr ibirlii projeleri erevesinde Tpragla birlikte gelitirdii Efem ukuru Madeni Alanndaki Endemik veya Tehdit Altndaki Trlerin Toplanmas ve exsitu Muhafazas Projesine 2 yllna ayrlan 20 000 TL de gstermektedir (tagem.gov.tr, 2010).
27

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 95 ntayda verilen yrtmeyi durdurma karar kamu yararn gzetmeye devam etmitir. Zira hala (yukarda saylan Anayasa maddeleri erevesinde) zel mlkiyeti kamu karlar balamnda koruyan liberal anlayn hakim olduu bir hukuk rejimi varln srdrmektedir, neoliberal anlay yanstacak bir hukuk rejimi meydana gelinceye kadar da varln srdrecektir. Nasl 18. ve 19. yzyllarda yerel/zel gelenek ve kurallarla dzenlenen ortak/toplu mlkiyet haklarndan evrensel/genel hukuk kurallar ile dzenlenen bireysellemi mlkiyet haklarna gei sreci hukuki elikilerle doluysa, gnmzdeki yeni srete ortaya kan toplumsal dzenlemelerle varolan hukuk rejimi arasnda, yukarda da grld gibi, bir elikiler yuma ortaya kacaktr. Nasl 18. ve 19. yzyllarda retim aralar zerindeki haklarn kaybedenlerle tescilleyenler arasndaki atmalar bu eliki yuman ekillendirmise (Bensad, 2008; Kelley ve Smith, 1984; Thompson, 1975), yeni elikiler de hukuku bir mcadele alan haline de getirerek kaybedenlerin, Efemukuru rneinde olduu gibi, direnmelerini salayabilecektir. Aslnda gelecekteki dnmn nasl olacan gei dnemindeki bu tr direni ve mcadeleler belirleyecektir. Buna mlkiyet nedir? (Proudhon, 1840) sorusunun gnmze kadar deimeyen cevab da dahildir.

96 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Bensad, Daniel (2008), Les dpossds, Karl Marx, les voleurs de bois et le droit des pauvres, La fabrique ditions, Paris. Byres, Terence J. (2004), Contextualizing and Interrogating the GKI Case for Redistributive Land Reform, Journal of Agrarian Change, cilt 4, say 1 ve 2, s. 116. Deininger, Klaus W. (2003), Land Policies for Growth and Poverty Reduction, the World Bank and Oxford University Press, Oxford, New York. Eren, Fikret ve Bapnar, Veysel (2005), Toprak Hukuku, (2. Bask) Yetkin Yaynlar, Ankara. Foucault, Michel (2004), Naissance de la biopolitique: Cours au collge de France (1978-1979), Seuil, Paris. Goldie, Mark ve Wokler, Robert (derl.) (2006), The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought, Cambridge University Press, Cambridge. Hann, Chris (derl.) (2003), the Postsocialist Agrarian Question: Property Relations and the Rural Condition, Lit, Mnster. slamolu, Huri (derl.) (2004), Constituting Modernity, Private Property in the East and West, I.B.Tauris, London. slamolu, Huricihan (2007),Property As a Contested Domain: A ReEvaluation of the Ottoman Land Code of 1858, Ottoman History As World History iinde, the Isis Press, Istanbul. slamolu, Huri, E. Glksz, A.Y. Kaya, U. Karako, D. Nizam, A. avdar ve G. Yazc (2008), Trkiyede Tarmda Dnm ve Kresel Piyasalarla Btnleme Sreleri, TBTAK Proje Raporu (Proje No.106K137). Kelley, Donald R. ve Smith, Bonnie G. (1984),What was Property ? Legal dimensions of the Social Question in France (1789-1848), Proceedings of the American Philosophical Society, cilt 128, say 3, s. 200-230. North, Douglass C. (1990), Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge.

2000ler Trkiyesinde Tarm Politikalar 97 Proudhon, Pierre-Joseph (1840), Qu'est-ce que la proprit ? ou Recherches sur le principe du droit et du gouvernement, J.-F. Brocard, Paris. Steiner, Philippe (1998), La science nouvelle de lconomie politique, PUF, Paris. Tapu ve Kadastro Genel Mdrl (2009), ARIP zleme Deerlendirme Raporu Nisan 2009, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, Ankara. Thompson, Edward Palmer (1975), Whigs and Hunters: the Origin of the Black Act, Allen Lane, Londra. Ziraat Mhendisleri Odas, Dorudan Gelir Destei: Tarmsal Destek mi, Yoksulluk Yardm m?, http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=147&tipi=5& sube=0 (10.02.2010) http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/437513.asp (29.02.2008). http://bianet.org/bianet/cevre-ekoloji/112154-efemcukurundakiruhsatsiz-altin-madeni-muhurlendi) (27.01.2009) http://www.eldoradogold.com (17.02.2010) http://proje.izmirtarim.gov.tr/istatistik/tarmsalyap/2008/index2008.htm (11.02.2010) http://www.tagem.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article &id=231&Itemid=198&lang=tr (11.02.2010) http://www.tuik.gov.tr/isgucu/basla1.do (11.02.2010)

KAMULATIRMANIN DEM ZELLETRME-DEVLETLETRME KLNDE NEREYE DYOR?

Ali SOMEL

zelletirme konusu, zel mlkiyet ile kamu mlkiyeti arasnda birinden dierine gei erevesinde ele alndnda tersinden de incelenebilir. Devletletirme ve kamulatrma, devlet veya kamu tzelkiileri adna zel mlkiyete el koymann iki yntemidir. zelletirmenin siyasal geerliliinin yasal dzenleme yaplmasn dayatt dnemde, devletilik zerine yasal dzenlemelerin de siyasal olarak geersizletii tartlmaktadr. Bu durumda devletletirme geri plana den bir hukuki ara iken kamulatrmaya sklkla bavurulmaya devam edildii grlmektedir. O halde u sorular sormak gerekir: zelletirme-devletletirme ikilii karsnda kamulatrma nasl bir ilev grmektedir? zelletirme politikalar erevesinde gerekleen mevzuat deiikliklerine gre kamulatrma nasl bir ilev deiime uramaktadr? zelletirme karsnda devletletirme ve kamulatrmann Anayasada nasl ele alnd, bu ele aln eklinin ne ynde ve ne zaman deitii, gndermede bulunulan yasalarn ierikleri, ieriklerindeki deiim ve zamanlamas ve nihayet deien kamulatrmann fiili sonular almamzdaki yol haritamz oluturacaktr.

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Ynetim Bilimleri Aratrma Grevlisi.

Kamulatrmann Deiimi 99

KAMULATIRMANIN TARHSEL ANLAMI

Devlet, kamu ve toplum mlkiyetlerinin ayn anlama m geldikleri yoksa birbirlerinden farkl m olduklar, toplumsal formasyona gre deiir. Farkl toplumsal formasyonlar ierisinde bu kavramlar, mlkiyetin ve retimin ortaklamas bakmndan aa yukar ayn yne iaret eden, milliletirilme, devletletirilme, kamulatrlma, kolektivizasyon ve toplumsallatrlma eklinde siyasi mdahale aralar olarak eitlenebilmektedir. Sosyalist toplumsal formasyonlardan Kba iin 1960larn banda milliletirmeden devletletirmeye, Sovyetler Birlii tarihinde ise devletletirmeden toplumsallatrmaya gei, sosyo-ekonomik geliimin nemli dnm noktalar olmutur. lkinde ABD tekellerine ait retim aralarna el konmasndan sonra bunlarn i btnlemesinin 1 salanmas, ikincisinde ise i btnlemesini tamamlam bir ekonomik yapda ynetim mekanizmalarnn profesyonel devlet rgtlerinden toplumsal rgtlenmelere devri sz konusudur (OConnor, 1970; Bettelheim, 1973). Trkiye Cumhuriyetinin kurulu dneminde ise milliletirme, sosyalist nitelikte devletletirmeye geiin bir aamas olarak deil, milli iktisat politikasnn bir arac olarak kullanlmtr.2 Kapitalist nitelikte bir toplumsal formasyon olarak Trkiyede kamu hizmeti reten zel teebbslere devletin el koymas anlamndaki devletletirme ise, istisnai olarak bavurulmu bir hukuki aratr. Bunun yannda kamulatrma, kamuya ait alanlarn korunmas, kamu yatrmlarnn gerekletirilmesi, doal kaynaklarn ilenmesi gibi amalarla bavurulan bir hukuki aratr.

retim birimleri arasndaki girdi-kt ilikisine bal uzmanlama dzeyi iin i btnleme kavram kullanlmaktadr. SEC Sanayi alma Grubu, Trkiye Sosyalist ktisat Kongresi, 2005 Bildirileri, (Nazm Kitapl), stanbul: Dnya Yaymclk. Drdnc Kalknma Plan iin hazrlanan ve Trkiye ekonomisinin ileri dzeyde i btnleme zellii gsterdiini ortaya koyan girdi-kt tablolar, Milliyeti Cephe hkmeti tarafndan beenilmeyince, hazrlayanlar tarafndan TPin kar plannda kullanlmlardr. (Odman, 2003: 55, 60) 2 2 ubat 1930da ktisat Nazr Mustafa eref unlar sylemektedir: Bugn eer hkmet devletiyim diyorsa... kendisinin bir milli iktisat mevhumunu kavram olduunu beyan etmi oluyor. () devletin faaliyeti ferdin faaliyeti yerine kim olmayacaktr ferdin faaliyetine ne gibi engeller varsa onlar bertaraf edecektir. (Boratav, 2006: 93).
1

100 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAMULATIRMA KURAMLARI
Kamulatrmaya ilikin kuramlar, mlkiyetin nitelii, iradeler arasndaki iliki ve bedel deme konularna gre farkllamaktadr. Sddk Sami Onar, kamulatrmay yle tanmlar: darenin umumi menfaatler dncesi ile ve amme kudretine dayanarak, amme emlkine akbetmek veya amme menfaatinin icab ettirdii hususlara tahsis etmek veyahut bu hususlarda kullanmak zere bedeli mislini, deer pahasn vermek artyla bir gayrmenkul iktisap etmesidir (Onar, 1966: 1513). Kamulatrmann ortak karlarla kamu gcne dayal olarak yaplmas, tek ynl kamu iradesinin ilediine iaret eder. Temel art, yurttan devlet karsnda kendi hakkn koruyabilmesi iin kamulatrma karsnda bedel denmesidir. Dolaysyla kamulatrma, siyasi kaynakl bir eylemle zarar gren tarafn iktisaden tazmin edilmesine dayal bir denge zerine kurulmutur.3 Hukuki adan irdelendiinde 19. yzyln ikinci yarsnda kamulatrmann devlet egemenliine dayal zorla satn alma ilemi olduu ileri srlmtr. Buna kar kamulatrmann idarenin tek tarafl bir ilemi olmas itibariyle zel hukuka deil kamu hukukuna girdii sylenmitir. Bu erevede kuramlar, hem ilemin hem bedel deme biiminin ayr ayr kamu hukuku ya da zel hukuk ierisinde yerletirilmesine bal olarak eitlenmektedir. Hazine kuram, kamulatrmada devletin zel hukuk tzel kiisi konumunda olduunu ileri srer. Karma hukuksal iliki kuramna gre de kamulatrmay gerekletiren irade kamu hukukuna, malikin zarar giderimine ilikin iradesi zel hukuka baldr. Kamu hukuku ilikisi kuramnda ise, kamulatrma kamu hukuku ilikisidir ve bedelin denmesi ynetimin kamu hukukundan doan bir zarar giderim ykmll olarak grlmektedir. Kamulatrlan mal el deitirmekte ancak zel mlkiyet statsnde kalmaktadr. Bu durum kamu hukuku niteliini drmez (zbey, 1988: 39, 41). Trk hukukunda kamulatrma tek yanl bir idari ilem zellii tamakla birlikte bedel deme biimi kamu hukukundan zel hukuka doru kaymakta, kamulatrlan mallardan zele kullandrlan kamu mal haline getirilenler istisna olmaktan kmaktadr.

Bunun aksine sosyalist devletletirmelerde bedel denmeksizin, dolaysyla zarar veren taraf iktisaden tazmin etmeyen bir siyasi eylem gereklemektedir.
3

Kamulatrmann Deiimi 101

ESK MEVZUATA GRE KAMULATIRMA

zel mlkiyetin ancak kamu yarar amacyla ve bedeli denmek suretiyle snrlanabilecei hkmne dayal kamulatrma, Trkiye Cumhuriyeti anayasalarnda farkl kapsamlarda ele alnmtr. 1924 Anayasasna gre iftiyi toprak sahibi klmak ve ormanlar devletletirmek, 1961 Anayasasnda yeni orman yetitirilmesi ve iskn projelerinin gerekletirilmesi ve turizm, 1982 Anayasasnda ise tarm reformunun uygulanmas, byk enerji ve sulama projeleri ile iskan projelerinin gerekletirilmesi, yeni ormanlarn yetitirilmesi, kylarn korunmas ve turizm amalaryla kamulatrma olanakl klnmtr. 1999 ylnda zelletirmenin anayasal hale gelmesi ve 2001 ylnda kamulatrma yasasndaki deiiklikle, kamulatrma politikas devletletirme politikasnn mantndan uzaklaarak zelletirme politikasna eklemlenmeye balamtr. 1999da Anayasaya girene kadar zelletirme, Anayasa Mahkemesi tarafndan devletirmenin ters ilemidir yorumu erevesinde deerlendirmitir (ydk.gov.tr, 2009). Ne var ki zelletirme politikasnn kanun hkmnde kararnamelerle uygulanmaya alld bu dnemde, Anayasa Mahkemesi hukuk, siyaset ve uluslararas ilikiler bakmndan bizzat devletletirmenin geerliliini sorgulamaktadr. Anayasa'nn 47. maddesinde devletletirme olanann getirildii, yabancya satn lke karlarna olumsuz etkisi grlrse devletletirme yoluna gidilerek bu riskin ortadan kaldrlabilecei dncesi, ulusal ve uluslararas hukuk ynnden pek geerli grlemez. Gerekten, Devletletirme Yasas'na gre zel teebbsleri devletletirme olduka glemitir. Konunun uluslararas boyutuna bakldnda olayn ok daha g olduu grlr. Nitekim, Anayasa Mahkemesi yabancya satlm topraklarn yasal yollardan yerine gre geri alnabilmesi olanann varlna gvenilemez. Yabanclarn her an kendi devletlerinin himayesinde olduu dikkate alndnda byle bir yola bavurmann devletleraras etin sorunlar davet etmesi kanlmazdr yargsna vararak bu hususu aka vurgulamtr (Anayasa Mahkemesi Karar, 7.7.1994). Dolaysyla eer kamulatrmann yalnz hukuken deil siyaseten de bir geerlilii varsa, bunu devletletirmeyle paralellik tayan gerekeleri dnda aramak gerekecektir. Bunun iin ncelikle kamulatrmann devletletirme ile arasndaki fark netletirmek gerekir. 1982 Anayasasnn 46. ve 47. maddeleri kamulatrma ve devletletirmeyi dzenlemektedir:

102 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 46. maddeye gre Devlet ve kamu tzelkiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, karlklarn pein demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn tamamn veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve usullere gre, kamulatrmaya ve bunlar zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir. 47. maddeye gre ise Kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu yararnn zorunlu kld hallerde devletletirilebilir. Devletletirme gerek karl zerinden yaplr. Gerek karln hesaplanma tarz ve usulleri kanunla dzenlenir. Karlatracak olursak, kamulatrmada zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn kamu hizmetinde kullanlyor olmas art bulunmaktadr. Devletletirmede ise kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbslerin tanr veya tanmaz mallarn tm kapsanmaktadr. Kamulatrmann Anayasadaki tanmnda devlet ve kamu tzel kiilerince kamulatrmann yaplabileceinden sz edilmektedir. 1983 tarihli 2942 sayl kamulatrma yasasnn 5. maddesinde ise kamu yarar karar verecek merciler listelenmitir. Devletletirmede ise yalnzca devlet tzelkiilii yetkilidir. 1984 tarihli 3082 sayl devletletirme yasas, kamulatrma yasasndaki gibi mercileri tanmlamamakla birlikte, 5. maddede Deer Tespit Komisyonuna ilgili bulunan bakanlk temsilcisinin bakanlk edeceinden sz etmekte ve 9. maddede itiraz srecinde yine bakanlk temsilcisinin muhatap olacan ortaya koymaktadr. Anayasada kamulatrmann koulu olan kamu yararnn gerektirdii haller ile devletletirmenin koulu olan zorunlu kld haller arasndaki vurgu farknn kayna, ilgili yasalarn sz konusu idari ilemin artlar ile ilgili maddelerinden anlalmaktadr: Devletletirme yasasnn 2. maddesinde bu ilemin artlar, zel teebbsn verdii hizmetin lke apnda kamu ihtiyacna hitap etmesi, kontrol, rekabet, ikame veya baka yollardan salama imkannn bulunmamas ve yavalatlmas veya durdurulmas halinde kamunun byk zarar grmesi eklinde sralanmaktadr. Kamulatrma yasasnn kamulatrma artlar balkl 3. maddesinde ise, gerekleecek kamu yatrmlarna gre el konacak zel mlklerin bedelinin nasl denecei anlatlmaktadr. Devletletirmeyi gerektiren artlar ilemin amacna, kamulatrmay gerektiren artlar ise ilemin gerekleme biimine dayanmaktadr. Dolaysyla devletletirme kamu hizmetinin srekliliinin salanmas amacyla hizmeti retmekten sorumlu olup retimi aksatan zel teebbse

Kamulatrmann Deiimi 103 el konmasnn yolunu, kamulatrma ise kamu yararna dayal eitli amalar iin zele ait tanmazlara el konabilmesinin yollarn tarif etmektedir. Kamulatrma yasasnn 10. maddesinde kamulatrma bedelinin hesaplanmas iin Kymet Takdiri Komisyonlar (KTK) kurulmaktadr. KTK, l ve le dare Kurullar tarafndan belirlenmekle birlikte kamulatrmay gerekletiren idari mercilerden bamszdr. l ve le dare Kurulunun KTK iin setii kiiler, ziraat mhendisi, fen adamlar ve nfusu 100 bini geen yerlerde Bayndrlk Bakanlna bal teknik elemanlar olmak zere bilimsel uzmanlardan olumaktadr. KTKnn bitii deere itiraz etmek iin yarg yoluna gidilebilir, bu durumda mahkeme bilirkii atar. Her durumda KTKnn yapt alma ve hazrlad rapor mahkeme aamasnda referans alnr. Kamulatrma, devletletirmeden ok temel bir noktada daha ayrlmaktadr. Kamulatrma yasasnn 1. maddesinin 2. fkrasnda, zel kanunlarna dayanlarak gerek ve zel hukuk tzelkiileri adna yaplacak kamulatrmalarda da, bu Kanun hkmleri uygulanr denmektedir. 10 Haziran 1326 tarihli Menafii Umumiyeye Ait mtiyaz Hakknda Kanunun 2. maddesine gre kamulatrma bedeli imtiyaz sahibi tarafndan denmek kouluyla, kamu hizmeti imtiyazcs lehine kamulatrma yaplabilir. 6326 sayl Petrol yasasnda 1973 tarihli deiiklik petrol hakk sahipleri adna, 1983 tarihli 3213 sayl Maden yasas da maden iletme ruhsat sahipleri adna kamulatrma yaplmasn olanakl klmaktadr. Ayrca kamu hizmeti imtiyazlarna ilikin zel dzenlemeler getiren elektrik retim, iletim ve datmyla ilgili 1984 tarihli 3096 sayl yasa ve baz yatrm ve hizmetlerin Yap-let-Devret Modeli erevesinde yaplmasyla ilgili 1994 tarihli 3996 sayl yasa imtiyaz sahibi lehine kamulatrma yaplabileceini ngrmektedir (Gnday, 2004: 223, 224). Dolaysyla devletletirmenin aksine kamulatrma, zel hukuk tzel kiilerini, rettikleri hizmetin milli gelire katks zerinden kamu yarar kararyla idarenin tek tarafl iradesinden faydalandrabilmektedir. Anayasa Mahkemesi, Kamulatrma yasasnn ilgili fkrasnn ulusal ekonomiye salayaca olumlu katklar bakmndan, kamulatrmann vazgeilmez esi olan kamu yararn da ngrd kuku gtrmez demektedir (Anayasa Mahkemesi Karar, 22.9.1993 ).

104 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

ELETRLER
Kamulatrma bedelinin hesaplanmasnda deer tespitine dair hatalar, kamulatrmann hem esas maliki hem de kamuyu mahkeme sreciyle zarara uratan sonular dourduu iin oka eletirilmitir. Esas itibariyle KTK burada temel dm noktasdr. eitli dnemlerde yaplm kamulatrma seminerlerinde KTK ile ilgili sorunlar ve zmleri idare avukatlarnca deerlendirilmitir. Bu seminerlerden kan sonu zetle, KTKnn raporlarlarn bilimsel ve gerekeli hazrlamalar halinde hem mahkemelerin daha fazla keif yapmasna gerek kalmayaca hem de bilirkiilerin grev ve yetkilerini ktye kullanmalarnn engellenecegi ynndedir (elik, 1995: 172, 173). Dolaysyla ilemin mahkeme aamasna uzamamas da bilirkiilerin denetimi de KTKnn salkl ve retken hale getirilmesinden gemektedir. Buna karlk kamulatrma yasasnn yenilendii srete KTKya dayal yntem gnah keisi ilan edilmi ve idare bnyesinden oluturulan bamsz kurulun her durumda idareden yana bir deerlendirme yapaca iin objektif olamayaca varsaylmtr. Buna alternatif olarak uzman bilirkiiler ile tarafsz mahkemeler adres gsterilmektedir (tbmm.gov.tr, 2009). Dolaysyla bu grtekilerin yarglamann kamulatrmay uzatmasna bulduklar are, mahkemelerin kamulatrmann idarece stlenilen aamasnda bizzat yetkili merci haline getirilmeleridir. Dolaysyla yargnn itiraz makam yerine karar makam haline getirilmesi nerilmektedir. Kamulatrmann zel hukuk tzel kiileri adna yaplmas konusunda yukarda ifade ettiimiz eliki, kendi yasalarna dayanarak petrol ve maden arama ve iletme faaliyetleriyle ilgili de dile getirilmitir (elik, 1995: 201, 231). YD modeli henz yaygnlamamken zellikle maden ve petrol yasalar kamulatrma konusunda bir istisna olutursalar da, ilgili alanlardaki retimlerin kamu yararna olmasnn denetlenmesi zerinde durulmu, aksi takdirde ilemin mlkiyeti bir zel hukuk tzel kiisinden alp bir bakasna vermesi ve kamulatrmann da buna alet edilmesi anlamna gelecei ifade edilmitir. Anayasa Mahkemesinin sz konusu hkmle ilgili kamu yarar gerekesini yorumlarken szn ettii ulusal ekonomiye salayaca katklarn nasl hesaplanaca belirsiz kald lde, ilgili alanda dorudan kamu teebbslerinin faaliyet yrtmesi halinde elde edilebilecek ekonomik katky karlatrmak ve kamu yararnn gerekleip gereklemediini denetlemek de olanakszdr. Bu durumda kamulatrma,

Kamulatrmann Deiimi 105 zel ve kamu yararnn birbiriyle elitii eksen asndan devletletirmeyle ztlaan bir politik ierik kazanmaktadr.

YEN MEVZUATA GRE KAMULATIRMA

13.8.1999 tarihli 4446 sayl yasayla gerekleen Anayasa deiiklii ile Anayasadaki devletletirme maddesi Devletletirme ve zelletirme maddesi haline getirilmitir. Bu maddeye eklenen iki fkrada hem iletme ve varlklarn zelletirmesinin hem de yatrm ve hizmetlerin zele yaptrlabilmesi veya devredilebilmesinin yasalarla belirlenecei belirtilmitir. zelletirmeye devletletirmeden farkl bir art konmamakla birlikte, zelletirmeye konu olan unsurlar, devletletirme fkrasndaki gibi teebbslerden ibaret deil, bunun yannda, kamulatrma yasasnda tanmazlar tasnifine benzer ekilde iletme ve varlklar olarak sralanmaktadr. Bylece devletletirmenin koullad kamu hizmeti niteliinde hizmet reten kurulularn zelletirmede, kamulatrmada olduu gibi bir btn olarak deil paralanarak el deitirmeleri mmkn klnmaktadr. 5.05.2001 tarih ve 4650 sayl Kamulatrma Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunda, kamulatrma bedelinin malike etkin, tatminkar ve ivedi tazminat denmesini mmkn klacak ekilde dzenlendii grlmektedir. Deiiklik tasarsnn genel gerekesinde, KTKnn objektif ltler konusundaki hatalarna iaret edilerek idarenin bedel tespiti zerindeki denetimini zayflatan pazarlk yntemi savunulmaktadr. Kanunun 8. maddesinde ngrlen pazarlkla satn alma usulnn kamulatrma yapacak idarelerce, ncelikle ve salkl bir ekilde uygulanabilmesi halinde, kamulatrma sebebiyle ortaya kan kymet takdirlerinde yaplan hatalar ve bu takdirlerden doan ikayetler ve (....) alan davalar (...) ve dier birok sorun ortadan kalkacak olmasna ramen, bu maddenin pek ve hatta hi uygulanmad; (...) saptanan, bilinen ve en ok ikayet edilen konulardr (tbmm.gov.tr, 2009). Yeni kamulatrma yasasndan 5 ay sonra yaplan Anayasa deiikliiyle de, kamulatrma maddesinin, yasann genel gerekesine dayal dzenlemelere alan aacak ekilde ksaltld grlmektedir. 3.10.2001 tarihli 4709 sayl yasayla Anayasann 46. maddesinin 2. fkras karlmtr. Fkra tam olarak yledir:

106 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kamulatrma bedelinin hesaplanma tarz ve usulleri kanunla belirlenir. Kanun kamulatrma bedelinin tespitinde vergi beyann, kamulatrma tarihindeki resmi makamlarca yaplm kymet takdirlerini, tanmaz mallarn birim fiyatlarn ve yap maliyet hesaplarn ve dier objektif lleri dikkate alr. Bu bedel ile vergi beyanndaki kymet arasndaki farkn nasl vergilendirilecei kanunla gsterilir. Bedel tespitinde kullanlacak objektif ltleri somutlayan fkrann kaldrlmas, bu konuyu Anayasal dzeyde belirsizletirerek yasaya brakmaktadr. Yasa da bunun yerine piyasann sbjektif ltlerine ncelik vermektedir. Buna bal olarak Anayasadaki kamulatrma maddesinin ekline sadk olarak kamu yarar gerektiren haller art deil, kamulatrmada mbadele yntemi ayrntlandrlmaktadr (Harpa, 2001: 19). Nitekim, kamulatrlan mlkn deerinin piyasa koullar dikkate alnarak belirlenmesi sz konusudur. Yasa deiikliiyle kamulatrma artlar arasna darenin elinde yeterli denek olmas konmutur. Bu hkmn gerekesi olarak, mlk sahiplerinin gemi dnemde kamulatrma bedelini ok gecikmeli almalar durumunu nlemek gsterilmektedir 6. maddenin son fkrasnda Onayl imar planna veya ilgili bakanlklarca onayl zel plan ve projesine gre yaplacak hizmetler iin ayrca kamu yarar karar alnmasna ve onaylanmasna gerek yoktur denmektedir. Bu fkraya gre yaplacak kamulatrmalar, eski yasann 16. maddesine gre tanmaz mala hemen elkonulmasna idarece zorunluluk grld hallerde dava sonucu beklenmeksizin ileme konabilmektedir. Bu maddenin kaldrld yeni yasada acele kamulatrma ise yalnzca, Milli Mdafaa Mkellefiyeti ve ivediliine Bakanlar Kurulunun karar verdii durumlarla ilgili olarak 27. maddede korunmutur. dareden bamsz l ve le dare Kurullarnn belirledii KTK yerine, idarelerin kendi bnyelerinde setikleri KTKnn muhtelif uzmanlardan rapor almas, gerektiinde de Sanayi ve Ticaret Odalarndan ve mahalli emlak alm satm brolarndan bilgi almas ngrlmektedir. Yasann 15. maddesine gre idare ile tanmaz kamulatrlan tarafn anlaamamas zerine belirlenen bilirkii ile ilgili olarak yeni yasa, hem bilirkii listesini geniletmi hem de tmnn mimar ve mhendis olmasn art komutur. lk yasada genellikle yargya gidildii iin zaman kaybna neden olduu gerekesiyle kaldrlan idarenin kymet takdir faaliyeti, yaplan deiiklikle yine yargya bavurulduunda bilirkiiye yklenmi bulunmaktadr.

Kamulatrmann Deiimi 107

ELETRLER
i. Sat Usul Kamulatrma tek yanl bir ilem iken, kamulatrmann yasal deiiklie balca sebeplerden biri gsterilen bedel tespiti aamasnda kullanlan yntem, esas olarak pazarla evrilmek suretiyle kamu hukukunun kamulatrma zerindeki geerlilii zayflatlmaktadr. Anayasa Mahkemesinin bu konudaki karar da aktr: Sat, iki tarafn arzularyla ve serbest iradeleriyle ortaya kan bir akittir. Bir tarafn maln elinden karmak dier tarafn bunu almak zorunluluunda kalmas gibi irade serbestliini ortadan kaldran hallerde sat akti sz konusu olamaz (Anayasa Mahkemesi Karar, 23.06.1964). O halde sat yntemi esas haline getirilerek kamulatrmann taraflar arasnda bedel tespiti srecinde zel hukuk ilikisi tesis edilmektedir. Bu ekilde ngrlen kestirim bedelinin rayi deerin stnde belirlenmesinin kolaylatrld ve mevcut yntemle kamunun zarara uratlabilecei sylenmektedir (ada, 2001). ii. Yeterli denek Gemi yasa iin sat yntemini uygulanamaz klan nedenlerden biri de denek yetersizliidir. Kamulatrma harcamalarnn piyasa deerleri asndan yetersizliine dikkat ekilmektedir. Kk mlkler iin bu sorun olmazken byk mlkler iin kamulatrmann nne bir engel kard sylenmektedir. Ne var ki bunu tersinden yorumlamak da mmkndr: Birka yllk krna, yani deerinin ok altnda zelletirilen iletmelerin kamu yarar gerektirdii hallerde kamulatrma yasasna dayanlarak geri alnmas, biilecek deer muhtemelen ilgili devlet ya da kamu tzelkiiliinin btesini aaca iin mali adan zorlamaktadr. iii. Hzl deer belirleme darenin kamulatrma bedeline mlk sahibi taraftan her durumda itiraz gelecei varsaymyla l ve le dare Kurullarnn oluturaca KTK lavedilmekte ve devletin kamu gc mariferiyle gerekletirecei bu idari ilem bir pazarla dntrlmektedir. Bunun iin de aradaki aama ortadan kalkarak kamulatrma ilemi satn almada anlalmamas durumunda yarg aamasndan balayaca iin zaman kayb azalm olacak yorumu yaplmaktadr (Harpa, 2001: 19). Dolaysyla idarenin tek yanl ileminin kar taraftan gelecek itiraz nedeniyle uzamas, ilemin bu niteliini zayflatmak pahasna kar

108 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tarafn pazarlk gcn kural haline getirerek ortadan kaldrlmaya allmaktadr. iv. Kymet takdiri dari aamada nceki yasadaki gibi bilimsel uzmanlar yerine piyasa deerleme uzmanlarndan bilgi alnmas ngrlmektedir. Konuyla ilgili bir yazda, gnmzde bir meslek dal kimliine kavuan deerlemeye; deerleyiciler ve deerleme yntemlerine ilikin standartlama salanabilmesi iin nemli bir frsattr denilerek ynelimin ikinci uzmanlk dorultusunda olduu dorulanmaktadr (ada, 2001). te yandan KTKnn nceki dzenlemede hazrladklar raporlarla denetledikleri bilirkiiler yeni dzenlemede byle bir denetimden azad olmaktadr.

ARA SONU
1982 Anayasasnn Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun retim aralar zerindeki zel mlkiyetin yok edilmesini nlenme gerekesiyle kamulatrma ve devletletirme iin nerdii rayi bedel art, mevcut Anayasann hesaplanma tarz ve usulleri iin gndermede bulunduu kamulatrma yasasnda artk ncelikli ilke haline getirilmitir. Buna karlk 1990larn ortalarnda zelletirmenin devletletirmenin ters ilemi olduu yorumunun,zelletirmenin de gerek karlk zerinden yaplmasn ve gerek karln hesaplanma tarz ve usullerinin yasa ile dzenlenmesini gerektirmesiyle zelletirme politikas nnde bir diren noktas oluturduu sylenmektedir. (Erturul, 2004: 116, 117). zelletirme yasasnn 1. maddesinin 1. fkrasnn sonunda Ekonomide verimlilik art ve kamu giderlerinde azalma salamak amac belirtilmektedir. Burada gzetilen iktisadi kamu yararnn, zel hukuk tzel kiileri adna kamulatrma yetkisi veren kanunlara atfta bulunan kamulatrma yasasnn 1. maddesinin 2. fkrasna parallelii dikkat ekicidir. Sorun, bu ltle el deitiren mlkn kullanmnda kamu hizmetinin srekli, eit, bedelsiz veya dk bedelle sunumunun gz nne alnmamasdr (Karahanolullar, 2004: 191). Bu durum zelletirme politikas karsnda bir hukuki ara olarak kamulatrmay ilevsiz brakmaktadr. Peki devletletirme bu amala kullanlabilir mi?

Kamulatrmann Deiimi 109 Devletletirme, alternatif temin yolu olmayan ve lke apnda verilen kamu hizmetinin retimindeki aksama sonucu kamunun byk zarara uramas zerine devreye sokulabilmektedir. Ne var ki zelletirmelerle kamu hizmetleri paralanmakta zel teebbslerin birou devletletirmeye konu olabilecek lke apnda kamu ihtiyacna hitap eden bir ekilde almamaktadrlar. Dier yandan tanmazlarn devrinde kullanlan rayi bedeli lt, tanmazlar kullanlarak retilecek hizmetin sunumunda da geerli hale getirilmektedir. Bylece retimde yavalama ve durma olmadan, hizmetin parallamas ve pahallamas sonucu hizmetten mahrumiyet sz konusu olmaktadr. En nemlisi de retilen deerin eskisi gibi kamu kasasna dnememesidir. Sonuta zelletirme sonucu kamunun byk zarar grmesi devletletirme mdahalesinin artlar dnda kalmaktadr. Ancak bu deerlendirme kamulatrma yasasnda yaplan deiiklikleri aklamamaktadr. Sorumuz udur: Anayasal tarifine gre hem kamuya ait iletme ve varlklarn zelletirilmesinde hem de kamu yatrm ve hizmetlerinden gerek veya tzelkiilere yaptrlmasnda ve devredilmesinde, bir hukuki ara olarak kamulatrmay yeniden nemli hale getirecek nasl bir yeniden yaplanma gereklemektedir?

ZEL HUKUK TZELKLER ADINA KAMULATIRMA VE UYGULAMA RNEKLER

Bugne kadar bata bayndrlk hizmetleri olmak zere kamu yatrmlar srasnda geimlik kk mlkiyet sahiplerinin el konan mlkiyetlerinin karlnn denmesi kamulatrmann esas hassasiyet bal iken, artk kamulatrma piyasa kriterlerine gre krl olabilecek mlkiyet deiimlerinin bir arac haline getirilmektedir. Bu dorultuda, eskiden istisnai birka alanla snrl olan zel hukuk tzel kiileri adna kamulatrma yapabilme yetkisi geniletilmektedir. Elektrik Piyasas Kanununda 10.5.2006 tarihli ve 5496 sayl yasayla gerekleen deiiklikle kamulatrmaya dair unlar sylenmitir: Elektrik piyasasnda retim ve/veya datm faaliyetlerinde bulunan lisans sahibi zel hukuk tzel kiilerinin kamulatrma talepleri Kurum tarafndan deerlendirilir ve uygun grlmesi hlinde 2942 sayl Kamulatrma Kanununda belirtilen esaslar dahilinde Kurumca kamulatrma yaplr. Bu konuda Kurulca verilecek olan kamulatrma kararlar kamu yarar karar yerine geer.

110 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Dolaysyla kamulatrma yasasnn 5. maddesinde aka belirtilen kamu yarar karar verecek merciler dnda yeni bir merci ortaya karlm olmaktadr. stelik bu merci, kamu yarar kararn zel hukuk tzel kiileri adna vermektedir. Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu ve Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunun sermayenin yeniden blm politikalarnda kamulatrma yntemini kullandklar grlmektedir. Dzenleyici Kurullarn yeni bir yrtme erki oluturduuna ilikin tahliller (Bayramolu, 2005), bu kurullarn kamulatrmada yeni bir odak noktas dourduu tezini glendirmektedir. Elektrik Piyasas Kanununda ilgili maddede yaplan deiiklikte ayrca Datm lisans sahibi tzel kiilerce yeni datm tesisleriyle ilgili yaplan kamulatrmalarn gerektirdii kamulatrma bedelleri ile dier giderler tarifeler yoluyla geri alnr denmektedir. Tarifeler yoluyla kamulatrma bedelinin alnmas, maliyetin kamu hizmetinden yararlananlara dorudan yanstlmas demektir. stelik ayn hizmeti alternatif bir yoldan elde etme olana olmad iin hizmet reten zel hukuk tzel kiisi iin bir rant alan haline gelmektedir. Kamu yarar amacyla yaplan kamulatrmalarn kamu zarar sonucunu dourmas dorudan kamu hizmetinden yararlananlar zerinden deil, iddia konusu olan lke ekonomisi zerinden de olabilmektedir. Bak Tiflis Ceyhann byk orta BP adna yaplan ve Trkiyenin 1/3n bir utan dier uca kesen boru hatt boyunca ayn gerekeyle BOTA tarafndan kamulatrlmtr. Trkiye Cumhuriyeti devleti ile konsorsiyum arasndaki anlama gerei, Trkiyenin proje iin deyecei 1,4 milyar dolarlk mebla boru hattnn lke topraklarndan geen blmnn maliyetini geecek olursa, aan ksm btnyle Trkiyenin demesi gerekecektir. Hattn aaal al henz yaplmadan maliyetin 3,8 milyar dolara kt ilan edilmitir (sol.org.tr, 2009). Son olarak, yeni kamulatrma yasasnda acele ilerde el koyma ve tescil maddesinin kaldrlmasna karn acele kamulatrma balyla kalan 27. madde dikkat ekici bir kamulatrmaya dayanak oluturmutur. Yasa maddesine gre 3634 sayl Milli Mdafaa Mkellefiyeti Kanununun uygulanmasnda yurt savunmas ihtiyacna veya aceleliine Bakanlar Kurulunca karar alnacak hallerde veya zel kanunlarla ngrlen olaanst durumlarda gerekli olan tanmaz mallarn kamulatrlmasnda kymet takdir ilemleri sonradan tamamlanabilmektedir. Souk Sava dneminde NATO Antlamas gerei askeri slerin yapl-

Kamulatrmann Deiimi 111 masnda kamulatrmalara dayanak olan madde,4 bu defa bir altn irketinin altn karma faaliyetine gereke oluturmutur. zmirin ime suyu havzas olan Efemukuruda TPRAG Altn irketinin maden arama faaliyeti yrtecei araziyi kylnn vermek istememesi zerinde, Bakanlar Kurulunca acele kamulatrlmasna karar verilmitir. Altn aramann su havzasn kirletebilmesi iddiasna kzan irketin iletme mdr, eski istisna yasalar, acele kamulatrma maddesi ve zelletirme politikas arasnda ba kurmaktadr: Maden Kanunu zel bir kanundur ve zel kanun hkmleri erevesinde dzenlenmi btn faaliyetlerle ilgili gelimelerde bu prosedr uygulanyor. Bu konuda muhalefet eden gruplar da sanki madencilikte son yllarda yaplanlar Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez yaplyormu gibi kamuoyu oluturmaya alyor. (...) Birileri Trkiyenin altn madenini karmasna kar, zelletirmeye ve yabanc sermayeye kar olduunu aka syleyemiyor. Bunun yerine bu tr ilemleri tartmaya amaya alyor (arsiv.sol.org.tr, 2009).

SONU
Uygulama rneklerinden hareketle yaptmz saptamalar ara sonula birletirecek olursak, imtiyaz alanlarnda faaliyet gsteren ya da zelletirilen teebbslerin devletletirmeye konu olmalar gerekirken, devletletirmenin artlar bunu engellemektedir. Devletletirme ile zelletirme birbirinin tersi ilemler kabul edilmekle birlikte, zelletirmenin devrettii iletmeler ancak kamulatrmaya konu olabilecek ekilde paralanmaktadr. Kamulatrma yasasnda yaplan deiikliklerle ise kamulatrma tek yanl bir idari ilemden bir zel hukuk ilemine evrilmitir. Gerek Anayasann kamulatrma maddesinde objektif ltlerden vazgeilmesi gerekse yasann bedel tespitinde idarenin bamsz kurulu yerine piyasa deerleme kurumlarn dikkate almas bunun gstergeleridir. Kamulatrmada ncelikli hale getirilen pazarlk usul bedel tespitinde rayi bedeli geerli klmakta, yeterli denek art sebebiyle de deerinin altnda zelletirilen kamu teebbslerinin hukuken kamulatrma yoluyla geri alnmasn olanakszlatrmaktadr. te yandan daha nceleri maden ve petrol gibi istisai alanlarda sz konusu olan zel hukuk tzelkiileri adna kamulatrma, doal tekel
6830 sayl istimlak yasasnn 77. maddesine 1957 tarihli 7036 sayl kanunla eklenen hkm. (elik, 1995: 183).
4

112 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu alanlarnda imtiyaz yoluyla hizmet reten zel teebbsler iin geerli klnmaktadr. Buradaki lt olarak kullanlan ulusal ekonomiye katk, zelletirmenin de gerekesini oluturmakta ve mlkn kamu hizmeti iin kullanmn dikkate alnmadan el deitirmesine sebep olmaktadr. Dolaysyla yeni haliyle kamulatrma, kamu hizmeti alanlarnn rant alan haline getirilmesine hizmet edebilen bir mekanizmaya dnm olmaktadr. Sonu olarak kamulatrma, kamu yararna yabanclam bir dzenleme haline getirilmitir.

Kamulatrmann Deiimi 113

KAYNAKA
Bayramolu, Sonay (2005) Ynetiim Zihniyeti, letiim Yaynevi, stanbul. Bettelheim, Charles (1973) Sosyalist Ekonomiye Gei Sorunlar, Bilgi Yaynevi, Ankara. Boratav, Korkut (2006) Trkiyede Devletilik, Ankara: mge Kitabevi. ada, Volkan (2001) 2942 Sayl Kamulatrma Yasasnda Yaplan Deiikliklere Tanmaz Deerlemesi Asndan Bak, http://www.geocities.com/mulkiyetdergi/kamulastirma_degisiklik. htm,(15.04.2009) elik, Perihan (1995) Trkiyede Kamulatrmann rdelenmesi, Tez. Erturul, lter (2004) Vatan Hainliine Devam Ediyoruz Hala!, mit Yaynclk. Gzbyk, eref (1996) Ynetim Hukuku, Ankara: Turhan Kitabeci Yaynclk. Metin Gnday, dare Hukuku, maj Yaynevi, Ankara, 2004, s. 224. Harpa, Hamdi (2001) Kamulatrma Kanunundaki Deiiklik, Kamu Ynetimi Dnyas Dergisi, Yl: 2, Say: 6, Nisan 2001, (19-12). http://arsiv.sol.org.tr/index.php?style=print&yazino=27421, Siyanrcye kyak kamulatrma, 5 Ocak 2008 (16.04.2009) http://arsiv.sol.org.tr/index.php?yazino=630, Trkiye blnd, 17 Haziran 2006 (16.04.2009) http://www.2.tbmm.gov.tr/d21/1/1-0837.pdf, Kamulatrma Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun Tasars Genel Gerekesi. (13.04.2009) Karahanoullar, Onur (2004) Kamu Hizmeti (Kavram ve Hukuksal Rejim), Turhan Kitabevi, Ankara. OConnor James (1970) The Origins of Socialism in Cuba, New York: Cornell University Press. Odman, Mesut (2003) Yetmili Yllarda Bir Sol Mdahale Deneyimi: Trkiye i Partisinin Kar Plan almas, Sosyalist Trkiye Hangi Kaynaklarla Kalknacak?, (Nazm Kitapl), Dnya Yaymclk, stanbul.

114 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Onar, Sddk Sami (1966) dare Hukukunun Umumi Esaslar, Cilt III, stanbul: Faklteler Matbaas. zbey, Hayrettin (1988) Kamu Hukukuna Gre Mal Edinme Yntemleri, Tez. ztrk, Nursel zelletirme Ders Notlar, http://www.ydk.gov.tr/egitim_notlari/ozellestirme.htm#36, (14.04.2009) SEC Sanayi alma Grubu (2005) Trkiye Sosyalist ktisat Kongresi, (Nazm Kitapl Yaynlar), stanbul: Dnya Yaymclk.

KAMU ARSA VE ARAZLERNN ZELLETRLMES VE ZELLEMES1

Dr. irin Glcen EREN

zelleme (de facto-zelletirme) ve zelletirme (de jure-zelletirme) srelerinde kamu arsa ve arazilerinin (kamu arazilerinin), artan oranda piyasaya devri, piyasa kurumu ile planlama kurumu arasnda bir gerilim yaratmaktadr. Kamu arazilerinin zellemesi ve zelletirilmesi sorun alannda artan bu gerilim, mlk ve mlkiyet dnm, kamu yarar algs ve kentsel planlama yaklamlaryla alakaldr. Devletin ve dolaysyla yerel ynetimlerin, arazi devirlerindeki rolleri deimekte ve kentsel planlama yaznndaki kamu mlkiyet dnm yntemleri tartma ve eletirileri oalmaktadr. Kamu idarecisinin ve plancnn kamusal sorumluluu ise, piyasa ve toplum arasna sktndan, mesleki ve toplumsal rol sorgulanmaktadr. Szkonusu gelimelere ramen, kamu arazilerinin zellemesi ve zelletirilmesi eylemlerinin kentlere, kentsel planlama srelerine etkileri ile kamu idarelerinin kamu yarar asndan meknn (yeniden) retimi balamndaki rol zerine snrl sayda akademik alma mevcuttur. Snrl saydaki almann nedeni, Mekn Teorisindeki tartmalarda bahsi geen olgularn gz ard edilmesidir. Akademik almalarn ounluu; kentsel kamu mlk, mlkiyetinin devri veya zellemenin ve zelletirmenin kentsel planlamayla ilikisine odaklanmada eksiktir. Ayrca, ilgili kesimlerce zelleme ve zelletirme uygulamalar kavramsal temelde kartrlmakta, hzl gelien srete kstl bilgiye ulalabilmekte veya eylemlerin sadece ktlaryla ilgilenilmektedir. Dier taraftan, zelletirme Teorisi, kentsel meknn (yeniden) retimi balamndaki zelletirmenin etkinliini, seviyesini, zellikle yerel lekte, aklamada yetersiz kalmaktadr. ktisadi yaklamlar, zelletirmeye younlamakta ve etkilerini ne kadar gelir elde edildii veya iletme dzeyindeki sonularyla ele almaktadr. Bahsi geen olgular, bu bildirinin eletirel temelini oluturmaktadr.
Bildiri, meknn (yeniden) retimi kapsamnda zelletirme ideolojisinin farkl ve bilinmeyen bir boyutu olduunu bilim gndemine aktarmay amalayan, yazarn Serhat zyar 2008 Yl Gen Bilim nsan dlne layk grlen, Impacts of Privatization on Urban Planning: The Turkish Case (Ankara) [zelletirmenin Kentsel Planlamaya Etkileri: Trkiye rnei (Ankara)] (ODT) konulu doktora tezinden temel almaktadr.
1

116 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Bildiride, szkonusu gerilim yan sra, zelleme, zelletirme ve kentsel planlama devlet eylemlerinin, piyasa mekanizmasyla olan ilikisinin ortaya konulmas ngrlmektedir. Bu kapsamda; ilk olarak, mlk ve mlkiyet kavramsal ayrm ve mlkiyet dnm biimleri ve kentsel planlama asndan kamu yarar kavramna deinilecektir. Ardndan zelleme ve zelletirme kavramsal ayrm incelenecektir. Mteakip ksmda ise, zelleme ve zelletirmenin meknn (yeniden) retimiyle olan ilikisi; mlkiyet dnm, rant ve kamu yarar erevesinde irdelenecektir. Konunun eletirel deerlendirmesinin yer ald sonu ksmnda ise, szkonusu ilikinin kentsel planlama bak as erevesindeki analizi ve piyasa kurumu ile planlama kurumu arasndaki meruluk, gcn rasyonalitesi ve hkimiyet ilikisi tartlacaktr.

I. MLK, MLKYET VE KAMU YARARI

Gnaya (1995:65) gre mlk (property (hakka konu olan (subject to that right)) bir mlk objesi (nesne veya mal), mlkiyet (mlkteki hak (the right to property)) ise, bir haktr. Mlk sahiplilik (ownership), kullanm (use), iletim (management) veya zilliyetlik (possession) haklarna konudur ki, bu haklar btnne mlkiyet denilmektedir. Gnay (1995), mlk ilikilerini mlk konularnn (sahipleri ve kullanclarnn) mlk objeleri zerindeki hkimiyeti olarak tanmlar ve bunun devletin kontrol altndaki bir dizi haklar yoluyla tanmlandn varsayar. Dier bir deyile mlkiyet, mlk ve hak sahibi arasndaki mutlak kavramdr (Kl, 1993:40). nsanlk tarihi boyunca mlkiyet; kullanm hakk (a right to use (usus)), fayda salama hakk (to have benefit (profit) from (fructus)) veya sonuna kadar tketme hakk (to consume until the end (abusus)) baznda ekillenmitir. Ancak mlkiyet tartmalar, bir nesneyi zilliyetlikte bulundurma hakk veya o nesnenin gelirinden fayda salama hakkna odaklanmtr (Gnay, 1995:65). Bu nedenle, mlkiyet bir tanr veya tanmazda bireyin ya da bir grubun tanml faydas olarak basite tanmlanabilir ve arazi ya da zerindeki gelimeye uygulanabilir. Tanr ve tanmaz mlkler zerindeki haklar, genel olarak, bir haklar rejimiyle tanmldr (Payne, 1997:3). Tanmaz mallar asndan tapu sistemleri mlk zerindeki haklar meru klmaktadr. Tanr mallar iin, tanr mallar ynetim ve dkm sistemleri kurgulanmaktadr. nsan yerleimleri, ekonomisi ve kentleme sreleri mlk ve mlkiyetin dnmyle ekillenmektedir. Mlkiyet, mlk ve dnm yn-

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 117 temleri, sreci ve miktarlarnn kontrol ve ynlendirilmesi, meknn (yeniden) retiminin temel girdileridir. Szkonusu sreteki mlk dnm, mlkiyet dnmnden farkldr. Mlk dnm yntemleri; a) Var etme (na etme, dolgu alanlar yaratma gibi) b) Yok etme (Maden sahas, arkeolojik alan benzeri kazlar sonucunda varln yok olmas), c) mar plan veya deiikliiyle kullanm arazi kullanm kararnn yaratlmas veya deiimi, d) mar plan veya deiikliiyle imar haklarnn artrm veya azaltlmas, e) mar plan veya deiikliiyle ayrcalkl imar haklarnn elde edinimi, f) gal sonras imar aflar yoluyla veya bir imar planyla ayrcalkl imar hakk elde edilmesi, g) Kentsel planlarda ayn anda imar haklarnn ve arazi kullanmnn deitirilmesi olarak sralanabilir. Mlkiyet dnm, sahiplik, zilliyetlik, iletim ve kullanm haklarndan herhangi ikisi arasndaki deiimdir. Mlkn sahipliinin dnm ise, kamudan zele veya zelden kamuya olabilmektedir. Tablo 1. Kamu mlkiyeti; devlet mlkiyeti, kamusal mlkiyet ve toplumsal/mterek (sosyal) mlkiyetten oluan mlk haklaryla tanmldr (Bkz. Eren (2007:46)). Her ne kadar mlk ile mlkiyet dilde veya mesleki literatrde farkllasa da, her iki kavram uygulamada ve ilgili mevzuatta akabilmektedir.2 zelleme ve zelletirme uygulamalarna deiik kamu tanmaz mallar konu edilmektedir: zellemenin konusu hazine arazileri ve devletin hkm ve tasarrufu altndaki arazilerden oluan devlet mlkleridir. zelletirmeye ise, hazine arazileri, katma bteli kurumlarn arazileri, Kamu ktisadi Teebbs (KT) arazileri ve devletin hkm ve tasarrufu altndaki arazilerden oluan, tescilli ve tescilsiz devletin zel mlkleri konu olmaktadr.

rnein, Trkiyede kamu uygulamalar genelde sahiplilik hakk baznda yaplmaktadr.

2

118 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 1. zel-Kamu Mlkiyet Dnm Yntemleri (Eren, 2007:129)

Birey haklarn tanmlamak veya toplumsal dengeyi ve korumay kurgulamak iin, mlkiyet zerine sosyal fayda amal snrlama konulur. Aslnda mlkiyet zerindeki snrlamalar temelde rant (getiri / haksz kazan) sorunundan kaynaklanmaktadr (Kele vd., 1999:32). Kapitalist art rn retimi ile rant arasnda, kamu mlkiyeti ve zel mlkiyet arasnda olduu gibi diyalektik bir iliki vardr. Keskinoka (1995:205) gre; rant, kapitalist retim biiminde arazi sahipliinin ekonomik ekli olarak da aklanabilir ve belirli zorlamalarla ilgilidir.

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 119 Kentsel alanlarda rant eklindeki art rnn aktrlerce elde edinimi, gayrimenkul faaliyetleri odakldr. Doal olarak bu olgu; gayrimenkuln sahipliini elde etme ve rant yaratma gerei fikirlerini beraberinde getirmektedir. Bir baka deyile, kentsel rantn garantilenmesi, sadece kapitalistin bir mlke sahip olma hakknn devriyle mmkndr. Ancak kentleme srecinde mlk sahibi reticiler veya snflar, mekn zerinde yaratlan deeri veya bahsi geen hkimiyeti elde etmek iin atmaya balarlar.3 Dnm hz veya talebi, deiim deerleri iin olan istekle glendirilmektedir. Haksz kazan mlkiyet dnmn arttrmaktadr. Dolaysyla Tomaskovic-Devey and Millerin (1984:64) de belirttii gibi, yatrmlar, ulusal kullanm deeri yerine kentsel rant gibi ksa erimli zel deiim deeri temellidir. zelleme ve zelletirme srelerini de bu yaklam ekillendirmektedir. Rantn kamuya dndrlmesi, kamu idaresi ve dzenlemeleriyle mmkndr. Keskinoka (1997:ix) gre devlet, kentsel meknn (yeniden) retimine planlama gibi meknsal aralarla mdahale eder ve dzenlemek iin aba harcar.4 Ancak bu mdahale, sermaye birikiminin dinamik srelerine bir engel haline gelebilir. Bunun nedeni; planlamann, mlk ve mlkiyet zerindeki zel istemleri snrlandrmas ve toplumun tm kesimlerinin istemlerini dengeleme ngrsnden kaynakldr. Ancak Keskinok (1995:211), yerel ve merkezi hkmetlerin dzenleyici faaliyetlerinin kentsel rantlarn oluumunda nemli bir girdi olduunu da varsayar. Keskinoka (1995) gre, piyasa ekonomisinde planlama faaliyetlerini veya her trl dzenleyici devlet mdahalesinin kentsel rant oluumunun arac olmaktan kurtarmak iin sihirli bir forml yoktur. Keskinok ayrca, rant reten tek kaynan devlet mdahalesi olmadn ve kapitalist ekonominin yapsal karakteri ve snrlamalar altnda olduunu ekler (s. 212). Kamu arazi stoku oluturulmas ve arazi politikalar uygulanan formllerden biridir. Kald ki, rant kaynakl kentsel sorunlar basite arazi politikalar ile zlemez (Bkz. Aydoanl (1995)). Dahas, bilinsiz devlet mdahaleleri (zelleme ve zelletirme uygulamalar gibi) arazi politikalar haline gelebilir ve rant yaratabilir. Kamunun arazi stokuna sahip olarak planlarn uygulanabilir olmas durumu ve kentsel planlamann dzenleyici bir eylem olma nitelii deimitir. Bu deiimin temel nedeni, zelleme ve zelletirme srelerinde, kamu idarelerinin
3 4

Mekan zerindeki atma iin bkz. Keskinok (1997:63). Bkz. Gke (2004/2) veya Keskinok (1998).

120 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu sreleri daha az kontrol ve yksek miktarlardaki kamu arsa ve arazisini devretmesidir. Kamu idareleri rant yaratc faaliyetlerde artan oranda yer aldndan, mevcut dzenleyici mekanizmalarda; sahiplikle elde edilen mutlak rant zerinden farkllk rant (differential rent) ve tekel rant (monopoly rent) olumaktadr. Mutlak rant, zelletirilen arazilerin tekil ve zel kentsel karakterleri olduu iin, tekel rant haline gelmektedir. Tekel rant, sermayedarn kentlemedeki karar verici hkimiyetini arttrmaktadr. Her ne kadar kentsel alanlarda arazi devirleri ve dnm miktarlarnda art olsa da, zelleen veya zelletirilen arazinin konumu ve arazi kullanmna bal olarak, devir ncesi veya sonras yaplan imar plan deiiklikleriyle szkonusu rantlar olumaktadr. mar haklarnn deiimi, mlk ve mlk sahipliinin piyasa deerinden devredilmedii ve yaratlan speklatif deerin yatrmcsna aktarld anlamndadr. Ayrca, bu oluumu engellemek iin nlem almak zorlamaktadr. Kamu yarar, mlk ve mlkiyet zerindeki temel haklar ve rant snrlandrmann bir gerekesidir ve lt olarak idare hukukunun nasl uygulanabileceini tanmlar. Bu olgu, devletin gcn belirler ve arttrr. Kelee gre (1993:9899), kamu yarar kamu ynetimi hukuku ltdr ve mlk zerinden haklarn snrlarn tanmlar. Devletin her eylemi, aksi ispatlanmad srece, sosyal fayda ngren kamu yarar iindir (Akllolu, 1991:38). Kamu yarar, devlet eylemlerinin dzeltilmesi iin de kullanlr. Kentsel plan, piyasa artlarndaki en iyi arazi kullanmn yaratlabilmenin ve rant kontrol edebilmenin bir aracdr. Planlarn uygulanabilir olmas, Champbell ve Marshalln (2002:168) belirttii gibi, zel yararlarn kamu yararndan aada olmas ihtiyacnn artsz kabuln gerektirir. Kamu idaresi, planlamay kamu yararna yapmaktan, speklatif eylemleri nlemekten, kentlemeyi belirleyerek srdrlebilir klmaktan, kamu yararn zel yarara kar savunmaktan ve mevzuat uygulamaktan sorumludur. Kentsel planlama kurumu asndan kamu yarar tipolojileri snflandrmas, devlet eylemlerinin tavrn ve gerek ngrlerini belirlemek amacyla aada yer almaktadr:

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 121 1. 2. 3. 4. Evrensel Yarar,5 Sosyal (toplu/ortak) Yarar, oklu Kamu Yarar, Kamu Yarar,

- Kamu yarar, - Snrl kamu yarar (Toplumsal), - stn kamu yarar (dari eylemler arasnda), - dari yarar (Kurumsal kamu yarar (Devlet yarar)), - darecinin ahsi yarar (Temsilcilerin yarar/ Karar verici yarar), - Brokratn yarar (Kiisel fayda veya teknik yarar (dari eylemler baznda), - Grup yarar (Kamu ve zel kurumlarn ayn anda yararna). Kamu yarar iin olmas gereken kentsel planlar, sermayedarn ve kamu brokratlarnn istemlerini gerekletirmenin bir arac haline gelmektedir. Kamu idarecilerinin kentleme, zelletirme, zelleme, mlkiyet ve mlk konularndaki yetersizlii ile asl tartmann politikann ekonomik sonularna younlamas, bu gerei saklamaktadr. Bu aamada; bildiriye konu devlet eylemlerinin piyasa mekanizmasyla olan ilikisinin tartmas, kamu arazileri ve mlkiyetlerinin devrinin kavramsal irdelemesi baznda, yaplacaktr.

II. ZELLEME VE ZELLETRME

Kamu arazilerinin mlkiyetlerinin devri, iki farkl yntemle olmaktadr: zelleme ve zelletirme. Tarih boyunca, zelleme yntemiyle, kamu mlkiyeti zel mlkiyete dntrlmtr. Kamu arazilerinin, deiik zamanlarda, bulunduu yere ve farkl gerekelere bal olarak, yasal veya yasad yntemlerle, gerek veya tzel kiilere devredilmesi ya da igal edilmesi faaliyetleri zelleme6dir. Son yirmi ylda bu dnmn anlam farkllamtr. Yeni anlam; belirli bir yasa7 dhilinde uygulamas yaplan, kreselleme yan sra, ekonomik temelli
Vurgulamak gerekir ki, evrensel yarar, sosyal (toplumsal/ortak) yarar ve oklu kamu yarar sosyal fayda kapsamnda kalmaktadr. 6 zelleme, genelde, devletin herhangi bir mevzuat dhilindeki kamu arazi devri ya da sosyal ve ekonomik bir ihtiyac (hizmetler ve marjinal sektrlerden kaynaklanan) karlamak zere, gerek ve tzel kiilerin yasad arazi edinimidir. 7 zelletirme Uygulamalarnn Dzenlenmesine ve Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun No: 4046 (1994), Kanun No: 4232 (1997) ve Kanun No: 5398 (2005).
5

122 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu blgesel btnlemeyi salama odakl yeni sa (neo-liberal) politikalarn uygulama aralarndan zelletirmedir.8 zelletirme, Trkiyede dnya uygulamalarndan mevzuat kapsam ve devrin yntemleri ile devre konu kamu mlk asndan farkllamaktadr (Bkz. Eren (2007)): Trkiyede ayn mevzuat dhilinde, iletmelerin ve mlklerin zelletirilmesine ilikin hkmler bulunmaktadr. Arazi mlk ve mlkiyet devirleri, iletmelerin devri maddelerine tabidir. Pek ok yabanc lke uygulamasnda; iletme zelletirmesi ile mlk zelletirmesi, farkl mevzuatlara konu ayr srelerdir. Yabanc lkelerdeki gibi iletmeler zelletirmenin konusu deildir. Sermayeye kaynak yaratmas nedeniyle, tanmaz mlkleri elden kartmak, merkezi idare iin daha kolaydr. Dolaysyla iletmelerin zerinde yer ald veya sahip olduu potansiyel yatrm alanlar olan araziler zelletirmenin konusudur: 198615.10.2001 tarihleri arasnda, merkezi idarenin uygulayc kuruluu olan zelletirme daresi Bakanl (B)nn 920 eyleminden 711i arazi devrini9 iermektedir (Eren, 2007:6). Szkonusu devir miktarna ramen, darenin ayn aralktaki arazi devirlerinden kazanc, toplam kazancn sadece % 3.05idir. Toplam kazancn 7,4 milyar A.B.D. Dolar olduu dnemde, arsa ve arazi devri ieren faaliyetler toplamn % 9.04ne karlk gelmektedir (Eren, 2007). Her iki veri arazi deerlerinin idarece dk belirlendiini, yaratlan ranttan kamunun pay alamadn ve gerek deer bulunmadan elden kartldn ispatlamaktadr. Vurgulamak gerekir ki, 2005 sonrasnda nceki dnemlerden daha fazla tanmaz olan iletmeler veya irketler blok olarak zelletirilmitir. Ayrca uygulamada, merkezi veya yerel ynetimlere kamu mlkleri bedelsiz devredilebilmitir. Farkl merkezi ve yerel idarelerin ihtiyalarn karlamak zere yaplan bu devirler sosyalizasyondur ve zelletirme srecinde 2005 ylna kadar yerel kalknmaya destek verilmitir. 10 Bir baka deyile, tasfiye ile sosyalizasyon ayn anda tatbik edilmitir. Aslnda bugn finansman krizini amak iin piyasaya arazi sat yapan kamu kurumu, kamu yatrmlarn gerekletirmek veya hizmet ihtiyacn karlamak iin piyasadan satn almakta ya da kamulatrma yapmaktadr. Bir baka deyile, kamu mlkszletirmesi artmakta, bu
Bkz. Keyman (1997); Aydoanl (1995:132); Karluk (1994); Keskinok (1999) ve Arolu (1994). 9 Dorudan arsa ve arazi devri gibi ksmi zelletirmeler ya da blok zelletirme eklinde. 10 Bu uygulama, 5398 sayl Kanunla sonlandrlmtr.
8

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 123 yolla kamu kaybna bal olarak mali kriz derinlemekte ve kamunun piyasaya bamll artmaktadr. Her iki yntemle lkedeki kamu arazi miktar srekli azalrken (Bkz. Eren (2007)), kamu arazilerini azaltma abalar artmaktadr. 2006 yl Milli Emlak Genel Mdrl verilerine gre, lke toplam kamu tanmazlar 2.234.789 birimdir (126.302.345.484,11m211). 2007 yl verilerine gre, toplam arazilerin % 39u devletin hkm ve tasarrufu altndaki araziler, % 14 devletin zel mlkleri, % 47si ise, zel mlktr.12 A.B.D.nde, 2001 ylnda, Federal Hkmete ait araziler toplam arazilerin % 26,86sdr.13 Federal Hkmetin arazilerine ormanlar eklenirse, kamu arazi varl % 44,03 olmaktadr (Eren, 2007:131). Gelimi pek ok lkede benzer oranda olan kamu arazilerini Trkiyedeki azaltma abalar ky kesimi, orman alanlar ve kentsel alan odakldr. abalar, kamu kurumlar uygulamalar, sivil toplum kurulular giriimleri ile basn yoluyla ynlendirme eklindedir. zelleme ve zelletirmenin meknn (yeniden) retimiyle olan bu ilikisi; mlkiyet dnm, rant ve kamu yarar erevesinde mteakip blmde irdelenmektedir.

III. ZELLEME, ZELLETRME VE KENTSEL PLANLAMA

Planlama kurumun kapitalist piyasa ekonomisinde oynad rol, mlk ve mlkiyet haklarnn devri ve elde edilen imar haklar ve zel yararlar yan sra, srete yaratlan deer ve rantla alakaldr. Kentleme, zelleme ve zelletirme srecinde (temel piyasa eletirel yaklamlarndan olan) rasyonel planlamann denetiminden kmakta ve kamu arazileri artan piyasa ynelimli planlama yaklamlaryla 14 haksz kazanca konu edilmektedir. Kamu idaresi, meknn yeniden retimindeki sorunlar zebilmek ve piyasann taleplerini karlamak iin piyasa ynelimli planlama yaklamlarn, zelleme ve zelletirme ncesi veya sonras imar planlar ve/veya plan deiiklikleriyle uygulamaktadr. Piyasa ynelimli planlarn saysnn artt dneme kadar planc, tm planlama kademelerinde kamu arazilerini dokunulmaz saymtr. letmelerin devamll ve kamu yatrm ihtimali bu kararn belirle-

Maliye Bakanlnn 18.07.2006 tarih ve 30421 sayl yazs. (http://www.milliemlak.gov.tr, 12.06.2007). 13 Bkz. Eren (2007:131) (http://www.milliemlak.gov.tr, 09.10.2001). 14 Do. Dr. zcan Altaban, piyasa ynelimli ve piyasa eletirel planlama yaklamlarn tanmlayarak farkllatrmaktadr (Bkz. Altaban (1990)).
11 12

124 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu yicisidir. Kamunun ncelii iletme retiminden kr beklentisidir.15 Bu nedenledir ki, kamu arazisinin devri ngrldnde, kapsaml planlar uygulayan yerel ynetimler ile kent planclar, sermayenin istemlerini dengelemek iin gerekli ngrlere sahip ve hazrlkl deildir. Piyasa kurumu bu srete her trl dzenleyici kamu idaresi davrann artan oranda reddetmekte ve kamu arazilerinin dnmn desteklemektedir. Dnm ve arazi gelitirme kararlar aamasnda ise, yerel ynetimlerle kstl iliki kurulmaktadr. Bir baka ifadeyle, kamu arazisinin geliimi kentsel ihtiyatan ok piyasann talebi dorultusunda olmaktadr. Bu yaklamlar savunan aktrler de, rasyonel bak asyla bahsi geen snrlandrmaya esas uygulama aralarn gelitirdiinden, piyasa glerince istenilmemektedir.16 zelleme, zelletirme ve kentsel planlama ilikisinin temelindeki bir dier olgu, kamu arazileri ve kentleme ilikisidir: Kamu arazileri kurulduklar yllarda kentlerin eperlerinde yerleiktir. Kentler bydke araziler, kentlerin merkezi i alanlar, gei blgeleri veya farkl kentsel arazi kullanmlar arasnda skmtr. Bu araziler, kentsel konumlar ve gelime potansiyelleri nedeniyle, yatrmcsna yksek rant olanaklar sunmaya msaittir. Dolaysyla, kamu arazileri kentlerde son kalan bo, dntrlebilir arazi stoklar olarak emlak piyasalarnca alglanmaktadr. zellikle KT arazileri ile kamu hizmet tesis alanlar, kurulduu yllardan itibaren, imar mevzuatna uyumsuz gelimitir. Merkezi ve yerel idareler zelleme ve zelletirme srasnda baz imar ve planlama sorunlar ile karlamaktadr. Sorunlar; arazi mlkiyet sahipliinin iletmeye ait olmamasndan, arazinin mera veya 2B vasfna sahip olmasna, programa alnan araziye farkl bir devlet yatrmyla zarar verilmesinden, iskn veya inaat ruhsatlarndaki eksikliklere kadar geni bir yelpazede olabilmektedir. Sonuta, plansz gelien bir kamu retim mekn veya olas yatrm arazisi, planlanarak veya planlanmadan, herhangi bir yntemle gayrimenkul piyasasna sunulmaktadr. Bahsi geen iliki, planlama yetkisinin kullanm ve arazi deeri ilikisine de baldr: Dk deerlere bal olarak artan kamu arazilerinin devri, yerel lekte planlarn uygulamas iin ihtiya duyulan kamu
Bkz: Piyasa ekonomisine dnmeden evvel sosyalist ekonomilerde arazinin ticaret edilemez nitelii iin Ling-Hin (1996). 16 rnein; Milli Emlak Genel Mdrl (1994), Belediyeler (1994, 1997, 2005), Mimarlar Odas (1997) (PO, 1997).
15

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 125 arazilerinin miktar ve leinin klmesine de neden olmaktadr. Ksacas, kamu arazilerindeki bu ktlk, kentsel alanlarda plan hedeflerinin gerekletirilmesini, yeni kamu yatrmlarnn yaplmasn ve kentsel dengelerin kurulmasn zorlatran bir unsur haline gelmektedir. Devri yapan idare devir ncesinde araziyi gelitirmekten (araziyi deerinden piyasaya sunmaktan) sorumludur. Bu sorumluluk, araziyi rayi piyasa deerinden deil, gerek deerinden17 piyasaya devretmek anlamndadr. Planlama yetkisinin kamu idaresine verilmesinin temeli de bu ilkedir. eitli zelletirme ve zelleme uygulamalar, arazinin ayrcalkl imar haklar ve gelime frsatlar dhil edilerek bir planlama almas veya arazi deerlemesinin darece veya yatrmcsnca yaplmadn gstermektedir (Eren, 2007). dareler, onama ncesi hazrlanan basit raporlar dnda, alann gelime potansiyelini ve kentleme etkisini belirleme amacyla herhangi bir kentsel analiz yap(tr)mamaktadr. Yatrmcnn ekonomik ve meknsal analizleri ise, en fazla kazanc getirecek arazi kullanmlarn bulmak zerinedir. Dahas yatrmc, kentin deien tketim davranlarna gre yararn ekillendirirken kentsel gelimeyi ynlendirmektedir (rnein; SEKA A.. Taucu Silifke, Smer Holding A.. Adana ve Nazilli). Aktr ki, zelletirmeyle sermayedar menfaatine yaratlan kazan baars ile mlkiyet sahiplii hakk ve ayrcalkl imar hakknn elde edilmesi, zelletirmenin daha fazla desteklenmesine neden olmaktadr. Bugn, merkezi idarenin zelletirme politikas piyasa ynelimli planlama yaklam ile elde edilen haksz kazan erevesinde; (zellikle 2000 ylndan sonra) zellemede de ortak dn halini almtr (rnein; Dikmen, Mamak ve Sulukule). zelletirme yan sra, zelleme artk devletin bir arazi politikasdr: Kullanm mrleri bitmemi kamu idari yaplar, tesisleri veya arazileri, zelleme kapsamnda zel sektre veya (iletmeci piyasa mantnda alan) kamu yaplarna devredilmektedir (Bkz. TOK, stanbul KPTA ve Ankara TOBA uygulamalar). Ancak zellemede zelletirmeden farkl olarak, oluan rant ve gelirler, arazi sahiplerine geri dndrlmemekte ve zellikle kentsel dnm uygulamalarnda, hak sahipleri yerlerinden edilmektedir.

17

Gerek Deer: Yatrmcnn veya idarenin sat deeri.

126 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Dolaysyla, zelleme ve zelletirme merkezi idarenin veya yerel ynetimin yetki alanndaki kentlere ve kentlerin planl bymesine, kentlemesine parac bir mdahalesidir. Keskinok ve Ersoyun (2000:346) iddia ettii gibi; metropoliten lekteki planlama almalaryla tanmlanan metropoliten kentsel merkezler ve alt merkezler ile ihtisas alanlarnn biimlenmesi ve dalm genel problemiyle gerekli ilikiler kurulmadan bir yatrm karar verilmektedir. Kamu arazilerinin dnm, st lekli imar planlarnn gerekletirilmesine ynelik de deildir. Yaratlan krlgan kentsel gelime; kentin bir btn 18 olarak gelitirilmesine engeldir. Planlamann kademeli yaps bozulmakta, yerel ynetimlerin planlama srelerine mdahale edilmekte, planlarn uygulanabilirlii azaltlmakta ve kentin makroformu, srdrlebilirlii ve yaam kalitesi etkilenmektedir. mar planlarndaki kamu alanlarndan sorumlu yerel ynetimler bu alanlar zerindeki kontrollerini de kaybetmektedir. Planlarda kamuya terk edilen, ancak sermayedarn kullanmndaki meknlarn kamu mal karakteri kaybolmaktadr. Proje temelli gelitirilen imar planlar uygulandnda; kamuya terk edilen alanlar (kamu mlkleri) zel mlk, kamu mekn ise, toplum tarafndan kullanlan zel mekn veya saf zel mekn halini almaktadr (rnein; Kanyon Alveri Merkezi). Yerel ynetimler, kamu arazilerinin tketim meknlarna dnmesini yetki alanndaki mekn kalitesinin gelimesi, vergi gelirleri veya rekabet edebilirlik gerekeleriyle isteyebilmektedir. Ayrca, zel sektr iin zelletirme ve zelletirme yntemleriyle devlet desteinde kentsel rekabet gcne sahip alanlar yaratlrken, yerel lekte zel sektrn benzer kullanmlar zarar grmektedir. Szkonusu zel tketim meknlar iin kentsel risk ve yatrm riski olumaktadr. Dahas, rekabet edebilmek adna alt merkezler ya da alveri merkezleri kendi zerlerinde byme eilimine girmektedir (Bkz. Armada ve Ankamall).

Polata (2005) gre, kent yneticileri ve brokratlarnn kenti bir btn olarak korumak gibi bir planlama dncesi bulunmamaktadr.
18

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 127

IV. GENEL DEERLENDRME

zelleme ve zelletirmenin konusu kamu arazileridir. zelleme ve zelletirme; zel sektre (veya kamu idarelerine), zellikle devletin zel mlkn barndran kamu kaynaklarnn hangi maliyetle olursa olsun dorudan devridir. Kamu arazilerinin dnm; dk arazi bedelleri, emlak piyasalarnda sunduu ayrcalkl kentsel konum ve tekel rant nedeniyle istenilmektedir. Kamu arazilerinin dnm piyasa kurumu iin gereklidir (Eren, 2007). Kamu arazileri artk, piyasada alnp satlabilir ve zerinde ticaret ve konut alanlar yaratlabilir birer metadr. Ancak, zelleme ve zelletirme srelerinde devredilen mlk/mlkiyet trleri baznda toplam arazi miktarna veya kentsel etkilerine ilikin btncl bir alma mevcut deildir. Uygulama sonucunda; kr yaratan kamu retim meknlar, iletme faaliyetleri sonlandrlarak, rant reten zel tketim meknlarna dntrlmektedir (Eren, 2007). Mekann (yeniden) retimi sreci oluan tketim mekanlar, Tekelinin (1987:87) Trkiye deneyiminde piyasa mekanizmasnn planlamadan yoksun braklmasnn, salksz ve kopuk kentsel dokular yaratt sylemini bir kez daha ispat etmektedir. zelleme ve zelletirme srelerinde, maliyetlerin ve kaynaklarn devri; kstl kaynaklarn piyasaya tahsisi gibi yanstlmadndan, sermayedarn hedefinde olan kamu arazileri dikkat ekmemektedir. Ayrca bu sreler, arazi kullanmlarnn ve imar haklarnn deiimi, kentsel mekna bamsz tekil mdahaleler; kamu retiminin sonlandrlmas ve sermayenin daha az yatrm riski ve maliyeti anlamna gelmektedir (Eren, 2007). zelleme ve zelletirme kentsel planlamaya ve kentlemeye kar mdahalesinin herhangi bir kentsel program, plan dhilinde olmamas veya nceki ngrleri dikkate almamas, kentleme asnda rastlantsal, bilinsiz ve yararsz olduunu da gstermektedir. Aslnda planlama kurumunun istenilen yer ve zamanda sermayedarn istemlerini karlayamamas veya ynlendirememesi de bir dar grllktr. Ancak her kamu arazisinin yapsal ilikilerden ve altyapdan kopuk planlanarak imar haklarnn deitirilmesi yoluyla piyasaya sunumunun yatrmcsna benzer getirileri yaratmayaca da aktr. Aksi yndeki beklenti, hem kamu idaresinin hem de sermayedarn dar grlldr. Sz konusu getirileri yaratma amal piyasa ynelimli planlar, kaynaklarn doru kullanm, yatrmlarn salkl planlanmas ya da yerel

128 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ynetimlerin glendirilmesine elvermemektedir. Kentleme sreleri piyasa glerine brakldndan, merkezi ve yerel ynetimlerin kentlemeyi srdrebilme yetenei oluamamaktadr. Yerel ynetimlerin art deer katmaktaki bu eksiklii, merkezi idarenin dar grlldr. mar planlar ve deiiklikleriyle toplumda belirli aktrlere haksz kazan yaratlrken, kamu idaresince rant kamuya ve dolaysyla, yerel ynetimlere geri dndrl(e)memektedir. Kentsel hizmetlerin sunumu veya gelecekteki yatrmlarla kentsel arazi stoku oluturmak ve kamu yararna kentsel gelimeyi salamak iin rant kamuya geri dndrlmelidir. Rantn kamuya geri dndrlmesi yan sra, yatrmcnn ve yatrmn rasyonel ynlendirilmesi, kamu idaresinin kamu yarar asndan asli grevi ve planlama kurumunun temel girdisi olmaldr. lgili sreler dhilinde artan oranda evrensel ve eitliki temelleri olan kamu yararnn yerini, idarelerin, idarecilerin ve/veya sermayedarn yararn temsil eden stn kamu yarar almaktadr. Kamu idarecilerinin kamu yarar algs yan sra, bilin ve etik sorunu nemli mdahale engelleridir. Kentleme sreleri ve kamu arazilerinin dnm ynlendirmek iin ilgili mevzuat da yetersizdir. Kamu yarar ve rant asndan dnmn irdelemesi yaplmadan, zelleme ve zelletirme yntemlerine dair yasal dzenleme yaplmas ise, kamu yararna aykrdr. Yaratlan haksz kazancn kamuya dndrlmesi ynnde zel hkmlerse yazlmaldr. Merkezi idarenin yerel ynetim yetki alanna mdahalesi devam edecektir. nmzdeki bu dnemde kamu mlkiyet dnm rejimi ve sermayenin iine dt kriz karsnda kamu mlklerinin korunmas ve savunulmas planlama kurumu iin her zamankinden daha nemli hale gelecektir. Kamu yarar amal mdahalelerin anlaml hale getirilebilmesi iin kamu mlkiyetinin dnm yntemlerinin yeniden tanmlanmas, kavram kargaasnn giderilmesi, kamu yarar trlerine gre mevzuat yazm ve sre dhilindeki belirsizlikler, ikilemler ve sorun alanlarnn tespiti gerekmektedir. Sonu olarak, zelletirme ve zelleme srelerindeki gelimeler; toplumda, kamu idareleri, yerel ynetimler, piyasa ve planlama kurumuna olan gveni azaltmakta, kentsel ve toplumsal kayp yaratmakta, kalitesiz yap ve kentsel mekn retilmektedir. Kamu yarar, devlet ve planlama kavramlar ise, anlamlarn ve meruiyetini yitirmektedir.

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 129 zelletirme ideolojik bir sylem olarak ele alnrsa, bugn piyasa ynelimli planlama yaklamlar nedeniyle, kamu yarar iin kentsel meknn (yeniden) retiminden bahsedilemez. Bu olgu, kentsel planlamada bir paradigma deiimini kast etmektedir. Piyasa kurumu planlama kurumunun her trl dzenleyici, ynlendirici, dengeleyici ve denetleyici mdahalesini ve kamu yararn reddetmesi nedeniyle, bata kendi meruiyetini zedelemekte ve kaybetmektedir. Belirtilmelidir ki, (piyasa eletirel) rasyonel kentsel planlama var olmadan, piyasa meru ve gvenilir olamayacaktr.

130 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Akllolu, T. (1991), Kamu Yarar Kavram zerine Dnceler, Amme daresi Dergisi, Cilt 24. No: 2. Haziran, (315). Altaban, zcan (1990), 1980li Yllarda ngiliz Planlama Deneyimleri, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi, 10 (12), (75101). Arolu, E. (der) (1994), Dnyada ve Trkiyede zelletirme, Trk Maden ileri Sendikas, Nisan, Ankara. Aydoanl, Meltem (1995), Urban Land Policies in Turkey with Reference to Urban Planning and Privatization Process as a Way to Government Intervention in Urban Land. METU Department of City and Regional Planning, Master Thesis, Sept., Ankara. Campbell, H., ve Marshall, R. (University of Sheffield) (2002), Utilitarianisms Bad Breath? A Re-Evaluation of the Public Interest Justification for Planning, Planning Theory, Vol:1, No:2, (163187). Eren, irin Glcen (2007), Impacts of Privatization on Urban Planning: The Turkish Case (Ankara)), METU Department of City and Regional Planning, Unpublished Ph. D. Dissertation, July, Ankara. Gke, Bura (2004), Haklar zerinde Yenilikler Yapan Bir Planlama Sreci Tanmlanabilir mi? Planlama, 2004/2 (28), (3143) (ISSN 13007319). Gnay, Baykan (1995), The Role of Property Relations in the Evolution of Urban Space and Urban Design Approaches, Unpublished Ph.D. Dissertation, METU, Department of City Planning. June, Ankara. Karluk, S. Rdvan (1994), Trkiyede Kamu ktisadi Teebbsleri ve zelletirme, Esbank, stanbul. Kele, Ruen (1993), Kamu Yarar Kavram (Blm III), Kent ve Siyaset Yazlar (19751992), ULA-EMME, (94119). Kele, Ruen, Geray, Cevat, Emre, C. ve Mengi, Ayegl (1999), Kentsel Toprak Rantnn Kamuya Kazandrlmas, Trkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birlii, Ankara, teki Yaynevi, Ocak. (2345). Keskinok, H. aatay (1995), Kentler, Rantlar ve Planlama, zelletirme Deil Kamulatrma, Kaynak Yaynlar. stanbul (205 219). Keskinok, H. aatay (1997), State and the (Re)production of Urban Space, METU Faculty of Architecture Press, Ankara.

Kamu Arsa ve Arazilerinin zelletirilmesi 131 Keskinok, H. aatay (1999), zelletirme ve Kent Planlamas, Teori Dergisi, ubat. 109. Kele, Ruen, Keskinok, H. aatay, Ersoy, Melih, Tekinba, Belma, Gnay, Baykan, Madran, Emre, engl, Tark (2000), Mekn Planlama ve Yarg Denetimi, Keskinok, H. aatay ve Ersoy, Melih (der.) Yarg Yaynevi, Ekim (336349). Ankara. Keyman, Fuat (1997), Liberal Devlet zerine: Hegemonya, Ynetsel Ussallk ve Kimlik, 5. Sosyal Bilimler Kongresi, ODT, 1214 Kasm, Ankara. Kl, Meltem (1993), Kentsel Arsa retiminin Kent Makroformuna Etkisi ve Ankara rnei (Batkent ve Eryaman Toplu Konut Alanlar), Y. Lisans Tezi, ehir ve Blge Planlama Blm, ubat. Gazi niversitesi Fen Bilimleri Fakltesi. Ling-Hin, Lin (1996), Privatization of Urban Land in Shanghai, Hong Kong University Press-HKU. Payne, Geoffrey (1997). Urban Land Tenure and Property Rights in Developing Countries: A Review. IT Publications/ODA. Polat, . (2005), Kentsel Dnmn ktidar Kritii, Tm Bel-Sen, Ekim/Kasm 2005.s.22. Tekeli, lhan (1987), Kent Topranda Mlkiyet Dalm ve El Deitirme Sreleri, Ankara 1985den 2015e. ABB EGO Genel Mdrl, ODT ehir ve Blge Planlama Blm alma Grubu, (87104). Tomaskovic-Devey, D., and Miller, S. M. (1984), Business Rationality and Barriers to Recapitalization, Cities in Recession, Ivan Szeleyni (Ed.), (4668). (http://www.milliemlak.gov.tr/gnmd_mesaj/mesaj.asp, 12.06.2007). (http://www.milliemlak.gov.tr/bilgihatti/sorular/sorular.htm, 09.10.2001). Maliye Bakanlnn 18.07.2006 tarih ve 30421 sayl yazs.

DEVLETN TAINMAZ MLKYET

Emine KARAKU

I. KAMU TAINMAZ KAYNAKLARI KAVRAMSAL TARTIMASI

Devletin ve kamu tzel kiilerinin mlkiyetindeki veya kullanmndaki tanmazlarla, kamunun ortak yararlanmasna braklan tanmazlar ifade etmek amacyla, yasalarda, yarg kararlarnda ve retide ou zaman farkl ierie iaret eden ancak birbiri yerine geebilen kamu mallar, devlet mallar, idare mallar, milli emlak, hazine mallar, kamusal alan, devlete ait tanmazlar, devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler, hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar,kamu hizmetinin eyas gibi zerinde gr birlii olmayan kavramlar kullanlmaktadr. retideki terminolojik belirsizlikle birlikte yasalarda da tanmlama yaplmakszn bir kavram birliinin1
Bu konuda kavram kargaasn grebilmek iin kamu mal, devlet mal devlete ait tanmaz, Devletin hkm ve tasarrufu altnda, Devlete ait arazi, Hazineye ait tanmaz ve benzer terimlerin kullanld balca yasalara gz atmak yeterlidir. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas (md.23) ....Yerleme hrriyeti, su ilenmesini nlemek, sosyal ve ekonomik gelimeyi salamak, salkl ve dzenli kentlemeyi gerekletirmek ve kamu mallarn korumak;... amalaryla kanunla snrlanabilir., (md.43)Kylar, Devletin hkm ve tasarrufu altndadr.; 3402 sayl Kadastro Kanunu (md.16) Kamu Mallar: Kamunun ortak kullanlmasna veya bir kamu hizmetinin grlmesine ayrlan yerlerle Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan sahipsiz yerlerden:..; 2004 sayl cra ve flas Kanunu (md. 82) Aadaki eyler haczolunamaz: 1.Devlet mallar ile mahsus kanunlarnda haczi caiz olmad gsterilen mallar,; 4721 sayl Trk Meden Kanunu (md.715) Sahipsiz yerler ile yarar kamuya ait mallar, Devletin hkm ve tasarrufu altndadr...; 442 sayl Ky Kanunu (md.8)Kyn orta mal kanun karsnda Devlet mal gibi korunur. Bu trl mallara el uzatanlar Devlet malna el uzatanlar gibi ceza grrler. 167 sayl Yeralt Sular Hakknda Kanun (md.1)Yeralt sular umumi sular meyannda olup Devletin hkm ve tasarrufu altndadr.; 3213 sayl Maden Kanunu (md.4) Madenler Devletin hkm ve tasarrufu altnda olup, iinde bulunduklar arzn mlkiyetine tabi deildir.; 4342 sayl Mera Kanunu (md.4) Mera, yaylak ve klaklarn kullanma hakk bir veya birden ok ky veya belediyeye aittir. Bu yerler Devletin hkm ve tasarrufu altndadr...; 1319 sayl Emlak Vergisi Kanunu (md.23) ...Devlete ait arazi iin beyanname verilmez.....; 2886 sayl Devlet hale Kanunu (md.74) Tarihi ve bedii deeri olanlar hari Hazinenin zel mlkiyetindeki yerlerin sat, kiraya verilmesi, trampas ve mlkiyetin gayri ayni hak tesisi ile Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerlerin kiraya verilmesi, mlkiyetin gayri ayni hak tesisi esaslar Maliye Bakanlnca karlacak ynetmelikte belirlenir. Bu kanunlarda bulunan kavramlarn yan sra bal bana Hazineye ait tanmazlarla ilgili dzenlemeleri ieren zel yasalarn da gznnde bulundurulmas gerekir. 4070 sayl Hazineye Ait Tarm Arazilerinin Sat Hakknda Kanun, 4071 sayl 3 Mart 1340 (1924) Tarihli ve 431 sayl Kanunla Hazineye Kalan Tanmaz Mallardan Bazlarnn Zilyedlerine Devri Hakknda Kanun, 4072 sayl Mlga 2613 ve 766 sayl Kanunlarla Hazine Adna Tescil Edilen Miktar Fazlalklarnn lgililerine Devrine Dair
1

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 133 salanamam olmas, birbirinden farkl tanmazlarn ayrmn gletirmektedir. hukuki statye sahip

Bu kavramlar arasnda bir sadeletirmeye gidildiinde devlet mal, kamu mal, devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler,hazinenin zel mlkiyetindeki tanmaz kavramlarnn farkllat grlmektedir. Kamu Mallar Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler Devlet mallar Hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar Amme mallar, Kamu emlak, Amme emlak Kamusal alan, Emlak- metruke (Arazi-i metruke). dare mallar, dare emlak, Kamu hizmetinin eyas Devlete ait tanmazlar. Hazine mallar, Milli Emlak, Maliye Hazinesi, Maliyeye ait, Emlak- Milliye, Devletin zel mlkiyetindeki tanmazlar.

Devlet ve kamu tzel kiilerinin mlkiyetindeki gelir getirici kiralanabilir ya da satlabilir bir arazi ya da bina, devletin iradesi ile kamu hizmetine zglenen hastane ya da ilkokul, kamunun ortak yararlanmasna ak bir park ya da deniz kys gibi tanmazlarn elde edilmesi, elden karlmas, devletin bu tanmazlar zerindeki yetkisi, idarece bu tanmazlarn kamu hizmetlerine sunumu ve toplumun bunlardan yararlanmas farkl yasal hkmlere baldr (Krba,1985:1). Kamu ile iliikli tm tanmazlarla ilgili normlar toplulatrlm ve kanunlatrlm olmadndan, zerinde uzlama salanm bir adlandrma, tanmlama ve snflandrmann yaplamad bu alana ilikin kamu mal kavram tercih edilerek, bu tanmazlarn idare hukuku hkmlerine tabi olduklar, devir ve fera edilemezlii, kamulatrlamazl, haczedilmezlii, zamanam ile kazanlmazl, tapuya tescil edilmezlii, zel olarak korunmas, kanunda ngrlm olmadka bu mallar zerinde snrl ayni haklar kurulamayaca gibi zellikleri ortaya konularak kesin ve genel deerlendirmeler yaplmas yanltcdr. Bu deerlendirmeler aslnda, kiilerin zel mlkiyetinde bulunan tanmazlara kyasen kamu mlkiyetindeki ya da kamunun ortak yararlanmasna braklan tanmazlarn genel hukuki niteliklerini belirtir.
Kanun, 4706 sayl Hazineye Ait Tanmaz Mallarn Deerlendirilmesi ve Katma Deer Vergisi Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunlarn her biri ayr ayr Hazineye ait tanmazlarn devrini dzenlemektedir.

134 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kamu ile iliikli tanmazlarn tabi olduu hukuki rejimin belirlenebilmesi iin, ncelikle zel yasalarnda yer alan hkmler esas alnarak bir snflandrma yaplmas gerekir. Yasal dzenlemelerde sadece kamu mal kavram, Kadastro Kanununun kamu mallarnn tespitini dzenleyen 16. maddesinde ak bir ekilde snflandrlmtr. Bu maddeye gre kamu mallar; A) Kamu hizmetinde kullanlan, btelerinden ayrlan denek veya yardmlarla yaplan resmi bina ve tesisler hizmet mallar, (Hkmet, belediye, karakol, okul binalar, ky odas, hastane veya dier salk tesisleri, ktphane, kitaplk, namazgah, cami, genel mezarlk, eme, kuyular, yunak ile kapanm olan yollar, meydanlar, Pazar yerleri, parklar ve baheler ve boluklar ve benzeri hizmet mallar), B) Mera, yaylak, klak, otlak, harman ve panayr yerleri gibi kamunun yararlanmasna tahsis edilen veya kamunun kadimden beri yararland tanmazlar ile yol, meydan, kpr gibi tanmazlar orta mallar, C) Kayalar, tepeler, dalar (bunlardan kan kaynaklar) gibi, tarma elverili olmayan sahipsiz yerler ile deniz, gl, nehir gibi genel sular, ormanlar Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan yerler olarak saylm ve 1. Kamunun ortak kullanlmasna ayrlan yerler 2. Bir kamu hizmetinin grlmesine ayrlan yerler ve 3. Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan yerler olmak zere l bir snflandrma yaplmtr. retide ve yarg kararlarnda ou zaman, Kadastro Kanunun 16. maddesindeki kamu mallar snflandrmas esas alnmaktadr. Anayasa Mahkemesi 31.01.1997, E.996/66-K.997/7 sayl kararnda doal nitelikleri gerei herkesin ortak yararlanmasna ak olan sahipsiz mallar ile kamu tzel kiileri tarafndan herkesin ya da halkn bir ksmnn yararlanmasna ayrlan orta mallar ve kamu hizmeti niteliindeki etkinliklerin konusu ve arac olan mallar kamu mal olarak tanmlarken, Dantay 3. Dairesi 13.10.1980, E.980/157-K.980/181 sayl kararndaki dare hukuku ilkelerine gre, kamunun kullanma ve yararlanmasna ait olan veya bu amaca tahsis edilen eya ve mallarla bir kamu hizmetinin unsuru ve ayrlmaz paras saylabilecek olan mallar, kamu mallar olarak kabul edilmektedir gryle, Kadastro Kanunun 16. maddesindeki snflandrmaya bal bir tanmlama yapmaktadr. Ancak Kadastro Kanununda yer alan bu snflandrmann, anlan tanmazlarn snrlarn arazi ve harita zerinde belirterek hukuki durumlarn tespit etme ve tapu sicilinde tescile dayanak oluturmak zere kayt altna alma amal yapl-

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 135 d dnlrse, devlet/kamu-tanmaz ilikisinin niteliini belirlemede kapsayc ve belirleyici bir snflandrma olmad aktr. Bunun yan sra devlet mallar bal altnda, kamu mallar ve devletin zel mallar olmak zere ikili bir snflandrma zerinde gr birlii vardr. Onar Devlet mallar denildii zaman gerek amme hizmetlerine dorudan doruya tahsis edilmi bulunan ve gerek temin ettii mali menfaatler ve saire ile dolaysyla istifade edilen tekmil mallar anlalr. Dier amme idarelerine ve amme messeselerine ait mallar da devlet mallar mahiyetinde olduu ekseriyetle kanunlarda tasrih edilir. (Onar,1966:1287) demekle devlet mallarnn ieriini geni tutmutur. Anayasa Mahkemesinin 03.07.1986 tarihli E.1986/10, K.1986/19 sayl kararna gre de ...Kamu tzelkiilerine ait tanmazlarn bir blm dorudan kamu hizmetine ve kamunun yararlanmasna zglendii halde (kamu emlki); bir blm kamu hizmetine ayrlmadan gelir getirmek amacyla kullanlabilmektedir (zel emlk) . zel emlk, kamu idaresinin, kamu hizmetine dorudan zglemedii, zerinde iletme, kiraya verme ve satma gibi yetkilere sahip bulunduu tanmazlardr. Bunlar, kamu idarelerinin gelir kaynaklarndan birini olutururlar. Bu durumda devlet mallar ile kamu mallar kavramnn ayn ierii tamad tespitinden hareketle, ncelikle kamu zel tanmazlarnn ierii doldurularak, daha sonra Kadastro Kanununun 16. maddesindeki hizmet mallar, orta mallar ve sahipsiz mallarn kamu zel tanmazlar yannda ayrks zellikleri dikkate alnarak, kapsam belirlemek gerekir.

A. Kamu zel Tanmazlar

Kamu hukuku ilkelerine gre statye balanan, hak ve yetkilerini kurulu kanunlarndan alan kamu tzel kiileri, zel hukuk kurallarna uygun olarak satn alma, miras, balama gibi yntemlerin yan sra kamu hukuku kurallarna gre de tanmaz edinebilirler. Bu tanmazlar ait olduklar idare adna tescil olunurlar. 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre de zel bteli kamu idareleri, dzenleyici ve denetleyici kurumlar, sosyal gvenlik kurumlar ve mahalli idarelere ait tanmazlar, tzel kiilikleri adna tapu sicilinde tescil olacaktr. Kamunun zel mlkiyetindeki tanmazlara genel olarak Medeni Hukuk hkmlerinin uygulanaca kabul edilmekle birlikte baz durumlarda bu tanmazlara Kamu Hukuku kurallar da uygulanr. Kamu kurulular, zel mallarn diledikleri gibi satamazlar, kiraya veremezler(Gzbyk ve Tan,2001:905). Kamu idarelerinin tanmaz edinimi, ynetimi, elden karmasna ilikin hkmler ilgili kanunlarnda dzenlenir. Ayrca kamu idareleri tanmazlarn dier kamu idarelerine

136 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu bedelsiz olarak devir ya da tahsis edebilirler. Bu gibi ilemler iin, 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu ile zel kanunlarndaki usul ve esaslara uygun hareket edilmesi zorunludur. Hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar, sadece genel bteli kurulularn sahip olduklar tanmazlar ierdiklerinden, kamunun zel mlkiyetinde bulunan tanmazlardan daha dar kapsamldr. Genel bteli kurulularn ortak zellii, tmnn Devlet tzel kiilii iinde erimi olup, ayr tzel kiiliklerinin bulunmamas ve Devletin mali usullerine ve ynetim ilkelerine gre rgtlenmi olmalardr. Hazine, genel bte ile idare edilen kamu kurulularnn tanr ve tanmaz mallar, haklar, alacaklar ve borlar asndan devlet tzel kiiliinin addr. Herhangi bir bakanlk kendi btesine koyduu satn alma, kamulatrma veya inaat denei ile alm olduu bir mal veya ina ettirdii tesisi, tzel kiilii olmadndan kendi adna deil, Hazine adna alm veya inaa etmi saylr (Dren, 1975: 68). Bu nedenle satn alnan, kamulatrlan tanmazlar veya inaa olunan yaplar, Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunun 45. maddesinde de belirtildii gibi Hazine adna tescil olunur. Genel bteli kurulularn eitli yollarla edindikleri ve tapu sicilinde Hazine adna kaytl tanmazlarla birlikte, nitelii itibaryla Hazine adna kaydedilebilir tanmazlara da Hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar denmekte ve bu tanmazlar Maliye Bakanl tarafndan ynetilmektedir. (Karde,1999:1). Genel bteli bir kurulu tarafndan satn alnan, kamulatrlan veya inaa olunan yapnn, bunlar satn alan Bakanlk tarafndan kullanm, daha sonra Maliye Bakanlnn (Milli Emlak Genel Mdrl) tahsis yetkisi erevesinde gerekleir. Hazinenin zel mlkiyetindeki ve Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmazlarn idaresinde, genel olarak kamu hukuku hkmleri geerli olup, Devlet hale Kanunu ve Hazineye Ait Tanmazlarn daresi Hakknda Ynetmelik hkmlerine uygun hareket edilmesi zorunludur. Kamu zel tanmazlar kapsamnda, Kadastro Kanununun 16. maddesinde kamu mallar arasnda saylan hizmet mallarnn statsn belirlemek gerekir. Kamunun kullanma ve yararlanmasna ayrlmam olan kamu zel tanmazlar ile hizmet mallarn ayrt edebilmek konusunda, zel mallarn bir kamu hizmetine, hizmetin bir parasn oluturacak ekilde tahsis edilmemi olmas lt olarak kabul edilmektedir. Yani kamunun zel mlkiyetindeki bir tanmazn herhangi bir kamu hizmetine tahsis edildiinde kamunun zel mal olmaktan kaca ve kamu mallar arasnda bulunan hizmet malna dnecei, bir hizmet malnn da kamu hizmetine tahsisinin kaldrlmasyla kamu zel

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 137 tanmaz haline gelecei belirtilmektedir. rnein niversite binalar, adliye saraylar, mzeler ve hastane binalar bu anlamda hizmet mallardr. Her ne kadar hizmet mallarnn ilgili kurulular adna ya da Hazine adna tapuda kaytl olmalarnn onlarn kamu mal olma durumunu deitirmedii, o mallar zel mal haline dntrmeyecei ileri srlse de, idari ve icrai nitelikteki bir tahsis karar ile hizmet malna dntrlen tanmaz, her an kamu hizmetine zglenme nitelii kaldrlp, gelir getirici tanmazlar arasna alnabileceinden, hizmet mallarnn da kamu zel tanmazlar bal altnda deerlendirilmesi gerekir. Sonuta kamu zel tanmazlar bal altnda biri, genel bteli kurulularn tmn kapsayan, devlet tzel kiiliini temsilen Maliye Hazinesi, dieri yerel ynetim birimleri de dahil ayr bamsz tzel kiilie sahip dier kamu tzel kiileri olmak zere iki tr malik karmza kmaktadr. Devlet tzel kiilii (Hazine) adna kaytl tanmazlarla, kamu kurum ve kurulularnn tamamnn sahip olduklar kamu hizmetlerinin grlmesinde dorudan doruya bir rol oynamayan, halkn yararlanmasna zglenmemi tanmazlarn gerek kiinin tanmazlarndan hukuken farkl olmadklar, yalnz saladklar gelir nedeniyle dolaysyla kamu yarar saladklar (Giritli ve Bilgen, 1979:120), kamu yararna olmak artyla bu tanmazlar zerinde her trl tasarruf hakknn sadece devlete ait olduu grnn, kamu yarar kavramnn ieriinin nasl doldurulduuna bal olarak sorgulanmas gerekir. Anayasa Mahkemesinin 11.06.1996, E.996/1-K.996/18 sayl kararndaki, Ancak kamu idaresi ile tanmaz arasndaki iliki zel hukuktaki malik-tanmaz arasndaki mlkiyet ilikisinden farkldr. zel hukukta malik, tanmaz zerinde diledii biimde, tasarruf yetkisine sahip iken, kamu idareleri, tanmazlarn kiralanmasnda, satlmasnda yasalarca belirlenen kurallara uymak ve elde ettikleri gelirleri de kamu hizmetine ayrmak zorundadrlar. te yandan, bunlardan elde edilen gelirin, kamu hizmetine harcanmas da, bu tanmazlarn kamu hizmetine dolayl olarak zglenmesi anlamndadr grnden, kamu idarelerinin zel mlkiyetlerindeki tanmazlarndan elde edilen gelirlerin kamu hizmetine zglenmesi ile, bir ynyle kamu yarar ilikisinin kurulduu anlalmaktadr. Ancak, kamu idarelerinin zel tanmazlarndan elde ettikleri gelirlerin bir ekilde, mutlaka kamu hizmeti ile ilikilendirilebilirlii gz nnde bulundurulursa, kamu zel tanmazlarnn kamu yarar erevesinde deerlendirilmesinde farkl kriterlere ihtiya olduu aktr. Bu erevede kamuya ait zel bir tanmazn sat ile elde

138 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu edilecek gelirin herhangi bir kamu hizmetinde kullanlmas durumunda kamuya salayaca yarar ile ayn tanmazn kentlerin yaplanmasnda dorudan park, yeil alan, meydan amal kullanlmas durumunda salayaca kamu yararnn karlatrlabiliyor olmas gerekir. Bu nedenle kamu zel tanmazlar zerinde her trl tasarruf hakknn kamu yararna olmak artyla devlete ait olduu gr, kamu zel tanmazlarnn, belirli kiilere veya gruplara deil, toplumun btn bireylerine, hatta gelecek nesillere ait olduu ve bu nedenle ortak yarar gzetilerek deerlendirilmesi gerektii dncesinden hareketle, sorgulanmaya muhtatr.

B. Kamu Ortak Tanmazlar

Kadastro Kanununun 16. maddesindeki kamu mallar snflandrmasna gre orta mallar: mera, yaylak, klak, otlak, harman ve panayr yerleri gibi paral veya parasz kamunun yararlanmasna tahsis edilen veya kamunun kadimden beri yararland tanmazlarla yol, meydan, kpr gibi tanmazlardr. Ancak Kadastro Kanununda orta mallar arasnda saylan mera yaylak ve klaklarn hukuki durumu, 4342 sayl Mera Kanunu erevesinde dzenlendiinden ve bu trden tanmazlarn baskn ve ayrc zelliinin Devletin hkm ve tasarrufu altnda olmalar dikkate alnarak, ayr bir kategoride deerlendirilmesi gerekir.. Bu nedenle Kamu Ortak Tanmazlar bal altnda Kadastro srasnda tapuya tescil edilmeyen, sadece haritasnda gsterilmekle yetinilen yol, meydan, kpr gibi orta mallar ile bu zellikleri nedeniyle daha sonradan tapu kayd terkin edilen yerler incelenmelidir. Nitekim Medeni Kanunun 999. maddesindeki zel mlkiyete tabi olmayan ve kamunun yararlanmasna ayrlan tanmazlar, bunlara ilikin tescili gerekli bir ayni hakkn kurulmas sz konusu olmadka kte kaydolunmaz. Tapuya kaytl bir tanmaz, kayda tabi olmayan bir tanmaza dnrse, tapu sicilinden karlr. hkm gereince, sonradan meydan, yol, park, yeil alan gibi kayda tabi olmayan bir tanmaza dnen tanmazlarn kayd tapudan terkin edilir. Kamu ortak tanmazlarnn genel zellikleri incelendiinde, kamu zgrlkleri ve toplum halinde yaamann vazgeilmez gerekleri ile yakndan ilgili olduklar grlmektedir. Tapu siciline kamu tzel kiileri adna kaydedilebilirlik, mlkiyet sahibi idarelerin tasarruf yetkisi, kamunun kullanmna aklk dereceleri itibaryla kamu ile iliikli tm tanmazlar, Kamu Tanmaz Kaynaklar st bal altnda, Devlet tzel kiiliinin(Hazine) zel mlkiyetindeki

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 139 ve dier kamu tzel kiilerinin sahip olduklar tanmazlar, kamunun ortak kullanmnda olan ancak tapu siciline kaytl olmayan, tapudan terkin edilen kamu ortak tanmazlar ve nitelikleri zel yasalar ile belirlenen Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler olmak zere aadaki ekilde snflandrabiliriz.
KAMU TAINMAZ KAYNAKLARI

DEVLETN HKM VE TASARRUFU ALTINDAK YERLER Trk Medeni Kanunu ile belirlenen ve dier kanunlarda Devletin hkm ve tasarrufu altnda saylan yerlerdir.

KAMU ORTAK TAINMAZLARI Kamunun ortak kullanmnda olan ancak tapu siciline kaytl olmayan veya sonradan tapudan terkin edilen kamu ortak tanmazlardr.(yol, kpr, park, meydan, yeil alan vb.)

KAMU ZEL TAINMAZLARI Devlet veya dier kamu tzel kiileri adna tapu sicilinde kaytl olan, kapital deeri ve verimi ile dolayl olarak kamusal amalara hizmet eden, kural olarak zel hukuk hkmlerine tabi tanmazlar.

Sahipsiz yerler (yarar kamuya ait sular, kayalar, tepeler, dalar, buzullar gibi tarma elverili olmayan yerler ve bunlardan kan kaynaklar) Ky Mera Orman Tabii Servet ve Kaynaklar

Hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar Genel bteli kurulularn eitli yollarla edindikleri, tapu sicilinde Hazine adna kaydedilen veya nitelii itibaryla Hazine adna kaydedilebilir, Maliye Bakanl Milli Emlak Genel Mdrlnn ynetimindeki tanmazlar.

Dier kamu tzel kiilerinin tanmazlar Kamu hukuku ilkelerine gre statye balanan, hak ve yetkilerini kurulu kanunlarndan alan kamu tzel kiilerinin eitli yntemlerle edindikleri ve tapu sicilinde adlarna tescil edilen tanmazlar.

C. Devletin Hkm ve Tasarrufu Altndaki Yerler

Anayasa ve eitli yasalarda bir tanm yaplmakszn nitelii ve ierii belirtilmeyen Devletin hkm ve tasarrufu altnda ifadesinin ne anlama geldii, yasalardaki kullanl biimleri dikkate alnarak aklanabilir. Medeni Kanunun 715. maddesindeki; Sahipsiz yerler ile yarar kamuya ait mallar, Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Aksi ispatlanmadka, yarar kamuya ait sular ile kayalar, tepeler, dalar, buzullar gibi tarma elverili olmayan yerler ve bunlardan kan kaynaklar, kimsenin mlkiyetinde deildir ve hibir ekilde zel mlkiyete konu olamaz. Sahipsiz yerler ile yarar kamuya ait mallarn kazanlmas, bakm, korunmas, iletilmesi ve kullanlmas zel kanun hkmlerine tbidir. dzenlemesinde mlkiyet kavram tercih edilmeksizin hkm ve tasarruf kavram kullanlarak, Medeni Kanunun ngrd mlkiyet

140 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu rejimi dnda bir alana iaret edilmektedir. Madde, Devletin hkm ve tasarrufu altnda ifadesiyle Medeni Kanunun mlkiyet ile ilgili hkmlerine konu olamayacak yerlerin varln belirtmi, Kanun kapsamna bir snr izmitir. Bylece 715. madde, Medeni Kanuna gre zel mlkiyete konu olacak yerlerle bunlarn dnda kalan ve kamu hukuku hkmlerinin uygulanaca yerleri belirtmee ve bunlar birbirinden ayrt etmeye yaramaktadr (Bertan, 1976:566). O halde Devletin hkm ve tasarrufu altnda kavram, Medeni Kanunun dzenledii malikin tanmaz zerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisini ieren zel mlkiyetin dlanmas nitelii ile ortaya kmaktadr. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki sahipsiz mallar ve yarar kamuya ait mallar(kamu mallar) Medeni Kanunun uygulama alan dnda tutularak, haklarnda zel kurallar konulaca kabul edilmitir (Dren, 1975:30). Devletin hkm ve tasarrufu altnda olmak, Devlete Medeni Kanunun ngrd mlkiyet hakknn ierii olan kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma hak ve yetkisinden daha geni bir yetki mi, yoksa daha dar bir yetki mi salamaktadr? Bu yetkinin ierii ve kapsam bakmndan Anayasa ve kanunlarda belirleme yaplmamakla birlikte, doktrindeki grler ve yarg kararlar eitli ve kimi zaman da elikili aklamalar getirmektedir. Anayasa Mahkemesine gre, Devletin hkm ve tasarrufunda bulunan yerlerde zel mlkiyet kurulamayaca, esasen Medeni Kanunun 715. maddesinde ilk olarak hkme balanmtr. Bu yerler zel mlkiyete konu olmayaca iindir ki, Medeni Kanunun 999. maddesine gre tescilleri de gerekmemektedir. Anayasa Mahkemesinin 16.2.1965 tarih, E.1963/126, K.1965/7 sayl kararna gre, Anayasa, tabii servetleri ve kaynaklar Medeni Kanun hkmlerine bal zel mlkiyet dzeninin kapsam dnda brakmakta, onlara devletin devlet olma nitelii ile eli altnda tuttuu nesneler dzeni iinde yer vermektedir. Devletin hkm ve tasarrufu altnda olmann kamu hukukunca dzenlendii ve zel mlkiyete geirilmeye elverili olmamay ierdii gr ile beraber (Krba,1985:6) tek bana kamusal mal nitelii kazandran ve mutlaka mlkiyet hakkn dlayan bir durum olmad, sadece egemenlii iermedii gibi gzetim ve denetimden de ibaret saylmayaca savunulmaktadr. Durana gre Devletin hkm ve tasarrufu altnda olmak, Trk hukukuna zg ve genel olarak kamu mallarn hem bireylere ve topluluklarna, hem de devlet ve malik kamu tzel kiilerine kar korumay amalayan ve zel mlkiyet hakknn sakncalarndan koruyan bir nlem ilkesidir (Duran, 1986:49). Bilgene gre de rnein

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 141 3083 sayl Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlemesine Dair Tarm Reformu Kanununa(md.4) gre, Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan tanmazlar devlet iftilere databileceine gre, bu mallar zerinde kiiler veya devlet yararna mlkiyet hakk kurulmaya elverili tanmaz mallardr (aktaran Gzbyk ve Tan, 2001: 859). Bir dier gre gre Devlet, sahip olduu hakimiyete dayanarak kamu mallar zerinde kamu yararna uygun hukuki dzeni (zel mlkiyet veya kamu mlkiyeti) tesis etmeye yetkilidir (Dren, 1975:63). Ancak kamu hukuku alannda kamu gc ve bu gce dayanan en geni egemenlik hakkn tayan bir kurulu olarak Devletin, genel olarak her durumda bu alanda dzenleme getirebilecei dnlrse, Devletin hkm ve tasarrufu altnda kavramndan, kanun koyucunun Devletin diledii gibi zel ya da kamu mlkiyeti ilikisi kurabilecei bir hukuki durumu ngrmedii sonucunu karabiliriz. Devlet'in, hkm ve tasarrufu altndaki yerler zerindeki hakknn, Medeni Kanunun ngrd ekilde gerek anlamda bir mlkiyet hakk olmad, egemenlik hakkndan kaynaklanan bir denetim ve gzetim hakk, nesnel hukuk kurallarndan doan bir tr koruma hakk olduunu kabul etmek gerekir. Bu nedenle, mlkiyet hakknn sahibine tand yetkilerden devir ve sat yetkisi bulunmamaktadr. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerlerin daha sonraki kuaklara korunakl bir ekilde devredilebilmesi iin bu yerler zerinde devlet, mlkiyet hakknn sahibine tand yetkilerden kullanma (usus), yararlanma (fructus) yetkisine sahip olmakla birlikte, tasarruf etme(abusus) yani devir ve sat yetkisini dlayan bir denetim ve gzetim yetkisine sahiptir. Medeni Kanun 715. maddesiyle, Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerleri 1- sahipsiz yerler ve 2- yarar kamuya ait mallar olmak zere iki kategoride belirtmitir. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler, sadece Medeni Kanunda saylan yarar kamuya ait sular, kayalar, tepeler, dalar, buzullar gibi tarma elverili olmayan yerler ve bunlardan kan kaynaklar olmayp; Anayasaya gre, kylar (m.43) ve tabii servet ve kaynaklar(m.168), 3402 sayl Kadastro Kanununa ormanlar (md.16), 4342 sayl Mera Kanununa gre mera, yaylak ve klaklar (md.4) Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Bu durumda Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler, Trk Medeni Kanunu ile belirlenen ve dier kanunlarda Devletin hkm ve tasarrufu altnda saylan yerler olarak tanmlanabilir. Devletin hkm ve tasarrufu altnda olmann devlete salad yetki snrn ve niteliini ortaya karabilmek iin, zel yasalarnda Devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu belirtilen tanmazlarn

142 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kazanlmas, bakm, korunmas gibi konularda ne tr dzenlemeler getirildiinin incelenmesi gerekir. Medeni Kanunda Devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu belirtilen, Aksi ispatlanmadka, yarar kamuya ait sular ile kayalar, tepeler, dalar, buzullar gibi tarma elverili olmayan yerler ve bunlardan kan kaynaklar, kimsenin mlkiyetinde deildir ve hibir ekilde zel mlkiyete konu olamaz. ifadesindeki tarma elverili olmayan yerlerin ncelikle incelenmesi gerekir. Kadastro Kanununun 16. maddesinin (C) bendinde Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan kayalar, tepeler, dalar (bunlardan kan kaynaklar) gibi, tarma elverili olmayan sahipsiz yerler ile deniz, gl, nehir gibi genel sular tescil ve snrlandrmaya tabi deildir, istisnalar sakldr. denilerek, Medeni Kanunun hkm tekrarlanmtr. Medeni Kanunun 715. maddesinde saylanlarn dnda hangi yerlerin tarma elverili olmayan arazi olduu da tartmaldr. Tarma elverili olmayan arazi iine kayalar, tepeler, dalar gibi kanunlarda saylan yerler yannda ukurlar, akarsu yataklar, ta denizi, bataklk, buzullarla kapl alanlar ile meelik, allk, prnallk, fundalk gibi alanlar da girmektedir (Krba,1985:6-7).Ancak tarma elverili olmayan arazi kltre ve tarmsal faaliyete elverili hale gelirse, sahipsiz arazi olmaktan kar ve Devletin zel mal haline gelir. Tarma elverili olmayan sahipsiz arazinin doal olaylar sonucu deil de, zel kiilerin imar ve ihyas sonucu tarma elverili hale getirilmesi de sz konusudur. yle ki 3402 sayl Kadastro Kanununun 17.maddesindeki orman saylmayan, Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan ve kamu hizmetine tahsis edilmeyen araziden, masraf ve emek sarf ile imar ve ihya edilerek tarma elverili hale getirilen tanmazlar 14. maddedeki artlar mevcut ise imar ve ihya edenler veya halefleri adna, aksi takdirde Hazine adna tespit edilir. ve 18. maddesindeki tescile tabi bulunan tanmaz mallar ile tarm alanna dntrlmesi veya ekonomik yarar salanmas mmkn olan yerler Hazine adna tespit olunur. Orta mallar, hizmet mallar, ormanlar ve Devletin hkm ve tasarrufu altnda olup da bir kamu hizmetine tahsis edilen yerler ile kanunlar uyarnca Devlete kalan tanmaz mallar, tapuda kaytl olsun olmasn kazandrc zamanam yolu ile iktisap edilemez. hkmleri, Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmazlarn tescil edilebileceini ve zel mlkiyete konu olabileceini ngrmektedir. Kadastro Kanununun bu dzenlemeleri erevesinde dikkat eken bir konu da, yasal bir tanm olmayan devletin hkm ve tasarrufu

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 143 altnda kavramnn, baz yasalarda bir grup tanmazn ismi olarak kullanlrken, baz yaslarda da devletin, bir grup tanmaz zerindeki yetki trn belirtmek amal, bu tr yerleri niteleyici bir kavram olarak kullanlmasdr. Bir kategori ismi olarak Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmazlar henz tapuya tescil edilmemi, tescil edilebilir ve devredilebilir tanmazlar iin kullanlmaktadr. Nitekim birok yasada Hazinenin zel mlkiyetinde ve Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmaz kavramlar bir arada kullanlmtr. Medeni Kanunun 715. maddesi kapsamnda kalan, yararlanlmas kamuya ait sular, tarma elverili olmayan araziler, kayalar, tepeler, dalar, onlardan kan kaynaklar, yarlar, meydanlar, akarsular ile yataklar, kumsal alanlar, deniz kylar gibi Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan yerlerin, denetim, gzetim ve korunmas en bata arzn tabii maliki olarak kabul edilen Hazinenin grev ve yetki alanna girmektedir. 178 sayl Maliye Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnameye gre de Hazinenin zel mlkiyetinde ve Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmaz mallarn ynetimine ilikin hizmetleri yrtmek, Maliye Bakanl Milli Emlak Mdrlnn grevleri arasnda saylmtr. Her ne kadar bu hkmde Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmazlar asndan Milli Emlak Genel Mdrlnn genel grevli olduu belirtilmise de, ou zaman Kadastro Kanununun yukardaki hkmleri erevesinde bir kategori ismine iaret edilmektedir. Bu erevede Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmazlar tespit ve tescile konu olabilirlii lsnde dare tarafndan kayt altna alnmakta, kontrol ve idare edilmektedir. Gerektiinde idari yoldan tescil ilemleri ile Hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar arasna dahil edilmekte, tescil sonras sat, kira, tahsis, devir gibi yntemlerle deerlendirilmektedir. Medeni Kanunun 715. maddesi, kendi sistematii iinde tanmlad mlkiyet kavram dnda bir alana iaret edip kendi alanna snr izerken, dier taraftan bu alana ilikin genel ve kesin ilkeler de getirmektedir. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki sahipsiz yerlerin aksi ispatlanmadka, kimsenin mlkiyetinde olmad ve hibir ekilde zel mlkiyete konu olamayaca, belirtildikten sonra, Sahipsiz yerler ile yarar kamuya ait mallarn kazanlmas, bakm, korunmas, iletilmesi ve kullanlmasnn zel kanun hkmlerine tbi olduu belirtilmektedir. Medeni Kanunun bu hkm, Devletin hkm ve tasarrufu altndaki sahipsiz yerler ile yarar kamuya ait mallarla ilgili zel yasalarnda yer alabilecek dzenlemeleri, bu tr yerlerin kazanlmas, bakm, korunmas, iletilmesi ve kullanlmas ile snrl tutmu, bu tr yerlerin elden karlmas,

144 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kaybedilmesi, devrine ilikin bir ilke ngrmemitir. Aksi ispatlanmadka hi bir ekilde zel mlkiyete konu edilemeyeceini ilke olarak belirlemitir. Bu tr yerlerin kazanlmasna ilikin zel kanun hkmlerinin de ancak bu erevede deerlendirilmesi gerekir. Bununla birlikte zel yasalarna baktmzda kamunun ortak yararlanmasna braklan yerlerin devredilebildii, ya da baz yntemlerle kamunun ortak kullanmnn dlanabildiini grmekteyiz.

II. ZEL YASALARDA DEVLETN HKM VE TASARRUFUNUN GRNM

A. Meralar zerinde Devletin Hkm ve Tasarrufu Kamu mallar arasnda en tipik rnek olan Devletin hkm ve tasarrufu altndaki mera, yaylak ve klaklar, bamsz veya birlikte kullanlmak zere bir veya birka ky ya da belediye halknn yararlanmasna braklm orta mallardr. Yargtay 1.HD.nin E.987/11356K.987/10167 sayl kararnda belirttii zere meralar ....birer kamu mal olduklarndan kamu mallarnn ayrdedici niteliklerini tarlar. zellikle bu mallarn sadece yararlanma(intifa) hakk tahsis edildii ya da kadim kullanmadan tr tahsisli kabul edildii tzel kiilie, kuru mlkiyeti(rakabesi) ise devlete aittir. Kadastro Kanununa gre de bu gibi tanmazlar snrlandrlarak zel siciline yazlr. Bu snrlandrma tescil mahiyetinde olmad gibi, bu suretle belirlenen tanmazlar, zel kanunlarnda yazl hkmler sakl kalmak kaydyla zel mlkiyete konu tekil etmezler. 25.02.1998 tarihinde 4342 sayl Mera Kanunu kabul edilinceye kadar, mera, yaylak ve klaklarn hukuki durumunu dzenleyen zel bir kanun mevcut deildi, eitli kanunlarda bir takm hkmler bulunmaktayd. Kural olarak tahsis amac deitirilmedike mera, yaylak ve klaktan Mera Kanununda gsterilenden baka ekilde yararlanlamaz. Ancak 5178, 5403, 5751 ve 5784 sayl Kanunlarla deitirilen Mera Kanununun 14. maddesinde mera vasfnn deitirilebilecei durumlar belirtilmitir. Meralarn tahsis amacnn deitirilmesine olanak salayan hkmlere zamanla yeni hkmler eklenerek, vasf deiiklii alan gittike geniletilmitir. Buna gre, mera, yaylak ve klak olarak tahsis edilmi olan veya kadimden beri bu amala kullanlan araziden, maden ve petrol arama-iletme faaliyeti, turizm yatrmlar, kamu yatrmlar, ky yerleim yeri ile uygulama imar pln veya uygulama plnlarna ilave imar plnlarnn hazrlanmas, petrol iletim faaliyetleri ile elektrik

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 145 ve doal gaz piyasas faaliyetleri, jeotermal kaynakl teknolojik seralar iin ihtiya duyulanlarn tahsis amac deitirilebilir. Kanunda, anlan amalarla kamu kurumlar ile iletmecilere tahsis edilen yerlerin tahsis sresi bitiminde eski vasfna getirilecei ve zel sicile kaydedilecei hkm altna alnmsa da, maddede belirtilen kamu yatrmlar, turizm yatrmlar, uygulama imar plan gibi amalarla tahsis deiiklii yaplan meralarn, zerinde kkl mekansal yaplanmalar oluacandan fiilen geri dnm mmkn grnmemektedir. Kamunun mera, yaylak ve klaklar zerindeki ortak kullanmnn dlanmas sadece vasf deiiklii ynteminden de ibaret kalmam, 4342 sayl Mera Kanununa eklenen geici 3. madde ile meralarn Hazine adna tescil edilerek satna da olanak salanmtr. Geici 3. madde ile Belediye ve mcavir alan snrlar ierisinde kalan ve 1.1.2003 tarihinden nce kesinleen imar plnlar ierisinde yerleim yeri olarak igal edilerek mera, yaylak ve klak olarak kullanm teknik adan mmkn olmayan yerlerin tahsis amac deitirilerek, Hazine adna tescillerinin yaplaca, bu nitelikteki tanmazlardan ilgili belediye veya kamu kurum ve kurulular adna tescil edilmi olanlarn tescillerinin muhafaza edilecei, alm davalardan vazgeilecei, bu yerler iin emlak ve rayi bedelleri toplamnn yars bir bedel denmesi halinde, satnn yaplaca hkme balanmtr. B. Kylar zerinde Devletin Hkm ve Tasarrufu Anayasann 43. maddesine gre Devletin hkm ve tasarrufu altndaki bir dier tanmaz tr olan kylardan ve kylar evreleyen sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle kamu yarar gzetilir. Anayasa, "ky"y sahipsiz doal nitelikli ve herkese ak bir kamu mal olarak ortaya koyarken bu alanda yer alan dier kamu mallarnda da farkl dzende grmtr. Gerekten Anayasa, 168. maddesinde tabii servet ve kaynaklarn Devletin hkm ve tasarrufunda olduunu belirledikten sonra, bunlarn arama ve iletme hakknn da Devlete ait olduunu kabul etmi, ancak gereinde bu hakkn zel kiilere devredilebileceini ngrmtr. Anayasa, kylardan ve sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle kamu yararnn gzetileceini belirtmitir. Kylarn doal ve kltrel zelliklerini gzeterek koruma ve toplum yararlanmasna ak, kamu yararna kullanma esaslarn tespit etmek amacyla karlan 3621 sayl Ky Kanununda kylar zerinde zel mlkiyet hakk tannmamtr. Ky alanlarnn Devletin hkm ve tasarrufu altnda olmasndan, bu alanlarn zel mlkiyete konu edilemeyeceini, Devletin de kylar s-

146 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tnde mlkiyet hakkna sahip olmadn, devletin yalnzca denetim, gzetim yetki ve grevinin olduunu anlamak gerekir. Yani bu yerlerde Devlet kendi adna bir hak iddiasnda bulunamayaca gibi kamu adna kamu yararna grev stlenmitir. Kylarda ne zel mlkiyet ne kamu mlkiyeti, ne de karma nitelikli bir mlkiyet vardr. Kylar toplumun serbeste yararlanmasna ak olup, buralardan herkes eitlikle ve cretsiz yararlanabilmelidir. Ancak hukuken Devletin dahi mlkiyetine konu olamayacak bu kamu tanmazlarnn, kamuya ak kullanmn ortadan kaldracak nitelikte, zel yasalarnda dzenlemeler yaplabildiini gryoruz. 3621 sayl Ky Kanununun Kynn Korunmas Yap Yasa ve Kyda Yaplacak Yaplar balkl 6. maddesine 03/07/2005 tarih 5398 sayl yasa ile eklenen dzenlemeye gre kylarda, Organize turlar ile seyahat eden kiilerin tand yolcu gemilerinin baland, gnn teknolojisine uygun yolcu gemisine hizmet vermek amacyla liman hizmetlerinin saland, yolcularla ilgili gmrkl alan hizmetlerinin grld, lke tantm ve imajn st seviyeye karacak turizm amal (yeme-ime tesisleri, alveri merkezleri, haberleme ve ulatrmaya ynelik niteler, danma, enformasyon ve banka hizmetleri, konaklama niteleri, ofis binalar) fonksiyonlara sahip olup, kruvaziyer gemilerin yanamasna ve yolcular indirmeye msait deniz yaplar ve yan tesislerinin yer ald kruvaziyer ve yat limanlar yaplabilecektir. Kanunun, Kynn korunmas ve kyda yaplabilecek yaplar maddesine getirilen bu dzenleme, kylarn herkesin eit ve serbest olarak yararlanmasn engelleyici niteliktedir. C. Ormanlar zerinde Devletin Hkm ve Tasarrufu Devletin hkm ve tasarrufu altndaki ormanlar dier tanmazlardan farkl bir dzenlemeye tabi tutulmaktadr. Kamu yararnn gerektii gibi salanabilmesi iin devlet ormanlarnn Devletin hakimiyeti (hkm ve tasarrufu) altnda bulunmas gerekir. Bununla birlikte 6831 sayl Orman Kanununun 4. maddesinde, ormanlarn, mlkiyet ve idare bakmndan, Devlet ormanlar ve zel ormanlar diye bir ayrma tabi tutulmas; 11. maddenin 4. fkrasnda "Kadastrosu yaplp kesinleen devlete ait ormanlar tapu dairelerince hibir har, vergi ve resim alnmakszn Hazine adna tescil olunur" hkm; 24. maddede "mlkiyeti Devletten bakasna ait ormanlar"dan bahsedilmesi gibi hkmler, Devlete ait ormanlar zerinde, Devletin medeni hukuk anlamnda bir mlkiyet hakk olduu ynnde yorumlanabilmitir.

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 147 Anayasann 169. maddesindeki Devlet ormanlarnn mlkiyeti devrolunamaz. Devlet ormanlar kanuna gre, Devlete ynetilir ve iletilir. Bu ormanlar zamanam ile mlk edinilemez ve kamu yarar dnda irtifak hakkna konu olamaz. ifadeleri ile devlet ormanlarnn hukuksal stats belirlenmitir. 3402 sayl Kadastro Kanununun 16. maddesinin (D) bendinde, ormanlarn Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunduu ve Kadastro Kanununda hkm bulunmayan hallerde, zel kanunlar hkmlerine tabi olduu belirtilmektedir. mar ve ihya yoluyla tanmaz mal kazanlmasn dzenleyen Kadastro Kanunun 17. maddesinde de, ormanlarn ihya edilerek kazanlmasnn mmkn olmad, belirtilmitir. Devlet ormanlarnn kamu mal niteliini kaybedebilmesi ise, ancak Anayasa'nn 169. maddesinin son fkrasnda belirtilen artlarn gereklemesiyle, yani orman niteliini kaybeden yerlerin orman snrlar dna kartlmas ile mmkndr. Trkiye'de 1970 ylnda Anayasa deiiklii ile balatlan orman snrlar dna karma ilemleri, yaplan yasal dzenlemeler sonucu, dn olmayan bir ormanszlama srecine dnmtr. Orman snrlar dna kartlan yerler Devlete ait ise Hazine adna, tzel kiilie haiz kamu kurumlarna ait ise bu kurumlar adna, zel orman ise sahipleri adna orman snrlar dna kartlr. Anayasa'nn 170. maddesine gre orman snrlar dna karlan yerler, Devlet eliyle ihya edilerek, orman iinde veya bitiiindeki kyler halknn ksmen veya tamamen yerletirilmesi ve bu halkn yararlanmasna tahsis amacyla kullanlacaktr. Bu amala karlan 2924 sayl Kanun; Orman Kanununun 2/A maddesine gre orman snrlar dna karlan yerlerin orman iinde veya bitiiindeki kyler halknn yerletirilmesi amacyla kullanlacan dzenlemitir. Ancak bu konuda kk birka uygulama dnda bugne kadar Anayasa'da ve kanunlarda ngrlen amalar gerekletirecek dzeyde bir uygulama yaplmamtr. Bununla birlikte Orman Kanununun 2B maddesine gre orman snrlar dna karlan yerler Hazine adna tescil edilerek, 2924 sayl Kanun uyarnca Orman Bakanl emrine gemi ve uzun bir dnem bu yerlerin hak sahiplii koullarn tamalar artyla kullanclarna sat ilemleri, Orman Bakanl adna, Orman ve Ky likileri Genel Mdrl (ORKY) tarafndan yaplmtr. 2924 sayl Kanunda, 6831 sayl Kanunun 2B maddesi gereince orman snrlar dna karlan belediye ve mcavir alan snrlar ierisinde kalan yerlerin nasl deerlendirileceine ilikin bir dzenleme bulunmadndan, 29.06.2001 tarih ve 4706 sayl Kanunun 3. madde-

148 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu siyle orman snrlar dna karlan yerlerin ncelikle kullancs orman kylsne, belediye ve mcavir alan snrlar ierisinde ise kullanclarna dorudan sat dzenlenmi ancak, anlan madde Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Bu yerler, yllardr hibir bedel denmeden yasalara aykr olarak kullanlmakta ve buralardan nemli rantlar salanmaktadr.

SONU
Gnmzde kamu tanmaz kaynaklarnn kamu yararna kullanm ve ynetim ilkelerinin yeniden kurgulanmas ihtiyac ortaya kmtr. Ulusal egemenlik snrlarn aan kresel boyuttaki ekonomik ve evresel sorunlar, kresel mcadeleyi ve ibirliini gerektirmektedir. Bu anlamda ulusal kamu tanmaz kaynaklarnn deerlendirilmesinin kresel-uluslararas, ulusal, blgesel ve yerel dzeylerde farkl nitelikte beliren evre sorunlar ile de ilikili olduu ve btnsel korumay salayacak politikalarla ele alnmas gerektii gz ard edilmemelidir. zellikle kanunlarnda Devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu belirlenen ve kresel kamusal kaynak olma zellii gsteren ky, mera, orman alanlarn bir yatrm arac, ticari mal olarak grmeyen, gelecek kuaklar da hesaba katan kamu yarar anlay erevesinde kamu tanmaz politikalar gelitirilmelidir. Bunun yan sra ulusal kamu tanmaz kaynaklar ynetiminin, deien mlkiyet algs ile birlikte, kentlerin de ulusal egemenlik snrlarn aan evresel bir deer olduklar anlayyla, bugnn ve gelecek nesillerin yararna kullanmn gzeten ara ve yntemlerle yeniden kurgulanmas gerekmektedir.

Devletin Tanmaz Mlkiyeti 149

KAYNAKA
Bertan, Suat (1976) Ayni Haklar, C.I, Ankara. Duran, Ltfi (1986) Kamusal Mallarn lt, Amme daresi Dergisi, C. 19, S.3. Dren, Akn (1975) dare Mallar, A..H.F. Yayn no:373, Ankara. Giritli smet ve Pertev Bilgen (1979) dare Hukuku Dersleri, stanbul. Gzbyk, eref ve Turgut Tan (2001) dare Hukuku, C.I, Turhan Kitabevi, Ankara. Glan, Aydn (1995) Kamu Mallarndan Yararlanma Usullerinin Tabi Olduu Hukuki Rejim, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul. Onar, Sddk Sami (1966) dare Hukukunun Umumi Esaslar, C.II., smail Akgn Matb., stanbul. Karde, Salahaddin (1999) Hazine Mallar, Maliye Bakanl APK Kur. Bak. Yay., Ankara. Krba, Sadk (1985) Devlet Mallar, Birlik Yay., Ankara.

TARIM ve MLKYET

TARIM MODELLERNN MLKYETE YANSIMALARI: ENDSTRYEL TARIM - KYL TARIMI

Tayfun ZKAYA

KAPTALZMN GELM VE TARIM SSTEMLER

Tarm sistemlerinin evriminde 18. yzyldan 19. yzyln ortalarna kadar meknsal olarak bitki retimi, hayvan retiminin i ie olduunu, bunlarn kendi aralarnda sk ilikiler kurduunu gryoruz. Hatta kentler ile de ilikilerin kuvvetli olduu, bugnk gibi kopuk olmad bilinmektedir. iftiler hem bitkisel hem hayvansal retimi birlikte yapmaktadrlar. Bitki atklar, otlar hayvanlar tarafndan besin olarak kullanlmaktadr. Hibir bitki art ziyan olmamaktadr. Hayvanlarn gbreleri de kolayca bitkilere verilebilmektedir. Hatta bu yzyllarda kentlerdeki lamlar bile bitki retiminde kullanlmakta idi. Tarmda oklu rn (polikltr) hkim idi ve daha henz tohumlar zerinde irketlerin bir hegemonyas sz konusu deildi. iftiler kendi tohumlarn kullanabilmekte idiler. phesiz bu dnemi krsal kesim asndan dnyann birok yerinde mutlu bir dnem olarak nitelendirmek mmkn deilse de ekolojik olarak ciddi bir sorun yoktu (Bkz: Grafik 1).

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi, Tarm Ekonomisi Blm, zmir. Eposta: tayfun.ozkaya@ege.edu.tr

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 151

insanlar Enerji ve besinler lk tketiciler (Hayvanlar) Besinler lk reticiler (Bitkiler)

Grafik 1: Erken tarm (18. Yzyldan 19. yzyln ortalarna kadar) kaynak: J.B. Foster ve F. Magdoff, 2000, s.52.

Mekanizasyon geliirken, tarm fiyatlar da dt. Bu daha nce tarmda alan kyl veya iilerin kentlere g etmesi ile sonuland. Ar byyen kentlerde kanalizasyon sistemlerinin yaplmas kentleri biraz daha yaanr bir hale getirdi, ancak bu defa da kentlerden bitkisel retime salanan besin maddeleri kesildi. Bu ise bu defa gllerin veya denizlerin kirlenmesi ile sonuland (Grafik 2). 19. yzyl ortalarndan 20. yzyl ortalarna kadar gelien bu srete, savalardan sonra bo kalm olan kimya sanayi daha sonra kimyasal gbre ve tarm ilalar retmeye balad. Bu nedenle bu besin eksikliinin eksiklii bir sre iin giderilmi gibi grnd. Ancak bunun tarm zerinde de olumsuz etkileri olumakta gecikmedi.

insanlar Enerji ve besinler

lk tketiciler (Hayvanlar)

lk reticiler (Bitkiler)

Grafik 2: Kentleen toplum (19. yzyl ortalarndan 20. Yzyl ortalarna)

Kaynak: J.B. Foster ve F. Magdoff, 2000, s.52.

152 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 20. yzyl ortalarndan itibaren hayvansal rnleri ileyen byk irketlerin de etkileri ile hayvansal retim, bitkisel retimden kopmaya balad. Hayvansal retim meralardan koparlarak kesif yem tketimine dnk bir hal ald ve hayvanlar kapal ve sktrlm binalarda beslenmeye baland. Bu fabrika tarm (factory farming) eklinde adlandrld. Ancak bunun sonucunda gbre ve idrar havuzlarda topland. Kimi yerlerde ise nehirlere boaltld. Gbreyi bitkisel retime ulatrmak ekonomik olmamaya balad. Dier yandan hayvanclk iletmeleri bitkisel retimden koparlnca nbetlemeye giren yem bitkileri ve baklagiller yetitirmek gereksizleti. Bunun bitkisel retim zerindeki etkileri ykc oldu. Tek rn (monokltr) sistemi younlat. Bu varlan son durumda tarm sistemi artk hayvancl da kapsayarak endstriyel tarm (industrial agriculture) olarak adlandrlmaya balad (Grafik 3). Bu gelimeler phesiz dnyann her yerinde homojen olarak olumamtr ve deiim hala devam etmektedir. Endstriyel tarmn yaratt sonular olumsuz olmutur. Kimyasal gbre retmek, tamak ve uygulamak iin byk bir enerji kullanlmaktadr. Kimyasal gbre ve ilalar byk bir evre kirlilii yaratmtr. Sular kirlenmitir. Kentlerde kanalizasyonlar byk bir evre kirlilii yaratmaktadr. Daha nceleri hayvan yemi veya gbre olarak kullanlan mutfak atklar vb. organik maddeler bu defa patlayc bir kirlilik kayna olmutur. Toprak organik maddece fakirlemi, kimyasal gbreler topraktaki faydal mikro organizmalar ldrmtr. Bu ise zararl organizmalarn hkim olmasn kolaylatrmtr. Kimyasal gbrelerle otlar daha hzl gelimi, bu defa bunlar ldrmek iin herbisitlere (ot ldrclere) ihtiya artmtr. Tohum irketlerinin de etkisi ile biyoeitlilik azalmtr. Bunlarn birleik etkisi ile bitki hastalk ve zararllar oalm, bu defa insektisitler (tarm ilalar) kullanm artmtr. Sre kendi kendini besleyen bir ksr dng halini almtr. Biyoeitliliin de kayb ve azalmas ile bitkisel rnlerin besleyici zellikleri azalmtr. Hayvanlarn kapal ve sktrlm ortamlarda yetitirilmeleri antibiyotik kullanmnn artmas ile sonulanm, bu da insan sal zerine olumsuz etkilerde bulunmutur. Hayvanclkta da biyoeitliliin azalmas insanlar iin zararl mikroplarn olumas ve hzl yaylmas iin uygun bir ortam yaratmtr.

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 153

insanlar Enerji ve besinler lk tketiciler (Hayvanlar)

lk reticiler (Bitkiler)

Grafik 3: Endstriyel tarm (20. Yzyl ortalarndan bu yana) Kaynak: J.B. Foster ve F. Magdoff, 2000, s.52.

1930lu yllarda ABDde melez msrlarla, 1960larda yeil devrim ile, 1970lerden sonra ulustesi tohum firmalarnn eitleri ile ve 1980lerden sonra ise GDOlu eitlerin retimi ile balayan sre hzlanarak dnyada biyoeitlilii yok etmektedir. inde 1949da 10.000 buday eidi varken, 1970lerde sadece 1.000 adedi kalmtr. (Norberg-Hodge, Goering, 2001, xvii) ABDde lahana eitlerinin %95i, msr eitlerinin %91i, bezelye eitlerinin %94, domates eitlerinin %81i kaybolmutur. FAOnun 150 lke raporuna dayanarak yaynlad almaya gre son yzylda dnya biyolojik eitliliinin yaklak %75i kaybolmutur (FAO, 1996). Taylandda 1990da drt eltik eidi ekili alannn yarsn kaplamt. Bir yl sonra diren kazanan bir kahverengi ekirge, biyoeitliliini kaybetmi Tayland pirin alanlarn tahrip etmi ve 400 milyon dolar deerindeki 2,5 milyon ton retim kaybna neden olmutur (Douthwaite, 2002, s.186). Hastalk ve zararllar az sayda eit ve trn bulunduu bir tarm sisteminde ok hzl bir ekilde salgn yapabilecek zellikler kazanmaktadr. Bundan bazen kanlamamakta ve rn yok olmaktadr. Kanmak iin ise yksek dzeyde tarm ilac kullanlmaktadr. Bu ise hastalk ve zararllarda baklk sorunu yaratmakta ve bu hastalk yapc etmenlerin poplsyonunu oaltmakta, etkileme glerini arttrmaktadr. Bu bir ksr dngye ve daha youn ila kullanmna yol amaktadr.

154 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Endstriyel tohumlardan elde edilen sebze ve meyvelerin besleyici zellikleri konusunda bilgileri derleyebileceimiz eitli aratrmalar dnyann deiik lkelerinde yaplmtr. Minnesota niversitesi tarafndan ABDde Kzlderili yerel tohum eitlerinden elde edilen rnler ile marketlerden alnan endstriyel tohumlardan elde edilen rnlerin besleyicilik zellikleri karlatrlmtr. Kzlderili eitleri bu adan stn bulunmutur. rnein fasulyelerde antioksidan dzeyleri baz eitlerde Kzlderili eitleri lehine %50, baz eitlerde ise 3,5 misli hatta 21 misli yksek bulunmutur (SARE, 2006). ngilterede yaplan dier bir aratrmada 1930da ve 1980de Tarm Bakanlnn gerekletirdii sebze ve meyvelerin mineral madde deerlerini ieren aratrmalarn sonular karlatrlmtr. Buna gre 50 yllk bu srede sebzelerde kalsiyum, magnezyum, bakr ve sodyumda, meyvelerde ise magnezyum, demir, bakr ve potasyumda nemli dzeylerde gerilemeler olumutur. Kayp grlmeyen tek mineral fosfor kmtr. En byk d sebzelerde bete bir dzeyine den bakrdadr. Sonular bu dlerin endstriyel tarmn gelimesinden veya eitlerin deimesinden meydana gelebilecei eklinde yorumlanmtr (Mayer, 1997). ABDde benzer tarzda yaplan bir aratrma ile 19501999 yllar arasndaki 50 yllk sre iinde ou sebze olan 43 sebze ve meyvede 13 besin maddesinde besin deerlerindeki deiimler incelenmitir (Davis ve ark., 2004). Protein, kalsiyum, fosfor, demir, riboflavin ve askorbik asit dzeylerinde 1999da 1950ye gre dmeler grlmtr. rnein spanakta askorbik asitte (C vitamini) dme oran %52dir. Soanda ise bu dme %28dir. Demir oranndaki dler soanda %56, spanakta ise %10 olmutur. Aratrmaclar bitkilerin besin ieriklerindeki deiimleri aradan geen bu sre iinde eitlerdeki farkllk ile aklamlardr. Islah almalarnda verim art salanrken besin maddelerinde d gereklemektedir. Ayn ekilde byme hz ile zararl ve hastalklara dayankllk, verimle zararl otlara dayankllk arasnda ters ynde iliki vardr. Bu nedenle endstriyel eitlerle yaplan tarm nerede ise kanlmaz olarak tarm kimyasallar ile gerekletirilebilmekte, endstriyel tarm glendirmektedir. Aratrmaclar brokoli, patates vb. birok rnde deiik eitleri kullanarak ayn koullar altnda yaplan denemelerde antioksidanlarda grlen farkllklarn eitlerden kaynaklandn belirtmektedirler. Bu nedenle bugn organik tarm yapan reticilerin endstriyel eitleri kullanarak besleyici deeri yksek rnler elde edemeyeceklerini, eski eitlerin veya besin ierii

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 155 asndan gelitirilecek yeni eitlerin kullanlmas gerekeceini de eklemektedirler. Bu aratrma ve incelemelerden geldiimiz nokta endstriyel tohumlarn tarm kimyasallar ile yaplan endstriyel tarm sisteminin yaylmasn kkrtt, kimyasal ila ve kimyasal gbrenin kullanmn arttrd, bunun hem gdalarda hem de su, toprak ve havada kirlenme sorununu getirdii, dier yandan sebze ve meyvelerin besin deerlerinin de gerilediidir. Endstriyel tarm; toprak, su, tarm rnlerinde yaratt kirlenme ile hem dnyada hem de lkemizde yaam zerinde ciddi bir tehdit oluturmaktadr. Tarmn dnyadaki sera gazlarnn %2030 arasn rettii saptanmaktadr. Bu oran metan emisyonunda %44, karbondioksit emisyonunda ise %20dir (FAO, 2000, 4445). Bu ekliyle endstriyel tarm srdrlemez durumdadr. ABDde akcier kanseri dndaki kanser olaylarnn 19521997 arasndaki 45 ylda %40 artt belirtilmektedir (Grain, 1997). Kanser dnda tarm ilalar kullanm doum defektleri, nrolojik dzensizlikler ve endokrin bozulmalar ile de yakndan ilgili bulunmutur. 1992de arlk esas alnarak ABDde uygulanan tarm ilalarnn yaklak yarsnn endokrin sistemi bozucu olduu bilinmektedir. ABDde kanserden, tarm ilalar zehirlenmeleri ve lmlerinden kaynaklanan salk masraflarnn yllk yaklak olarak bir milyar dolar olduu tahmin edilmektedir (Bell, 1997). Tohumlar zerine kurulan hegemonya ve tekelleme ykseldike tohum fiyatlar da hzla artmaktadr. Fransada buday ve msrn yakn tarihini karlatrmak bu adan retici olmaktadr. Bilindii gibi buday kendine dllenen, msr ise yabanc dllenen bir bitkidir. Bu nedenle budayla kamu kurumlar uramaya devam etmiler, msrda ise zel sektr melez eitleri retmitir. 1960lar ve 1990lar arasnda her iki rnn de verimi iki katna km, budayn durumu biraz daha iyi olmutur. Buna karlk 1990larn sonunda iftinin tohum iin dedii fiyat hasatta budayn aldnn kat olurken bu durum msrda 30 kata ulamtr (Grain, 2000). Sebze tohumlarnda fiyat ok daha yksek dzeylerdedir. rnein lkemizde domateste tohumun gram altn fiyatlar dzeyindedir. Endstriyel tarm sisteminin yaylmas phesiz kapitalizmin gelimesi ile el ele gitmitir. Gerek tarm rnlerinin ilenmesi gerekse tarmsal retimde byk bir younlama irketler iin kanlmaz olmu-

156 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tur. Kimyasal gbre, tarm ilalar, irket tohumlar hep monokltr ve biyoeitlilikte gerileme ile pazar alan bulabilirdi. Tarmsal retimde iinin kontrolnn zor olmas, monokltr, biyoeitlilikteki kayb ve mekanizasyonda ar gelimeyi zorunlu klmakta idi. Sebze ve meyve retiminde igcn tasfiye etmek zor olduu iin de bu alanda anlamal tarm are oldu. Bu gelimelerin younlamas iin tarm politikalarnda da deiiklik artt. Bu nedenle aada bu konunun zellikle son 2025 ylda ne eklide kotarld incelenecektir.

TARIM POLTKALARINDA DEKLKLER

ABD ve AB lkeleri bata olmak zere gelimi lkeler, 2. Dnya Sava sonrasnda tarmsal retimi hzla arttran tarm politikalar sayesinde byk miktarlarda tarm rn ihra edebilecek bir konuma geldiler. Bu politikalar 1980lere kadar az ok reticiyi de koruyacak ekilde fiyatlar desteklemeyi de ngryor ve fiyatlarn belli bir eiin altna inmesini nlyordu. Bu amala retim kotalar da uygulanmakta idi. Ancak zellikle 1980lerden sonra destein yn deimeye balad. Seksenli yllarn sonrasndaki zel sektrn hkimiyetindeki deiimler ok daha fazla merkezilemi ve ok sk bir ekilde kontrol altnda olan bir gda sistemine doru oldu. Gerek yerel toplumlar gerekse gelimekte olan lkeler kendilerini kskvrak yakalanm hissetmeye baladlar. Murphy (2009) moda olan serbest ticaret slogannn semt pazar imaj ile desteklendiini ileri srmektedir: Birok satc ve alcnn geldii, sebze ve meyve satlan semt pazarlarnda her ey herkesin gz nnde olmaktadr ve serbest piyasa bu imajdan g almaktadr. Serbest piyasa btn dnyay bir pazar yapma iddiasndadr. Ancak gerek byle deildir. Arjantin, Brezilya ve ABD iftilerinin soyalarn getirip en fazla fiyat verene mallarn verecekleri bir kresel pazar yoktur. Bu iftiler iin gerek rnlerini satabilecekleri, iftliklerinin yannda tek bir alc olduudur. En fazla iki alc olabilir. rnleri kalite kontrollerine tabi tutulacaktr. Salk kontrolleri ve politik kaprisler sz konusudur. Kk iftilerin durumu daha da beterdir. Kt yollar, yetersiz depolama olanaklar, dengesiz arazi dalm, kt yasalar, dengesiz pazar gleri, zayf yerel ve ulusal kurumlar hepsi ticareti etkiler ve hi biri serbest deildir. Gerek ABD gerekse Avrupa Birlii 1947de imzaladklar GATT anlamasnda tarm darda tutmulard. Tarm ticaretin dnda tutma Uruguay Turu denilen grmelerde sona ermeye balad. En son olarak

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 157 1994de Fasn Marake toplantsnda devletler bir dizi anlamalar imzaladlar. Bunlardan en nemlileri Tarm Anlamas ve Dnya Ticaret rgtnn (WTO) kurulmas idi. Tarm anlamasnda yaplmak istenen, etkin olmad iddia edilen reticilere yardmlarn kesilmesi, yksek gmrk vergileri ieren tarife duvarlarnn yklmas, devlet tarafndan kontrol edilen gda stoklarna son verilmesi, dnya tarmsal pazarlarnn serbestletirilmesi olarak ilan edildi. Bu sayede tarmsal metalarn fiyatlar ykselecekti. Kuralszlatrlm pazarlardaki iftiler iin bunun iyi olaca syleniyordu. Ayn zamanda keskin rekabet tarafndan yaratlacak olan verimlilik sayesinde tketiciler de daha az deyeceklerdi. En yksek karlatrmal stnle sahip olan lkelerde belirli rnlerin younlatrlmas, zel irketlerin rnlerin nerede retip, nerede ihtiya duyacaklar sorununu ok iyi ynetecek olmalar, devletin bugne kadar yapt gereksiz harcamalarn kesilmesi sayesinde evresel verimlilikler de ykselecekti. Hatta dnya pazarlarnda rekabet edemeyip kaybedecek olanlar bile gerekleecek ekonomik kalknma sayesinde kentlerde veya tarm d sektrlerde i bulacaklard. Bylelikle herkes sonunda kazanm olacakt. Uruguay Turu serbest ticaret vizyonunu gerekletirmeye yardmc olacakt. ABD, Avrupa Birlii ve Japonya gibi sanayilemi lkelerin tarm alanndaki harcamalar kontrol edilecek, bylelikle gelimekte olan lkeler ucuz tarm rnleri reticileri olarak bu karlatrmal stnl kullanacaklard. Hlbuki gerekler hayallerden tamamen farkl ynde geliti. Kalknm lkelerin tarm programlarndaki harcamalarn azalmas konusunda anlamann hibir etkisi olmad. Bu programlar birok iftiyi ve tarma dayal sanayi dorudan veya dolayl olarak desteklemeye devam etti. Tarife d engellerin tarifelere dntrlmesi olaand yeni tarifeler yaratt. rnein baz kalknm lkelerde st ve rnleri ithalatnda byle oldu. Dnya Bankas, OECD ve dier baz kurulular tarafndan daha nce sylenmi olan iyimser szler anlama imzalandktan sonra hzlca ve dramatik llerde geri alnd. Uruguay Turunun tamamlanmasndan nce Dnya Bankas ve OECDnin ortak bir almasnda mjdelenen kazanlar 250 milyar dolar olarak ileri srlm iken, 1995de Dnya Bankas ancak 40 ile 60 milyar dolar kazan olacan syledi. ABD tarmsal harcamalarda yapaca kesintilerde anlamann ilk yl olan 1995de zaten ulam olduu dzeyi be yllk bir srede gerekletireceini belirtti. Dier taraftan uygulama problemleri de vard. Birok gelimi lke dzeltmeleri gereken ticareti bozucu davranlar olmadn dnd. Anlamada eer en az gelimi lkeler ve net olarak gda

158 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ithal eden gelimekte olan lkelerde gda fiyatlar ar derecede artarsa fonlar salanaca kararlatrlmt. Ancak 1995 ve 1996da gda fiyatlar trmanarak bu lkelerin gda ithalat faturasn %40 arttrdnda bu karar uygulanmad. IMF anlamann bu probleme yol aamayacan, ok yeni olduunu syledi. Gelimi lkeler pamuk ve eker gibi rnlerde destekleri azaltmadlar ve bunlar reterek ihra eden gelimekte olan lkeler baarsz oldular. Kalknmakta olan lkeler Tarm Anlamasn imzalayarak; kendi pazarlarn amay kabul ederken, byk tarmsal sper glerin desteklenmi tarmsal retimlerine dayal sistemlerini pekitirdiklerini, bunlarn byk retim fazlalarn dampinglerle kendi pazarlarna sreceklerini, bylelikle kendi kk reticilere dayal tarmlarn tahrip edeceklerini anladlar. statistikler bunu kantlamaktadr: OECD lkelerinde tarm destekleri dzeyi Dnya Ticaret rgt doduunda 1995de 182 milyar dolar iken, 1997de 280 milyar dolara, 1998de 362 milyar dolara ykseldi (Bello, 2002, s. 72). Uluslararas Tarm Anlamasndan sonra destekler zellikle ABDde retimden yava yava koparlmaya ve prim eklinde verilmeye baland. Bu 1996 Amerikan Tarm Kanunu ile ok belirgin bir ekilde ortaya kt. Avrupa Birliinde ise ok belirgin ekildeki politika deiiklii, 1992de yaplm olan McSharry reformlarn kuvvetlendirecek tarzda Gndem 2000 ve 2003 ylndaki Ortak Tarm Politikas reformlar ile yapld. Piyasada fiyatlara dorudan mdahale etmek yerine gelir destei politikasna geildi. 1980lerden sonra zellikle ABDde ifti eline geen fiyatlarda byk bir k yaanm ve zellikle bu dnemde byk gda irketleri oligopol piyasa yapsn kurmulard. rnein 2005 ylnda en byk drt firmann ABD piyasasndaki paylar sr eti paketlemede % 83,5, domuz eti paketlemede % 64, pili eti retiminde % 56, un retiminde % 63, perakende gdada % 46, ethanol retiminde (otomobil yakt iin alkol) % 41, hayvan yeminde % 34 idi: (Food and Water Watch, 2007). Younlamann tm dnyada da artt aadaki izelgede izlenmektedir. rnein dnyann en byk on tarm ilac irketi pazarn %89una sahiptir. Daha da ilgin olan belli bal irketlerin bu alanlarn birounda ayn anda faaliyet gstermekte olmalardr. rnein tohum ve tarm ilac pazarndaki ilk onda bulunan irketlerden drd ayn firmalardr. (zkaya, T.2007) Bu irketlerden bazlar biyoteknoloji, gda ileme, tarm rnleri tama ve ticareti alanlarnda da bulunmaktadrlar.

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 159 izelge 1. Deiik Alanlarda Dnyada En Byk On irketin Pazar Paylar (%) (2007 Yl) Alan Tarm Kimyasallar Tohum Biyoteknoloji Veteriner lalar Gda Perakendecilii Gda ve ecekler % 89 67 66 63 40 26 Fikri mlkiyete sahip irket tohumlar iinde 2006 yl En byk 100 irketin satlar iinde Aklama

Kaynak: ETC Group, 2008 Budayn satmak isteyen bir Amerikan iftisi karsnda pratik olarak ou durumlarda tek bir firma bulmaktadr. Bylece firmalar istedii fiyattan rn alabilme gcn elde etmektedir. zellikle 1996 Amerikan Tarm Kanunu (The Farm Bill) ile daha nceki destek politikalar tamamen kaldrld. Bu kanun ncesi stoklar veya ekim d brakmalar sayesinde (rnein buday retiminin fazla olduu durumlarda ekmeyenlere prim verilmesi yoluyla) reticinin fiyatlar zerindeki hkimiyeti ksmen salanabiliyordu. Bu kanun ise iftiyi tamamen korunmasz brakm oldu. ABDde her ne kadar birok rn iin taban fiyatlar devam ettiriliyorsa da bu, geerli pazar fiyatlarnn ve iftinin maliyetin altnda kalacak ekilde oluturuluyordu. iftilerin, maliyetinin altnda rn sattktan sonra devletin verdii ve phesiz vergi mkelleflerince karlanan primlerini aldklarnda kk kr marjlar ile retimi srdrebilmeleri salanm oluyordu. Byk gda firmalar ise maliyetin altnda aldklar bu rnleri ihra ederek veya i piyasaya ileyerek veya ham olarak sattklarnda muazzam dzeylerde krlar elde etmi bulunuyorlard. hra edilen rnlerin ou dampingle satlmaya baland. Damping, rnlerin retim maliyetlerinin altnda yurtdna satlmas anlamna gelir. rnein bir bushel msr ABDde 2 dolar maliyetle retilebilirken, hububat firmalarnca yurtdna 2 dolara satlyorsa yurtii fiyatlar 2 dolar bile olsa bu olay damping olarak isimlendirilir. 2003 ylnda ABDden ihra edilen baz rnlerde damping oranlar pamukta % 47, budayda %28, msrda %10, pirinte %26 idi. (Institute for Agriculture and Trade Policy, 2005) Bu oranlarn daha sonraki yllarda tam olarak hesaplanamad bildirilmektedir. Murphy (2009) irketlerin tama maliyetleri gibi baz verileri vermek istemedi-

160 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ini, son yllarda bir ara ykselen rn fiyatlarnn damping dzeyini azaltm veya ortadan kaldrm da olabileceini, ancak ykselen girdi fiyatlar dikkate alndnda dampingin hala yksek olabileceini belirtmektedir. Bu tarm politikalar nedeniyle gelimekte ve geri kalm lkelerde tarm reticileri rekabet edemiyorlar ve lkeleri bu rnleri ithal etmek zorunda kalyorlar. thalat kolaylatrmak iin ise Dnya Ticaret rgt kararlar veya IMF ve Dnya Bankas ile yaplan anlamalar ile gmrk vergileri drlmekte ve bu alanlarda alan devlet kurulular zelletirilmektedir. Damping uluslararas hukuka aykrdr. Dnya Ticaret rgt GATT anlamasnn 6. maddesi dampingi yasaklayacak kurallar iermektedir. Ancak kurallarn pratikte kk ve yoksul lkeler tarafndan haklarn savunmak iin uygulanmas gayet zordur. Dampingler Trkiye dahil gelimekte olan lkelerin iftilerini tarm dna itmitir. Dnya gda retiminin ancak %1015 aras d ticarete konu olmakta iken, uluslararas tarm anlamasnda adeta btn tarmsal retim uluslararas ticarete konu oluyormuasna deerlendirilmi ve bu da dnya tarmn etkilemektedir. Bu politikalarn ABDde uygulanmas sonucunda 8 temel rnn fiyat, 1999/2001 dneminde 1985/1995 dnemine gre %20 dmtr. stelik desteklerin ou byk reticilere gitmitir. reticilerin %4 destein %50sini, %11i drtte n almaktadr. %60 ise hibir destek alamamaktadr. Ksacas tarm tekelleri desteklerin asl yararlancs olmutur (Food and Water Watch, 2007). DT Uluslararas Tarm Anlamas byk tarm irketlerinin karlarn yanstmaktadr. Hatta bu anlamann ilk tasla daha sonra Amerikan Hkmetinin ticaret temsilcisi olacak olan Cargill yneticisi olan Dan Amstutszun elinden kmtr (Murphy, Sophia, 2009). Dnyada tarm politikalarndaki gelimeyi ksaca zetleyelim. Seksenli yllara kadar bata ABD ve AB lkeleri olmak zere gelimi lkeler piyasa fiyatn greli olarak yksek tutarak, arz etkileyerek (rn fazlasn depolayarak fiyatn dmesini engellemek gibi yollarla) tarmsal retimi pompalam ve tarm ilalar, kimyasal gbreler ve makineleri youn kullanan endstriyel tarm sistemini desteklemilerdir. Bylelikle bu lkelerde byk bir tarm rnleri fazlas elde edilmitir. Seksenli yllarn sonrasnda gelimi lkelerin tarm politikalar deiti-

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 161 rilmitir. Yeni politikalar ifti eline geen fiyatlarn dmesini salayacak tarzda uygulanm, dorudan desteklerle iftinin retimi srdrmesi salanmtr. Tarm rnleri ileyen, girdilerini satan dev irketler dk fiyatlarla rn satn alm, ihracat kolaylatracak yeni devlet destekleri ile bu rnleri gelimekte olan lkelere satmaya devam etmilerdir. Ham madde eklinde satlan tarm rnlerinde gelimi lkeler damping uygulamlardr. Yani gelimi lke iftilerinin maliyetleri altnda rnleri ihra edebilmilerdir. Bunun gelimekte olan lkelerde ayn rn reten iftileri tarmdan uzaklatraca aktr. DT Tarm Anlamas sonrasnda gelimi lkeler vaat ettikleri indirimleri tam olarak gerekletirmemilerdir. Bununla birlikte ayn dnemde gelimi lkeler gelimekte olan lkelerin tarm politikalarn etkilemeyi baarmlardr. IMF, Dnya Bankas gibi kurumlar da kullanarak yeniden yaplanma programlar devreye sokulmutur. Bu programlarla gelimekte olan lkelerin tarm rnlerinde destekleme yapan veya girdileri ve kredileri uygun fiyatlarla veya destekli sunan kamu kurulular zelletirilmi, rn ve girdi desteklemelerine son verilerek dorudan destekleme sistemine geilmi, tarm rnlerindeki gmrkler azaltlmaya veya sfrlanmaya balanmtr. Btn bunlar serbest piyasay gerekletirmek ad altnda yaplmtr. Kamu tekelleri yok ediliyor denilmi fakat piyasa ou yabanc bir iki zel tekele braklmtr. Bu sayede koruyucu kalkanlar yok edilmi bu lkelere dampingli rnlerin girii daha kolay olmutur. Bunun sonucu zarar eden ve geinemeyen iftiler kentlere g etmilerdir. Gelimekte olan lkelere baz rn gruplar braklmtr. rnein ABD dampingli msr ihracatyla Meksikada msr retimi geriletilirken, bu lkeye sebze ve meyve alan braklmtr. ABD, Meksikada msr tarmn sonlandrrken, Meksika da Kanadada sebze, meyve tarmn sonlandrmaktadr. Trkiyede ayn i blm anlay iinde pamuk, pirin, hayvansal rnler retimi benzer etkilerle geriletilirken ya sebze ve meyve, fndk ve koyunculuk gibi snrl konularda ise retimi srdrebilecektir. Bylelikle tarmsal sistemlerin karlkl bir ykm sz konusudur. ABD Meksikada msr tarmn ykmtr. Meksika ise Kanadada sebze meyve tarmn ykmaktadr. Kaybedenler btn dnyada iftiler ve tketicilerdir. Kazananlar ise her yerde yerli veya yabanc dev irketlerdir. Ayn srete gelimekte olan lke topraklarnda dorudan toprak almlar ile irketler bir taraftan geni iletmeler kurarken, dier yandan da anlamal tarm yolu ile iftiler adeta kendi topraklarnda proleterletirilmeye balanmtr.

162 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

NE YAPMALI?
irketlerin kresellemesi ve neo-liberalizmin saldrs iftiye ve tketiciye ynelik olarak ok ynl olmaktadr. Savunma ve kar mcadele de ok ynl olmak zorundadr. Eskiden Trkiyede gerek bir toprak reformu yapmak istemeyenler tarm reformundan sz ederlerdi. Bu gn ise ayn evreler datlacak toprak kalmadndan ve kreselleme anda rekabet etmek ve tarmsal yaplarmz gelimi lkelere amaktan baka are olmadn sylemektedirler. Topran az sayda elde toplanmas olgusu halen devam etmektedir ve bu gerek yoksulluu gerekse de retimi gerileten, endstriyel tarm savunan bir yap oluturmaktadr. Ancak bugn yalnzca toprak datm sorunu zmeyecektir. Aslnda dnya toprak reformu deneyimleri toprak datm ile birlikte dier etkenlerin birlikte uygulanmasnn baary arttrdn ispatlamaktadr. rnein Tayvan, Gney Kore, in toprak reformu deneyimleri, tarm destekleyerek, krsal kalknma ile birlikte yaplan toprak dalmnn tarmsal retimi artrd, yoksulluu azaltt ile ilgili salam bilgiler getirmektedir (Griffin, Khan ve Ickowitz, 2002, s.41). Geen yzylda dnyada yaplan toprak reformlarnn bazlar sosyal deiimin nne bir set oluturmak iin (Tayvan ve Gney Kore gibi) bazlar da Kba, in, Nikaragua gibi kapitalizmi amak amacyla yaplmtr. in, Vietnam, Kba gibi lkelerde daha sonralar datlan topraklar kolektifletirilmitir. Bu lkelerde kolektifletirmenin kamusal mlkiyet olarak deil, iiler adna iktidara el koyan ve giderek yozlaan bir ynetici kesimce ynlendirilmesi verimsizlik ve smrye yol amtr. inde 1978lerden balayarak, Vietnamda 1993erden sonra kolektif tarmdan geri dnlm, topraklar tekrar ailelere datlmtr. Bugn Dnyada baarl kolektif sistemlere sahip, ok zel politik ve sosyal bir ortamda olmak zere kapitalist kesimden kibutzlar ile srail, ve sosyalist kesimde ise Sovyetler Birliinin k sonrasnda devlet iftliklerinin ounu kooperatifletiren, devlet iftliklerinde ynetime katlmaya geen, bir miktar da aile tarmna yer aan, endstriyel tarm terk ederek, organik ve srdrlebilir tarm seeneklerini uygulayan Kba kalmtr (Griffin, Khan ve Ickowitz, 2002, s.35; Xiaoshan, 2002, s.491; Thinth, 202, s.503; Erdil, 2003, s.5461). Bugn veya gelecekte yaplacak bir toprak reformunda toprak datm ile birlikte tketicilerle dolaysyla btn toplumla bir ittifak ngrlmelidir. Neo-liberalizm ve irket kresellemesi sadece iftileri veya tarm iilerini deil btn tketicileri tehdit etmektedir. ncelikle

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 163 gerekte olmayan serbest rekabet deil gda egemenlii temel ilke kabul edilmelidir (Tolios, 2005). Dnya Bankas veya Avrupa Birliinin dayatmaklar kabul edilmemeli, her lkenin bu arada Trkiyenin de tarmsal sistemlerini korumak ve kendi gda ihtiyacn karlamak hakkna sahip olduu kabul edilmelidir. Bu kabul edilmedii, gmrklerimiz ald takdirde rnein Dou Anadoluda ve Gneydou Anadoluda toprak sahibi olan iftiler AB rekabeti ile hayvan besleyemez, buday retemez hale geleceklerdir. Besin egemenlii, iine kapanma, otari deildir. Uluslararas ticaret herkese yarar getirecek ekilde yaplmaldr. Ancak her lke kendi tarm sistemini ykmdan koruma hakkna sahip olmaldr. Gda egemenlii (food sovereignty) bireylerin, topluluklarn ve lkelerin kendi besinlerini retebilmeleri ve tarm politikalarn belirleyebilme hakk olduunu kabul eden bir dncedir. Bu greli olarak yeni bir kavramdr ve yerel topluluk ve devletlerin iletme ve besin politikalar zerinde daha ok kontrollerini ngrr. Gda egemenlii kavram 19962002 yllar arasnda Dnya Besin Zirvesinde aktif olan baz sivil toplum kurulularnn almalarna dayanmaktadr. Kendisini kyl kurulularnn uluslararas hareketi olarak tanmlayan Via Campesina dampinglere kardr ve Tarmsal Ticaret Enstits gibi ABD merkezli sivil toplum kurulular ile birlikte kavram tarmsal ticaretin liberallemesine kar bir duru olarak koymutur. Gda egemenlii kk lekli srdrlebilir tarm korumaya olan ihtiyac vurgular. Bunu ulusal besin pazarlarn; dampingler gibi yollar kullanan adil olmayan ticaretten koruyarak, iftilerin toprak ve kredi gibi kaynaklara sahip olmasn gelitirerek, genetik, toprak ve su kaynaklar zerindeki haklarn, irketlerin haklarna kar koruyarak yapar (Via Campesina, 2003). Organik, dk endstriyel girdiye dayal srdrlebilir tarm ve permakltr seenekleri yaygnlatrlmal ve endstriyel tarmdan bir an nce vazgeilmelidir. Aksi takdirde iftiler kazandklarnn ounu endstriyel girdi reticilerine teslim edecekler, tketiciler zararl besinlerle beslenecek, doann tahribinin nne geilemeyecektir. Yerel toplumlar genetik kaynaklarna sahip olmal, devlet kurumlar da bunu desteklemelidir. Aratrmalar iftiye ve tketicilere dnk olmal, iftinin aratrmalara en bandan itibaren katlaca katlmc aratrma yaklam btn aratrma enstitlerinde ve fakltelerde kabul edilmelidir (zkaya, Tayfun ve ark. 2003, s.187188). Hem lkenin hem de blgelerin besin asndan olabildiince z yeterlilie ulamasna gayret

164 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu gstermelidir. Biyoeitlilik gerekletirilmeye veya srdrlmeye allmal, hayatn patentlenmesine kar klmaldr. Btn lkede kooperatifler desteklenmeli, bu kurumlarn girdi retiminden, rnleri ilemeye, pazarlamadan, finansman ve bankacla kadar her alanda almas iin nlemler alnmaldr. Demokratik ilkelere gre alan kolektif iletmeler de zendirilmelidir. Toprak reformunun mali adan uygulanabilmesi iin kamulatrlacak topraklarn piyasa fiyatnn altnda kamulatrlmas gerekir. Yasal adan bu u anda belki mmkn deildir. Dahas IMF, Dnya Bankas, AB vb. btn uluslararas kurulu ve oluumlar byle bir kamulatrmaya iddetle kar karlar ve Trkiyeyi sktrrlar. Reformun gerekletirilmesi iin ok gl bir halk destei gereklidir. Bu yeterince salanamazsa reformu ksa dnemde sadece Gneydou ve Dou Anadoluda snrl olarak yapmak, finansmann zengin kylleri toprak miktar ile artan oranda vergilendirerek salamak, dier blgelerde de vergi tedbirleri ile byk topraklarn satn tevik etmek, topraksz ve kk reticilerin kolayca toprak alabilmeleri iin kredi salamak ve bunun iin de bir toprak kurumu kurmak gerekebilecektir.

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 165

KAYNAKA
Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (2007), Avrupa Birlii ve Mzakere Sreci, Ankara. BBC (2008), UN, Food Chief Urges Crisis Action, Londra, 22 Nisan 2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7360485.stm Bell, Janet (1997), Will the U.S. Breadbasket Last?, Seedling, 1997, December, Grain, http://www.grain.org/seedling/?id=25 Bello, W. (2002), Deglobalization: Ideas for a new Wold Economy, Fernwood Publishing, Halifax, Londondan aktaran: Buckland, J. Ploughing Up the Farm (2004) Zed Books, Manitoba, s.113. Commission of the European Communities, (2004) Issues Arising from Turkeys Membership Perspective, Brussels, 6.10.2004, SEC(2004) 1202 Davis, Donald R., Melvin D. Epp, ve Hugh D. Riordan, (2004), Changes in USDA Food Composition Data for 43 Garden Crops, 1950 to 1999, Journal of the American College of Nutrition, Vol. 23, No. 6, 669682, http://www.jacn.org/cgi/content/abstract/23/6/669 Douthwaite, B. (2002), Enabling Innovation- A Practical Guide to Understanding and Fostering Technological Change, Zed Books, London. Dnya Bankas (2004), Trkiye Tarm Reformu (1999-2002) Sonular Deerlendirmesi, Ankara. Dnya Bankas (1997), Tarmsal Destek Politikasna Ynelik neriler: Reform Tasla, Ankara. D Ticaret Mstearl, (2006) www.dtm.gov.tr/SonGelismeler/ilerleme%20raporu/issues_paper_ en_pdf. Erdil, A. (2003), Srdrlebilir Kalknma ve Kba Birikim, Say: 166, ubat 2003, stanbul. FAO (1996), State of the World Genetic Resources, Rome. Foster, J.B. ve F. Magdoff (2000), Liebig, Marx, and Depletion of Soil Fertility: Relevance for Todays Agriculture, Hugry for Profit iinde, Monthly Rewiev Pres, New York, s. 43-60. ETC Group (2008),Who Owns Nature? Corporate Power and the Final Frontier in the Commodification of Life, November 2008, Kanada, www.etcgroup.org

166 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Food and Water Watch (2007), The Farm Bill, 2007, Washington, http://www.fwwatch.org/food/pubs/reports/farmbill/?searchterm =farm%20Bill%20Corporate Grain (2008a), High Yields , http://www.grain.org/jargon/?id=22 Grain (2008b), Plant breeding, http://www.grain.org/jargon/?id=20 Grain (2007), The End of Farm-Saved Seed?, www.grain.org/briefings_files/upov-2007-en.pdf Grain (2003), Blinded by the gene, 2003 July, http://www.grain.org/seedling/?id=239 Grain (2000), Hybrid Rice in Asia: an Unfolding Threat http://grain.org/briefings/?id=136 Grain (2008), Making a Killing www.grain.org/articles/?id=39. From Hunger, http://

Grain, 2007, The End of Farm-Saved Seed?, www.grain.org/briefings _files/upov-2007- en.pdf Griffin, K., A. Rahman Khan ve A. Ickowitz (2002), Powerty and the Distrubution of Land Agrarian Studies iinde, ed. V.K. Ramachandran ve Madhura Swaminathan, Zed Books, London ve Newyork. Gler, Birgl Ayman (1995), Kamu Ynetimi ve Dnya Bankas, Amme daresi Dergisi, C:28, S:3, Ankara. Gnaydn, Gkhan (2008), Onurlu yelikten Akdeniz Ortaklna: Bir Avrupa Birlii yks, Memleket: Siyaset Ynetim, Ankara, 2008/7, s.2960. Gnaydn, Gkhan (2008), St Srclnn Ekonomi Politii, Trkiye St Srcl Kurultay, zmir. Gnaydn, Gkhan (2009), Koyun Yetitiriciliinin Ekonomi Politii, Trkiye Koyunculuk Kongresi 2009, zmir. Gnaydn, Gkhan (2009), Trkiye Tarm Politikalarnda Yapsal Uyum: 2000li Yllar, Mlkiye Dergisi, say: 262, Ankara. Halweil, Brian (2008), Grain Harvest Sets Record, But Supplies Still Tight, http://www.worldwatch.org/node/5539 Institute for Agriculture and Trade Policy (2005), United States Dumping on World Markets http://www.tradeobservatory.org/library.cfm?RefID=48538

Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar 167 zmir Ticaret Borsas, (2002) 2002 ktisadi Raporu, zmir. Mayer, Anne-Marie (1997), Historical changes in the mineral content of fruit and vegetables, British Food Journal, 99/6 [1997] 207211, MCB University Press, UK http://www.emeraldinsight.com/Insight/ViewContentServlet?Filename =Published/EmeraldFullTextArticle/Pdf/0700990602.pdf Murphy, S. et all, (2005), WTO Agreement on Agriculture: A Decade of Dumping- United States Dumping on Agricultural Markets, Pub. No:1, Institute for Agriculture and Trade Policy, Minnesota,http:// tradeobservatory.org sayfasnda (18.5.2006) Murphy, S. (2009), Free Trade in Agriculture, A Bad Idea Whose Time is Done Monthly Review, July- August 2009, http://www.iatp.org/iatp/factsheeds.cfm?accountID=500&refid=10657 6 (15.10.2009) Norberg-Hodge, T. Merrifield ve S. Gorelik (2000), Bringing the Food Economy Home: Local Alternatives to Global Agribusiness, Zed Books, London. National Cotton Council of America (Aralk 2003), www.cotton.org National Geographic Trkiye (2007), Yeil Dler, Ekim 2007. Norberg-Hodge, Helena; P. Goering ve J. Page (2001), From the Ground Up- Rethinking Industrial Agriculture, Zed Books, London. OECD (2001), Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation 2001 Highligts, OECD, Paris (www.oecd.org)dan aktaran: Buckland, J. Ploughing Up the Farm (2004) Zed Books, Manitoba, s.110. Olhan, E., Arsoy,H. (2007), The Impact of Custom Union Agreement on Turkeys Foreign Trade, Critical Issues for the 21st Century Global Economy: Economics, Finance, Manegement & Entrepreneurship. Edited by Peter E. Koveos. Athens Institute for Education and Research. Olhan, E. (2006), The Impact of the Reforms: Impoverished Turkish Agriulture 96th EAAE Seminar Causes and Impacts of Agricultural Structures, 10-11 January 2006 at Taenikon, Switzerland. zkaya, T., O. Oyan, F. In ve A. Uzmay (2001), Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikalar: Dn-Bugn-Gelecei, TZOB, Ankara.

168 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu zkaya, T., B. Karaturhan ve M. Boyac (2003), Katlmc Krsal Deerlendirme Yaklam- Menemen Projesi Uygulamas, Trkiye Ziraat Odalar Birlii, Ankara. zkaya, T. (2007), Tohumda Tekelleme ve Etkileri, Tarm Ekonomisi Dergisi, cilt:13, Say: 1,2, zmir SARE (2006), Dream of Wild Health Indigenous Seed Propagation and Childrens Diabetes Prevention Program Kara Ferguson 2006 SARE Conference http://www.sare2006.org/documents/presentations/Kara_Ferguso n.pdf Tarm ve Kyileri Bakanl, Pamuk alma Grubu verileri TZOB (2003), Pamuk alma Grubu Raporu, (www.tzob.org.tr) Trinth, N. T. (2002), Dealing with Agrarian Relations in the Process of Rural Development- Experience of the Communist Party of Vietnam Agrarian Studies iinde, editrler: V.K. Ramachandran ve Madhura Swaminathan, Zed Boks, London ve Newyork. Tolios, Y. (2005), ifti Sendikalar Hareketi Paneli, stanbul 16 Nisan 2005 (yaynlanmam konuma). Ulukan, Umut (2009), Trkiye Tarmnda Yapsal Dnm ve Szlemeli iftilik: Bursa rnei, Sosyal Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul. Xiaoshan, Z. (2002), Economic and Social Vulnerability in Rural China Agrarian Studies iinde, editrler: V.K. Ramachandran ve Madhura Swaminathan, Zed Boks, London ve Newyork. Watkins, K. ve J.-U. Sul (2003), Cultivating Poverty- The Impact of US Cotton Subsidies on Africa, OXFAM Briefing Paper, n.30, Washington. (www.oxfam.org). Via Campesina (2003), Food Sovereignty, http: // www.aseed.net (8 austos 2003de)den aktaran: Buckland, J. Ploughing Up the Farm (2004) Zed Books, Manitoba. Waldie, Paul (2008), Why Grocery Prices are Set to Soar, Globe and Mail, 24 Nisan 2008den aktaran Grain, 2008. The World Bank, (2004), Turkey A Review of the Impact of the Reform of Agricultural Sector Subsidization, March 2004, Washington D.C. Ykseler, Zafer (1999), Tarmsal Destekleme Politikalar ve Dorudan Gelir Destei Sisteminin Deerlendirilmesi, DPT, Ankara.

SANAYDEN TARLAYA DEM LKS: SZLEMEL RETM/FTLK VE MLKSZLEME

Berna GLER MFTOLU Umut ULUKAN

80'li-90'l yllarda teknolojinin kullanm, hzl haberleme a, retimin en ufak paralara blnmesi, para retimin dnya leine salmas ile birlikte firmalar aras deiim ilikisi de dinamik, akkan, karmak sreleri ieren bir yapya brnmtr. Hi kukusuz bu akn bir getirisi de dnya mal ticaretinin 1975de yzde 10 iken, 1996da yzde 75e ykselmesidir. Bu durum sosyal bilimcilere esin kayna olmu, yeni koullar, esneklik sylemi fetiletirilip esnek retim, esnek uzmanlama gibi paradigmalar olarak adlandrlrken, kresel meta zinciri, kresel deer zinciri, kresel tedarik zinciri biiminde tanmlanmaya balanmtr. Artk retimde kresel lekte denetim ve kontrol mekanizmalarna sahip olmak, merkezi odak noktas olmaya balamtr. Sanayiden tarma rnlerin retim sreleri, ileyi, paketleme, pazarlama ve datm mekanizmalarnn en ksa srede eksiksiz ve en az maliyetle yaplabilir olmas sermaye birikiminin temel bileeni olmutur. Dnya leinde esnek birikim rejimi dnyann en hcresel alanna kadar nfus etmeye balamtr. Derinlemesine ve btnlkl incelemelerin yapld almalarda, eitsiz ilikilerin, bir yanda sanayide kendi iyerinde ii olma durumunu yaratrken dier yanda tarmda szlemeli iftilik uygulamalarnn yaygnlamasyla tarmsal reticileri kendi topranda iiletirdii mlkszletirdii ortaya konulmaktadr. almamzn amac aratrmaclarn bizzat kendileri tarafndan yaplm saha almalarndan yola karak Trkiyede szlemeli retim/iftilik uygulamalarnn mlkszlemeye ilikin deerlendirmelerini, derinlemesine ve btnlkl incelemenin yapld alma bulgularn tartmaya amaktr.

Yrd.Do.Dr., Marmara niversitesi ..B.F. alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm Yrd.Do.Dr., Ordu niversitesi nye ..B.F. alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm

170 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

1. DNDEN BUGNE FRMALAR ARASI DEM LKS

Kapitalist retim rgtlenmesindeki deiim srecine tarihsel olarak baktmzda, retim rgtlenmesinin farkl ynlerde gelitiini grmekteyiz. Bir tarafta on dokuzuncu yzylda retimin tek at altnda topland fabrika tipi retim rgtlenmesiyle kitle retimi gelimitir. Dier tarafta on altnc yzyln temel rgtlenme biimi olan eve i verme siteminin uzants olan retimin firma dnda rgtleme biimi varln srdrm; yirminci yzyln banda da firmann uzants olan kk retim gelime gstermitir. Bununla birlikte bamsz kk ve orta apl retim ve imalat rol stlenen ticari sermayenin retimi rgtledii kk ve orta apl retim birimleri de gelimitir (Dobb, 1992). Yirminci yzyln ortasndan balayarak gnmze dein firmalar aras deiim ilikisinin tarihsel boyutu, soyutlama haliyle aada yer almaktadr: -1960l yllar kresel rekabetin balang safhas firmalar aras deiim ilikisi; Modern dar i verme sistemi(Dobb,1992). Kk gzeldir (Schumacher, 1979) Modern kk sanayiler (Staley ve Morse, 1965) -1970li yllar kresel rekabetin ykselii, yeni teknolojilerin kullanm, yeni retim teknikleri, retimin en ufak paralarna kadar blnmesi, mallarn ve hizmetlerin hzl dolam; stihdam deposu kk firmalar (ILO,1972) Yoksullukla mcadele iin KOBlerin 1978:11den aktaran Aktar, 1990:48) gelitirilmesi (WB,

Enformel ve Formel, dalist yaklamlar (Hart, 1975: 9-73den aktaran Aktar, 1990: 39-43) -1980li yllar hzl haberleme a, para retimin dnya leinde salmas, yeni liberal politikalarn uygulanmas: serbestleme, ticarileme, zelletirme ve esnekleme politikalar; Esnek uzmanlama modeli (Piore ve Sabel, 1984) -1990l ve 2000li yllar kresel rekabetin ba dndrclnde mallarn dnya leinde dolam iinde firmalar aras deiim ilikisinin deerlendirilmesi; Kresel meta zinciri (Gerrife, 1999)

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 171 Kresel deer zinciri (Humphrey ve Schmitz, 2000; Kamplisky, 2000; Sturgeon, 2001) Kresel retim a (Dickens, 2003; Ernst ve Rasethill, 1999dan aktaran Levy, 2007) Yukarda da grld zere farkllaan ve karmaklaan firmalar aras deiim ilikisinin 2000li yllarda geldii dzeyi, anlamaya ve aklamaya alan sosyal bilimcilerin, bulunduklar disiplin itibariyle farkl tanmlarla aklanmaya allmas kavram karmaas yaratmaktadr. Kavram karmaasnn bir baka nedeni de retim srelerinin dinamik yapsndan kaynaklanmaktadr (Coe, Hess ve Dicken, 2007: 3). almamzda bu tanmlama karmaasn ortadan kaldrmak ve Trke ifadede anlalr klmak adna, dnya leinde fasonlama ve taeronlama tanmlamasn kullanacaz. Esas itibariyle gemiten gnmze kapitalist retim ilikisi olan firmalar aras deiim ilikisinin yani alt szleme ilikisinin (ngilizce literatrde firmalar aras deiim ilikisini ifade eden subcontracting teriminin Trke karl) z, g ilikisini ierir. Bu iliki, eitsiz, asimetrik ve hiyerarik ilikidir. Firmalar aras deiim ilikisini eitsiz ve hiyerarik iliki olduunu Trkede en iyi ifade eden fason terimidir (Gler-Mftolu, 2005). Taeron iliki ise fason ilikinin zel bir halidir, yani retimin eklentileri olan mal ve hizmetlerin alt firmann ve/veya ana firmann iinde baka bir firmaya yaptrlmasdr. Fason ve taeron ilikide yani bamllk ilikisinde temel belirleyici olan istenilen standart, dizayn ve/veya model, miktar ve fiyat dolaymnda en az maliyetle almadr. Kresel rekabet iin en az maliyet ilkesi yerel/ulusal/kresel lekte firmalar aras deiim ilikisinin devamlln salama veya zincire tutunma/ykselmenin gerekli kouludur (Gler-Mftolu, 2007). Fason ve taeron iliki sadece sanayide deil ayn zamanda tarmda ve hizmetler kesiminde de geerlidir, tarmdaki zgn ifadesini ise szlemeli iftilik (contract farming) kavramnda bulmaktadr. Szlemeli iftilik, firmalar ve reticiler arasnda yazl ya da szl olarak, belli bir rnn ekimi, dikimi ve hasatn kapsayan, reticinin retimi gerekletirme ykmll karsnda firmann da rn belli koullarda satn almay taahht ettii anlamaya dayal bir retim ve pazarlama eklidir (zelik ve dierleri, 1999:7; Rehber, 1998:5; Runsten ve Key, 1996:4). Bu modelde szlemeyle belirlenen sreler ierisinde reticiler tarafndan toprak, igc ve retim aralar salanmakta,

172 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu firma ise tohum, gbre gibi retim girdilerinin yannda teknoloji, kalite kontrol gibi aralarla retim srecini denetlemektedir (Porter ve Philips-Howard, 1997:56). Uluslararaslaan tarm-gda sistemi, krllk artlarnn srekli yer deitirdii bir ortamda uluslararas iblmnn kalcl iin, yeni sosyal kurumsal ve organizasyonel ilikilere ve alara ihtiya duyar . Bu balamda szlemeli iftilik kk lekli tarmsal retimi ve kylleri yerel ve uluslararas meta piyasalar ve tarm-gda sistemine btnletiren en belirgin ve en nemli ara olarak ifade edilmektedir (Grossman, 1998: 1). Artan kresel rekabet koullarna bir cevap olarak en az maliyet ilkesi sanayiden farksz olarak tarmsal alanda da esneklik uygulamaryla karmzda kmaktadr. Bu balamda szlemeli iftilik, sanayide olduu gibi, bir alt szleme eklidir. Sermayenin dorudan yatrm maliyetlerini azaltp, emek denetiminin zahmetinden de kanmasn salarken te yandan firmalarn yeni piyasa koullarna hzla ayak uydurabilecek esneklii salamaktadr (Mc Michael 1992, Watts 1994, Raynolds, 1994). Piyasa rekabetinin riskine ek olarak belirsiz doal artlarn getirecei riskler de tarmsal retime dorudan yatrm daha riskli hale getirir. Ayrca, alma zamannn ve retim zamannn sanayinin tersine tarmda zde olmay da tarma dorudan yatrm riskli hale getirir. rnlerin gelime evrimi nedeniyle tarmsal retim zaman emek zamanndan daha fazladr, bu srete sermaye balanm ve kr realize edememi durumdadr, ta ki hasat zamanna kadar. Son olarak tarladaki emei kontrol etmek (tempo ve kalite anlamnda) fabrikadakinden ok daha zor ve bu yzden ayn zamanda maliyetlidir (Bernstein,1994:51). En dk maliyetle en fazla kty elde ederek kr maksimizasyonunu salamay amalayan sermayenin, bu amacn engelleyen yukarda saylan nedenleri szlemeli iftilik ile byk oranda ortadan kaldrd sylenebilir. Firmalar aras deiim ilikisi, niteliksel boyut dnda kavramsal dzeyde, alglanmaya balandnda ise elerin (firmalarn) birbirinden bamsz gibi grnmesine gzel bir zemin hazrlanm olur. Alg dzeyi, ilikisel boyutu grnmez klar ki bu durumda eitsizliin gn yzne kmasn zorlatrr. Ayn zamanda ilikisel dzeyde elerin (firmalarn) farkl geliim servenleri sadece birbirini besleyecek ekilde kesimedii, bununla birlikte birbirini zayflatt, birbirine engel olduu, mdahale ettii ve sre iinde birbirlerini dntrdkleri de aa

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 173 kamayacaktr. Dolaysyla firmalar aras deiim srecini iyi alglamak gerekir. Firmalar aras deiim ilikisi g ilikisi ierdii iin katmanl bir ilikiden ziyade piramit yapda olup, hiyerarik ve dikey ilikiyi ierir. Firmalar aras ilikinin en son tabannda ise son yzyln en fazla yaygnlaarak oalan on altnc yzyln temel rgtlenme sistemi olan eve i verme sistemi bugnk tanmlamasyla ev eksenli alma yer almaktadr (Balakrishman ve Sayeed, 2002:18). Piramidin tepe notasndan balayp aa doru indike iletme maliyetleri, riskler, cretler ve ii rgtlenmeleri azalrken, esneklik artar ve krllk azalr ve de bamllk ilikisi pekiir. Piramidin tepe noktas da krn biriktii yerdir. Bu noktada rekabet gelitirilir, pazar pay bytlr ve yeni blgelere eriim salanr. Bamllk ilikisinin en gsz tarafn en sonda yer alan ev eksenli alanlar olutururken, en kuvvetlisi olan birinci sradaki fasoncular ve taeronculardr. likisi kuvvetli olanlara ise yar baml iliki (quasi-hierarchy) adlandrlmas yaplmaktadr (Humhrey ve Schmitz, 2000). Uzun dnemli ilikiler biim deitirebildii iin ve ilikinin z g ilikilerine dayandndan, bu iliki de tam hiyerarik ilikiye dnebilecektir (Sayer ve Walker, 1992). te yandan szlemeli iftilik, alc firmann koullarn oluturduu szlemelerle balanan reticiler, alc firma lehine asimetrik bir g ilikisinin varolduu yar baml ilikinin nemli bir rnei olarak gsterilmektedir (Gwynne,2006:385). Fasonlama ve taeronlama eilimi yerelden-yerele, yerelden-ulus dzeyine, ulus dzeyinden-yerele, yerelden-uluslararasna, uluslararasndan-yerele etki ederken sreler karsnda farkl sermayeleri daha da farkllatrabilir, deitirebilir veya dntrebilir; dolaysyla bugn yerel dzeyde yer alan firma yarn uluslararallaabilir veya uluslaraslaan firma ulusal dzeye veya yerel alanda kendisini var edebilir. Dnya leinde fasonlama ve taeronlama eilimini anlamak ve aklamak iin btnlkl ve derinlikli almalara ihtiya duyulmaktadr.

174 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

2. DNYA LENDE FRMALAR ARASI LKNN GELD BOYUT

Birlemi Milletler Sanayi Kalknma rgtnn (UNIDO) firmalar aras deiim ilikisini konu ald almasnda Dnya Ticaret rgtnn 1998 yl raporuna dayanarak, Amerikan arabalarnn %37sinin alt szleme ilikisi (subcontracting) sonucunda yani ana/lider firma ve tedarikiler ilikisiyle retildii ortaya konulmaktadr (Morcos, 2003:1). Bununla birlikte firmalar aras deiim ilikisinin Amerikan sanayinde 300 trilyon ABD dolar i hacmi yaratldnn alt izilmektedir. Amerikan sanayinde byk firmalarn %30dan fazlas, retimlerinin yaklak %50den fazlasn alt szleme ilikisiyle gerekletirmektedir. Dier yandan UNIDOnun almasnda, 2001 ylnda Avrupa Birliinin 15 merkez lkesinde alt szleme ilikisiyle yaklak 640 milyon euro i hacmi yaratlrken, yaklak olarak kaytl 740 bin irket ve 5 milyon 600 yz iinin alt szleme ilikisi iinde yer ald ifade edilmektedir. Bununla birlikte ABnin merkez ileri kapitalist lkelerinden Almanya, Fransa, talya, ngiltere ve spanya sanayi retiminin %82si (toplam yaratlan ktnn % 30u ise Almanyaya aittir), firmalarn % 77si ve alanlarn % 81i alt szleme ilikisi iindedir (Morcos, 2003:2). Sanayi retiminde altszleme ilikisinde grnen bu art, paralel olarak, tarm sektrnde de gzlemlenmektedir. ABDde toplam tarmsal retimin %40 szlemeli iftilik yoluyla gerekleirken, kasaplk pili retiminin neredeyse tamam szlemeli iftilik yoluyla gereklemektedir (Watts, 1994:24 ; Kirsten ve Sartorius, 2002:508). Avrupa Birliinde tarm rnlerinin szlemeli iftilik yoluyla retilmeleri lkelere gre deiiklik gstermektedir. lkelere gre domuz etinin %570i, dana etinin %3-95i, tavuk etinin %15-95i, yumurtann %10-70i, stn %1-99u, eker pancarnn ve sanayi tipi domatesin %100 bezelyenin %85i szlemeli iftilik yoluyla retilmektedir (zelik vd, 1999:11). Gelimekte olan lkelerde de szlemeli iftilik uygulamas bir ok rnde ortaya kmaktadr. Geleneksel tropikal ihracat rnleri (kahve, ay, kakao vb.) artan oranda kk reticiler tarafndan szlemeli iftilik anlamalar ile yetitirilmektedir. rnek olarak Kenyada kahve retimin yars kk reticiler tarafndan retilmektedir (Swinnen, 2007:5). Son yaplan almalar, szlemeli retimin taze ve ilenmi meyve-sebze, tahllar, iftlik havyalar, ay, ttn ve eker

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 175 retiminde benzer ekilde Latin Amerika, Asya ve Afrikada1 yaygnlatn gstermektedir. Bugn Brezilyada kmes hayvanclnn %75i szlemeli iftilik uygulamasyla gerekleirken; Vietnamda taze st ve pamukta retimin %90, ay retiminin %50si pirin retiminin ise %40; Kenyada ise ttn retiminin %80i, eker kam retiminin ise %50si szlemeli iftilik yoluyla gereklemektedir (Watts, 1994:44 ; Kirsten ve Sartorius, 2002:508). te yandan Avrupada en byk be gda zincirinin toplam perakende gda cirosu iindeki paylar 1990da %13 iken 2000de % 26ya ykselmitir. ABDde ise ilk bete yer alan gda perakende zinciri, ABD pazarndaki paylarn 1992de %27den 2000de %43e ykseltmitir (Humphery, 2006:574). Taze ve ilenmi gda perakendeciliinde yaanan younlama tarm-gda sisteminde g dengelerinin gda ileme sanayinden perakende zincirleri lehine kaydn gstermektedir. lein bymesiyle birlikte spermarketlerin, talep edilen rnlerde (zellikle ya sebze ve meyve) spot piyasa yerine dorudan reticilerle szlemeli iftilik modelini tercih ettii gzlemlenmektedir (Busch ve Bain, 2004:331). Sosyal bilimler alannda ekonomi corafya alan aratrmaclar, dnya ekonomisinin dinamiklerini btnlkl bir erevede ele almalaryla, dnya leinde retim organizasyonlarn yaylmn, dalmn ve dzenlenmesini daha net bir ekilde ortaya koymaktadrlar (ayrnt bilgi iin bkz. Coe, Hess ve Dicken, 2007). Ekonomi corafyac olan Nail
Bu blgelerle ilgili detayl bir analiz iin bkz: Nigel Key ve David Runsten, Contract Farming, Smallholders and Rural Developent in Latin America: The organization of Agroprocessing Firms and The Scale of Outgrower Production, World Development, Vol.27, No.2, 1999, s.382. ; Ortiz Professor Emerita, Sutti and Aparicio Senior Research Fellow, Susana (2006) 'Contracts, control and contestation: The harvest of lemons for export', Journal of Peasant Studies, 33:2, 161 188; Singh, Contract Farming for Agricultural Diversification in the Indian. Punjab: A Study of Performance and Problems; Singh, Contracting Out Solitions: Political Economy of Contract Farming in the Indian Punjab; Singh, Role and Constraints of Contract Farming in Agro Processing Industry; Singh, Role of the State in Conract Farming in Thailand; ASEAN Economic Bulletin, August 2005; Ian Patrick, Contract Farming in Indonesia: Smallholders and Agribusiness Working Together ACIAR Technical Report 54, Australian Centre for International Agricultural Research, 2004.; Hongdong Guo, Robert W. Jolly, Jianhua Zhu, Contract Farming in China: Supply Chain or Ball and Chain?, Minnesota International Economic Development Conference, University of Minnesota, April 29-30, 2005. ; Peter D Little, Contract Farming and the Development Question, Peter D. Little ve Michael J. Watts (ed.). Living under Contract iinde, London: The University of Wisconsin Pres, 1994.; Porter and Phillips-Howard , 1995; Piet Konings, Contract Farming and Capital Accumulation in Cameroon: The Case of the CDC Smallholder Schemes. P.J.J. Konings and P.L. Geschiere (ed). Itinraires d'accumulation au Cameroun, iinde. Paris: Karthala, 1993.
1

176 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu M.Coe, Peter Dicken ve Martin Hess, kapitalist sistemi ilikisellik zerinden deerlendiklerinde kapitalist retim ilikilerinin getii, urad ve dokunduu her yeri/alan/mekan farkl etkilediini, deitirdiini ve dntrdn iaret ederler. Dolaysyla mallarn ve hizmetlerin, tketim, datm ve retimin yapsal dinamikleri her yerde birbiriyle ayn olacak ekilde organize edilemezler. nk piyasa mekanizmas g ilikileri zerine kuruludur ve hiyerarik yaplanmalar mevcuttur (Coe , Hess ve Dicken, 2007:3). Dnya ekonomisi, kresel ekonomiye ikin olan kurumlar ve byk organizasyonel yaplar ve bu pratikleri ynlendiren aktrlerin dinamik hareketleriyle ekillenir. Bu ekillenmeler ise mekn ve zamana baml olarak oluurlar. Pratikler ise daha fazla karmak ve dinamik yaplar ierir. Ayn zamanda bu oluumlar; karlkl etkileim ve e zamanl dinamik sreleri ierdii gibi arlkl olarak asimetrik g ilikilerini de ierir. Bununla birlikte srelerin etkinlik alan uluslararas dzeyde uluslararas kurumlar, elitleri ve ideolojileri yaratr ve de ayn zamanda bu durum, sosyal ve kltrel bir fenomen de yaratr (Coe , Hess ve Dicken, 2007:4-6). Dnya leinde retim organizasyonun biimleri (alar, zincirler) ve yapsal karakterleri, corafik olarak farkllar, bu farkllama politik, sosyal ve kltrel sonular ekillendirir. Dolaysyla farkl blgelerin blgesel gelimeleri de farkl etkilenir. Ulus alt blgelerin nemi de burada yatmaktadr (Coe , Hess ve Dicken, 2007:6). Alt szleme ilikisi ieren kk ve orta boy firma temelli sanayi blgeleri, toplaan ekonomiler, renen blgeler gibi blgelerin birbirleriyle yartrlmasyla cazibe merkezleri veya alanlar yaratlmakta ykselenlerin-alalanlarn, kazananlarn-kaybedenlerin olduu bir arena oluturulmaktadr (ayrntl bilgi iin bkz. Ercan, 2006; Gler-Mftolu, 2006). Uluslararas bir kurum olan ve dnya ekonomisine yn veren Birlemi Milletler Sanayi Kalknma rgtnn (UNIDO) bir aratrmasna gre kuzey kre kadar gney krenin de kazanmas iin kazan-kazan stratejisinin uygulanmasnn, bunun uygulanabilmesi iin de kuzeygney alt szleme ortaklnn oluturulmasnn alt izilmektedir. Bunun iin UNIDO bir tr uluslararas arac kurum olma halini stlenerek arz ve talebi kar karya getirerek uzmanlama temeline bal ortaklklar kurmaktadr. UNIDO tarafndan iki program yrtlmektedir. Bunlar; Sanayi Alt Szleme likisi Zincir Ynetim Program (Indusrial Subcontracting and Supply Chain Managment Programme) ve

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 177 Alt Szleme ve Ortaklk Deiimleri Programdr (Subcontracting and Partnership Exchanges (SPXs)) (Morcos, 2003:7-9). Dnya Bankas destekli projeler ve krediler dnya leinde alt szleme ilikilerin yaygnlatrlmasnda etkin olmaktadr (Sturgeon ve Lester, 2004). Yeni Sanayileen Ekonomiler (Newly Industrialized Economies) olarak adlandrlan lkeler rnek gsterilmektedir. Bu rnek lkeler ise Gney Kore, Hong Kong ve Singapurdur. Yeni Sanayileen Ekonomi olmalarn salayc etkenler u ekilde sralanmaktadr: Srdrlebilir makro ekonomik istikrar; kalknma iin spesifik hedefler; belirlenmi lke sanayilemesi; sanayinin yenilemesi ve geliim hareketlilii ihtiyac iin beceri birikiminin yaratlmas; anahtar teknolojinin renilmesi (Sturgeon ve Lester, 2004:35). Ancak Asyann yeni sanayileen lkeleri uluslararas kurumlarn destei ile ulusal politikalarn aynlatrmaya alsa da yine de birbirinden farkllklar gstermektir. Dier taraftan Amerikal, Avrupal ve Japon kresel lider firmalardan, yerel firmalar farkl etkilenmektedir. Bununla birlikte yeni sanayileen Asya lkeleri sanayi kabiliyetleri yerel teknolojik kritik yenilemeyi salamak iin olaan st aba sarf etmektedir. Aklk ve istekliliin yaratlmasyla hzl bir ekilde yerelin eklemlenmesi salanmaktadr. Kresel lider firmalar iin yerel alanda dk emek maliyeti ve materyaller nemli olmaktadr. Aksi taktirde yerel alandaki fasoncular ve taeroncular zincirden karlmaktadr. te yandan ok sayda fasoncu ve taeron evrim dna itilirse, bu sistemin bataca endiesi sarmaktadr (Sturgeon ve Lester, 2004:37). Bunun iin Kuzey Amerika ve Avrupann blgesel bloklar ve Dnya Ticaret rgtnn (WTO) stnl bloklar iinde sistemli bir iliki a oluturulmaya allyorsa da Asyann en bykleri olan in ve Hindistan dk maliyetli ve yksek hacimli retim adacklar, kresel lider firmalarn gzdeleri olmaktadr (Sturgeon ve Lester, 2004:74). Dolaysyla gzde olmak iin ge kapitalistleen lkelerin sanayileme stratejisini oluturma, yerel firmalarn uluslar aras balantlarnn kurulmas, uluslararas aktrlerin (AB, NAFTA, DB, IMF, DT, UNIDO vs) vastasyla merulatrlma abas gn getike artmaktadr. Dnya leinde alt szleme ilikilerinin tarm-gda sektrnde de yaygnlatrlmas ayn uluslararas aktrlerin benzer merulatrma abalarn da beraberinde getirmektedir. DB, Asya Kalknma Bankas, IMF, Uluslararas Finans Kurumu ve Commonwealth Development Corp, gibi uluslararas kurulular szlemeli iftilik uygulamalarn ge kapi-

178 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu talistleen lkeler iin bir kalknma projesi olarak nermektedir.2 USAID, szlemeli iftilii kk iftiler ile zel sektr arasndaki dinamik birliktelik olarak tanmlamakta, ekonomik bymeyi salayacak, tarmsal verimlilii artracak bir zm yolu olarak nermektedir. Ayn ekilde DB, Afrikadaki tarmsal krizin almas iin szlemeli iftilik uygulamasnn yaygnlatrlmas gerektiini belirtmitir. Benzer olarak Asya Kalknma Bankas, IFC (International Finance Corp.), CDC (Commonwealth Development Corp.) gibi kurulular da szlemeli iftilii, kk reticilerin geleneksel veya geimlik retimden, yksek katma deerli rnlerin retimine geiini salayabilecek, dolaysyla krsal kesimde gelir artn ve gelimeyi salayarak tm ekonomiyi canlandracak bir yntem olarak nermektedir (Clapp,1994:85; Watts, 1994:36). BMnin Gda ve Tarm rgt (FAO) szlemeli iftilii, piyasalarn gelimesi ve teknik kabiliyetin transferini salama ve dolaysyla hem iftiler hem de sponsorlar iin krl bir ara olarak grmekte ve byme iin ibirlii sloganyla szlemeli iftilik tevik edilmektedir. (Eaton ve Shephard, 2001:2). te yandan gda ktl ve alk tehdidi yaplarak dnya leinde tarm-gda sistemi de yeniden dzenlemeye tabi tutulmaktadr. Dnya Ticaret rgt kapsamnda tarmda ticarileme ve serbestleme yaanrken bu uygulamaya paralel olarak gda gvenlii ve adil-ticaret uygulamalar kapsamnda kresel tarm-gda zincirine eklemlenme uygulamalar hayata gemektedir. Avrupa Spermarketler Zincirler Birlii (Eurep) ve Kresel Tarm Uygulamalar (GAP) kapsamnda ve de Uluslararas Spermarketler Birlii (CIES) de Kresel Gda Gvenlii Giriimi erevesinde alt szleme ile zincirlere eklemlenecek itiler iin rn, alma standard belirlemektedir. Hedef gvenli kazan, istihdam koullar yaratmaktr (Busch L. ve C. Bain 2004: 334).

2 Bu nerilerin somut olarak grlebilecei bir dokman olarak Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgtnn (FAO) hazrlam olduu rapor bymeye vurgu yaparken, Asya Kalknma Bankas Enstitsnn (ADBI) daha gncel bir almas yoksulluun azaltlmasna vurgu yapmaktadr. Detayl bilgi iin bkz: Charles Eaton ve Andrew Shepherd, Contract Farming: Partnership for Growth, FAO Agricultural Services Bulletin No 145, Rome: FAO, 2001 http://www.fao.org/ag/ags/AGSM/contract/cfmain.pdf (2 ubat 2007); Sununtar Setboonsarng, Global Partnership in Poverty Reduction: Contract Farming and Regional Cooperation, ADBI discussion paper No:89, Tokyo: Asian Development Bank Institute, 2008. http://www.adbi.org/files/dp89.global.partnership.poverty.reduction.pdf, (15 Mart 2005)

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 179 Dnya leinde fasonlama ve taeronlama altnda sanayi, tarm ve hizmetler kesiminde ortaya kan mal ve hizmetler uluslararas standartlara (ISO 9000, ISO 14000, HACCP, vs.) tabi klnrken, dnya leinde istenilen standartta mal ve hizmetin bulunabilirlii salanmaktadr. Buna ilaveten haksz rekabetin nlenmesi iin asgari emek standartlarn korunmasn amalayan ILO (Uluslararas alma rgt), uluslararas alt szleme ilikisinin ge kapitalist lkelerde zendirici uygulamalarna dahil olurken, destek programlar da oluturmaktadr (ILO, 2004). Ancak ILO, dnya leinde fasonlama ve taeronlama ilikisinin asimetrik g ilikisi ierdii gereini ve de bu ilikinin temel kaygsnn maliyeti drmek olduunu grmezden gelerek, ulusal ve yerel dzeyde emek maliyetinin en az olma abasnn zorland gereini de hie saymaktadr. Dnya leinde emek standartlar uygulama abas, ak olarak aysbergin su yznde kalan kk ksmna hizmet etmektedir. Dnya leinde fasonlama ve taeronlama daima maliyetlerin en dk olduu yerde var olmaya devam ettiinden, her geen gn emein kazanm olduu hak ve menfaatlerin yok edildii adacklar, kefedilmektedir. 3. Trkiyede Firmalar Aras likilerin Geldii Boyut Trkiye, 24 Ocak 1980 de ihracata dayal sanayileme modelini benimsediini ilan etmi, bu modelin uygulanmasna ilikin siyasal zemini 12 Eyll 1980 askeri darbesiyle oluturulmu; ihracata dayal byme modeli ve yeni liberal politikalar hayata geirilmeye balanmtr. 1990l ve 2000li yllarda esnekleme politikalar ekonomik, sosyal, siyasal ve hukuk alannda hzla uygulamaya geerken ayn zamanda dnya kapitalizmine eklemlenmede ba dndrc bir hzn iine girilmitir. Trkiyede imalat sanayinde yer alan firmalarn yzde 99,5i KOBlerden olumaktadr. Bu anlamda Trkiyenin KOB havuzu veya denizi olarak nitelendirilmesi yanl olmayacaktr. malat sanayinde bylesi bir durum hem ulusal alanda kk ve byk ilikisinin varln ve ayrlmazln ortaya karrken, hem de uluslararas alanda cazibe alan olarak grlmektedir. Birlemi Milletler Kresel Szleme Program ve Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) ile ibirlii yapan Liderlik Gelitirme Enstits, KOBlerin etkin bir ekilde btnlemesini salayacak bir platform oluturmak amacyla, BM Kresel Szleme Programna ye KOBler projesini balatmtr. Dier yandan da UNIDOnun Alt Sz-

180 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu leme ve Ortaklk Deiimleri Program (Subcontracting and Partnership Exchanges (SPXs)) erevesinde 1990 ylnda stanbul Sanayi Odas ibirlii ile Trk Yan Sanayi Borsas kurulur. Elektronik ortamda Trk Yan Sanayi Borsasnda yaklak 1800 firma alt szleme kapsamnda yer almakta ve/veya yer almay beklemektedir. 3 UNIDOnun Alt Szleme ve Ortaklk Deiimleri Program erevesinde yeni gelien lkelerden Kosta Rica, Hindistan, Paraguay, Slovakya, Sri Lanka, Uruguay ve Trkiyeden rnekler sunulmu, bu rneklerde dnya apnda ana/lider olmu firmalarla alt szleme ilikisiyle kurulan balantlardan vgyle bahsedilmi, bu kapsamda da kazan-kazan stratejisinin gelitirme vurgusu dile getirilmitir (Morsoc, 2003:37-38). Ne var ki, her kazanann olduu yerde hi kukusuz kaybedenler de olacaktr. Esas kaybedenler ise dk iilik maliyetine zorunlu braklan emekiler olmaktadr. Bu durumu; 2001 ekonomik kriz sonras stanbul Dudullu Organize Sanayi Blgesinde yapm olduumuz almann 2007 ylnda tekrarlanmas srasnda saptanan bir rnek olayda aka grebiliriz (Gler-Mftolu, 2007): C Firmas Yetkilisi: Almanyadan yeni bir i aldk. Almamzn nedeni de orada bu iin maliyeti 2 bin euroydu. Biz bu iin maliyetini 200-300 euroya yapabiliriz dedik, lkemizde bu ie ihtiyac olup alacak ok kii olduunu syledik ve ii kaptk. Ancak bizim iin maliyeti olan taraf asgari cret zerinden alnan vergiler o da olmasa maliyetlerimiz daha makul seviyeye gelecek... Biz ii projelendirmeyiz (fiyat, model, miktar) kar taraf projelendirir, rakiplerimiz var biz bunu kabul ederiz. Kyasya rekabet var... Daha nce ekoslavakya, Bulgaristan, Romanya bizim rakiplerimizken imdi ABye girdiler, iilik maliyeti artt. O yzden ABye girmeyelim. Sakn yanl anlamayn, sadece firma asndan bakyorum meseleye Biz 2001 krizinde d pazara altmz iin dolarn ykselmesi bizi glendirdi. Dolaysyla krizden etkilenmedik. imdi tam tersi ynde dolarn dk olmas krmz dryor Kyasya rekabet ortamnda bizim gibi firmalarla ortak hareket edip pastadan hepimiz faydalanmaya alyoruz. te yandan Trkiyenin gndemine yerleen bir baka konu da, ky, kasaba, ehir ve de blgede yani yerel ve blgesel dzeyde cazibe alanlarnn yaratlmasdr. Bu cazibe alanlarna nemli bir rnek GAP blgesidir. Aylk i ve ekonomi dergisi nfomagn Temmuz 2008 saysnda
3 Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.subconturkey.com (12.07.2008)

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 181 hkmetin GAP Eylem Plann aklamasnn ardnda GAP kapak konusu yaparken hazrlanan dosyada- Diyarbakr doal kaynak ve turizm ss olarak gsterilmi, Adyaman ise tekstil ss olarak iaret edilmitir. Adyaman tekstil ss yapan ve cazip klann ucuz igc olduu vurgulanarak dnyaca nl markalarn (Zara, GAP, SOliver, IC Company, Tomy Hilfiger) retimlerini Adyamana kaydrdklarnn alt izilmitir (nfomag, 2008). Dnya leinde fasonlama ve taeronlama olgusu GAP blgesi iin nmzdeki dnemde daha da younlaarak artacaa benzemektedir. 2007 ylnda yaplan Gneydou Anadolu Blgesi ve Karadeniz Blgesi zerine yaplan iki ayr almada tarm, sanayi ve hizmetler kesiminde cazibe alanlarnn ortak ifadesi olarak ucuz igcnn uluslararas sermaye ve yerel sermaye ortak karlarn pekitirdii ortaya konulmutur. Bu durum tekil zenginletirmeleri aa karrken ayn zamanda doa, tarih ve kltrel zenginlik gn getike tahrip edilmekte yoksullamann da giderek derinletii grlmektedir (Gler Mftolu, Ercan, 2007(a); Gler Mftolu, Ercan 2007(b)) Bu gelimelerin yan sra dnya leinde fasonlama ve taeronlamann tarm kesimine yansmas olan szlemeli iftilik uygulamasnn, Trkiye tarmnda nemli dnmlere yol amas beklenmektedir. Tarm/gda sektrnn sermaye birikimi iin nemli bir alan haline geldii, tarmsal retim ve gda sanayinde uluslararas sermayenin rolnn nemli lde arttn nceki blmlerde aktarmtk. Trkiyedeki byk sermaye gruplarnn da uluslararas sermaye ile ortaklklara girerek tarm/gda sektrnde faaliyetlerini arttrdn gzlemlemekteyiz (Yenal, 2001:41). Bu balamda tarmsal retimin ulusal byk ve/veya uluslararas sermayenin denetimi altna girdii sylenebilir. 7. ve 8. Kalknma Planlar, Ulusal Programlar, Tarm uralar ve Tarm Master Planlar bir btn olarak incelendiinde sermayenin tarmsal alandaki hakimiyetini glendiren ve retim srecini kontrol altna almasna olanak veren szlemeli retim modelinin politik ve ideolojik olarak yaygnlatrldn gzlemlemekteyiz. Bir yandan szlemeli retimin gvenli, ucuz ve kaliteli hammadde temininin srekliliini salamak amacyla gerekli yasal dzenlemeler gerekletirilirken dier yandan krsal kalknma iin bu modelin gereklilii ve sonu olarak her iki tarafnda kazand (win-win) bir karlkllk ilikisi vurgulanmaktadr.

182 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Bugn Trkiyede szlemeli iftilik modelinin hayvancln yan sra, sanayi tipi domates, tohum, ttn, msr, bezelye, patates, kesme iek, zm, kekik vb. geni bir rn yelpazesinde yaylmakta olduu izlenmektedir. Son dnemde yazl ve grsel basna yansyan dnyann en byk narenciye reticisi ve ileyicisi olarak tannan Brezilyal Sucocitrico Cutrale Ltda Anadolu Grubu-zgrkey ortakl ile -Trkiyede retmeyi planlad meyve suyu iin yetitirecei 10 milyon meyve aac iin gerekli olan 200 bin dnmlk araziyi Trkiye artlarnda bulma zorluu nedeniyle- szlemeli iftilik modelinin uygulanaca belirtilmektedir. Henz planlama aamasnda olmasna karn uygulamann en nemli blgelerinden birini GAP blgesinin oluturacana ynelik bilgiler basnda yer almaktadr (Radikal,2009). Szlemeli iftilik modelinin Trkiye tarmnda ortaya karaca dnmleri anlayabilmek amacyla 2008 ylnda Bursada szlemeli sanayi tipi domates retimi zerine gerekletirdiimiz almada firmalarn szlemeli retimi kontroll retim, ucuz hammadde ve riskleri azaltma amacyla tercih ettii ortaya kmaktadr (Ulukan, 2009: 193). Firmalarn kontroll retim ifadesiyle szlemeli retimle beraber fiyat, retim sreci, rn zerinde kurduklar hakimiyet anlalmaldr. Tohum-fide, gbre, ila gibi retim girdileri firma tarafndan veya firmann seimiyle salandndan istenilen eitte ve kalitede domates retimi gerekletirilmektedir. Ayn ekilde ekim-dikim tarihleri ve hasattan sonra domatesin teslim zaman firmann retim planlarna gre belirlenmektedir. Karacabeyde derinlemesine grme yaptmz bir firma yetkilisi szlemeli retimin avantajlarn aadaki gibi aktarmaktadr: reticinin ekecei fideyi biz veriyoruz, kendi almak istese dahi benim ngrdm fideyi almak zorunda. Ekim ve hasat zamann da biz programlyoruz. Byle olunca hem fabrika daha rantabl alyor retim programmz aksamyor hem de mteri beklentilerine uygun domates eitlerini uygulayabiliyoruz. retici tarafnda ise farkllaan bir yap mevcuttur: Bir tarafta kapitalistleme srecinde olan byk reticiler dier tarafta mlkszleen ve iileme veya yar-iileme srecindeki kk reticiler. Byk topraklara sahip reticiler sermaye birikimini gerekletirebilmekte ve bunlarn szlemeli retim srecinde firmalar karsnda dier retici gruplarna oranla pazarlk gleri bulunmaktadr. Kimi zaman bu gleri kullanarak dier reticilerden ayr szlemeler gerekletirebilmek-

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 183 tedirler. Bu gruptaki reticiler birikimlerini teknolojiye yatrm yaparak ya da topraklar geniletmek suretiyle yeniden retime aktarmaktadr. Bu anlamda bu kategoride yer alan reticileri kapitalist iftiler olarak tanmlamak yanl olmayacaktr: Benim byk topraklarm var. Byk toprak da fabrika iin ok fazla domates demek. Bu yzden ben dier reticiler gibi avula muhatap olmam, fabrikann en yetkili kiisiyle, patronlarla grrm. Szlemede sz hakkmn olmasn isterim. rnein 2006 ylnda fabrika ile noterde ayr szleme imzaladk, o szlemenin artlarn karlkl konuarak tartarak hazrladk Son 7-8 ylda yaklak 120 dnm toprak satn aldm. Toprak bizim iin bir nevi sigorta saylr. Sonuta benim iim bu, bu nedenle iime yatrm yapmam gerek. Nasl domates firmalar bir fabrikas varken bir baka yere bir tane daha ayor yenilerini ayorsa ben de toprak satn alyorum ki iimi byteyim. Kk reticiler ise borluluk kskac ierisindedirler, borcu borla erteleyerek retimlerine devam etmeye almakta ve bu gruptaki reticilerin ska tekrarlad gibi iyi bir sezon iin umut etmektedirler. Farkl bir rn alternatiflerinin olmay nedeniyle topraklarnn byk bir ksmnda sanayi tipi domates retimi yapan ve szlemeli retime rnlerini satma garantisi nedeniyle devam eden reticiler her ynyle firmayla eitsiz ve baml bir iliki ierisindedirler. Kstl toprak bykl nedeniyle yetersiz kt ve girdi maliyetlerinin ykseklii karsnda reticinin eline geen dk fiyatlar sonucunda borlanmann giderek artaca ve kk reticilerin mlkszleme srecine girecei beklenebilir. Mlkszleme srecine girmeyip kk retime devam etmelerini salayan en nemli etmen cretsiz aile iisi altrlarak maliyetlerin en aza indirilmesi olacaktr: 1995 ylnda szlemeli domates ekmeye baladm. 3 dnm kadar yerim vard, yetmediinden toprak kiralayarak ekiyordum. Kira, mazot, ila, gbre derken girdilerim ok oldu borca girdim. Her geen yl bu sene daha iyi olur diye umut ettik ama olmad. Ek gelir getirsin diye 2002 ylnda korucu oldum. Eim, kzm, olum hep birlikte almamza ramen belimizi dorultamadk 2007 ylnda szlemeli retimden ekildim. Borlu kaldmdan traktrm de, dnm yerimi de satmak zorunda kaldm. imdi eim tarla iinde alyor, olum Bursada fabrikada ii ben de burada koruculua devam ediyorum.

184 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU YERNE
Frimalar aras deiim ilikisinin bugn geldii noktada dnya leinde fasonlama ve taeronlama eilimi sanayi, tarm ve hizmetler sektrnn hemen her alannda grlebilmektedir. Kapitalist sistemin bugn geldii aamada bu srece eklemlenmenin tm toplumsal kesimlerin refahn ykseltecei varsaymnn gereki bir bak asyla deerlendirilmesi gerekmektedir. Gerek makine imalat sanayi rnei olarak stanbul Dudulu Organize Sanayi Blgesi iinde yapm olduumuz saha aratrmas gerekse tarmsal alanda rnek olarak Bursada szlemeli sanayi tipi domates retimi zerine gerekletirdiimiz saha aratrmalarnda retim zincirine eklemlenmenin farkl toplumsal kesimlerde farkl sonular ortaya kard tespit edilmitir. Bu farkllklar kesimler arasnda ayrmalar da beraberinde getirmektedir. Yerel, ulusal ve uluslararas dzeyde sermayeler aras farkllama ve kutuplama younlarken, uluslararas lekte ise sermayenin merkezileme eilimi glenmektedir. te yandan toplumun nemli bir ounluunu oluturan kesimler iin gvencesizlik, isizlik, yoksulluk ve mlkszleme olgular daha da derinleirken kriz sreleri bu durumu daha da hzlandrmaktadr. Ancak rgtl mcadele ve dayanma (tarm, sanayi ve hizmetlerde) yerelden kresele g kazandka retimden gelen gcn kullanlmas tm koullarn deitirebilmenin adm olacaktr.

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 185

KAYNAKA
Aktar, Ayhan. Kapitalizm, Azgelimilik ve Trkiye'de Kk Sanayi. stanbul: AFA Yaynclk, 1990. Bernstein, Henry (1994) Agrarian Classes in capitalist Development. Leslie Sklair, (ed.). Capitalism and Development iinde. London: Routledge, ss . 40-71. Busch L. ve C. Bain 2004 New! Improved? The Transformation of the Global Agrifood System- Rural Sociology, Vol. 69, No. 3, September.321-346 Clapp, Roger A. (1994) Thr Moral Economy of the Contract. Peter D. Little ve Michael J. Watts (ed.). Living under Contract iinde. London: The University of Wisconsin Pres, ss. 78- 94. Coe, N.M. ve P.Dicken, M.Hess, Global Production Network Realizing The Potential Economic Geography Research Groupe Working Paper Series No.05.07 Eaton, Charles ve Andrew W. Shepherd (2001) Contract Farming Partnership for Growth. FAO Agricultural Services Bulletin 145 Gereffi, G. (1999). A Commodity Chains Framework for Analyzing Global ndustries, American Behavioral Scientist, Edited by M.Angel and E.Harigittai, Princeton University, USA. Grossman, Lawrence S. (1998) The Political Ecology Of Bananas : Contract Farming, Peasants, And Agrarian Change n The Eastern Caribbean, Chapel Hill: University of North Carolina Pres. Gler-Mftolu B. (2007) Kresel retim Zincirleri le Kalkn(ama)mak: 2001-2007 stanbul Dudullu Organize Sanayi Blgesi rnei, 28-30 Kasm 2007 10. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresinde Sunulan Tebli, Ankara. Gler-Mftolu, B. (2005) Fason Ekonomisi: Gedikpaada Ayakkab retimi, Balam Yaynlar, stanbul. Gler-Mftolu, B. (2008) Firmalar Aras Deiim likileri: Fasonlama ve Taeronlama, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt:23, Say:4, (243-253). Gler-Mftolu, B. ve F. Ercan (2007a) Yeniden Biimlenen Gneydou Anadolu Blgesinin Yrerel, Ulusal ve Uluslararas

186 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Dinamikleri, TMMOB V. GAP Sanayi Kongresi, 23-24 Eyll Diyarbakr. Gler-Mftolu, B. ve F. Ercan (2007b) Blgesel Kalknmadan Blgesel Sermaye Birikimine: Olumluluklar/Frsatlar ve Olumsuzluklar/ Tehditler Asndan Karadeniz Blgesi, 1. Karadenizde Sanayileme ve evre Sempozyumu, 16-17 Kasm 2007, Trabzon. Gwynne, Robert (2006) Governance and the wine commodity chain: Upstream and downstream strategies in New Zealand and Chilean wine firms, Asia Pacific Viewpoint, Volume 47, Number 3, December,ss 381-395. Humhrey J. ve Schmitz H. (2000) Govarnance and Upgranding: Linking, Industrial Cluster and Global Value Chain Research, IDS Working Paper 120, Bringhton: Insttute Development Studies. Humphrey J. (2006) Policy Implications of Trends in Agribusiness Value Chains The European Journal of Development Research, Vol.18, No.4, December,(572592) Key, Nigel ve David Runsten (1999) Contract Farming, Smallholders, and Rural Development in Latin America: The Organization of Agroprocessing Firms and the Scale of Outgrower Production. World Development. vol.27, no. 2, ss. 381-401. Kirsten, Johann ve Kurt Sartorius (2002) Linking Agribusiness and Small-Scale Farmers in Developing Countries: Is there a New Role for Contract Farming?. Development Southern Africa. vol. 19, no. 4, (October), ss. 503-529 Lavey, D.L. (2007) Political Contestation in Global Production Network, Academy of Management Review. zelik, Ahmet, Ahmet Turan ve Harun Tanrvermi (1999) Trkiyede Tarmn Pazara Entegrasyonunda Szlemeli Tarm ve Bu Modelin Srdrlebilir Kaynak Kullanm ile retici Geliri zerine Etkileri. Proje Raporu. Ankara Piore, Michael J. & Charles F. Sabel. The Second Industrial Divide Possibilities for Prospority-. Basic Books, Inc. New York: Publishers,1984. Porter, Gina ve Kevin Phillips-Howard (1995) Farmers, Labourers and The Company: Exploring Relationships On a Transkei Contract

Sanayiden Tarlaya Deiim likisi 187 Farming Scheme. Journal of Development Studies. vol. 32, no.1, ss. 55-73. Rehber, Erkan (1998) Vertical Integration in Agriculture and Contract Farming, A Joint USDA Land Grant University Research Project, Working Paper 46, USA: Food Marketing Policy Center, University of Connecticut. Runsten, David ve Nigel Key (1996) Contract Farming in Developing Countries: Theoretical Aspects and Analysis of Some Mexican Cases. Oficina Regional Para America Latina Y El Caribe. September. Schumacher, E.F. Kk Gzeldir. ev. Osman Deniztekin. stanbul: e Yaynlar, 1979 Swinnen, Johan (2007) Global Supply Chains, Standards and the Poor: How the Globalization of Food Systems and Standards Affects Rural Development and Poverty, Cambridge: Cabi en, E. (2006). KOBlerin Uluslar aras Rekabet Glerini Arttrmada Tedarik Zincirinin Ynetiminin nemi, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat Gelitirme Edt Merkezi, Ankara. Ulukan, Umut (2009) Trkiye Tarmnda Yapsal Dnm ve Szlemeli iftilik: Bursa rnei, stanbul: SAV Yaynlar. Watts, Michael (1994) Life under Contract: Contract Farming, Agrian Restructuring and Flexible Accumulation. Peter D. Little ve Michael J. Watts (ed.). Living under Contract iinde. London: The University of Wisconsin Pres, ss. 21-77. Yenal, N. Zafer. (2001) Trkiyede Tarm ve Gda retiminin Yeniden Yaplanmas ve Uluslararaslamas. Toplum ve Bilim, 8 Bahar, ss. 32-54.

GNMZ KAPTALST TARIMINDA KK META RETM TOPRAK MLKYET LKS

Atakan BKE F. Kbra GKDEMR

Bu alma, toprak mlkiyeti ve kk meta retimi ilikisinin, 1970lerin sonlarndan itibaren kapitalist ilikilerdeki krizi amaya ynelik birikim srecini yeni ve daha yksek bir dzleme tama/sratma abalarnn (Harvey, 2001), tarm-gda sistemi ve gda rejimi kavramlar araclyla eletirel bir sorgulamasn hedeflemektedir. Bu sorgulamann arka plannda, ilgili literatrde 1990larn balarndan itibaren srdrlen tartmann politik sonular yatmaktadr.1 Tarm-gda sistemi ve gda rejimi kavramsallatrmalar, kreselleme tartmalar ile paralel bir ekilde, 1990larn ilk yarsnda olgunluuna erien tarm-gda sosyolojisi (tarm ve gdann politik ekonomisi) literatr2 ierisinde ekillenmi olmakla beraber, bu kavramlarn kklerinin klasik Marksist tarm tartmalarna kadar uzand sylenebilir. Her iki kavram esas olarak, kapitalist bir toplumda tarm ve gda ilikilerinin nasl zmlenmesi gerektiine ynelik, srasyla, iki temel argman iermektedir. Klasik kr sosyolojisine bir eletiriyi de iinde barndran tarm-gda sistemi kavram, tarmsal ilikilerin zmlemesinde analiz biriminin kr ve dar anlamda tarmsal retim ile snrlandrlamayacan; analizin retim, datm ve tketim srelerinin btnn kapsamas gerektiini ifade etmektedir (Fine vd., 1996; Magdoff vd., 2000; Lewontin, 2000). Bu bak asna gre, rnein buday reticilerinin durumu anlalmak isteniyorsa, analiz, buday retimine tohum, gbre, traktr, mazot, zirai ilalar gibi girdileri sunan geri balantlarn; budayn ilenmesi (rnein, makarna haline getirilmesi), paketlenmesi ve datlmas srelerini ieren ileri balantlarn dier bir ifade ile gda sanayinin ve nihai tketici ile buluup realize olma

Van 100. Yl niversitesi Sosyoloji Blm Aratrma Grevlisi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blm Doktora rencisi. Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blm Doktora rencisi. 1 lgili literatrn geni kapsamn yanstan almalar iin baknz: Buttel ve Goodmann (1989); Bonanno vd. (1994); Goodmann ve Watts (1997); Magdoff vd. (2000); Buttel (2001) ve Journal of Peasant Studies ve Journal of Sociology of Agriculture and Food dergilerinin ilgili saylar. 2 Bahsi geen literatrn bir deerlendirmesi iin baknz: Buttel ve Goodmann (1989) ve Buttel (2001).

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 189 (rnein lks bir restoranda lazanya olarak tketilme) srelerini kapsamaldr (Ecevit, 2006-2008). Tarm ve gda ilikilerinin kapitalist rgtlenmesi, bu kapsam zorunlu klmaktadr. Gda rejimi kavram ise, tarm-gda sisteminin, kapitalizmin tarihi ierisinde ald farkl biimleri daha alt bir soyutlama seviyesinde analiz etmemize olanak tanyabilir. Dier bir ifade ile, gda rejimi kavramnn ierdii tartma, tarm ve gda ilikilerinin ancak kapitalizmin kendi tarihsel serveni ierisinde ve bu geni balama yerletirilerek anlalabilecei zerinedir.3 Bu kavramlar araclyla, bu alma, tarmgda sisteminde izlenen kkl deiiklikler temelinde, 1980lerden gnmze uzanan 30 yl akn srecin, neo-liberal gda rejimi eklinde kavramsallatrlabileceini iddia etmektedir.4 Bu gda rejiminin temel karakteristik zelliklerini de ifade eden, 1980 sonras srete n plana kan gelimeler u ekilde sralanabilir:5 1. Snf mcadelesinin sermaye lehine deien koullar ve buna paralel olarak, ulus-devletin deien rol ve konumu. 2. Ksaca ifade edecek olursak, bundan kast edilen, tarm alanndaki korumac ve destekleyici politikalarn terk edilmesi; tarmn zelletirmeler, zerk kurumlar ve serbestletirmeler araclyla piyasa koullarna almasdr. Srecin devlet-piyasa ikilii temelinde anlalamayacan ifade eden zuurlu (2009) bu durumu, Trkiye leinde devletin kk kyl ile Cumhuriyet dnemi boyunca kurduu ve glendirdii ittifak kalbndaki dnm ya da krlma eklinde tanmlamaktadr. Daha geni kapsamda, sermaye ilikisinin dnya leinde yeniden yaplanmas, kinci Dnya Savandan sonraki 25 yllk zaman diliminde kyl temelli sosyalist/ulusalc hareketlerin yaylmasn nleme ilevini grm olan tarmsal sosyal devletin tasfiyesini ifade etmektedir (McMichael, 2000: 150; ayrca baknz: Aydn, 2001).

Gda rejimi kavram ilk olarak 1970li yllarn ilk yarsnda yaanan gda krizini zmleme abas ierisinde ortaya km olmakla beraber (rnein, Hopkins ve Puchala, 1978), kavramn bu ekilde ilk ele aln Harriet Friedmann ve Philip McMichaeln 1989 tarihli almasdr (Ayrca baknz: Friedmann, 1993, 2004; McMichael, 2000, 2004). Kavramn dzenleme okulu ile yapt tartmann eletirel bir deerlendirmesi ve emperyalizm kavramsallatrmas ierisinde yeniden deerlendirme abas iin baknz: Araghi (2003, 2006) ve Bke (2008). 4 Benzer bir kavramsallatrma iin baknz: Yldzolu (2008). 5 Burada sralanan sorunsallar, Mehmet Ecevit yneticiliinde 20062008 yllar arasnda eitli niversitelerden bilim insanlarnca gerekletirilmi Ekin-Besin (Tarm-Gda) Atlyesi (EBA) seminerlerinde ekillenmitir.
3

190 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 3. Bata ikamecilik ve biyoteknoloji alanlarnda olmak zere yeni teknolojik gelimeler ve bu gelimelerin sermayenin yeni alanlara girii ve retim sreci zerindeki etkileri. 4. Teknolojik gelimelerin yan sra, neo-liberal politikalar araclyla emek karsnda hareket serbestliini dnya leine tayan ok-uluslu irketlerin kontrolndeki gda sanayi temelinde, tarm ve sanayi alanlarnn birlemesi. 5. Btn bu gelimelere paralel olarak, zellikle szlemeli iftilik araclyla sermayenin tarma girii; tarmsal reticilerin deien varlk koullar (deersizleme)6 ve snf konumlar (mlkszleme ve proleterleme). 6. Merkezinde ucuz emek gcnn yerald emek-youn (katmadeeri yksek) rnler ve sermaye-youn (katma-deeri grece dk) rnler temelinde yeni bir uluslararas i blmnn ortaya kmas. 7. Gda ilikilerinin derinlemesine metalatrlmas araclyla, sermayenin, daha nce olmad kadar, kltr ve yeniden retim alanlarna girii. 8. zellikle sper/hiper-marketler araclyla, ticaret sermayesinin tarm-gda sistemindeki artan nemi. 9. Kadn emeinin deien konumu ve rol. 10. evrenin tahribat. Bu gelimeler oaltlabilir; ancak bu almann ana sorunsal olan, toprak mlkiyetinin kk meta retimi asndan gnmzdeki yeri balamnda, neo-liberal politikalar ve teknolojik gelimeler araclyla, kk meta reticileri karsndaki gcn artrm olan, ok-uluslu irketlerin rol merkezi bir konumdadr. Bu noktada teknolojik gelimeler ve szlemeli iftilik uygulamalar, bu alma asndan ayrca nemlidir. Gnmz tarm-gda sisteminde teknolojik gelimeler iki ana balkta toplanabilir. Bunlardan birincisi, tarmsal retken etkinliklerin belirli ynlerine veya ilevlerine modern sanayi tarafndan el konulmas ve tarma yeniden, ancak bu sefer, meta formunda sunulmasdr (Liodakis, 2003: 44). Bir dier ifadeyle, bu eilim, geleneksel bilginin ve ahlk ekonomisinin sermaye tarafndan ierilmesi ve metalatrlmas araclyla, sermayenin daha nce younlamad alanlara giriinin ifadesi6

Deersizleme kavram iin baknz: Ecevit vd. (2009).

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 191 dir (McMichael, 2004: 58).7 Kabaca ifade edecek olursak, kk meta reticileri asndan bu durum, zirai ilalar ve kimyasal gbrelerin yan sra metalam tohumlara ve genetik malzemeye artan bamllk anlamna gelmektedir (Liodakis, 2003: 44; ayrca baknz: Middendorf vd., 2000).8 kinci nemli gelime ise, daha ncesinden nihai rn olan tarmsal rnlerin sanayi girdileri haline geliini ve tarmsal (organik) girdilerin sentetik girdilerle deitirilmesini ifade eden ikameciliktir (Ecevit, 2006:2; Liodakis, 2003: 44). Konumuz asndan biyoteknoloji alanndaki gelimeler,9 kapsam daha da daraltacak olursak, tarmsal retimin en nemli retim aralarndan olan tohum kapsamnda meydana gelen yenilikler, zel bir nem tamaktadr. Biyoteknolojik gelimeler, teknolojiyi toplumsal ilikiler asndan tarafsz ve toplumsal ilikilere dsal olarak gren liberal sylem tarafndan u iddialarla neredeyse kutsanmaktadr (Liodakis, 2003): (1) retim maliyetlerini drecei ve uzun vadede emek verimliliini arttraca; (2) istenilen karakterde bitki ve hayvan retimini olanakl kldndan kaliteli/nitelikli rnlerin retilmesini salayaca; (3) aksi takdirde ktlk sorunu ile babaa kalacak olan artan dnya nfusunun beslenmesine olanak salayaca; (4) zira ilalarn kullanmn azaltaca ve dolaysyla evre tahribatn sonlandraca; (5) reticilere ve tketicilere daha fazla frsat ve seme olana sunaca; (6) artan verimlilik sayesinde tarmsal reticilerin dnya leinde refahlarn arttraca. Etik tartmalar bir yana, yaplan birok alma, bu iddialarn neredeyse tamamnn geerli olmadna, hatta bu iddialarn tam tersi ynde sonular dourduuna iaret etmektedir (Liodakis, 2003). Kapitalist ilikiler kapsamnda, teknolojik gelimeler, iddia edildii gibi tarafsz bir olgu olmayp, en azndan tarm ve gda ilikileri asn-

Gbre ile ne yapacan bilemez hale gelmi kylnn durumu, bu srecin en arpc sonularndandr (zkaya, Tayfun, 2009). 8 Tayfun zkayann (2009), zmirin Torbal ilesinin bir kynde kyllerin tohum toplayp saklama abasna dair verdii rnek srecin geldii noktann ak gstergesidir. 9 Biyoteknoloji, geni anlamyla bitki ve hayvanlar veya rnleri gelitirmek amac ile canl organizmalarn kullanlmas eklinde tanmlanabilir (Middendorf vd. 2000: 121). Bu anlamyla biyoteknoloji alanndaki gelimelerin tarihi ok eskilere kadar uzatlabilir. Ancak gnmz gda rejiminde yeni olan balca teknolojik gelimelerden nemli olanlar unlardr: rekombinant DNA kullanlan teknolojiler, hcre birletirme teknikleri, yeni biyoprosesler, monoklonal antikorlar, bitki ve hayvan hcre ve doku kltrleri, embriyo transferleri, ayrma ve cinsiyet belirleme (Middendorf vd. 2000: 121).
7

192 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dan temel olarak ikili bir hedef tar:10 (1) Birincisi, tarm ve gdann organik btnlnden (Fine vd., 1996) ve kk meta reticilerinin retim sreci ve geimlik aralar zerindeki kontrolnden kaynaklanan, sermayenin tarma giriini engelleyen, yavalatan unsurlarn ortadan kaldrlmas; (2) ikincisi ise, bir yandan yeniden retim maliyetlerinin (dolaysyla cretler seviyesinin) drlmesini, dier yandan, rnein alk ve fakirlik nedeniyle ortaya kabilecek olas anti-kapitalist mcadelelerinin zayflatlmas amacyla yaygn ve ucuz gda retimi (Liodakis, 2003: 51). Tarm ve gda rnlerinin organik doasndan kaynaklanan ve kapitalizmin geliimini, merkezileme ve younlama eilimlerini snrlandran etmenler, ana hatlaryla unlardr: rnn sanayide olduu gibi emek srecinin hemen sonrasnda elde edilemesini ifade eden, emek sreci ve retim sreci arasndaki fark; topran verili miktar ve artrlamyor oluunun yan sra, rnein snrl gayr-menkul piyasas nedeniyle, toprak sahipliinin sermaye asndan ekici olmamas; tarmsal faaliyetlerin meknsal olarak geniliinden de kaynaklanan retim sreci zerindeki kontroln zorluu; lek ekonomisinin orta-dzeyli iletmelerde hali hazrda eriilmi olan dzeyini artrmann zorluu; hava koullar, yeni hastalklar ve haereler gibi dsal risklerin varl; sermayenin dolam srecinin bitkilerde yllk byme, bykba hayvanlarda da yeniden retim evrimlerine balll ve dolaysyla ksaltlamyor oluu (Aydn, 1986; Lewontin, 2000: 95). Ksacas, kapitalist toplumda, srekli byme gsteren teknolojik yenilik araylarnn ve retim srecinin rgtlenmesinde yeni modeller gelitirme abalarnn arkasnda toplumsal faydadan ziyade, sermayenin emek ve doa ile girdii mcadele ve kr gds yatmaktadr. Karl Kautsky (1899, aktaran Goodmann ve Watts, 1994: 1) kapitalist tarmn bu zelliini gnmzden 110 sene nce u ekilde ifade etmitir:
Gzpek khinler, yani kendilerine nemli bir hayalgc bahedilmi simyaclar, ekmein tatan yapld ve gnlk besin ihtiyacnn tamamnn kimya fabrikalarndan karland gnn hayalini kuruyorlar. ... Ancak bir eyin varl kesin: tarmsal retim, hali hazrda endstriyel retime dntrlm durumda. ... Bir zamanlar kendi ebed kat rutininde kapana kslm olan krsal alandaki ekonomik hayat bile, imdi kapitalist retim tarznn alamet-i farikas olan srekli devrimin iinde kaybolmutur.

Teknolojiyi toplumsal ilikilere dsal olarak kavramsallatran grn eletirisi iin baknz: Gkdemir (2009).
10

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 193 Bu erevede, kk meta reticileri ile sermaye arasnda, retim sreci zerindeki mcadele ve sermayenin daha nce gerekletiremedii dzey ve biimde tarma giri abalar, gnmzde en belirgin ifadesini tohuma ilikin gelimelerde bulmaktadr. Tohum, bnyesinde barndrd yeniden retilebilirlik ve eitlilik ile, kapitalizmin tarihi ierisinde, kk meta reticilerinin sermaye karsnda bamsz kalabilmesinin en nemli zeminlerinden birisi olmutur (Lewidow, 2003: 100). Dolaysyla yeil devrim srecinde, melez tohumlarn, gnmzde ise terminatr teknolojisinin ortaya k, sermayenin, tohumu iftilerden kopartp, doal kaynaklar metalatrmak suretiyle, kk meta reticilerinin kontroln krma abasnn rn olarak grlmelidir (Lewidow, 2003: 101). Her bir tohumun DNAsna, kendi embriyolarn ldrmesi kodlanm bir genin yerletirilmesini ve dolaysyla kk meta reticilerinin bu tohumlar reten irketlere her sene geri dnn zorunlu klan terminatr teknoloji, melez tohumlardan iki adan farkldr. Birincisi, melez tohumlar ancak belirli rnlerde baar salayabilmiken, terminator tohum her rn iin uygulanabilme zellii tamaktadr. kincisi, melez tohumlarn geleneksel slah yntemleriyle de gerekletirilebilir olmasna karlk, terminatr teknolojisi, retim maliyetlerinin bykl sayesinde, byk irketlerin kontrolne/tekeline olanak salamaktadr. (Middendorf vd., 2000: 112-3) Bu teknolojik gelimeler, liberallerin iddia ettii gibi ntr ve tarafsz olmad gibi kendiliinden de toplumsal gelimeler zerinde etkide bulunmamaktadr. Aksine, belirli toplumsal ilikiler ierisinde anlamn bulurlar ve belirli dzenlemeleri gerektirirler. Neo-liberal gda rejiminde bu dzenlemeler esas ifadesini, fikri mlkiyet haklar ve patentlerde ve Trkiyede de yakn zamanda kabul edilen Tohum Yasas rneinde olduu gibi, yasal dzenlemelerde bulmaktadr (Yenal, 1999; Lewontin, 2000; McMichael, 2004; zkaya, 2008). Dier bir ifade ile bu teknolojik gelimeler kendisini, toplumsal ilikilerdeki etkilerini, insanln binlerce yllk kolektif bilgi birikimine dayanan teknolojik gelimelere irketler tarafndan el konulmas araclyla gstermektedir. Fikri mlkiyet haklar, sermayenin kk meta reticileri karsndaki egemenliinin yasal zemine tanmasn ifade etmektedir. Bu gelimelere paralel olarak, zerinde durulmas gereken bir dier nokta bu srecin retim ilikilerine yansyan bir model olarak yaygnlamakta olan szlemeli iftilik uygulamalardr. Szlemeli iftilik uygulamalar, neyin, nerede, nasl ve ne zaman retileceine dair kararlar, neredeyse tamamen sermayeye devretmesi ve kk meta reti-

194 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu cilerinin bamszln ve retim srecindeki kontroln krmas asndan merkezi bir neme sahiptir. Szleme ilikisinin sermaye asndan bir dier nemi de, zerinde genetik mdahalelerde bulunulmu tohumu reten irketlerin ayn zamanda zira ilalar gibi dier tarmsal girdileri de reten irketler olduudur. Bu gelimeye bir de ayn irketlerin ya da onlarn taeronlarnn gda sanayi alannda da faaliyet gsterdii eklenirse, sermayenin tarm ve gda ilikilerinin ileri ve geri balantlarnda merkezileme ve younlama eilimlerinin ne gibi bir dnm yaratt daha rahat anlalabilir. Bu almann ana sorunsalna dnecek olursak, temel soru, bu gelimelerin, Trkiyede de nemli bir yer tutan, 1980 ncesi Marksist tarm sorunu tartmalar asndan tarihsel bir krlmann ifadesi olarak okunup okunamayaca zerinedir. Bu tartmalarn temelinde, kapitalist ilikilerin dnya leine yayldka, bir yanda kapitalistlerin dier yanda iilerin yer alaca iki snfl, kutuplam bir toplum yaratacana ynelik klasik Marksist ngrnn, tarmda gereklememi olmas yatmaktadr. Tarm asndan bu beklentiye glge dren temel unsur, metalamam hane emeine ve yine metalamam toprak kullanmna dayanan kk meta reticilerinin, bir yandan yok olurken dier taraftan varlklarn devam ettirmeleridir (Ecevit, 1999; Aydn, 1986a, 1986b). Olduka zengin bir literatr tekil eden bu tartmann detaylarn burada sunmak almann snrlarn amaktadr. Ancak, kyl ekonomisi/kyl toplumlar gibi kavramsallatrmalar bir kenara koyacak olursak, tartmann zenginliini ve derinliini basitletirmek pahasna, kabaca iki ana kamptan bahsetmek mmkndr. Bir yanda tarmn kapitalist koullarda gerekletiini ve tarmda hkim konumu tekil eden kk meta retiminin kapitalizmle girdii iliki ierisinde anlalmas gerektiini ifade eden yaklam; dier yanda feodal, yarfeodal ilikilerin tarmda varln srdrdn ve bu ilikilerin nemsizletirilemeyeceini ifade eden yaklam. Kk meta retimi tartmas yapan kamp da kendi ierisinde ikiye ayrlabilir: Birincisi, kk meta reticilerinin, kapitalist ve emeki karakterin ikisini birden bnyesinde barndran bir kategori olduunu ifade eden yaklamdr. Bu yaklama gre kapitalist karakter, retim aralar zerindeki kontrolden kaynaklanrken, emeki karakter hane emei kullanmna ve kapitalist ilikiler ierisinde art-emeine el konuluyor olmasndan kaynaklanmaktadr. Kendi ierisinde de olduka zengin bir tartmay ve farkl kamplar barndran ikinci yaklama gre ise, kk meta reticilerinin, birikim yapma olanaklarndan yoksun, smrlen bir kategori olarak

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 195 kavramsallatrlmasdr. Bu yaklama gre, kk meta retimi hanesinin birikime ynelik grnen her trl abas, geimlik retimini ve yeniden retimini salama ve varln srdrme abas olarak grlmelidir. Birbirleri ile ve kendi ilerindeki farkllamalarn btn zenginliine ramen, bu tartmann dayand temel zemin, tarmsal retimin yaygn formu olan kk meta retiminde temel retim aralarnn ve emek kullanmnn metalamam karakteri ve retim srecinin sermaye tarafndan dorudan rgtlenmiyor oluudur (Ecevit, 2006-2008). Bu alma asndan yukarda gndeme getirilen soruyu daha ak hale getirecek olursak: sz konusu teknolojik gelimeler ve neoliberal dzenlemeler araclyla bu tarihsel sorun sermaye lehine alm mdr? Ald ise, 1980 ncesi tartmalarn arka plannda yatan sosyalist politik strateji asndan bugn neler sylenebilir? Uluslararas eletirel literatrde birinci soruya verilen hkim yant tereddtsz bir evet olarak grnmektedir. rnein, Uluslararas Sosyoloji Derneinin alt grubu olarak alan Tarm ve Gda Sosyolojisi Aratrma Komitesinin (Research Committee 40) resmi yayn organ International Journal of Sociology of Agriculture and Food dergisi editrlerinden Farshad Araghi (2000: 151) bahsi geen gelimeler ve dzenlemelerden u sonucu kartmaktadr: Bir kyl, retim aralarnn bazlarna sahip olabilir (snrl bir miktar topran mlkiyeti gibi); ancak geimlik aralarna piyasa d yollar araclyla eriimini kaybetmitir. Toprak mlkiyetini muhafaza eden fakat retim srecindeki kontroln kaybeden kyl iin durum budur. Ne retecekleri, tarm-gda irketleri (ya da onlarn taeronlar) tarafndan kararlatrlmaktadr. (2000: 151) Bu yaklam asndan, proleterleme tartmas balamnda geim aralar ile retim aralar arasndaki ayrm kritik bir rol oynamaktadr. Benzer bir yaklamla, Lewontin (2000: 97) proleterlemenin z, bir kimsenin kendi emek sreci zerindeki kontroln kaybetmesi ve o emein rnne yabanclamasndadr demektedir. Bu noktada, sermaye kurulular tarafndan toprak mlkiyeti balamnda gerekletirilmeye allan dzenlemeler de her ne kadar bu dzenlemeler kk meta reticilerinin mlkiyet hakkn elinden almasa da, hatta yer yer bu hakk toprak reformu araclyla bizzat kendisi de verse topran geim arac olma zelliine son verme abas olarak grlebilir.11
Bu noktaya dikkatlerimizi eken Kocaeli niversitesi retim yesi Aynur zuurluya teekkr ederiz.
11

196 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 1980 ncesi tarm sorunu tartmalarnda da nemli bir yeri olan ve Journal of Peasant Studies ve Journal of Agrarian Change dergileri gibi ilgili literatrn nemli dergilerinin editrln yapm Henry Bernsteinin konuya ilikin yaklam, tartmann geni kapsamn iaret etmesi asndan olduka nemlidir. Klasik tarm sorununu esas olarak sermayenin, zellikle de sanayi sermayesinin bir sorunu olarak gren ve temel meselenin de kapitalizme ve onun eitli elerinin mantna ynelik bir gei (daha ucuz temel gda rnleri araclyla emek gc maliyetini drmek; sanayileme iin birikim fonu salamak veya bunu kolaylatrmak) olduunu ifade eden Henry Bernstein (2002: 452, kr. 2004) bu konuda u betimlemeyi yapmaktadr: Kapitalizme gei(ler) balamnda, ortaya kmakta olan kapitalizmin bu iki belirleyici snf [emek ve sermaye] feodalizmi, daha genel olarak kapitalizm ncesi toplumsal ilikileri ve pratikleri ortadan kaldrmak / dntrmek karnda ortaklat oranda, bunun sermayenin olduu kadar emein de tarm sorunu olduu varsayld. yleyse burada ortaya konan argman klasik tarm sorununun kresel lekteki sermaye iin artk bir nem arz etmediidir. Btn saaklanmalaryla beraber, ar retim, gerekten de artk gnmz kapitalist tarmnn kilit yapsal gerilimi olarak yerlemitir. Kapsaml bir sanayileme ve cretli istihdam yaratcs olan ulusal kalknmann/birikimin temeli olarak sermayenin tarm sorunu, Gneyin daha fakir lkelerinin pek ounda zlmeden dnya leinde zlmtr. Trkiyede son dnemde gerekletirilen almalar da benzer sonulara iaret etmektedir.12 rnein, Umut Ulukan (2009) Bursann Karacabey lesine bal Sultaniye Kynde, sanayi tipi domates retiminde szlemeli iftilii sorunsallatrd doktora almasna dayanarak, szlemeli iftilik uygulamalarnn kk meta reticilerini yerinde/kendi topranda iiletirdii sonucuna ulaabileceimizi ifade etmektedir. zuurlu (2009) Trkiye leinde gerekletirdii nitel aratrmasndan hareketle Trkiyede kk meta reticilerinin ii-

Belirtmek gerekir ki, lkemizde bu tartma olduka snrl bir dzeydedir. Bunun nedeni olarak, 1980 sonras srete, ierisinde bulunulan politik atmosferin de etkisiyle, tarm tartmalarnn 1980 ncesine kyasla sosyolojik ve politik ieriinden gittike uzaklam olmas ve iktisat, tarm ekonomisi, ziraat faklteleri gibi alanlarn disipliner kapsamyla snrlanml gsterilebilir. Ancak tarm ve gda ilikilerinde yaanan sorunlarn nemi dnldnde, tarm sorununun yeni ieriiyle beraber toplum bilimlerinin ve politikann gndemine yakn zamanda yerleecei ngrlebilir.
12

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 197 leme eilimine kk meta retimi kapan ve ky ayakl iiler kavramlar araclyla iaret etmektedir: Artk ... hane emeini tarmsal retime maksimum dzey ve younlukta srerken, gereksinimlerini de minimize edebilen; ancak her iki eilimi de, geimlik retim stratejisi temelinde, meta-d alanlarn inas eklinde gerekletiren bir kyl kategorisi, Anadolu ve Rumeli kylerinde mevcut deildir. Bugn meta-d alanlar aabilmesi ve o alanlarda, bu zamana kadar olduu gibi, kendi zerk varln ve hane emeini zgrce kullanabilme yeteneini yeniden kazanabilmesi, sermaye nfuzunu geri pskrtecek kolektif bir meydan okumann organik paras olmasyla mmkndr. Bir bakma, KM kapan iindeki kk kylln geleneksel kyl zelliklerine dnebilmeleri, ii snf gibi davranabilmeleriyle mmkndr. Kanmzca bu tespitler, olmu bitmi bir srecin kesin sonucu olarak deil, Trkiye tarmnda belirgin bir eilim olarak proterlemenin varlna, daha da nemlisi bu eilimin 1980 ncesi ilikilerle kyaslandnda farkl ve yeni ieriine (sermayenin tarmsal ilikileri dorudan rgtlemesi) vurgu eklinde yorumlanmaldr. Elbette bu gzlemlerin blgeler aras ve tarmsal rnler temelindeki farkllamay dikkate alan aratrmalarla zenginletirilmesine ihtiya vardr.

SONU YERNE
1980 ncesi tarm tartmalarnn kuramsal sorunsallar, ierisinde bulunduu politik balam ve snf mcadelesinin durumuna uygun bir ekilde anlamn bulmaktayd. Latin Amerika ve Hindistan tartmalarna paralel olarak Trkiyede de, Korkut Boratav ve Muzaffer lhan Erdost isimleriyle anlan tarm sorunu tartmas da dorudan doruya bamszlk, devrim ve emeki iktidar gibi siyas hedeflerin gerekletirilmesi iin gerekli programatik ve stratejik belirlemelerin ayrlmaz bir paras olarak gndeme geldi (Kaymak, 2009; ayrca baknz: Seddon ve Margulies, 1982). Bir baka ekilde ifade edecek olursak 1980 ncesi tarm sorunu tartmalarnn arkasnda eit, adil ve zgr bir toplum ina etmek iin ne yapmalyz sorusu yatmakta idi. 1980 sonras srete, sermayenin bu eitliki projeler karsndaki zaferi ile birlikte bu sorunun tarihsel ve politik bir krlmaya uradndan bahsedilebilir. Kreselleme kavramnn hegemonyasna tekabl eden 1990larla birlikte, artk temel soru, pasif bir konumun yan sra derin bir yenilmilik duygusunu da yanstan sermaye, kresel lekte

198 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tahakkmn arttrmak iin ne yapyor sorusuna dnmtr. Tarm ve gda sosyolojisinin de, esas olarak, bu ortamn rn olarak ekillendii sylenebilir. Bu noktada ilgili literatr konumuz asndan iki temel eletiriye aktr. Birincisi, ierisinde bulunulan politik ortamn da etkisiyle sermayeye atfedilen devasa ve neredeyse kar konulmaz g, literatrn toprak mlkiyetinin kk meta reticilerinin mcadeleleri asndan tad nemi gz ard etmesine vesile olmutur. Bir dier ifade ile, genel olarak klasik tarm sorununun ve zel olarak da toprak mlkiyetinin kresel lekteki sermaye iin artk merkezi bir nem tamadn ifade etmek, ayn zamanda toprak mlkiyetine dair alternatif bir dzenlemenin de bir o kadar nemli hale geldiini ifade ederken, literatr yalnzca birincisine odaklanm grnmektedir. kinci eletiri noktas, sermayeye atfedilen gce paralel olarak, genel kreselleme literatrnn yansmas olarak az-gelimilik, emperyalizm, geri kapitalizm gibi kavramsallatrmalarn ihmal edilmesine yneliktir. Bu basite, bir kavramlar aras tercih olarak deil, dnya ekonomisinin eitsiz ve hiyerarik doasn ihmal etmek ve bu erevede politik nermeler retmek olarak grlmelidir. lgili literatrde de alternatif mcadelelere ancak ulus-ar bir karakter tayorsa yer verilmekte ve ulusal lekte yaplabilecek dzenlemeler ihmal edilmektedir. 1980 sonras srecin emekiler asndan sergilenmesine byk bir katk yapm olmakla beraber, artk sermayenin ne yapt sorusu ilevini tamamlam grnmektedir. Kanmzca yaplmas gereken analizin merkezine sadece politik sonular itibariyle deil, metodolojik bir nerme olarak da mcadelenin, ne yapmalyz sorusunun tekrar yerletirilmesidir. Bu bir kartlk olarak deil sermaye ilikisinin tahliline derinlik kazandracak bir nokta olarak da grlmelidir. Bylesi bir tahlilde ulus leinin politik mcadele asndan nemi dnya ekonomisinin hiyerarik ve eitsiz yapsndan kaynaklanmaktadr. Bir dier ifade ile, bu makale boyunca neo-liberal politikalar ve teknolojik gelimeler temelinde tartmaya allan, sermayenin tahakkmn arttrmas dnya ekonomisinin eitsiz ve hiyerarik yapsna uygun olarak Trkiye gibi az-gelimi lkelerde geri ilikileri muhafaza ederek, iselletirirek gereklemek olduudur.13 Kk meta reticilerinin varlk koullarnn, hkim metalama ve proleterleme srelerine ramen, deersizleme temelinde gereklemeye devam ediyor oluu, bu noktann en ak gstergelerinden biridir. Burada deersizlemeden kast, temel olarak unlardr: emek-gcnn metalamasna ramen
13

Bu noktann detayl bir deerlendirmesi iin baknz Ecevit vd. (2009).

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 199 geimlik retimin varln devam ettirmesi (baknz Aydn, 2001); yeniden retim koullarnn (yaam standardnn) ulusal ve evrensel standartlarn altnda gereklemesi; kamusal kaynakl sosyal refah yapsnn (eitim, kltr, salk sosyal gvenlik, sigorta konut, ulam, evre, vb.) marjinallii, emek gc kapsamnda ve ona bal snfsal ilikiler temelinde, siyasal rgtlenmelerin snrll; toplumsal szleme koullarnn gelimemi olmas, dolaysyla, evrensel insan haklarna dayal, zgrlk ve eitlik temelinde demokratik bir yapnn gereklememi olmas (Ecevit vd. 2009: 46). Ksacas, sermayenin kendisini deerlendirmesi, ancak toplumun ounluunun deersizlemesi ile gereklemektedir ve bu durum Trkiye gibi kapitalist ilikilerin geri yanlarnn ar bast lkelerde nemi gnmzde devam etmektedir. Tarm sorununun dnen ieriini yeniden ele almak, deersizleme srelerine direnen ve bu oluumlara son verecek politikalarn gelitirilmesi amacndan bamsz dnlemez.

200 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Araghi, Farshad (2000) The Great Global Enclosure of Our Times: Peasant and the Agrarian Question at the End of The Twentieth Century, Fred Magdoff vd. (der.) Hungry For Profit: The Agribusiness Threat to Farmers, Food, and the Environment, Monthly Review Press, New York. 145-160. Araghi, Farshad (2003) Food Regimes and the Production of Value: Some Methodological Issues, Journal of Peasant Studies, 30(2) (4170). Araghi, Farshad (2006) The Global Working Day and the Global Worker: Globalization and the Politics of Food, Amerikan Sosyoloji Dernei 101. Yllk Bulumasnda sunulmu tebli, 11-14 Austos, Montreal, Kanada. Aydn, Zlkf (1986a) Kapitalizm, Tarm Sorunu ve Azgelimi lkeler (I), 11. Tez, 3 (126-156). Aydn, Zlkf (1986b) Kapitalizm, Tarm Sorunu ve Azgelimi lkeler (II), 11. Tez, 4 (171- 216). Aydn, Zlkf (2001) Yapsal Uyum Politikalar ve Krsal Alanda Beka Stratejilerinin zelletirilmesi: Skenin Tuzburgaz ve Sivrihisarn Knk Kyleri rnei, Toplum ve Bilim, 88 (11-31). Bernstein, Henry (2002) Land Reform: Taking a Long(er) View, Journal of Agrarian Change, 2(4) (433-463). Bernstein, Henry (2004) Changing Before Our Very Eyes: Agrarian Questions and the Politics of Land in Capitalism Today, Journal of Agrarian Change, 4(1-2) (190-225). Bonanno, Alessandro; Busch, Lawrence; Friedland, William; Gouveia, Lourdes; and Enzo Mingione (der.), 1994, From Columbus to ConAgra: The Globalization of Agriculture and Food, University Press of Kansas, Kansas. Buttel, Frederick H. (2001) Some Reflections on Late Twentieth Century Agrarian Political Economy, Cadernos de Cincia & Technology,18(2) (11-36). Buttel Frederick H. ve Goodman David (1989) Class, State, Technology and International Food Regimes: An Introduction to recent trends in the sociology and political economy of agriculture, Sociologia Ruralis, XXIX (supp. 2) (86-92).

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 201 Bke, Atakan (2008) Globalization, Transnationalization and Imperialism: Evaluation of Sociology of Agriculture and Food in the Case of Turkey, Baslmam Yksek Lisans Tezi, ODT Sosyoloji Blm, Danman: Prof. Dr. Mehmet Ecevit. Ecevit, Mehmet C. (1999) Krsal Trkiyenin Deiim Dinamikleri: Gkeaa Ky Monografisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara Ecevit, Mehmet C. (2006) Ulustesileme ve Kk Kylln Yaam ve Direnme Koullar, Ceyhun Grkan vd. (der.) Kresellemeye Gneyden Tepkiler, Ankara: Dipnot Yaynlar, 341-348. Ecevit, Mehmet C. (2006-2008) baslmam Ekin-Besin (Tarm-Gda) Atlyesi (EBA) Seminerleri. Ecevit, Mehmet C. N. Karkner, A. Bke, (2009) Ky Sosyolojisinin Daraltlm Kapsamndan, Tarm-Gda-Kyllk likilerine, Mlkiye, 262, (41-61). Fine, Ben, M. Heasman, J. Wright (1996) Consumption in the Age of Affluence: The World of Food, Routledge Press, London ve New York. Friedmann, Harriet (1982) The Political Economy of Food: The Rise and the Fall of the Postwar International Food Order, The American Journal of Sociology, 88 (Supplement: Marxist Inquiries: Studies of Labor, Class, and States) (248-286). Friedmann, Harriet (1993) The Political Economy of Food: A Global Crisis, New Left Review, 197 (29-57). Friedmann, Harriet (2004) From Colonialism to Green Capitalism: Social Movements and Emergence of Food Regimes, XI. Dnya Kr Sosyolojisi Kongresine sunulmu tebli, Trondheim, Temmuz. Friedmann, Harriet ve Philip McMichael (1989) Agriculture and the State System: The rise and decline of national agricultures, 1870 to the present, Sociologia Ruralis, XXIX(2) (93-117). Goodman, David ve Michael Watts (1994) Reconfiguring the Rural or Fording the Divide?: Capitalist Restructuring and the Global AgroFood System, Journal of Peasant Studies, 22(1): (1-49). Goodman, David ve Michael Watts (der.) (1997) Globalising Food: Agrarian Questions and Global Restructuring, Routledge, New York ve Londra Gkdemir, F. Kbra (2009) Criticism of Technology in terms of Social Determinism: Perspectives of Scientists From Turkey, Baslmam

202 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Yksek Lisans Tezi, ODT Sosyoloji Blm, Danman: Prof. Dr. Mehmet Ecevit. Harvey, David (2001) The Geography of Capitalist Accumulation: A Reconstruction of the Marxian Theory, der David Harvey, Social Spaces of Capitalism: Towards a Critical Geography, Routledge, New York 237-266. Lewidow, Les (2003) Technological Change as Class Struggle, Alfredo Saad-Filho (der.), Anti-Capitalism A Marxist Introduction, London: Pluto Press, 94-105. Lewontin, R. C. (2000) The Maturing of Capitalist Agriculture: Farmer as Proletarian, Magdoff Fred vd. (der.) Hungry For Profit: The Agribusiness Threat to Farmers, Food, and the Environment, New York: Monthly Review Press, 93-106. Magdoff, Fred; Foster, John Bellamy; Buttel Frederick H. (2000) Hungry For Profit: The Agribusiness Threat to Farmers, Food, and the Environment, Monthly Review Press, New York. McMichael, Philip (2000) Global Food Politics, Magdoff Fred vd. (der.) Hungry For Profit: The Agribusiness Threat to Farmers, Food, and the Environment, New York: Monthly Review Press, 125-144. McMichael, Philip (2004) Global Development and the Corporate Food Regime, XI. Dnya Kr Sosyolojisi Kongresine sunulmu tebli, Trondheim, Temmuz. zkaya, Tayfun (2008) Tohumda Tekelleme ve Etkileri www.ekolojistler.org/tohumda-tekelleme-ve-etkileri-prof.-dr.-tayfunzkaya.html (03.12.2009). zkaya, Tayfun (2009) Tarm Modellerinin Mlkiyete Yansmalar: Endstriyel Tarm Kyl Tarm, Toprak Mlkiyeti Sempozyumuna sunulmu tebli, 17 Aralk, ODT Mezunlar Dernei Vinelik Tesisleri, Ankara. zuurlu, Metin (2009) Trkiyede Kr ve Kent Emekilerinin Durumu, Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine sunulmu tebli, TSBD, 10 Aralk, ODT, Ankara. Seddon, David and Ronnie Margulies (1982) The Politics of the Agrarian Question in Turkey: Review of a Debate, Journal of Peasant Studies, 11(3). Ulukan, Umut (2009) Trkiye Tarmnda Yapsal Dnm ve Szlemeli iftilik: Bursa rnei, SAV Yaynlar, stanbul.

Gnmz Kapitalist Tarmnda Kk Meta retimi 203 Yenal, Zafer (1999) Food TNCs, Intellectual Property Investments and Post-Fordist Food Consumption: The Case of Unilever and Nestl in Turkey, International Journal of Sociology of Agriculture and Food, 8 (21-34). Yenal, Zafer (2001) Trkiyede Tarm ve Gda retiminin Yeniden Yaplanmas ve Uluslararaslamas, Toplum ve Bilim, 88 (32-54). Yldzolu, Ergin (2008) Neo-liberalizm ve Kyllk, Dnya Gda Gn Gda Egemenlii Konferansna sunulmu tebli, TMMOB Kimya Mhendisleri Odas ve TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 17 Ekim, Ankara.

KRESELLEME, FARKLILAAN KK META RETM VE KIRSAL KADININ MLKYET SAHPLK LKLER

Mina FURAT

Bu alma kapsamnda, krsal kadnn ekonomi-politik ve toplumsal konumu, kreselleme srecindeki kk meta retiminin farkllamas ve tarmsal politikalardaki dnmle ilikilendirelerek analiz edilecektir. Krsal kadnn konumu, genel olarak kreselleme srecinden, neoliberal krsal politikalardan ve krsal alandaki ataerkil ekonomik ve sosyal yapdan nasl etkilendii ile ilikili olarak incelenecektir. Bu almann amac, kreselleme srecinde deien krsal ilikileri genel olarak kadnn toplumsal konumunu, zel olarak da bu kapsamda kadnn iine girdii mlkiyet/sahiplik ilikilerini dikkate alarak incelemektir. eken, ten ve Ateolunun de belirttikleri zerine (2008: 81), kreselleme olgusu zerinde anlalabilen bir kavram olmaktan uzakta ve ok boyutlu bir konudur. Onlarn da ekenden alntlayarak tanmladklar gibi (2003: 8) kreselleme; dnya genelinde mallarn, hizmetlerin, finansal piyasalarn, yatrmlarn, teknolojinin, retim faktrlerinin, bilginin, eitimin, kltr, hukuk, siyaset ve evresel faktr gibi ortak deerlerin srekli ve hzl bir biimde blgesel veya ulusal snrlar aarak uluslararaslama hatta ulusarlama srecidir. Baka bir ekilde ifade edersek, Bononona ve dierlerinin (1994:1- 3) de ifade ettii gibi kreselleme; kapitalist sistemde retim, finans ve sosyo-ekonomik kontroln arasndaki ilikilerin ve ulaslararas i blmmnn deitii, niteliksel bir dnm sreci olarak betimlenebilir. Bu sre; sermaye, mal ve emek gcnn eskisine oranla ok daha hzl yer deitirdii, sermayenin btnlemesinin hzland ve retim sermayesinin ulusarlat, ulus devletin ekonomik etkilerinin ve sosyal politikalarnn azald ve bunun yerine uluslararas kurumlarn (IMF, DB ve DT gibi) oluturduklar ve uygulanmasn saladklar neo-liberal politikalarn etkinliklerinin artt bir dnem oluturuyor. Krsal kadnn konumunu, Trkiye tarmnn kreselleme srecinde yeniden yaplandrlmasyla ve bunun kk meta retimine etkisiyle

Nide niversitesi Sosyoloji Blm Aratrma Grevlisi - ODT Sosyoloji Blm Doktora rencisi

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 205 ilikilendirerek incelemek gerekir. Bu yzden, ncellikle neoliberal politikalarn etkisi ve tarmsal retim ve pazarlama ilikilerinin deiimiyle ilikilendirilerek kk meta retiminin farkllamas sorunsallatrlacaktr. ncelikle, neoliberal politikalar, teknolojinin gelimesi ve yaygnlamas, pazar ekonomisi, balamnda kresellemeyle birlikte Trkiye tarmnn geirdii dnm ele alnacaktr.

KRESELLEME, NEOLBERAL TARIM POLTKALARI VE KK META RETCL

lk olarak kreselleme srecinde tarmn geirdii dnm kapitalizmin tarihsel gelimesiyle ve neo-liberal ekonomik politikalarla ilikilendirmekte fayda vardr. 1970lerden sonra kapitalist gelime srecinde ekonomik gelimenin temel zellikleri emein yer deitirmesi, tarmn ticarilemesi ve kyden kente g olmutur. Gelimekte olan lkelerde IMFnin zorlad yapsal kalknma programlar devletin yeniden retime ynelik sosyal programlarn birdenbire kestii iin yoksulluu ve eitsizlii arttrmtr. Trkiyede, neoliberal politikalarn az gelimi lkelerin tarm politikalarnn belirlenmesinde zellikle 1980ler sonrasnda etkili olmaya balamasyla tarm yeniden yaplanmasgereklemitir. Dier bir deyile neo-liberal politikalar tarm sektrnn kresel dzeyde yeniden yaplanmasn da ngrmektedir. Bu yeniden yaplandrma tarmsal rnlerin kalitelerine gre belirli standartlar getirilmesi, teknolojinin tarmsal retimdeki rgtlenmeyi ve girdileri deitirmesi- genetii deitirilmi tohumlarn ve onlara bal dier rnlerin kullanlmas-, tarmsal rn piyasalarnda gmrk snrlarnn kaldrlmas- kresel Pazar ekonomisinin genilemesi- gibi yeni siyasalar iermektedir. Bu siyasalarn uygulanmas srecinde gelimi lkeler ve az gelimi lkeler arasndaki g ilikileri de etkili olmaktadr. zellikle Uluslararas Para Fonu ve Dnya Ticaret rgt gibi uluslarasars kurulular bu siyasalarn uygulanmasn az gelimi lkelere zorunlu klmaktadr. Bu neoliberal politikalar erevesinde az gelimi devletler tarmsal desteklerini giderek azaltma ve hatta tarmsal desteklerini kesmeye balamlardr. zellikle rn destekleme almlar, kredi destekleri, tarmsal aratrma gelitirme faaliyetleri azaltlmakta, tarmsal girdi ve bilgi salamaya ynelik siyasalar terk edilmekte, tarmsal devlet kurum/kurulular lavedilmektedir. Buna karn gelimi lkelerde ise devletler tarmsal rnlere ucuz girdi (tohum, gbre ve ila gibi) salayarak, aratrma ve gelitirme faaliyetlerini

206 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu destekleyerek, rnlerine lojistik destek vererek tarmsal retimin uluslararas pazarda rekabet gcn arttrmaktr (zkaya, 2006: 37). KSSGM (2000) verilerine gre, Trk krsal kesiminde, genel zellikleri dikatte alndnda, aile retimi ve kk reticiliinin baat olduu grlmektedir. Kreselleme srecinde tarmn dnmn aklarken Trkiyede tarmsal retimde, Orann (2006:328) da belirttii zere daha ok, kk ve ok sayda dank paral reticilerin egemen olduu, yani kk meta retiminin yaygn retim tarz olduunu aklda bulundurmak gerekir. Bu durum, hem teknolojik gelimelerin tarma uygulanmasn hem de girdilerin kullanmn maliyetleri yksek oranda arttrd iin zorlatran bir faktrdr. Bu yzden, zellikle 1980 sonras neo-liberal politikalar, tarmsal retimdeki devlet desteinin azalmasyla Trkiyede tarmsal retimin yaygn reticisi olan kk meta reticilerinin varlklarn devam ettirebilme koullarn daha da zorlatryor, kk meta retiminin farkllamasn beraberinde getiriyor. Gelimi lkelerde sermaye ve teknoloji youn retim yaplabilmesi ve genellikle byk toprak sahipliinin yaygn olmas da tarmsal verimi arttran faktrlerden biridir. Bylece devlet tarmsal rnlerde belirlenmi standartlara ucuz maliyetle ulalmasn da salam olur. Bunlarn btn de gelimi lkelerin tarmsal rnleriyle az gelimi lkelerin tarmsal rnlerinin pazara eitsiz koullarda girmesine neden olmaktadr. Kresellemenin etkilerinden bir olarak, sermayenin, tarma daha youn ve yaygn bir ekilde girmesi, kk meta reticisini etkileyen faktrlerden bir dieri olarak ortaya kyor. Doann (2006: 50) Yenaldan aktararak bahsettii zere, Trkiye de 1980li yllardan beri neoliberal politikalarn uygulanmasyla hem yurt ii hem de yurtdndaki zel sektrn devlet iletmelerini satn almas ya da devletin yeni iletmelerin almasn tevik etmesi sz konusudur. Bu durumda tarm sektrnde devletin aradan kmasyla, devletin sermaye ile dorudan ilikisi krlm, kyl sermaye karnda yanlz braklmtr. Neo-liberal anlay erevesinde artk devlet kylye tarmsal girdi iin destek vermemekte, yksek fiyattan rn alm yapmamakta, tarm teknolojisiyle ilgili olarak gerekli aratrma gelitirme faaliyetlerinde bulunmamaktadr. Ayrca kreselleme srecinde uluslararas kurulularn ynlendirmeleriyle Trkiye de belli tarmsal rnlerde uzmanlama, belli rnlerden ise vazgeme politikas uygulanmaktadr. Buna neden olan temel

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 207 etken ise retimin uluslararas pazarda talep dengesine gre oluturulmasdr. Kyl artk uluslaras pazarda daha fazla talep olan rnlere ynelmitir. Bu denge daha nce de vurguland zere tarm rnlerinde zellemeye gtrrken tarm rnlerinde ithalat artrmaktadr. Ackera (2004: 27) gre, kreselleme srecinde, gelimekte olan lkelerdeki kalknmann kyl tarmnn yerine irketlemi tarm faaliyetleri veya ucuz tarmsal ithalat yerletirerek, tarmda gnlk hayatn parasal olmayan yeniden retimini, yani metalamam yeniden retimi zorlatrdn belirtmitir. Kreselleme srecinde, tarmsal retimin geirdii yapsal deiimden bahsedilirken zerinde durulmas gereken konulardan biri de yeil devrimdir. Kandiyoti (1985: 13), yeil devrimde; kimyasal gbreler, bcek ldrc ilalar ve sulamayla birlikte geni rn eitliliinde yksek verim alnmasn nc dnya lkelerinin gda krizine zm olarak sunulduuna deinir ancak yeil devrimin krsal yapda eitsizlikleri arttrdna da dikkati eker. nk yeil devrimde ancak toprak sahipleri ve arazide alacak emek gc kiralayabilen ve tarmsal kredilere ulaabilen reticiler yarar salamaktadr. Ayrca bu retim yeterli gdaya ulama imknlarn arttrmamaktadr. Bu durum toplumsal eitsizlikleri derinletirdii gibi kk meta reticiliinin de zlmesine de neden olur. Ulusar firmalarn tarmsal girdileri bir btn halinde retmeleri ve pazarlamalar kk meta reticisinin retim koullarn ve pazarda rekabet koullarn deitiren bir unsur olarak ortaya kyor. McMicheala gre (2001: 219), girdi reten byk tarm tekelleri tohumlaryla beraber o tohumla uyumlu gbrelerini ve ilalarn da kullanmay zorunlu hale getiriyor ve bu durum kk kyly kresel pazarda daha da savunmasz hale getiriyor. Biyomhendislik alann gelimesi sz konusu olmakta ve bu alann tarmdaki izdmlerine bakldnda ise belirgin ekilde emek srecinin deitiirdiini, yapsal ilikileri dnme urattn belirtmek gerekir. Bylece kyl iin tarmsal retimin maliyeti artmakta ve ulusar sermayenin oluturduu koullarda almaya mecbur kalmaktadr. Bu srete ulusar irketlerle kyl arasnda szlemeli iftilik denilen belirli standartlarda retim yapmaya dayal, retimin rgtlenmesi ulusar irket tarafndan belirlenen, retim srecinin irket gzetiminde olduu bir rgtlenme biimi olumutur. Bu rgtlenme biimiyle, az gelimi bir lke olan Trkiyede de eitli tarmsal rnlerde,

208 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kyl, szlemeli ifti olarak alarak kresel ekonomiye dhil olmaya balamtr. Bu retim biiminde, kk meta reticisi retim aralarnn mlkiyetine sahip grnse de (tarla, traktr ve hertrl tarmsal girdi) hangi koullarda ve hangi tarmsal girdilerle retim yapt irket tarafndan belirlenmektedir. Ayrca rnlerin istenildii gibi olmamas koullunda risk kk meta reticisine aittir. Bu retim biiminin kk meta reticiliinin devamlln nasl etkileyecei olduka tartmaldr. nk bu srete, irketin belirledii koullarda ama riski kendisi stlenerek retim yapan kk meta reticisi sosyal gvencesi olmayan bir tarmsal ii konumda almak durumunda kalyor. Ecevit and Ecevit (2002) Ordu ilinin andr kynde yaptklar almada krsal yoksulluu tarmsal emein yeniden retememe koul ve eilimleri olarak tanmlamlardr. Bu alma da, temel emek kullanm formu grlmtr:1-geimlik retim ve fndk retiminde hane/aile emei, 2- uzun sreli balklkta balk iilii ve 3-il snrlar dnda inaat ve hizmet sektrlerinde mevsimlik cretli iilik. Bu alma da grld gibi, tarmsal yoksulluk durumunda, kk meta retici haneleri tarafndan, tarmsal retimin kadnlar tarafndan srdrld ve hanenin erkeklerinin ii olarak almasyla gelir getirici faaliyetler yapt bir retim organizasyonu da oluturulabilir. Yukarda belirtilen faktrlerin etkisiyle kk meta reticiliinin varln devam ettirebilecei koullar beka stratejileri olarak tartlyor. Aydn (2001: 22) de belirttii zere beka stratejileri yeni gelir kaynaklar yaratmaya ynelik stratejiler; birikmi kaynaklar harcama ve borlanmaya dayal stratejiler ve tketimi snrlama, maliyeti drme biimindeki stratejiler olarak ifade ediyor. Bu stratejiler kk meta reticilerinin, emein yeniden retim maaliyetini ve retimin maaliyetini en aza indirerek varlklarn srdrmeye ynelik almalardr. Ama bu stratejilere ramen kk meta reticisi tarmsal retimi brakp ehre g edebilir, szlemeli ifti olarak alabilir veya erkeklerin ehire ii olarak g ettii ama tarmsal faaliyetin kadnlarn yrtt bir retim organizasyonu yaplabilir.

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 209

KRESELLEME, TRKYE TARIMI VE KIRSAL KADIN

Kresellemenin Trkiye tarmna etkilerini belirttikten sonra toplumsal cinsiyeti dikkate alan bir bak asyla kreselleen tarm yeniden deerlendirmek gereklidir. nk tarmdaki kresellemenin, tarmsal retimde zaten sregelen kadnn eitsiz konumunu daha da derinleirdiini, erkekten ve kyl ailesinden bamsz olarak kadn etkilediini dnmek gerekir. Acker (2004: 20) de toplumsal cinsiyet analizinin kadnlarn ve erkeklerin gnlk deneyimleri arasndaki farkllklarn ve gncel kresel sorunlarn anlalabilmesi iin kreselleme analizine dhil edilmesi gerektiini belirtir. Ona gre toplumsal cinsiyet kavram kadn ve erkek arasndaki farkllklar, ayrmlar ve eitsizliklerin anlalabilmesi iin kreselleme analizinde kullanlmaldr. Acker (2004: 23) toplumsal cinsiyetin kreselleme srecine temel eilimle ikin olduunu savunur. Bu temel eilimlerden ilki olarak kapitalist retimle insann yeniden retiminin birbirinden ayrlmasnn ulusar irketlerin yeniden retim srecinde sorumluluk almaktan kanmalarn gsterir. Bu ayrlmann etkisiyle artk irketler kendilerini alanlarnn ve ailelerinin yeniden retiminden sorumlu tutmamaktadrlar. Sermayenin dnda devlette iinin yeniden retimini salayacak koullarn (salk sigortas, ucuz konut, emeklilik gvencesi gibi) yaratlmasnda sorumluluk almamaktadr. Bunu kolaylatran belli bal nedenlerden biri ise retimlerini en ucuz emei ve en asgari retim maliyetini salayabildikleri az gelimi lkelere kaydrabilmeleri ve postfordist veya enformal retime geebilmeleridir. Bylece retim sreci en asgari maliyet ve en azami kr salamalar dorultusunda kurulabilmektedir. Bunu salamak iin retim maliyetlerini en asgari dzeye indirecek az gelimi lkede retim yapan, ucuz emei (en ucuz kadn emei) kullanan ve evreye duyarll gstermeyen bir retim rgtlenmesi tasarlamaktadrlar. Bu durum zellikle kresellemenin etkisiyle artan oranda giderek retim srecinin ve yeniden retim srecinin birbirinden ayrlmasna ve retimin sermaye birikimi hedefiyle rgtlenmesine ve insanlarn yeniden retim ve hayatta kalma (bekaa) ihtiyalarnn dikkate alnmamasna neden olmaktadr. Bu durumu Trkiyede krsal kadnlarla ilikilendirirsek, kresellemenin kk reticinin geimlik retiminin giderek zorlatn, bunun da geimlik retimin temel cretsiz iisi olan kadnn yaam koullarn daha da gletirdiini syleyebiliriz.

210 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Bu faktrlerden ikincisi olarak, Acker baskn erkekliin kreselleme srecinde nemli bir faktr olduunu syler. Bu analize gre, erkein iktidar sermaye, bilgi ve teknoloji sahibi olmasyla kuruluyor. Baskn erkeklik, kr arttrmay ve kendi mlkiyetinin bekaasn nemseyen ve evreye verdii zararlar nemsemeyen karar alc olarak kuruluyor. Bunu tarma uyarlarsak tarmsal alanda kadnn roln mlkiyeti devamlln salayan ama hi bir zaman mlkn sahibi olamayan, yeni tarmsal teknolojilerin uygulanmasnda bilgi sahibi olmayan, karar verici olamayan konumda tutuluyor. nc olarak da toplumsal cinsiyetin kreselleme srecinde sermaye iin nemli bir kaynak olduunu belirtir. Bu temelde, kadnn erkekten ucuza almas, erkein yapmad ii yapmas (enformal sektr ve part-time gibi) anlamna gelir. Bu da emein kadnslamas asndan nemlidir. Kadn emeinde dier dikkat ekici bir unsur da kadn emeinin daha ok emek ve sermaye youn rnlerde kullanlyor olmasdr. Bu da kadn emeinin yine daha ok smrlmesine neden olmaktadr. Bu durum genel olarak pazarda emein deerinin dmesine neden olmaktadr. Bunun iz dmlerini tarm sektrnde, gezici tarmsal igc olarak kadnlarn daha fazla almaya balamasnda grebiliriz. Bu faktrlerin dnda kadnn ikincil konumunu kapitalist sistemin yeniden retim alanyla ilikisiyle aklamak mmkndr. Ackerin (2004: 23) belirttii zere kapitalist retim srecinde yeniden retim alan metalamam olduu iin ikincil bir konuma sahiptir. Kadn emei de metalamam yeniden retim alannda harcand iin ikincil olarak grlr. Acker (2004: 25) analizini Elsondan (1994: 42) alntlayarak retim ile yeniden retim arasndaki ayrm parasal olan retim ve parasal olmayan yeniden retim olarak belirleyerek yapar. Bu analize gre, parann emek gcn retimde kullanabilmesi iin baz parasal olmayan sosyal ilikiler btnn emek gcn yeniden retim iine ynlendirmesi gereklidir. Bu parasal olmayan ilikiler kmesi kendi kendine yeteri konumda deildir, parasal ilikilerden bamsz hareket edemez ve parann gcne gre yeniden ekillenir. Ayn ekilde para ekonomisi de toplumsal cinsiyet yaps tarafndan ekillenen cretsiz igc olmadan kendini devam ettiremez. Bu analize gre, parasal olan retim ekonomisi ve parasal olmayan yeniden retim ekonomisi birbirine bal olarak kendilerini devam ettirir. Neo- liberal anlay dorultusunda hazrlanan makro ekonomik politikalar, kendilerinin etkisiyle

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 211 olumsuz ynde deien koullar telafi edecek snrsz cretsiz kadn emek gc olduunu varsayarak oluturulur. Bu politikalar kadnlarn yeniden retim sreciyle yalnzca kendilerinin deil ailelerinin ve iinde yaadklar topluluklarnda temel ihtiyalarn karlayacaklarn varsayarak oluturulur. Ayrca, kadnn ikincil konumunu analiz ederken, kadn emek deerinin dk olmas ve yeniden retim ve retim alannda kullanlmas kresel pazar ve kapitalist sistem iin ok anlamldr. Fine, Gardinerdan alntlayarak (1992: 171) kapitalist sistemde cretlerin dk tutulmasnn kadnn emeinin erkek tarafndan smrlmesiyle salandn syler. nk ev ii emei ve cretli emek arasndaki denge ii ailesinin belli bir dzeyde tketim yapabilmesine gre kurulur. Ona gre (1992: 171) kadnn evde ocuklar ve kocas iin ev ii iler yaparak harcad zaman erkein maayla ters oranda deiir. Gardinerin (1992: 173) ifade ettiine gre, kadn tketebilmek iin ev iinde daha fazla emek harcamak zorunda kalr. Bu sayede, ev-ii emek deer retemese de artk deerin retilmesine emek gcnn deerini ii snfnn fiili geimlik dzeyin altna drerek katkda bulunmu olur. cretsiz ii olarak evde alan kadn da evlilikle birlikte cretli ii olan erkein emeinin yeniden retimini de salam oluyor. Hartman (1990:158) byle bir sistemin evliliklerde deer reten cretli emekle deer retmeyen ev ii emek arasnda bir ikilik ve eitsiz bir deiim ilikisi yarattn ifade eder. Bu eitsiz deiim ilikisi kadnlarn geinebilmek iin ev iindeki retkenlii arttrmalarna ve zaman giderek daha ekonomik olarak kullanmalarna yol aar. Kadnn krsal alanda ikincil konumunun analizini, ataerkilliin ve kapitalizmin ilikisine de deinerek yapmak gerekir. Ataerkil ideoloji yalnz emek srecinde deil, btn toplumsal ilikilere de nufs ederek bu ilikileri erkek egemen temelde rgtler. Hartmann (1990: 169) analizine gre kapitalist sistem ancak ataerkil ilikilerin varl ile varln srdrmektedir. Kapitalist sistemde toplumsal cinsiyet ilikilerinin retilmesi sosyal olarak dayatlmaktadr. Bu yzden, kadnn ev ii emeinden sorumlu olmas kadnn emek piyasasndaki gcn azaltmakta ve kadnn ev ii emeinin ikincil konumu emek piyasas tarafndan pekitirilmektedir. Hartmana gre bu sre biribiriyle atan kapitalist sistemle ataerkil sistemin etkilemiyle oluur. Bu atmann sonucu olarak, erkek hem aile iin verilen cretinden hem de kadnn evde cretsiz almasndan faydalanmaktadr. Hartman (1990:148) byle-

212 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu likle kapitalismin gelimesinin ataerkil kurumlar dntrdn ve ataerkillikle kapitalism arasndaki uzlamann kadn bir ksr dngye soktuunu iddia etmektedir. Kapitalizm ve ataerkillik ilikisi ise farkl toplumsal dinamiklerle deerlendirmek olasdr. Meillaoux krsal alanda ataekerliin ve kapitalizmin ilikisini, kadnn dourganlnn kontrol zerinden aklamtr. Kandiyoti Meillaouxdan (1985: 7) alnt yaparak, krsal kadnn, emek gcnn baklmas ve yeniden retilmesi, ocuklarn ve yallarn bakm ve yemek yapmak gibi ilerin yannda evin tketimi iin hayvan bakm, tarmsal iler, kk meta retimi, su tama, odun toplama gibi aslnda retken olan ileri de stlendiini belirtiyor. Kadnlar bu ekilde aslnda retime katlsalarda, kadnn dourgan (douran) olarak deerinin onlarn retici olarak stat elde etmelerine engel olduunu iddia ediyor. Bu analize gre, krsal alanda insann yeniden retilmesi zerindeki kontrol salamak iin kadn zerindeki bask ve kontrol kuruluyor. Bu kontrol de kadnn ikincil konumunu pekitiriyor, sosyal yeniden retimi dzenlemekte belirleyici oluyor ve geimlik retimin yaplmasn salyor. Beneria (1980: 11) krsal toplumlarda cinsiyete dayal i blmn analiz ettii makalesinde ev ii emei olmayan retimin be ana unsurla aklamtr. lk olarak retimde yapt ilerin kadnn fiziksel hareketliliini kstlayan ve yeniden retim ileviyle birlikte srdrlebilir faaliyetler olduunu belirtiyor. kinci olarak, krsal kadnn retimdeki faaliyetlerinin snfsal durumlarna gre deitiini, kk meta reticilii yaplan iftliklerde kadnlarn retimde altn vurguluyor. nc olarak, kadnlarn retim srecinde ya hiyerarisine tabi olduklarn sylyor. Drdnc olarak, kadnlarn genel olarak yaptklar ek gelir getirici retim faaliyetlerinin de ev ilerinin bir zants ya da benzeri olduuna ama arada srada su tamak gibi ar iler de yaptklarna deiniyor. Beinci olaraksa, eer cret kazanyorlarsa en az kalc ve en dk cretli ilerde altklarn da belirtiyor. Bunlara ek olarak, kreselleme sreciyle beraber emek gcnn kadnslamasnn tarm sektr iin de, tarm sektrnn giderek yoksullamasyla beraber geerli olmaya balad grlmektedir. Bu durumu, Kantar ve Budak (2001:108) da dnya da retimin % 50sinden fazlasnn kadnlar tarafndan yapld, Trkiyede alan kadnlarn %74nn tarmda altn, kyden kente g edenlerin %53,7sinin erkeklerin oluturduunu belirterek aklyorlar. Ayrca,

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 213 Gnaydnn (2003: 132) da belirttii zere; kreselleme srecinde, tarmsal retimden emek youn ve az gelir getiren bir retim sektr olmasyla erkeklerin ayrlarak tarmdaki igcnn kadnslamas eilimi domaktadr. Kresellemenin Trkiye tarmna ve dolaysyla kk meta retimine etkisini incelerken tarmdaki kadn emeinin, Trkiyede yaygn retim tarz olan kk meta retiminin srdrlmesi iin hayati neme sahip olduu dnlmektedir. Ecevitin (1994:) de belirttii gibi, krsal ataerkil yaplar iinde kadnn konumu; kadnn genel olarak mlkiyet biimi ve zel olarak da toprakta mlk sahibi olma, retim organizasyonu ve srecinde karar alabilme ve uygulayabilme olanaklar, krdaki geimlik yapnn srdrlmesindeki rol, kadnn retim ve yeniden retim ilikilerinin btnndeki konumu benzeri temel unsurlar dikkate alnarak anlalabilir. KSGMye gre (2000: 17), Trkiyede egemen olan retim biimi, geleneksel yapda hane tipi retimdir. Bu retim tipi, tarmsal topraklarn hane halk tarafndan ilendii, dolaysyla geimlik retimin olduu kk meta retim tipidir. Bu retim tarznda kadn cretsiz aile iisi olarak retimde yer alr. Erkek de cretsiz tarmsal retim de yer alsa da kadn, erkekten farkl olarak, ne retimi yaplacana karar verme, retim ile ilgili girdilerin salanmasyla ilgili olarak pazarla iliki kurma ve rnn pazarlanmas ve satlmas srecini ynetme de yetkili deildir ve bu yzde ii olmann dnda ayn zamanda iveren olarak dnlmez. Kandiyotinin de belirttii zere (1988), kk meta retim biiminde geleneksel olarak, hiyerari yaa ve cinsiyete gre oluur; Aile de hiyerarinin en st basamanda yal erkekler, en alt basamakta gen kadnlar vardr. Ailenin gen kadnlar; yani gelinler ve kzlar retimin rgtlenmesinde ve denetiminde hibir sz hakkna sahip deildir, yanlzca alan olarak vardrlar. Bu ataerkil toplumsal rgtlenme, kadnlar tarm sektrnn ncellikle aktif reticileri olsalarda, kadnlara esas olarak yeniden retim rollerini uygun grr. Bu yeniden retim hem dourganlk hem de hanenin yeniden retimidir. Gen kadnlar, retim srecinde aslnda hem tarmsal retim, su tamak, odun toplamak, dier ev ileri gibi rutin ileri yrtrler. Gelinin aile iindeki konumu olan ocuk dourmasyla ykselir, oullar gelin getirdiinde en yksek noktaya ulam olur. Ayrca Kandiyoti (1990: 7- 9) kadnlarn hem retim srecinde hem de yeniden retim srecinde yaptklar iler zerinde zaman kstlamas olduunu belirti-

214 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu yor. Bu ilerdeki bir azalmannsa hemen yeni bir gelir getiren faaliyetle uramay getirdiini belirtiyor. Kadn kreselleme srecinde artan oranda hem tarmsal retim srecinde hem de yeniden retim srecinde emek gcn ortaya koymasna ramen karar alc ve kendine yeter zellikte bir birey olamamaktadr. Kandiyoti (1985: 11) Deereden (1976) alnt yaparak evre lkelerindeki krsal kadnlarn geimlik retim yapmalar sayesinde yar proleter olan erkek iilerin emeklerini aile geimlik dzeyinden aa bir crete kiralamalarnn ve bylelikle ucuz i gc olumasnn mmkn olduunu belirtiyor. Bernstein (Kandiyoti, 1985: 11) da tarmda aile emeinin smrlmesinin retici glerin doal limitlerine ulatnda emein younlatrlmasyla mmkn olduunu savunur. Bu aklamaya gre, emein younlamasyla, hane halk emeinin smrsyle emek deerinin aaya ekilerek piyasaya uyum salanmas sz konusu olur. Bu srete retici glerin gelimese de emein younlatrlmasyla hane halknn smrlmesi gerekleir. Bernsteinn analizinden hareketle kk meta retimini dayal aile iftiliinin kadnn emeini de daha fazla smrerek devamlln saladn syleyebiliriz. zellikle kk kyl tarm girdilerinin maliyeti artnca, kk meta retimi olarak varln srdrebilmek iin beka stratejilerini kullanmak zorunda kalr. Kk kyl aile emeini younlatrarak yani daha uzun sre aile emeini retimde kullanarak serbest piyasada rekabet koullarnda ayakta kalmaya alr. Karkner (2006: 3), devlet destekleme politikalarnn kaldrlmalarnn ya da azaltlmalarnn hane gelirlerinin nemli lde azaltlmas, gelirlerin farkllamas ve hane halknn mlkszlemesi gibi sonulara yol atn vurgular. Bunlarla ilikili olarak, kadnlarn cretli emekle, cretsiz hane emeiyle, cinsiyete dayal iblmyle ve toprakla ilikilerine bakldnda, kadnlarn hane ierisindeki i yklerinin artt ve bunun da eitsizlii ve smry pekitirmekte olduu ifade ediliyor. Ecevite gre (1994: 95- 97) tarmda kadn emeinin dnmn incelerken kadn emeinin, retim, yeniden retim ve mlkiyet temelinde anlalmas gerekir. Kadnn krsal toplumdaki baz nemli koullar unlardr. 1. Kadn, tarmsal ilikilerin neredeyse tamamna yaylm, ok ynl eitsizliklerle kar karyadr,

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 215 2. Kadnn iinde bulunduu toplumsal ilikiler, geni bir alanda kadnlarn ezilmiliini yanstr, 3. kadn kendi emeinin getirisine sahip olamamaktadr, 4. kadnlarn zellikle ekonomik ve siyasal alanlarndaki g ve iktidar kayna olabilecek ilikilerin dnda braklmlardr, 5. Kadnlar kendilerini gelitirebilmek iin gerekli olan koullarn olumasn engelleyen mekanizmalarla kar karyadrlar. 6. kadnlar hanenin/ ailenin kontrol altnda bulundurduu tm deerli kaynaklarn mlkiyet ve sahiplik konumundan yoksun braklmlardr. 7. kadnlar krsal ilikilerin neredeyse tamamn kapsayan, gl, engelleyici ve eitsiz temelde ataerkil ilikiler iinde yaamlarn srdrme durumunda braklmlardr. 8. Bu ereve de, toplumsal g/iktidar ilikilerinin dnda tutulabilmeleri iin gerekli koullar oluturulmu ve devamll bilinli olarak salanmaktadr. Kk meta retimine dayal aile iftiliinde, tarmdaki retimin organizasyonu da tarmdaki kadnn konumunun belirlenmesinde nem tar. Tarmda kadn emei, kadn retimde alsa da, tarmsal sosyal ilikileri erevesinde parasal kaynaklara ve arazinin mlkiyetine sahip olmad iin yeniden retim olarak deerlendirilebilir. Ayrca Karkiner ( 2006:5) Aydnn (2001: 22) beka stratejisi olarak oluturulan geimlik retimin ierisine ocuklarn yetitirilmesi ve kadnn evii emeinin eklenmesi gerektii grn paylar. Bylelikle krda yoksullua direnme ekli kadn emeini daha youn ve daha uzun sreli kullanmak ve kadn evii emeini yeniden retim arac olarak kullanmak suretiyle gsterir. Ksaca, Karkiner ve Ecevitin (2006: 22) de belirttii gibi kk meta reticisi olarak kadnlarn sosyal ekonomik konumunun yapsal uyum politikalarndan erkeklere gre daha olumsuz ynde etkilendiini ve bu politikalarnn sonularna direnmek iin cretli emek kullanmakszn tarlada daha uzun sre ve daha youn emek harcamak durumunda kaldklarn syleyebiliriz. Ayrca, Ecevit ve Ecevit e (2002: 276) gre, Trkiye tarmnda hkim olan kk toprak sahiplii ve topran eitsiz dalm, tarmda sermaye birikimini olanaksz klarak kadnn mlkszln, tarmda emein kadnslamasn ve kadn emeinin smrsn pekitirici bir rol oynayacaktr.

216 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Ayrca yine Karkinerin (2006: 6) Ecevitten alntlayarak belirttii gibi, Trkiyede tarmda kadn emei ve yeni pazar ilikilerinin deiimiyle birlikte ataerkilliin kontrolndeki kadnn emeinin grnmezliinden ve gizli emekten sz etmek mmkndr. Bu durum kadnn emeini ev iinde ve tarlada nemsizletirme olarak ortaya kmakta, ataerkillik basksn arttrmakta ve kadnn cinsiyete bal iblmndeki eitsiz konumunu derinletirmektedir. Kadnn eitsiz konumun derinletiren durumlardan biri de kadnlarn mlkiyet hakkndan vazgemesidir. Trkiye tarmnda kadnn mlkiyet hakknn kendi isteiyle vazgemesi ya da mirasn erkek egemen ekilde datlmas kadn emeinin ezilmesini artrt gibi tarmda kadnn karar mekanizmalarna katlmasn da engelleyici zellik tamaktadr. Karknerin (2006: 6) de belirttii gibi, Trkiye tarmnda mlkiyet yaps arlkl olarak ataerkildir. () Mlkszlk, miras yoluyla hak edilen topraklar almamakla balar ve kadn, paras olsa bile yeni toprak alp mlkiyetine geiremez. Toprak mlkiyetine sahip olmamas kadnn hem hanedeki dier mallarn sahipliini, hem de kadnn kendi emei zerindeki kontroln olumsuz etkiler. Karkiner (2006:7) Ecevitten (1994: 98) aktararak kadnn hane iinde varolan g ilikileri kadnn mlkszlyle eitsiz konumunu daha da artrrak kadn karar verme mekanizmalarndan daha da uzaklatn ifade ediyor. Bu analize gre, kadnn hak ettii topraklardan vazgemesiyle ataerkillie direnme temelinde krlma meydana gelmesi ve kadnn evlilik sresince ve evlilik ncesi pazarlk gcnn azalmas sz konusudur. Bu da kadn kendi emeinin deerinin grnmezliini kabul etmesi anlamna gelecektir.

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 217

SONU
Bu almada krsal kadnnn konumu, Trkiye tarm politikalarnn yaad dnm ve kk meta reticiliinin farkllama ve hayatta kalma stratejileriyle ilikili olarak sorunsallatrlmaya allmtr. Krsal kadnn ekonomi-politik ve toplumsal konumunun, hem kreselleme srecinde uygulanan neo-liberal politikalarn kk meta retim biiminin varln srdrme koullarndaki glklkleri arttrmasndan ve hem de sregelen ataerkil aile ve toplum ilikilerinden dolay erkee gre ikincil konumunun artarak srdn grebiliyoruz. Ekonomik glklerin artmasyla tarmsal retim ve yeniden retim srecinin btnnde emek gcn giderek artan oranda arttran krsal kadnn yaam koullar da giderek glemektedir. Ayrca krsal alanda kadnn topran ve dier retim aralarnn mlkiyeti ve retim srecinin planlamas ve yrtlmesinde karar alc olmamasnn da onun toplumsal konumunu ikincil durumda tuttuu aktr. Glubukun (1999: 40- 41) tarmsal kalknma ve kadnn ilikisini ele ald makalede aklad gibi; lkemizde tarmsal retime katlan kadnlarn, son yllardaki gelimelerle birlikte, cinsiyet dayal iblmnn kadnlarn aleyhine ileyecek biimde etkilendii ve biimlendiidir. Bu deiiklik kadnn ev ileri, tarla ileri ve cretli i alanlarndaki ykn farkl biimlerde etkilemektedir. Alt yap hizmetleri ile teknolojik gelimeler krsal kadnn i ykn hafifletirken dier taraftan bunlarn sonucu kylerin pazarla ilikilerinin artmasyla emek youn tarmsal sanayiye dayal retim yaplmasnn ve el emeine dayal ilerin artmas da kadnn i yknn artmasna sebep olmaktadr.

218 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Acker J. (2004). Gender, capitalism and globalization. Critical Sociology, 30 (1), 17- 41. Aydn, Z. (2001). Yapsal uyum politikalar ve krsal alanda beka stratejilerinin zelletirilmesi: Skenin Tuzburgaz ve Sivrihisarn Knk kyleri rnei. Toplum ve Bilim, 88(Bahar), 1131. Aysu, A. (2002). 1980- 2002 Trkiye tarmnda yaplanma(ma): Tarladan sofraya tarm. stanbul: Su Yaynlar. Beneria Lourdes. (1980). Some questions about the origin of the division of labor by sex in rural societies. inde ILO (Ed.). Women in Rural Development: Critical Issues. (11-15). Geneva, Switzerland: ILO. Bonanno A, Busch L., Friedland W. , Gouveia L., Mingione E. (1994). Introduction. inde A. Bonanno, Busch, W. Friedland, L. Gouveia, E.Mingione (Ed.). From Columbus to ConAgra: The Globalization of Agriculture and Food. (1-26). Lawrence, KS (USA): University press of Kansas. eken H., ten . ve Ateolu L. (2008). Eitsizlii derinletiren bir sre olarak kreselleme ve yoksulluk. C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 9(2), 79- 95. Doan S. (2006). Tarm-Gda Sisteminin Kresellemesi ve ok Uluslu iketlerin Artan nemi. ktisat Dergisi, 42- 54. Ecevit, M. ve Karkner N. (2006). Rural Womens Response to Global Tendencies in Turkey. Yaynlanmam Makale. Ecevit, Y. Ecevit, M. (2002) Krsal Yoksullukla Mcadele: Tarmda Mlkszleme ve Aile Emeinin Metalamas. inde Y. zdek (ed.). Yoksulluk, iddet ve nsan Haklar. (271-289). Ankara: TODAE. Ecevit M. (1994). Tarmda Kadnn Toplumsal Konumu: Baz Kavramsal likiler. Amme daresi Dergisi, 27(2), 89- 106. Elson, D. (1994). Micro, Meso; Macro: Gender and Economic Analysis in the context of Policy Reform. inde I. Paker (Ed.). The Strategic Silence: Gender & Economic Policy. London: Zed. Fine B. (1992). Appendix: Reviewing the Domestic Labour Debate. inde B. Fine (ed.) Womens Employment and the Capitalist Family. (169- 191). London: Routledge.

Kreselleme, Farkllaan Kk Meta retimi 219 Gardiner, J. (2000).Domestic Labour Revisited: A Feminist Critique of Marxist Economics. inde S. Himmelweit (ed.). Inside the Household: form Labor to Care. (80- 102). New York: St Martins Pres. Glubuk B. (1999). Tarmsal retimde ve Krsal Kalknmadaki Kadnn Yeri ve nemi. Tarm ve Ky Dergisi, 125, 36- 41. Hartman, H. (1990). Capitalism, Patriarchy, and Job Segregation by Sex. inde K. Hansen, and I. Philipson (Ed.). Women, Class, and the Feminist Imagination: A Socialist-Feminist Reader. (147- 181). Philadelphia: Temple University Press. Kandiyoti D. (1990). Women and Development policies: The Chancing Agenda. Development and Change, 21(1), 5- 22. Kandiyoti D. (1988). Bargaining with Patriarchy. Gender and Society, 2(3), 274- 290. Kandiyoti D. (1985) Women in Problems&Policies. Paris: Unesco. Rural Production Systems

Kantar Mge, Budak Dilek B.(2001). Krsal Kalknmada 20. Yzyln Son Stratejisi Srdrlebilir Kalknmann Kadnlar Asndan Deerlendirmesi. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, 16(2), 105- 110. Karkner N. (2006). Tarmda Kadn ve Yapsal Baz likiler. ktisat Dergisi. Kadnn Stats ve Sorunlar ve Stats Genel Mdrl (KSSGM). (2000). Krsal Alan Kadnn stihdama Katlm: Tarm ve Kyileri Bakanl ve Dnya Bankas Eitim Programlarnn Deerlendirilmesi. Ankara: TC Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar ve Stats Genel Mdrl (KSSGM). McMicheal, P. (2001). The mpact of Globalisation, Free Trade and Technology on food and Nutrition in the New Millenium, Proceeding of Nutrition Society, 60, 215- 220. Moghadam, V. (1999). Gender and the Global Economy. inde M. M. Ferree, J. Lorber and B. Hess (ed.). Revisioning Gender. (128- 160). London: Sage Publications. zkaya T. (2006). Trkiyede Tarmn kn Kabullenecek miyiz? ktisat Dergisi, 35- 42.

EREFLKOHSAR KARABK KY ARAZLERNN MLKYET DURUMU

Ramazan YCEL Dr.Aye BULUR

lkemiz bir tarm lkesi olup, tarmn lke ekonomisindeki rol ve nemi byktr. Tarmsal nfus ile tarm topraklarnn genilii arasndaki dengesizlik, kaynaklarn verimli bir ekilde kullanmna engel olmaktadr. Artan nfusun byk bir blmnn tarm kesiminde istihdam edilmesi, ya da ehre genlerin babalarndan kalan miraslarndan vazgemeyerek miraslarndan pay almaya devam etmeleri tarm topraklar zerinde youn bir nfus basks yaratmaktadr. Bu da tarm topraklarnn paralanmasna ve iletmelerin klmesine neden olmaktadr. lkemizde tarm iletmelerinin gsz yapda olmas; kullandklar arazilerin kk ve ok paral toprak yapsna sahip olmalarndandr. Toprak zerinde youn nfus basks ve eit paylam ngren miras hukuku nedeniyle tarm iletmelerinin topraklar paralanmaktadr. Tarmn lkemiz insanlar iin en nemli geim kayna olmas, topran nemini artrmakta ve toprak mlkiyetini n plana tamaktadr. Toprak sahibi olmak insanlara bir hayat gvencesi saladndan hemen herkes mirastan payn almak istemektedir. Bu da tarm alanlarnn zamanla kk paralara hatta ok kk paralara blnmesine neden olmaktadr. Tarmsal iletme bykl asndan 5403 sayl yasa ile parsel byklklerine yasal bir alt snr getirilmi olsa da paralanmann devam etmesine engel olamamtr. Miraslar yasal olmayan yollarla aralarnda tarm alanlarn blmeye devam etmektedirler. Yasal olmayan yollarla toprak sahipleri topraklarn paralayarak satabilmekte ya da tarmsal iletmeler miras saysna blndkleri iin verimsiz tarm iletmeleri haline gelmektedir. Toprak ve insan arasndaki ilikide ortaya kan bu dengesizlik tarmsal retim politikalarn da olumsuz ynde etkilemektedir.
DS Gn. Md., Etd ve Plan Dairesi Bakanl, Toprak ve Drenaj ube Mdr, Ankara, Trkiye, Tel. +90 ( 312 ) 417 83 00/2467; email: ramazan@dsi.gov.tr DS Gn. Md., Etd ve Plan Dairesi Bakanl, Toprak ve Drenaj ube Mdrl, Ankara, Trkiye, Tel. +90 (312) 417 83 00/2438; email: aysebulur@dsi.gov.tr

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 221 Tarm arazilerinin klmesi veya insanlarn topraksz kalmas, topraa bal olarak yaayan insanlarn kyden kente g etmesine neden olmaktadr. Krsal kesimde yaamak zorunda kalanlar ise tarmsal iletmelerde tarm iisi, kirac veya ortak olarak almaktadrlar. Son yllarda kresel kuraklk, rn fiyatlarnn ve tarmsal girdi fiyatlarnn ykselmesi ve rn fiyatlarndaki belirsizlikler gibi ekonomik koullarda kiraclk ve ortakln azalmasna neden olmaktadr. Baz tarm alanlarnn ilenmeyip terk edilmesine neden olmakta bu da lkemiz iin bir gelir kaybna neden olmaktadr.

1.KARABK KY

Harita 1: Karabk Ky Corafi Konumu

222 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

1.1.Tarihi
Ky, bundan yaklak olarak 350400 yl kadar nce, el (Mersin) ilinin Tarsus ilesi snrlarnda bulunan blgede konar-ger (Ouz Trklerinin Kay Boyu) Trkmen boyu olarak yaamakta iken dnemin padiahnn, Yrkleri (Trkmenleri) yerleik hayata geirmek istemesi zerine yerleik hayata gemek istemeyen Yrk beyleri, ynetime kar gelmi ve bunun sonucunda padiah tarafndan, Anadolunun i blgelerine srgn edilmilerdir. Toroslardan ayrlan kyn atalar; rivayete gre Nide ili merkezine bal Yenikye yerlemilerdir. Bu blgede de hayvanclk yapanlarn bir blm aile ii sorunlar nedeni ile o blgeden kuzeye doru gmler, bir ksm Nide li Ortaky ilesine bal Devedam kyne yerlemi bir ksm da Tuzbakohisara (ereflikohisar) yakn olan Karasinir Da blgesindeki Karabk yaylasna yerlemilerdir.

1.2. Corafi Konumu

Karabk ky; Anadolu Blgesi, Ankara ili ereflikohisar ilesine baldr. Ankara iline 159 km, ereflikohisar ilesine 12 km uzaklktadr. Kyn kotu 1150 m, arazi kotu ise 10501100 m arasnda olup, karasal iklimin etkisi altnda olmasna ramen Peenek vadisi ierisinde yer almasndan dolay mikroklima zellii gsterir. ereflikohisar ile merkezinin uzun yllar ya ortalamas 320 mm civarnda olmasna ramen buraya bir miktar daha fazla ya dmektedir. Yreye gre mikroklima zelliinden dolay iklimin msaade ettii her trl rnn tarm yaplr.

1.3. Ekonomi ve Sosyal Durum

Kyn ekonomisi tarm ve hayvancla dayaldr. ereflikohisar ile merkezinin ime ve kullanma suyu 1940 ylndan beri bu kyden salanr. Tarihinde tarmsal retim olarak hep kendine yeten bir ky olmutur. 19401944 yllar arasnda lkemizde yaanan kuraklk ve buna bal olarak gelen ktlktan en az etkilenen ky olmutur. Ktlktan en az etkilenmesindeki bir neden de kyn ierisinden yln drt mevsimi 10 l/snlik suyunun olmasdr. Bu su ile iklimin msaade ettii her trl sebze ve meyveyi yetitirmek mmkn olmutur. Kyller, bu su sayesinde ktlk grmemi ve ona sahip kmlardr. Su sadece tarmsal retime hizmet etmemi, suyu biriktirmek iin yaplan kk toprak havuzun yaplmas onun temizlenmesi ve ocuklarn serinlemesine de

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 223 hizmet etmi insanlar birbirine balamtr. 1992 ylndan beri toplu iftar yemeklerinin verilmi olmas, 2004 ylndan itibaren bahar enliklerinin yaplmas suya bal olan bir kltrdr. Karabk ky pek ok yn ile Anadolu Blgesinin genel zelliklerini tar. Rivayet edilir ki, ok nceki yllarda brahimbeyli kynden gelin alnm, atla getirilen gelinin duva al ve aalara taklarak para, para yrtlm. Buradan u sonu kyor ki, gemite ky ormanlkm. Yrede 1970li yllardan nce 200 da alanda baclk yaplmakta idi. Buna bal olarak da ok gzel pekmez yaplr hatta pazara gtrlrd. Ancak gler bu tarm da ortadan kaldrmtr. Ge neden sadece geim skntsndan deil, arazilerin paralanmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Tarm topra, ona bal olarak yaayanlarn en kymetli hazinesi konumundadr. Bu gvenin ortadan kalkmas ile insanlar doduklar topraklar terk etmi gurbeti konumuna dmlerdir. Bu durumda ne gurbete gidenler mutlu olmu ne de topranda yaayanlar. u an kyde yaayan insanlar da, topran gerek sahibi olarak kendilerini grmedikleri iin ok yllk bitkilerin tarmn deil, tek yllk yetitirebilecekleri rnlerin retimini yapmaktadrlar. Tarm alanlarn ileyenler, hibir zaman onun gerek sahipleri olamayacaklarn bilmektedirler, bu durum da lkenin genel tarmsal retimini etkilemektedir. Atalarmzn tarm arazilerini nasl kullandklarn, miras yolu ile arazileri blmeden nasl retim yaptklarn bilmi olsak, araziler gerek kullanan sahiplerine verilmi olsa, tarm teknikleri ile beraber retimin ve eitli bitkilerin tarmnn yaplabilecei ortaya konulabilirdi. Oysa lkemizin tarm politikas olsa ve miras hukuku yeniden dzenlense bu yrede tarmsal retimin eitlilik ve miktarnn artaca kesindir. Tarmsal retim olarak kendine yetebilen bir ky olmasndan dolay yrede ok yaygn olarak gerekleen 1962 ylnda yurtdna olan glerde yre kyleri ierisinde en az g veren ky konumundadr. Kyden ehre olan glerin engellenmesinde dier faktrlerden birisi de ile merkezinin yakn olmas. Pazara dnk st, yourt retiminin yaplarak yakn olan ile merkezinde pazarlanmas kyn geliimine katk koymu ve kyn g vermesini bir lde engellemitir. 1900l yllarda mandas ile nl olan ky ile merkezinin ime ve kullanma suyunun 1940 ylnda kyn alt tarafndaki ayr alanlarnn drene edilmesi ile bu kyden salanmtr. ayr alanlarnn azalmas mandacla darbe vurmu, gnmzde nerdeyse hi manda kalmamtr. Karabk kyne makineli tarm, 1958 ylnda gelmi, 1970li yllarda tamamen makineli

224 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tarma geilmitir. Makineli tarm rn eitliliini artramamtr. Bunun tek nedeni topra kullanann mlkiyet sahibi olmamasndandr. 1970lerden gnmze kadar geen srede kyde yeni bir bahe tesis edilmemi, yeni bir ba dikilmemi, aksine var olanlar da bakmszlk ya da sahipsizlik nedenleri ile yok olmutur. Kyde 1980li yllara kadar yetitirilen rnlerin banda sert makarnalk buday gelmekte iken gnmzde bunun yerini arpa tarm almtr. Son yllarda hububat fiyatlarnn dk olmas ve yalarn dzensiz olmas sebebiyle kyller arpa ve buday ekiminin yannda kavun ve kabak yetitiriciliine de balamlardr. Pancar tarm da yaplan kyde gnmz de kota nedeni ile bu retim yaplmamaktadr. Araziler genelde nadasa braklmakta, mazot ve arpa fiyatlarna gre ekilen alan azalmakta ya da artmaktadr. Kyn arazilerinin, zaman, zaman 1/5nin terk edildii olmutur. Gnmzde 2000 ylnda verilmeye balanan dorudan gelir destei nedeni ile ilenmeyen alan yoktur. Bu destein kaldrlmas ya da verili eklinin deimesi durumunda ne olaca belirsizdir. Ancak, ortaklk yaplarak ilenen bir ksm arazilerin terk konuma decei kesindir. Kyden ehre ilk g 1950li yllarda kyde yaanan kan davalar ile balam, 19651970 yllar arasnda yurt dna 1975 den sonra da byk ehirlere g verir bir konuma gelmitir.

1.4. Eitim ve retim

Kyde, ilkretim okulu 1959 ylnda retime balam, bu tarihten nceki yllarda da 2 km uzaklktaki Kadnck kynde srdrlmtr. Kyn ile merkezine yakn olmas, kydeki insanlarn ile merkezindeki insanlarla ahbaplk ilikisini de gelitirmi, ile merkezindeki okullarda renim gren insanlar kyde yaayanlara rnek tekil etmitir. Bu nedenle 1960l yllarda kyden ile merkezine renim iin gler balam, birbiri ile yar halinde olan insanlarn okumaya olan ilgisi dolays ile bu kyden ve etraftaki ile merkezlerinden doktor, mhendis, polis, retmen, avukat ve memur yetimesine vesile olmutur. Kyde okuma yazma bilmeyen insan says yok denecek kadar azdr. Gnmzde ise ocuklar okulu kapal olan kyden ile merkezine tamal eitim yaparak eitimini srdrmektedirler. Halen; iki anaokuluna iki de ilkretime giden renci bulunmaktadr. Kyn ime suyu ve kanalizasyon ebekesi vardr. PTT ubesi ve PTT acentesi yoktur. Salk oca ve salk evi yoktur. Kye ayrca ulam salayan yol asfalt olup kye elektrik 1972 ylnda, sabit telefon ise 1990 ylnda gelmitir.

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 225

1.5. Nfus
lkemiz bir tarm lkesi olup, tarmn lke ekonomisindeki rol ve nemi byktr. Tarmsal nfus ile tarm topraklarnn genilii arasndaki dengesizlik, kaynaklarn verimli bir ekilde kullanmna engel olmaktadr. Artan nfusun byk bir blmnn tarm kesiminde istihdam edilmesi, toprak zerinde youn bir nfus basks yaratmaktadr. Bu da tarm topraklarnn paralanmasna ve iletmelerin klmesine neden olmaktadr. Tablo 1: Karabk ky yllara gre nfus deerleri Yllar 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1980 1990 2000 2007 2009 Toplam Nfus 537 259 168 227 234 256 248 229 174 94 50 49 Erkek 236 126 81 98 127 126 97 71 43 19 Kadn 301 133 87 136 129 122 132 103 51 30

1935 ylnda 537 olan ky nfusu 1940 ylnda 259a inmi, 1945 ylnda 168e inmi, 19501990 yllar arasnda 227256 arasnda deiim gstermi, 1990 ylnda 174e inmi ve inmeye devam ederek bu deer 2000 ylnda 94, 2007 ylnda ise 50ye, 2009 ylnda ise 49a inmitir.

226 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Grafik 1: Karabk ky nfus deerleri grafii

Karabk ky nfus deerleri
600 500
Nfus
Toplam Nfus Erkek Kadn

400 300 200 100 0

1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1980 1990 2000 2007 2009

Yllar

1935 ylndan bugne lkemiz nfusunun devaml artmasna karn kyn nfusunun da ayn oranda artmas beklenirken kyn nfusu gnmzde 49a kadar dmtr. Bu da bize kyden ileye, ehir merkezine, dier ehirlere ve yurt dna glerin olduunu ve ounluun tarm d alanlara kaydn gstermektedir. Gnmzde ky nfusu yaz aylarnda 65e kadar ykselmektedir (Tablo 2). Tablo 2: Kyde kamet Edenlerin Ya Ortalamas Ya grubu 06 612 1220 2030 3045 4560 6080 8090 Toplam Kii says 3 4 3 11 9 15 2 2 49 % 6,1 8.2 6,1 22.5 18,3 30,6 4,1 4,1 100

Bugn; 4560 ya grubu toplam nfusun % 30,6sn olutururken, 2030 ya grubu toplam nfusun % 22,5ini, 3045 ya grubu toplam nfusun % 18,3n oluturmaktadr.

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 227 Tablo3: Karabk kynde ikamet edenler Sra Ad Soyad No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ahmet TEKN Alim ZDEMR Bearet KOAK Bilal TEKN Cafer KOAK Cevriye KOYT Demir KAYA Dnm KOAK Dursun EN Fndk ZDEMR Glcihan 11 ZDAMAR 12 Halit YCEL 13 Hamdi UAR 14 hsan ALAN 15 sa ZDEMR 16 Kamil YCEL 17 Kemal TEKN 18 Emine KOAK 19 Mercan TEKN 20 Muammer ASLAN 21 Mustafa ZDEMR 22 Nihat KILI 23 Orhan YCEL 24 mer KOYT 25 Ramazan YILDIZ 26 aziye YILDIZ 27 kr TEKN 28 ler KAVAS Toplam Srekli oturan kii says Yaz aylarnda oturan kii says 2 2 2 4 1 1 2 5 5 1 4 2 1 2 2 2 2 1 1 2 1 2 2 3 2 1 5 5 49 Toplam 2 2 2 4 1 1 2 5 5 1 4 2 1 2 2 2 2 1 1 2 1 2 2 3 2 1 5 5 65

16

228 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

1.6. Mlkiyet Durumu

ereflikohisar le Merkezine yakn olmas nedeni ile ilk tapu kadastro almalar bu kyde balamtr. Tapulama ileminin ciddiyetini bilemeyen ky halk, kadastro almalar srasnda pek ok hatalara dmtr. Babas ld halde babasnn ansna saygszlk olmasn diye pek ok kii arazilerin tapusunu lm babalar zerine yazdrmlardr. Miras yolu ile zaten blnm olan alanlarn daha fazla blnmesine neden olmulardr. zellikle 1970li yllarda artan traktr says ile zaten kstl olan tarm alanlarnn yan sra meralara tecavzler balamtr. Gnmzde 1 000 da alana yakn mera alan igal altndadr. Bu tarihlerde gn balamas, hayvancln gerilemesine neden olmu, 2.000e yakn olan kkba hayvan says gnmzde 300350'lere dmtr. O tarihlerde yrenin en iyi tiftik keilerinin bu yrede yetitirildii de bilinen bir gerektir. Karabk kynde gnmzde mera alanlarna olan tecavzde dahil 7 910 da alanda tarm yaplmaktadr. Araziler eim olarak, dz ve yama alanlar eklindedir. Dz olan alanlar genel alann 1/3 oranndadr ki bu alanlarda ekilen hububat bir ya da iki kez sulanr, yama arazilerde ise eim % 610 arasndadr. Arazilerin tamamnda makineli tarm yaplmaktadr. Topraklar genelde derin profilli olup, kahve renkli ya da tonlarndadr. Genelde profil yetersizlikleri problemi yoktur, ancak kyn gneyinde meralara yakn olan alanlarda tuzluluk ve sodyumluluk sorunu vardr. Bu problemler de tarm kstlayc lde deildir. Karabk kynn toplam arazi varl 1.480 ha dr. Bu alann 419 ha mera alan olup, tarmsal arazi varl 1.061 ha dr. Tarmsal alan iinde 270 hektarlk alan baka kylerden kiiler tarafndan kullanlmaktadr. Karabk ky mlkiyet durumunu gsteren tablo 1952 yl tapu kaytlar esas alnarak dzenlenmitir.

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 229

Harita 2: Karabk Ky Tarm Arazileri

230 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 4: Karabk Ky Mlkiyet Durumu

Arazi Varl (Da) Toplam Miras Says Bugn Araziyi leyen Kiiler Ferit KOAK Alirza KOAK Mehmet KOAK Mehmet KOAK Bearet KOAK Bearet KOAK Bearet KOAK Ky Dndan Halit YCEL Ky Dndan Ky Dndan Halit YCEL Orhan-Necati YCEL Kamil YCEL Halit YCEL Orhan-Necati YCEL Necati YCEL Halit YCEL Halit YCEL Dursun en Demir BLGE Dursun en aziye YILDIZ Mustafa ZDAMAR Mustafa ZDAMAR Ferit KOAK Halit YCEL Demir BLGE mer KOYT Necati YCEL Nihat kl ler KAVAS Ahmet TEKN Ahmet TEKN Ylmaz-Kemal kr-Mahmut Mercan Halit YCEL Halit YCEL Halit YCEL Halit YCEL sa ZDEMR Harun KOAK Mehmet ZDEMR smayil ZDEMR sa ZDEMR Bayan Miras Says 7 1 1 1 1 1 1 6 3 1 1 1 3 4 4 3 3 2 1 4 0 1 0 0 1 0 0 1 1 4 2 3 3 3 2 4 4 1 0 2 0 2 2 2 2 0 89 Erkek Miras Says 1 4 1 0 1 4 1 2 2 3 2 2 5 4 2 5 4 2 2 2 4 2 3 1 1 1 0 2 4 0 2 2 5 5 3 4 5 3 0 3 0 2 2 5 2 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Toplam

Fahrettin KOAK Alirza KOAK Hseyin KOAK Bekir ZBA smayil ETN Veli ETN Yusuf KOAK Muzaffer ALAN Ramazan ALAN Nazil ASLAN Hseyin ASLAN lyas ALAN akir YCEL Mevlt YCEL Hanifi YCEL Fadime YCEL Necati YCEL Talat YCEL Halit YCEL brahim EN evki EN Fevzi EN ambaz YILDIZ Ali SNMEZ Celal SNMEZ Yusuf YILDIZ mmetler ( Halit Ycel ald) Demir BLGE evket KOYGT Mustafa KOYT rfan KILI Hac KAVAS Reyhan TEKN Haim TEKN Mustafa TEKN Muharrem TEKN Fayk TEKN Osman UAR Ali UAR ( Halit Ycel ald) rfan UAR Kemal UAR sa ZDEMR Harun KOAK Mehmet ZDEMR smail ZDEMR Mustafa ZDEMR (sa zde. ald) Kadn kyne ait araziler Haydarl kyne ait araziler Deliller kyne ait araziler Seymenli kyne ait araziler Musular

500 300 300 150 150 150 250 150 120 150 150 150 300 350 400 50 60 50 80 150 150 150 150 50 50 150 0 150 120 0 400 200 50 500 600 250 150 100 0 70 0 130 200 130 200 0 500 1000 300 500 400 10610

30 17 15 8 12 12 15 4 3 5 5 5 37 39 40 6 4 3 5 13 13 13 12 6 6 8 0 7 8 0 12 8 4 13 25 13 8 11 0 6 0 8 9 8 8 0

Para Says

Ad-Soyad

Sra No

8 5 2 1 2 5 2 8 5 4 3 3 8 8 6 8 7 4 3 6 4 3 3 1 2 1 0 3 5 4 4 5 8 8 5 8 9 4 0 5 0 4 4 7 4 0 0 0 0 0 0 199

484

110

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 231 Karabk kynn toplam arazi varl 1 480 ha dr. Bu alann 419 ha mera alan olup, tarmsal arazi varl 1 061 ha dr. Tarmsal alan iinde 270 hektarlk alan baka kylerden kiiler tarafndan kullanlmaktadr. Karabk ky mlkiyet durumunu gsteren tablo 1952 yl tapu kaytlar esas alnarak dzenlenmitir. Tablo 5: Karabk Ky Traktr Says Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 19 20 20 21 21 Toplam Ad-Soyad Ahmet ZDEMR Ahmet TEKN Alim ZDEMR Alirza TEKN Bearet KOAK Cafer KOAK Demir KAYA Dursun EN Glcihan Halit YCEL Kamil YCEL Kemal TEKN Mahmut TEKN Mehmet KOAK Mercan TEKN Necati YCEL Nihat KILI Orhan YCEL mer KOYT ahin YILDIZ ambaz YILDIZ kr TEKN ler KAVAS Ylmaz TEKN Traktr Says 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 22

Karabk kynde toplam 22 adet traktr mevcuttur. Karabk kynde gnmzde mera alanlarna olan tecavzde dahil 7 910 da alanda tarm yaplmaktadr. Kyde 22 adet traktr olduu dnlrse bir traktre ortalama olarak 360 dekar alan dmektedir ki bu rakam bir traktrn Anadolu koullarnda ileyecei alandan ok dktr.

232 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 6: Para Saysna Gre letmeler Para Says letme Says 35 9 510 14 1015 12 1520 1 2025 1 2530 1 3035 0 3540 3 Toplam 41 14 iletmede para says 510 arasnda deiirken, 12 iletmede para says 1015 arasnda olup, 9 iletmede para says 35 arasndadr. iletmede ise para says 3540 arasndadr. Aadaki tablodan da anlalaca gibi baz alnan 1952 yl kaytlarna gre 7 910 da arazi varlnn yasal miras says 195 olup kii bana ortalama olarak 40 da arazi dmektedir. Bugn ise miras saylar daha da artm olup bu rakam aa yukar 2 000 ne yakndr ki bu durumda kii bana decek alann 46 da arasna olaca tahmin edilmektedir. Aadaki tablodan anlalaca gibi ortalama parsel byklkleri 840 da arasnda deimektedir. Ortalama parsel bykl 16 da olarak grlmektedir.

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 233

Tablo 7: Ortalama Parsel Byklkleri Ortalama Arazi Para Parsel Varl Says Bykl (Da) (da) 500 30 17 300 17 18 300 15 20 150 8 19 150 12 13 150 12 13 250 15 17 150 4 38 120 3 40 150 5 30 150 5 30 150 5 30 300 37 8 350 39 9 400 40 10 50 6 8 60 4 15 50 3 17 80 5 16 150 13 12 150 13 12 150 13 12 150 12 13 50 6 8 50 6 8 150 8 19 150 7 21 120 8 15 400 12 33 200 8 25 50 4 13 500 13 38 600 25 24 250 13 19 150 8 19 100 11 9 70 6 12 130 8 16 200 9 22 130 8 16 200 8 25 7910 484 16

Tablo 8: Arazi varl ve miras says Arazi Varl (Da) 500 300 300 150 150 150 250 150 120 150 150 150 300 350 400 50 60 50 80 150 150 150 150 50 50 150 150 120 400 200 50 500 600 250 150 100 70 130 200 130 200 7910 Erkek Miras Says 1 4 1 0 1 4 1 2 2 3 2 2 5 4 2 5 4 2 2 2 4 2 3 1 1 1 2 4 2 2 5 5 3 4 5 3 3 2 2 5 2 110 Bayan Miras Says 7 1 1 1 1 1 1 6 3 1 1 1 3 4 4 3 3 2 1 4 0 1 0 0 1 0 1 1 2 3 3 3 2 4 4 1 2 2 2 2 2 85 Toplam Miras Says 8 5 2 1 2 5 2 8 5 4 3 3 8 8 6 8 7 4 3 6 4 3 3 1 2 1 3 5 4 5 8 8 5 8 9 4 5 4 4 7 4 195

234 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 100150 da arasnda araziye sahip kii says 18, 50100 da arasnda araziye sahip kii says 4, 050 da arasnda araziye sahip kii says 5 olup, 150 dekarn zerinde araziye sahip kiilerin says ise 13 arasnda deimektedir. Kii bana den arazi miktar; arazi varl st snr ve en ok miras says dikkate alnarak hesaplanmtr. Tablo 9: Arazi Varl ve Kii Bana Ortalama Arazi
Arazi (da) varl Kii says 5 4 18 3 2 3 1 2 2 1 Miras says (en az-en ok) 18 37 19 45 28 28 8 46 8 5 Kii bana den arazi (da) 6 14 17 40 31 35 44 67 63 120 Ortalama miras says 4 5 4 4 5 5 8 5 8 5 Kii bana ortalama arazi (da) 13 20 38 50 50 60 44 80 63 120

050 50100 100150 150200 200250 250300 300350 350400 400450 450500 500+ (600)

Tablo 10: Topran lenme Durumuna Gre Durumu

iletme says Kendi topran ileyen Kendi+dier miraslarn topran ileyen Dier miraslarn topran ileyen Ky dndan ilenen alanlar Toplam 2 12 6 21 iletilen alan (da) 500 5060 1900 450 7910 ortalama iletme bykl (da) 250 422 317 -

Tablodan da anlalaca gibi bugn kendi topran ileyen kii says 2, kendi+dier miraslarn topran ileyen kii says 12, dier miraslarn topran ileyen kii says 6dr. Bu da bugn tm ky arazisini 20 kiinin ilediini ortaya koymaktadr. Burada ortaklk dzeni de u ekilde yaplmaktadr. Ortaklk dzeninde, araziyi ortana alan kii araziyi srer, srm harici yaplan tm masraflar arazi sahibi ile paylalr ve elde edilen rn yar yarya paylalr.

ereflikohisar Karabk Ky Arazileri 235

SONU
Tarmsal mlkiyet sorunu zlmeden, tarmsal iletmelere devlete yaplacak iyiletirme ve desteklemeler topraksz veya yeterli topra olmayan ifti iin herhangi bir fayda salamayaca bir gerektir. Tarm kesimindeki toprakszlarn, yeterli topra olmayanlarn sorunlar ile tarm iilerinin sorunlar zmlenmelidir. Yrrlkte olan yasa, ynetmelikler ve kararnamelerde bulunan tarm topraklarnn kullanmn dzenleyici kurallar yeniden gzden geirilmelidir. Uygulayc kurum ve kurulularn yetki ve sorumluluklarnn kullanlmasnda birliktelii getirecek nlemler alnmaldr. Tarm topraklarnn kullanm planlamalar yaplrken; devamll salarken insan varl da dikkate alnmaldr ayrca topraklarn ama d kullanm engellenmelidir. Tarm topraklarnn korunmasn salayacak yaptrmlar tam salanmaldr. Tarmsal iletmelerin klmesi ve paralanmasnda, nfus art ile en nemli etken olan tarmsal nfus basksnn dier kesimlere aktarlmasn salayc ekonomik ve sosyal yap dzenlenmelidir. Parsel says ve ifti says sabitletirilmelidir. rn ve retim planlamas yaplmaldr. 5403 sayl yasa ile belirlenen parsel byklkleri yreye, geleneksel arazi kullanmlarna ve ekonomik parsel byklklerine gre yeniden dzenlenmelidir. lkemizde toplulatrma almalarna hz verilmeli, ekonomik parsel byklkleri dikkate alnarak toplulatrma yaplmaldr. lkemizde ilenen tarm alan gz nne alndnda, hzla artan traktr says gereksiz dviz kaybna neden olmaktadr.

236 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Aksoy, S. (1984), Tarm Hukuku, AZF Yaynlar: 907, Ankara. Gn, S. (2003), Trkiyede Toprak Reformu, Ekin Dergisi, Yl:7, Say 25, Temmuz-Eyll 2003, s: 611. Gn, S. (2002), Tarmsal Reformlar erevesinde Tarmla lgili Kurulularn Yeniden Yaplanmas, Ekin Dergisi, Yl:6, Say:22, EkimAralk 2002, S: 612. Gn, S. (2001), Trkiyede Tarm Topraklarnn Mlkiyet Durumu ve Uygulanan Politikalar, Cumhuriyetin 100. Ylna Trk Tarmnn Hedefleri Sempozyumu, 30 Nisan1 Mays 2001, Ankara, S: 325336. Gn, S. (2001), GAP Alannda 3083 Sayl Yasann Uygulanmas ve Sonular, GAP II. Tarm Kongresi, 2426 Ekim 2001, anlurfa, 1.Cilt, S: 575579. Karabk Ky 1952 yl tapu kayt sonular. Karabk ky bilgileri nternettr.wikipedia.org/wiki/Karabk,_ereflikohisar T.C. Tarm ve Ky leri Bakanl, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl, Toprak ve Arazi Snflamas Standartlar Teknik Talimat ve lgili Mevzuat, Ankara, Temmuz 2008. Yllara gre Nfus saym sonular TK

KENTSEL DNM ve MLKYETN EL DETRME BMLER

KENTSEL DNM VE DEMRYOLU UYGULAMALARI

Selim TULUMTA

Dnya hzla kentlemektedir 20 inci yzyln balarnda sadece 17 olan Bykehirlerin says geen srete hzla artarak 21 inci yzyln banda 400e yaklamtr. Buna bal olarak krsal alanla kent arasndaki nfus dengesi hzla deimitir. 1970'lerde dnya nfusunun 2/3'si krsal alanda yaarken, bu oran 1950 ylnda %50'ye dmtr. 2020 ylna kadar dnya krsal nfusunun %44'e kadar gerileyecei ngrlmektedir. Krsal alanda ekonomik faaliyetlerin eitliliinin azl ve yaratlan katma deerin dkl, fiziksel ve sosyal altyap yetersizlikleri ile birleerek krdan ka glendirirken; kent hayatnn sunduu olanaklar kentlerin cazibesini hzla artrmaktadr. Bu dngnn kendiliinden yaratldn dnmek iyimserlikten te anlam tamamaktadr. Aksine bu dng, uygulanan sosyo ekonomik politikalarla bilinli olarak oluturulmaktadr. evrelerinde ki varolaryla byk kentler, daha ok kazanmak adna umutsuzlatrlan ve dar alanlara sktrlm retim faktr olarak nitelendirilen ask yzl insanlarla doldurulmaktadr. Bu geliim biiminin lkemiz asndan da geerliliinden sz etmek yanl olmayacaktr. 78 milyon hektar yzlmne sahip olan Trkiye, 73 milyon nfusa sahiptir. Kentleme oran % 65tir. Aslnda tarihsel geliim sreci iinde kentler zgrln doyasya yaand yerler olarak alglanmlardr. Kent tarihi gsteriyor ki, demokrasi bilincini gelitirmenin iki n koulundan biri, insann kentine

Kamu Ynetimi Uzman (BTS ) Birleik Tamaclk alanlar Sendikas Genel Merkezi

238 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ait olduunu duyumsamas, ikincisi de, kentin zerinde fiilen sz sahibi olabilmesidir. Bu ynden bakldnda, Trkiye'de kent havasnn insanlar daha zgr kldndan sz etmek mmkn deildir. lkemizde; her trl zgrln bir snr olduu gerei iselletirilemedii iin kentleme, sanayileme ve kapitalist gelime, tketimi, insanlarn bencilliini, rant aray zlemlerini kamlayarak, insann evresine ve kentsel deerlerine yabanclamasna neden olmaktadr. Kent ve evre deerlerinin korunmasnda planlama byk nem tamaktadr. Ancak lkemizde planlamay hie sayan anlaylarla yrtlen srete, toprak mlkiyeti balamnda verimli tarm topraklarna ve ormanlk alanlara yap izni verilmesi, Hazine topraklarnn sat, yabanclara toprak satna izin verilmesi, orman ve mera rejimlerinde deiiklik gibi uygulamalarla kent kltrnde de mutlak yozlamaya yol aacak gelimeler yaanmaktadr. Trkiyede demiryollar ounluu cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan zverilerle sahiplenilen yaklak 300 milyon m2 arazi zerinde iletme faaliyetlerini srdrmektedir. Bu arazi zerinde 43 adedi ehir merkezlerinde olmak zere 62 gar, 277 Adet istasyon, 8 Adedi memursuz olmak zere 306 durak ve karlama, ne geme ve barnma amal 97 adet sayding bulunmaktadr. Temel felsefe olarak kentsel dnmn esas bileenlerinden birisi olmas gereken ulatrma ve zelde demiryollar da rant amal uygulanan kentsel dnm projelerinin hedefidir. Mevcut durumda demiryollarna ait gar ve istasyonlarn bulunduu kentsel topraklar bu tr rant projelerini hayata geirenler asndan itah kabartcdr. Bu bildiride kentsel dnm ad altnda TCDDnin kentsel topraklar zerinde, ulatrmann ilevi ve gelime potansiyeli kayglarndan uzak olarak yrtlen projeler ve TCDD asndan ulatrmaclktan emlakla bu anlamda mirasyedi mantna gei sreci incelenecektir.

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 239

KENTSEL DNM NEDR?

En basit ekilde kentsel dnm, giderek bozulan kentsel alann ekonomik, toplumsal, fiziksel ve evresel koullarnn kapsaml ve btnleik yaklamlarla iyiletirilmesine ynelik olarak uygulanan strateji ve eylemlerin btn olarak tanmlanabilir. Doaldr ki bu eylemlilik, mevcut ehrin yapsna ve burada yaayan insanlarn fiziksel, sosyal ve ekonomik gelecei zerine ve buna bal olarak da kentin btn geleneklerine etki etmektedir. Bu nedenledir ki kentsel dnm planlama almalarnda, pek ok farkl disiplinin birlikte alma zorunluluu bulunmaktadr. Bugn hemen hemen kentlerimizin tmnde temel olarak Toplu Konut daresi (TOK) ve bykehir belediyeleri nclnde yrtlen deiik lekte kentsel dnm projeleri bulunmaktadr. Hatta bu projeler uluslararas finans evrelerince yakndan izlenmekte ve finanse edilmektedir. Uzun vadeli makro planlardan bamsz olarak yrtlen bu projelerin kentsel rant artrmak ve artan rantn yeniden paylam olarak lkemizde ald biim dndrcdr. Durum ylesi bir noktaya gelmitir ki daha nce yaplamam alanlar bile bu kapsamda anlr hale gelmitir. Bu durum kent btnln ve ulam ngrlerini yok etmekle kalmam pek ok projede sorunlar daha da derinlemi ve iinden klamaz hale gelmitir. Nitekim gnmzde mantar gibi ortaya kan lks konut projeleri bu anlayn ve rgtlenme biiminin devam niteliindedir. Bu projeler gerekte dnm projeleri deildir. Bir gecekondu alannn ok katl konut alan haline getirilmesinin dnmle olan ilgisi; rantn artrlmas ve yeniden paylatrlmasndan ibaret kalmaktadr. 2006 ylnda TBMMye gnderilen Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasars ile de bu anlamda son nokta konulmak ve lkenin her yerindeki her nitelikteki alann, pazarlanabilir bir mal haline getirilmesi salanmak istenmektedir. Bunu anlamak iin yasann ama ve kapsam maddelerine bakmak yeterlidir. Maddeler birlikte incelendiinde, planl gelime anlaynn yerine neo-liberal projeci gelime anlaynn, ikame edilmek istendii aka grlmektedir. Bu anlamda byk tehlikeleri de ierisinde barndrmaktadr. nk Projeci anlayn temelinde piyasann istekleri vardr. Dolaysyla doal veya kltrel evreye yaplacak katk, kazanlan para ile orantl olmaldr.

240 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

2. DEMRYOLLARINDA TAINMAZ MALLAR POLTKALARININ TARHSEL GELM

Trk demiryolu tarihi, 1856 ylnda balar. Osmanl dneminde demiryolu imtiyaz verilen ngiliz, Fransz ve Almanlarn ayr ayr etki alanlar olumutur. Bu srete yabanc irketler km bana kar gvencesi, demiryolunun 20 km evresindeki maden ocaklarnn iletilmesi vb. imtiyazlar alarak demiryolu inaatlarn yaygnlatrmlardr. Dolaysyla Osmanl topraklarnda yaplan demiryolu hatlarnn getii gzergahlar bu lkelerin iktisadi ve siyasi amalarna gre biimlendirilmitir. 19231950 arasnda ncelik byk parasal glklere karn, yabanc irketlerin elindeki demiryolu hatlarnn satn alnarak milliletirilmesine verilmitir. Bu hatlarn bir ksm da anlamalarla devralnmtr. kinci aamada ise, bat blgelerinde younlaan mevcut demiryolu hatlarnn merkez ve sahil ile balantlarn kurmak iin almalar balatlmtr. Bu dnemde yaplan 3.578 km.lik demiryolunun 3.208 km.si, 1940 ylna kadar tamamlanmtr. Karayollar, 1950 ylna kadar uygulanan ulam politikalarnda demiryolunu besleyecek, btnleyecek bir sistem olarak grlmtr. Demiryollar ise sanayilemeye hizmet verecek ekilde yaplandrlm geni tanmazlar edinilmitir. Bugn demiryollarnn elindeki geni tanmaz rezervi temelde o gnlerin uzak grl demiryolu politikalar ile elde edilmitir. 1950li yllar tamamyla karayolunun nemsendii yatrmlarn karayolu arlkl yapld yllardr. Bu dnemde karayolu ulam ile demiryolu ulam birbirinden bamsz olarak deerlendirilmi karayolu ncelikli yatrmlara arlk verilirken, demiryolu sistemi kaderine terk edilmitir. Buna uygun olarak, demiryolu sistemi iin 19601980 arasnda da nemli bir tanmaz edinimi sz konusu olmamtr. Bu yllarda byk bir blm 19231950 yllarnda kamulatrlm toplam 257.050 m2lik tanmaz bulunmaktadr. Dnem ierisinde yaplan yeni demiryolu hatt ise sadece 30 km. dir. 1980li yllar otoyollar ve evre yollar dnemidir. Ulam ana plan yaptrlm ancak uygulanmamtr. 1990 ncesi dnemde gerekletirilen atl tanmaz deerlendirmeleri tamamyla iletmecilii destekler nitelikteki deerlendirmelerdir. Bu dnemde demiryollar tanmazlarnn iletmecilik harici kullanm-

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 241 lara ynelik deerlendirmesi sz konusu olmamtr. stasyon ve gar sahalar dhilindeki yolcularn ihtiyalarnn karlanmasna ynelik bvet, bfe, lokanta, restoran, cafe, WC, gazete bayi, lostra, sergi alanlar vb. kullanmlar iin atl tanmazlar kiraya verilmitir. Yaplan deerlendirmelerde ama yolcularn ihtiyalarnn karlanmasdr. Bunun iin kapal alan kiralamalar 27.05.1955 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 6570 sayl Gayrimenkul Kiralar Hakknda Kanunun kapsamnda ve ak alan kiralamalar 29.04.1926 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 818 sayl Borlar Kanunu kapsamnda yaplmtr. stasyon ve garlarda ayrca ticari eya tamaclna ynelik olarak ticari eya tarifesine gre ve liman sahalarnda liman tarifesine gre kiralamalar yaplmtr. 1990l yllar demiryolu tanmazlarnn deerlendirilmesi anlamnda nemli deiimlerin yaand yllardr. Kentsel dnm uygulamalarna paralel olarak, TCDD bnyesinde ksa zamanda Tanmaz Mallar Dairesinin kurulduu gzlenmektedir. Yeni birime verilen grevler yle zetlenebilir: TCDDnin mlkiyetinde veya kullanmnda bulunan arsa arazi ve binalara ait tm bilgileri tek bir merkezde toplamak, Tanmaz mallar zerindeki gelimelerin ve deer artlarnn yakndan izlenmesi, Kiralama ve eitli ekillerde deerlendirilerek ihale edilecek tanmaz mallar iin gerekli ilemlerin gerekletirilmesi ve bunlarn her aamada takibi, Tanmaz mallarn deerlerini ve gelirlerini artracak daha etkin ve verimli kullanmn salayacak dzenlemeler ve projeler hazrlayarak bunlarn uygulamaya konulmasn salamak.

1992 ylnda 20.11.1992 tarihli ve 21411 sayl Resm Gazete'de yaymlanan, TCDD Tanmaz Mallar hale Ynetmelii kartlmtr. Tm tanmaz deerlendirme almalar bu ynetmelik erevesinde gerekletirilmitir. Demiryollar tanmazlarnn mlk hakk verilmeksizin yaygn olarak yap-let- Devret uygulamalar gerekletirilmitir. Bu dnem mlk hakknn da verildii Arsa Pay Karl naat modellerinin ilk rnekleri stanbul Altunizade ve Diyarbakr kent merkezlerindeki deerlendirmeler olmutur. 2000li yllar ise demiryollarnn zarar ettii gerekesi ile tmden gzden karld yllar olmutur. Bu dnemde konvansiyonel hatlar

242 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tamamen kaderine terk edilirken, demiryolu sistemine hzl tren proje almalar damgasn vurmutur. Sadece hzl tren projeleri ile balantl kamulatrma ilemleri yaplrken eldeki tm dier tanmazlar; lojistik merkez oluturma yk tamaclnn kent dna karlmas, garlarn cazibe merkezi haline getirilmesi, yerel ynetim talepleri vb gerekelerle sata konu edilmeye allm, tm uyar ve kar durulara ramen bu kararllktan vaz geilmemitir. Artk kurumsal hedeflerin ierisinde; htiya fazlas tanmaz mallarn deerlendirilerek satlmas, Tm gar ve istasyonlarn gelir getirecek ekilde alveri ve kltr merkezine dntrlmesi, Tanmaz mallardan elde edilen gelirlerin % 400n zerine arttrlmas, Kentle btnleen en az 10 garn cazibe merkezi haline getirilebilmesi iin imar planlarnn tamamlanmas, Tanmaz mallardan elde edilen gelirin % 100 artrlmas, Tm garlarn kentle btnletirilmesi iin gerekli almalarn sonulandrlmas ve 16 garn imar planlarnn tamamlatlmas,

vb. hedefler ska yer alr hale gelmitir. 20002003 yllar arasnda demiryollar atl tanmazlarnn deerlendirilmesi ile mali skntlar amann mmkn olabilecei dncesiyle deerlendirilebilecek tanmazlarn tespiti, problemsiz hale getirilmesi ve deerlendirilmesine ilikin almalar yaplm, merkezi ve yerel ynetimlerle problemleri zmek amacyla grme ve giriimler de bulunulmu, ancak; Tanmaz Mallar Ynetmeliinin deimesi ve tanmazlarn ynetimi konusunda tara tekilatnn glendirilmesi hususunda yaplan almalar aratrma ve inceleme baznda kalm ve sonulandrlamamtr. 3. 2003 Sonras Demiryolu Tanmazlarna Ynelik Yrtlen almalar 2003 sonrasnda demiryolu sistemine ait tanmazlarn btnlkl olarak ranta dntrlmesine ynelik abalar artarak devam etmitir. almalarn gsterilen srar ngrlen rantn bykl ile doru orantldr. Gzleri kamatran bu rantn bykln anlayabilmek iin ncelikle demiryolu sisteminin kullanmndaki tanmazlarn son durumu incelenmelidir.

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 243

3.1. DEMRYOLLARI KULLANIMINDA YER ALAN TAINMAZLAR

Bugn demiryollar mlkiyetinde ve kullanmndaki toplam arazi 302.803.413,92 m2dir. Bunun 34.122.644 m2si hazine mlkiyetinde ve demiryollar kullanmndaki arazilerdir. Ayrca TCDDnin yaklak 14.000 binas ve 1.025 istasyonu bulunmaktadr. Demiryollar tanmazlar yedi blgeye dalm durumdadr. Mlkiyeti veya kullanm hakk Demiryollarna ait tanmazlarn envanter bilgileri 1990l yllarda Tanmaz Bilgi Bankas dahilinde depolanmaya allmtr. Ancak 2001 ylnda Tanmaz Bilgi Bankas almalar durdurulmu, 2003 ylnda Corafi Bilgi Sistemi ierisinde; envanter almalar yeniden balatlmtr. almalar halen devam etmektedir. 2009 Nisan ay itibariyle projenin yaklak olarak %60, bilgi girdisi olarak ise %50si tamamlanmtr. TCDDnin mlkiyetindeki bu tanmazlardan elde ettii kira gelirleri blgeler itibariyle yle zetlenebilir.

Demiryollarnn iletmecilii destekleyen veya iletmecilik harici kullanmlara ilikin kiraclar vardr. Aadaki tabloda kira mlklerin kullanm durumlar verilmektedir. Bu tabloya gre Demiryollarnn 1919 adedi kapal alan nitelikli szleme hkmlerine, 826 tanesi ak alan nitelikli szleme hkmlerine tabi toplam 2745 kiracs bulunmaktadr.

244 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu izelge 1. Demiryollar kiraclarnn dalm. Kullanm ekli Akaryakt stasyonu Lojman, Konut Olarak Kirada Kafeterya, Restoran Bfe, Bvet ve WC Ak Arazi veya Tarm Arazisi Ticaret Merkezi veya Dkkan Dier Ticari Kullanmlar TOPLAM Kirac Adedi 14 396 133 316 826 285 775 2.745

3.2. 2003 YILI SONRASINDA DEMRYOLLARI TAINMAZLARININ DEERLENDRLMESNE YNELK YAPILAN DZENLEMELER
13.01.2005 tarihli ve 25699 sayl Resmi Gazetede yaymlanan T.C. Devlet Demiryollar letmesi Genel Mdrl Tanmaz hale Ynetmelii yrrle girmi, 1992 ylnda 20.11.1992 tarihli ve 21411 sayl Resmi Gazete'de yaymlanan, TCDD Tanmaz Mallar hale Ynetmelii yrrlkten kaldrlmtr. Ancak 13.01.2005 tarihli T.C. Devlet Demiryollar letmesi Genel Mdrl Tanmaz hale Ynetmeliinin yrtmesi, Dantay 10. Dairesinin 18.04.2006 tarihli karar ile durdurulmutur. Karar sonrasnda dava konusu olan problemlerin ortadan kaldrlmas ve sata ynelik dzenlemelerin detayl yapld Tanmaz hale Ynetmeliinin tasla oluturulmutur. TCDD Ynetim Kurulunun 19.10.2006 tarih ve 21/176 sayl karar ile kabul edilmi olan Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar letmesi Genel Mdrlne Ait Tanmazlarn Sat ve Deerlendirilmesi Hakkndaki Ynetmelik 09.11.2006 tarihli ve 26341 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Ancak bu ynetmeliinde yrtmesi Dantay 13. Dairesinin 07.12.2007 tarih E:2007/5183 sayl karar ile durdurulmutur. Haydarpaa gar-liman ve geri sahas deerlendirme projesinin gerekletirilebilmesi iin kartlan 17.9.2004 tarihli Resm Gazetede yaymlanan 5234 sayl Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunun geici 5. maddesi uyarnca Haydarpaa proje alannda mlkiyetin, denmi sermayesine ilave edilmek zere, Ulatrma Bakanlnn ilgili kuruluu olan Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar letmesi Genel Mdrlne bedelsiz olarak devretmeye Maliye

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 245 Bakanl; pln ve parselasyon ilemlerindeki ask, iln ve itirazlara dair srelere ilikin hkmlere tbi olmakszn, her lekteki imar plnn yapmaya, yaptrmaya, deitirmeye, re'sen onaylamaya ve her trl ruhsat vermeye Bayndrlk ve skn Bakanl yetkili klnmtr. Yasa kapsamnda ngrlen almalar tamamlanmtr. Demiryollar mlkiyetindeki iletmecilik faaliyetleri haricindeki atl tanmazlarn satlarak veya devredilerek sat veya devir bedellerinin yeni demiryolu inaat ve mevcut demiryollarnn bakm ve onarm ile iyiletirilmelerinde kullanlmas kaydyla sat veya devrinde 5027 sayl 2004 Mali Yl Bte Kanununa gre Demiryollar Ynetim Kurulu yetkilendirilmitir. Ancak alan dava sonucunda dzenlemenin yapld 29. maddenin (b) fkras Anayasa Mahkemesinin 10.11.2005 tarih ve 2005/125 Esas Sayl Karar ile Anayasaya aykr bulunarak oy birlii ile iptal edilmitir. Demiryollar mlkiyetindeki tanmazlarn planlama yapmak suretiyle imarl hale gelmesi, dnm projelerin gerekletirilebilmesi ve satna ynelik deerlendirmeler yapmak suretiyle tanmazlarn ekonomiye katlmas ve elde edilen gelirle yeni demiryolu yapmak amacyla 5335 sayl Kanunun 32. maddesi dzenlenmitir. Buna gre; Sat ve deerlendirmesi yaplacak tanmazlarn ilgili Kurulularn ve Belediyelerin grlerini almak ve evre imar btnln bozmamak kaydyla, her lekte imar plan ve parselasyon plan yapm ve bunlara ilikin onama ilemleri 3194 sayl mar Kanununun 9. maddesine gre Bayndrlk ve skn Bakanl tarafndan ask srelerine tabi olmakszn resen yaplaca yazlr. lgili Kurulu ve Belediyeler grlerini on be gn iinde bildirmek zorundadr. Ancak; CHP, 21.04.2005 tarihli 5335 sayl kanunun 32. maddesinin iptali ve yrtmesinin durdurulmas istemiyle 26.05.2005 tarihinde Anayasa Mahkemesi'ne bavurmutur. Anayasa Mahkemesi bakanlnca 07.04.2007 tarih ve 26486 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2005/52 Esas Sayl Karar ile 5335 sayl Kanunun 32. maddesinin 6. fkrasnn birinci tmcesinin ask srelerine tabi olmakszn .ibaresi Anayasaya aykr olduu gerekesi ile 3.4.2007 gnl E 2005 /52, K 2007/35 sayl kararla iptal edilmitir.

246 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu letmecilik harici deerlendirmelerin kapsamn 99 yla kadar geniletebilmek ve irketleme dahil farkl deerlendirme imkanlar salayabilmek amacyla 13.12.2004 Tarih ve 2004/T36 sayl Yksek Planlama Kurulu karar ile TCDD Ana Statsnn Kurulu Ama ve Faaliyetleri Konular balkl 4.maddesinin 1.fkrasna, Devlete kendisine verilen demiryollarn, liman, rhtm ve iskeleleri iletmek, geniletmek, yenilemek, bunlar tamamlayc faaliyetlerde bulunmak; mlkiyeti kendisindeki tanmazlarda yat limanlar, ticaret, turizm, kongre, fuar, kltr, alveri merkezleri, hastane, otel, konut, ofis, park, spor amal ve benzeri tesisler yaptrmak ve ilettirmek Kuruluun faaliyet konularna eklenmitir. Ayrca Kuruluun bu erevedeki yetkileri tekel nitelii olmayan yat limanlar, ticaret, turizm, kongre, fuar, kltr, alveri merkezleri, hastane, otel, konut, ofis, park, spor amal ve benzeri tesisler yaptrmak ve iletmek iin niteliine gre nakdi sermaye koymakszn mlkiyet devri olmadan 99 yla kadar tahsisi suretiyle itiraklere katlmak olarak belirlenmitir. Bu aamada tamaclk iiyle uraan TCDDnin limanlarnn zelletirilmesini bu iki hizmetin birbirinden farkl olmas nedeniyle yeniden yaplandrmann olmazsa olmaz kabul eden anlayn, tamaclkla grevli bir Kuruluun, barcla, pastanecilie, dn salonu iletmeciliine vb. ilere soyunmasna sessiz kalmas manidardr. Ana statye ekleme yapan YPK kararna ilikin olarak Dantay 10. Dairesi tarafndan 18.04.2006 tarih ve 2005/1803 esas sayl yrtmenin durdurulmas karar verilmitir. Alnan yrtmenin durdurulmas kararna kar, Demiryollar ve Babakanlk tarafndan yaplan itiraz, Dantay dari Dava Daireleri Kurulu tarafndan kabul edilerek, 5.10.2007 tarih ve yrtmeyi durdurma itiraz No 2006/919 sayl hkm ile yrtmenin durdurma karar kaldrlmtr. Ancak 26.02.2007 tarihinde 10.Dantay Dairesi kararnda direnerek tekrar yrtmeyi durdurma karar alnmtr. 24/7/2008 tarihli baz kanun ve kanun hkmnde kararnamelerde deiiklik yaplmasna dair 5793 sayl kanunun 43. maddesi ile TCDDnin tanmaz mal deerlendirmesine yeni bir boyut kazandrlarak mahkeme kararlar kadk klnmak istenmitir.

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 247 Bu madde ile 5335 sayl Kanunun 32 nci maddesinde deiiklie gidilmitir. Buna gre, TCDD mlkiyetindeki tanmazlardan yatrm planlar, iletmecilik esaslar ve bu konuda oluturulacak komisyonun teknik deerlendirmesi dikkate alnarak iletmecilik fazlas tanmazlarn belirlenmesine ve TCDD alan veya TCDD hizmet alan olarak ayrlan tanmazlarn ancak imar plan deiiklii yaplarak, satna karar verilmesinde, sat bedelleri TCDD tarafndan yeni demiryolu inaat ve mevcut demiryollarnn bakm, onarm ve iyiletirilmesi ile demiryolu aralarnn temininde kullanlmak zere TCDD Ynetim Kurulu yetkili klnmtr. Ayrca, TCDDye ait iletmecilik fazlas tanmazlardan TCDD Ynetim Kurulunca uygun grlenlerin 4046 sayl Kanun erevesinde zelletirilmek zere zelletirme daresi Bakanlna devrine de imkan tannmtr. Yasann bu maddesi CHP tarafndan iptali ve yrrlnn durdurulmasna istemi ile Anayasa Mahkemesine gtrlm ve halen 2008/87 esas says ile esas incelemededir. Yaplan bu ana dzenlemeler dnda da yaplmak istenenlere ilikin dare Mahkemelerince ve Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurullarnca verilen onlarca iptal karar ve devam eden mahkeme sreleri bulunmaktadr. Aka grlmektedir ki tm bu srecin temel zellii hukuksuzluktur. Hukukun dare (Kamu) mahkemelik olmu bir yasa maddesine dayanarak ilem tesis edemez. Temel ilkesi maalesef lkemiz asndan hibir anlam tamamaktadr. TCDDye ait tanmazlarn deerlendirilmesinde de yrtme ve baml brokrasi tercihini aksi ynde kullanmaktan ekinmemektedir.

248 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

3.3. 2003 YILI SONRASI YRTLEN ALIMALAR 3.3.1. LMAN HZMETLERNN LETME HAKKI DEVR YNTEMYLE ZELLETRLMES
zelletirme Yksek Kurulunun 30.12.2004 T. ve 2004/128 sayl karar ile TCDD tarafndan iletilen limanlardan Haydarpaa Liman hari, Mersin, zmir, skenderun, Samsun, Bandrma ve Derince Limanlar, elde edilen gelir yeni demiryolu hatlar yapmnda kullanlmak zere 2005 yl ierisinde zelletirilmek zere zelletirme kapsamna alnmtr. zelletirme program kapsamna alnan TCDDye bal 6 limandan; Mersin Liman, 11 Mays 2007 tarihinde ihaleyi kazanan firmaya devredilmitir. zmir Liman zelletirme ihalesi nihai pazarlk grmeleri 03/05/2007 tarihinde yaplmtr. 24.07.2007 tarihinde zelletirme daresince onaylanarak Dantaya gnderilmi olup, hukuki sre devam etmektedir. Derince Limannn zelletirme ihalesi nihai pazarlk grmeleri 12.09.2007 tarihinde yaplmtr. 22.11.2007 tarihinde zelletirme daresince onaylanarak Dantaya gnderilmi olup, hukuki sre devam etmektedir. Samsun Liman ile Bandrma Limannn zelletirilmesine ilikin olarak 20.02.2008 tarihinde ihaleye klm olup, sz konusu ihale 16.05.2008 tarihinde kamuya ak olarak yaplan nihai pazarlk grmeleri ile tamamlanmtr. hale sonular zelletirme Yksek Kurulunun 19/09/2008 tarihli kararyla onaylanmtr. Hukuki sre devam etmektedir. skenderun liman iin ise yaplan ilk ihale iptal edilmi olup sre devam etmektedir. Altn yumurtlar konumdaki limanlar, adeta dikensiz gl bahesine dntrlerek, zel sektre; elde edilen gelir demiryolu projelerinde kullanlacak gerekesiyle devredilmeye balanmtr. Ancak 2008 yl iinde alnan bir kararla zelletirme gelirlerinin %60 karayolu, %40 demiryolu olarak datlmas ngrlm, 2009 btesinde ise bu oranlarda kaldrlarak elde edilen gelirlerin dorudan bteye aktarlaca hkmne yer verilmitir.

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 249

3.3.2. 2003 SONRASI DNEMDE YAPILAN DER DEERLENDRMELER

2003 yl ile balayan dnem atl tanmazlar konusunda olduka keskin bir tavr deiikliinin yaand dnemdir. Tanmazlarn satnn yaplarak ksa srede nakde evrilmesi veya deerlendirmesi ile finansal kaynak oluturulmas temel hkmet politikas haline gelmitir. 5335 sayl kanun kapsamnda; yaklak 20 milyon m2 tanmaz zerinde ekspertiz hizmeti alnmtr. Bu srete imar plan ve ekspertiz bedeli olarak yaklak 1 milyon TL tutarnda harcama yaplmtr. letmecilik asndan ihtiya fazlas olan ve etaplar halinde sat planlanan 520 adet tanmazn satnn gereklemesi ile yaklak 190 milyon TL gelir elde edilmesi hedeflenmitir. Bu amala yerel ynetimlerle kurulan ilikilerle stanbul, Ankara, zmir, Adana, Mersin, Gaziantep, Denizli, Aydn, Samsun, Kayseri, Adapazar, Isparta, Eskiehir ve Balkesir bata olmak zere kentsel dnm projeleri kapsamnda Belediyelerle ibirliine gidilerek yk merkezlerinin kent dna kartlarak, buradan boalacak alanlarn sosyal amal cazibe merkezleri haline getirilmesine ynelik almalar yapld grlmektedir. Kentsel dnm projelerinin altyapsn oluturacak 22 il bazndaki imar plan almalar nemli lde tamamlanmtr. Buna paralel ekilde daha nce triyaj gar, kara konteyner terminali vb. isimlerle anlan proje yeniden isimlendirilerek lojistik ky projeleri oluturulmutur. Her trl ulatrma moduna etkin balantlar olan, depolama, bakm-onarm, ykleme-boaltma, tart, ykleri blme, birletirme, paketleme vb faaliyetleri gerekletirme imknlar olan ve tama modlar arasnda dk maliyetli, hzl, gvenli, aktarma alan ve donanmlara sahip bir blge olarak lojistik kyler ana amacn saklanmasna gl bir klf hazrlam gibi grnmektedir. nk uzun yllardr devam eden uralara karn ilgin bir ekilde Trkiyenin ilk Lojistik ky Samsunda Gelemen ina edilmi ve 06.07.2007 tarihinde al yaplmtr. Buda gstermektedir ki TCDD tarafndan kentsel dnm bal altnda yrtlen almalarn dinamiini tanmaz mallar zerinden yaratlacak rant ve bu rantn blm kaygs oluturmaktadr. Hukuki dayanan 5335 sayl Kanunun 32. maddesinden alan sat yntemi ile nemli deerlendirmeler yaplmtr. Eskidji firmas eliyle ve yllardr beklediiniz frsat sloganyla 2007 ylnda 12.04.2007 ve

250 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 22.10.2007 tarihlerinde gerekletirilen Halktan Teklif Alma (Mzayede) Toplants sonularna gre toplam 206.007,59 m2lik 90 adet tanmazn 60.586.750 TL ye sat gerekletirilmitir. Araya giren mahkemelerin iptal ve yrtmeyi durdurma kararlarna karn her seferinde mevzuat yenilenmi ve kuruma ait tanmazlarn elden karlmasna ilikin sre ilemeye devam etmitir. zellikle 24.7.2008 gnl 5793 sayl yasann kmas ile birlikte (Bu yasada, CHP tarafndan iptali ve yrrlnn durdurulmas istemi ile Anayasa Mahkemesine gtrlm ve Anayasa Mahkemesince 2008/87 esas says ile esas incelemededir.) TCDD tanmazlarnn satna ynelik almalar yeniden hzlanmtr. Bu erevede; 5793 sayl yasann 43. maddesine gre Kuruma ait tanmazlarn bir ksm TCDD Ynetim Kurulunun 28.11.2008 tarih 23/230 sayl karar ile zelletirme daresi Bakanlna devredilmitir. Sz konusu tanmazlar; 08.05.2009 tarih 27222 sayl resmi gazetede yaymlanan zeletirme daresi Yksek Kurulunun 30.04.2009 tarih 2009/20 sayl karar ile TCDD'ye ait izelge 2de yer alan tanmazlarn 18 aylk sre iinde sat yolu ile zelletirilmesine karar verilmitir. izelge 2: zelletirme daresine Devredilen Tanmazlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 stanbul li, Baakehir lesi, Hodere Ky, 201 ada, 1 no'lu parse stanbul li, Kadky lesi, Fenerbahe Mahallesi, 240 ada, 1 no'lu parselin Fenerbahe Eitim Kampnn bulunduu 8500 m'lik ksm Zonguldak li, Kozlu ilesi, Kozlu 19 Mays Mahallesi, 143 ada, 2 no'lu; 139 ada, 22 no'lu parseller Zonguldak li, Merkez le, Karaelmas Mahallesi, 794 ada, 1, 2 ve 3 no'lu parseller zmir li, Konak lesi, Alsancak Mahallesi, 3641 ada, 1 no'lu parsel Denizli li, Merkez lesi, Koyunaliler Ky, 520 ada, 13 no'lu parsel Denizli li, Merkez lesi, mleksaz Ky, 602 ada, 3 no'lu parse Balkesir li, Edremit lesi, Akay Mahallesi, 862 ada, 490, 129, 130, 131, 502, 504, 497 no'lu parsellerin ve 861 ada, 488 no'lu parselin, 1170 ada, 416 no'lu parsel Mersin li, Tarsus lesi, Kemalpaa Mahallesi, 4503 ada, 2 no'lu parselin, ehitishak Mahallesi, 814 ada, 3 no'lu parsel Amasya li, Merkez lesi, Hzrpaa Mahallesi, 424 ada, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 24 no'lu parsellerin, 1675 ada, 1, 2, 3, 4 no'lu parsellerin, 1676 ada, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24 no'lu parsellerin, 1678 ada, 1 no'lu parselin, 1679 ada, 1, 2, 3, 4 no'lu parsellerin, 1680 ada, 1 no'lu parselin, 1686 ada, 1 no'lu parse

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 251 Bu karara BTS tarafndan yrtmenin durdurulmas istemiyle alan dava devam etmektedir. Ancak bununla da yetinilmemitir. 5793 sayl Kanunun 43 maddesinde yazl olduu ekilde TCDD mlkiyetindeki tanmazlar iin yatrm plan iletmecilik esaslarnn deerlendirilmesi iin 17.09.2008 tarih 44710 sayl Genel Mdrlk emri ile bir "teknik komisyon" oluturmu. Bu komisyonun deerlendirmesi sonucu iletmecilik fazlas olarak belirlenen 9 adet tanmaz (100.944,37 m2) ve 25 adet Gar sahasnn (8,992.085,17 m2) 5793/43 ve 4046 sayl kanun hkmlerine dayanlarak, TCDD Genel Mdrlnn 15.05.2009 tarih 9/69 sayl karar ile sat yaplmak zere zelletirme daresi bakanlna devredilmitir. Kararda TCDD'nin ihtiyac olmayan satlacak 25 gar; Eskiehir, Krklareli, K.Ereli, Kayseri, Karabk, Bor, Nide, Balkesir, Seluk(amlk), Denizli, Uak, Erzurum, Erzincan, Sivas, Mu, Kurtalan, Diyarbakr, Kahramanmara, Gaziantep, Konya, Adana, skenderun, sparta, Eridir, Ktahya olarak sralanmaktadr. izelge 3: TCDD'nin ihtiyac olmayan 9 adet Tanmazn Listesi Tanmazn Yeri ve Vasf Hereke istasyon Binas Adapazar stasyon arsas Kilimli stasyonu Karabk bayr mah Tic. Mer. Karabk bayr mah Tic. Mer. Karabk bayr mah Tic. Mer. zmir Konak Mersinli ayrlk Amasya Merkez Hzrpaa Hatay Drtyol Yakack Arsa+Trbe TOPLAM Tanmazn Bykl m2 15.614 3.316 3.200 57.111 6.363 8.442 20.320 4.551 33.514 100.994

Bu erevede BTS tarafndan TCDD Ynetim Kurulu kararna karlk gerekli hukuki ilemin balatlmas iin zelletirme Yksek Kurulu karar beklenmektedir.

252 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU VE GENEL DEERLENDRME

TCDD mlkiyetindeki tanmazlarn hemen tm kamusal alanlar gibi ciddi tehditlerle kar karya kaldn sylemek mmkndr. Bunlar arasnda bir nceliklendirme yapmak mmkn deildir. Ancak, az gelimiliin rn olarak ksr faydac yaklamlarla ortaya talana ak bir yapsal hastalk durumu kt sylenebilir. Kukusuz tm demiryolu ebekesine yaygn olarak yrtlen kentsel dnm almalar bu hastal aka ortaya koymaktadr. Demiryollar tanmazlarnn ounlukla tarihi kimlii ile n plana km olmas ve gar ve istasyon sahalarn da yaplamann youn olmamas ve kentin sosyal ve kltrel yapsna katabilecei faydalarn yksek olmas sebebiyle TCDD tarafndan kullanlmayan ve/veya kullanlmayacak olan tanmazlarn kentin sosyal altyap noksanlarnn giderilmesinde nemli bir rezerv alan olabilecei dnlebilir. Ancak; demiryolu ile ilgili kente katlma yada dnme ilikin rnekler incelendiinde projelerin kamusal anlamda gerekli kaygy tamad ac bir gerektir. Projelerin dikkati eken en nemli zellii lkemizdeki demiryolu iletmecilii ile ilikilendirilmemi olmasdr. Yaplan bunca ie, tanmaz mallarn deerlendirilmesine ynelik bunca abaya karn, lkemizde demiryolu sistemi iin ngrlen orta ve uzun vadeli tama payna gre ihtiya duyulacak alan gereksinimi zerinde hibir ekilde kafa yorulmamtr. Gerek Ulatrma Bakanl ve gerekse TCDDnin tm almalarnda toplam tamalar ierisinde zellikle yk tamaclndaki demiryolu paynn % 25ler dzeyine ykseltilmesi gereklilii srekli tekrarlanmaktadr. Bugnk dzeyinden yaklak 67 kat daha byk bir operasyon geniliinden sz ettiimize gre ite tam bu noktada hat kesimi baznda sistemin duyduu alan ihtiyalarnn belirlenmesi bir zorunluluktur. Kald ki TCDDnin; tm hedeflerinde atl hale gelen tanmazlarn deerlendirilmesi ncelikli olarak yer alrken, tanmazn atl olup olmadna ilikin bir deerlendirme prosedr ve/veya yntemi bulunmamaktadr. Deerlendirilecek tanmaza ilikin dier birimlerle adeta yasak savar tarzda yazmalar yaplmakta ise de birimler orta ve uzun vadeli hedeflemelere uygun almadklar iin yantlarn gnlk gdlenmelerle oluturmaktadrlar. Ayn ekilde zellikle daha nce konteyner kara terminali imdi ise lojistik ky olarak adlandrlan birimlerin karayolu ve lojistik sektrle

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 253 ilikisi karayolu balants olup olmadndan te kurulmamaktadr. Bu kayglarn tamamen gz ard edildii ve sorunun belirginleerek belgelendii uygulamalar ise kentii rayl sistemlerle entegrasyon projeleridir. Gerek zmir (EGERAY) ve gerekse stanbulda (MARMARAY) yrtlen projelerde demiryolu koridorlar adeta hovardaca yerel ynetimlerin hizmetine sunulurken ana demiryolu iletmeciliine ynelik alan ihtiyalar tamamen gz ard edilmekte, oluan kapasite darboazlar barnma yollar vb. nermelerle almaya allmaktadr. zellikle hzl tren projelerinin banliy gzergahlar ile kesien balang ve bitim noktalarnda yaanan darboaz milyarlarca tutarndaki bu projelerde bile daha nceden planlanmad iin nemli kstllklar yaratmaktadr. Ancak belki de en nemli sorun tm bu projelerin hukuka taklmaktan kanamamalar yani hukuksuzluklardr. Buna ramen hukuki sre ileyene kadar geen sreye sktrlan uygulamalar geriye dn g tahribatlar da beraberinde getirmektedir. Tm bu karmakln ierisinde tanmazlarn deerlendirmesinden sorumlu olan birim de adeta bir emlak edas ile almakta ve demiryolu perspektifi dnda bu ynde gdlenmesinin de verdii atlganlkla elden karlabilecek ne varsa elden karmaya almaktadr. Kentsel dnm kavramnn zerinde dikkatle durulmas gereken bir konu olduu aktr. Yrtlen tartmalar gstermitir ki kentin ne olduundan balayp kentin tarihine, toplumlarn yaamnda stlendii kimlik ve role, sonrasnda da kentleme srelerini aklayan nedenlere bakmadan kentsel dnmle ilgili bir perspektif oluturmak kolay olmayacaktr. nsanlk tarihinin balangcndan bu yana srekli olarak deien koullar ve lkelerin tercihleri kentsel mekann srekli olan dnmnde dorudan belirleyici olmutur. Bu erevede gnmzde demiryolu varl toplumun ortak miras olarak deerlendirilmeye balamtr. 2000li yllar itibariyle sadece ngilterede ilev deitirerek koruma altna alnm altma yakn demiryolu hatt ve 2000in zerinde koruma altna alnm demiryolu yaps bulunmaktadr. Hatta koruma konusunda daha da ileriye gidilerek demiryolu miras hakknda bilgi sahibi olmak, tanmak ve tantmak amacyla bir yksek lisans program bile oluturulmutur. lkemizin demiryolu varl, lkemizin ekonomik ve sosyal geliimi, kentsel ve toplumsal yaam zerindeki yaratt etki asndan Dnya Miras Listesinde yer alan demiryollar ile e deerdedir. Bu alanlarn gemii Osmanl mparatorluunun son yllarn ve Trkiye Cumhuriyeti

254 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tarihini zetlemektedir. Bu alanda, TCDDnin yabanc irketlerden, Trkiye Cumhuriyetine devredilmi bir miras sz konusudur. Bu miras mutlaka ne karlmaldr. Ancak gncel tehditler bu mirastan geriye kalan izleri de yok edecek niteliktedir. Bugn, Anadolu Demiryolu Miras Marmaray, Haydarpaa ve Kartal Kentsel Dnm Projeleri, Kente Yeniden Kazandrma Projeleri ve stanbul-Ankara Hzl Demiryolu Projesi gibi tehlikelerle kar karya olduu grlmektedir. Bu projeler mevcut istasyon alanlarnn deiimi konusunda bask yaratacak niteliktedir. Bu anlamda 1980 sonrasnda kresellemeye paralel olarak yeni alveri ve i merkezleri, gecekondu alanlarndaki youn apartmanlar, tarihi ve doal alanlardaki oteller artk iselletirilmi grnmektedir. Bununla birlikte; birinci snf tarm alanlarnda toplu konut retmek, orman alannda formula pisti yapmak, Haydarpaa Liman ve Gar'nn olduu alana youn yaplama nermek, yolcu garlar ile birlikte demiryolu sistemlerini kent dna tamak ve bunlar kentsel dnm ad altnda sunmak kabul edilemez bir tutumdur. Finansman ve byme ile ilgili sorunlar yalnzca sahip olunan gayrimenkuller zerinden zmlemek mmkn deildir. Unutulmamaldr ki kentsel dnm tarif edilirken; srdrlebilirlik, insan odakllk, katlm, stratejik yaklam, program ve planlama gibi kavramlarla birlikte anlmaktadr. Kayseri rneinde aka grlebilecei zere kentsel dnm ad altnda terk edilen alanlardan oluabilecek rant yeni demiryolu balantsnn finansmanna bile yetmemektedir. Buda gstermektedir ki TCDDnin Kurumsal bazda belediyelerle i birlii ierisinde yrtt kentsel dnm projeleri sisteme dnk bir finansman kaygsnn tesine gemi ve bir anlamda talan niteliine brnm durumdadr. Bu srecin kontrol altna alnmas byk nem tamaktadr. Bunun iin temel yaklam demiryolu varlnn ve tescillenmesine ilikin olarak BTS giriimleriyle balatlan srecin sonlandrlmasdr. Hkmet tarafndan atlan admlarla gereklemesi an meselesi olan TCDDnin zelletirilmesine kar durulmas, toplumun ortak hedefi olmaldr. Ulatrmann ana plan ihtiyac ivedilikle zmlenmelidir. Ancak bu sre sonrasnda tanmazlara ilikin bir deerlendirme prosedr oluturmak mmkn olabilecektir.

Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar 255

KAYNAKA
Bayram, A. Mfit, Kentsel Dnm Sorunu Hakknda http://www.yayed.org/resimler/ekler/45117b0e0a11a24_ek.doc?ti pi=7&turu=X&sube=0 Bayram, A. Mfit, Kentsel Dnm Yasa Tasars zerine, http://www.yayed.org/genel/bizden_detay.php?kod=227&tipi=7&s ube=0, Eyll 2006. Duru, Blent, Avrupa Birlii Kentsel Politikas ve Trkiye Kentleri zerine, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi http://acikarsiv.ankara.edu.tr/fulltext/2040.pdf Gnaydn, Gkhan, 2006, Avrupa Birlii Srecinde Trkiye - Krsa] ve Tarmsal Politikalar, A.. Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Doktora tezi, Ankara, s. 186 Kele, Ruen, Kentleme Politikas, 7. Bask, mge Yaynevi, Ankara, 2002. Ksebay Erkan, Yonca, Anadolu Demiryolu evresinde Gelien Mimari ve Korunmas, stanbul Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Anabilim Dal, Restorasyon Program, Doktora Tezi. Mays 2007 Torunolu, Ethem "Kentsel Dnm" Pazarlamann Dayanlmaz Hafiflii 25.10.2005 http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=3681 Ulam Hakk Atlyesi http://www.halkinhaklari.com/yazi_oku.asp?sayfa_no=186&b=halk in_ulasim_hakki_var

KENTSEL DNM VE TOPRAK MLKYET SORUNLARI

aban NAM Asl BAARIR

Artan nfus hareketlilii, sanayileme, teknolojik gelimeler kentsel dnm srecini hazrlamtr. Kresel bilgi ak st seviyelerdeyken kentler de buna uyum salamaya alm; ancak salanamad durumlarda kentle btnleemeyen alanlar olumutur. Sanayileme ve gelien refah seviyesinin zorlad bu kentleme eilimi, oklu fonksiyonlara sahip kent dokusunu ortaya koymay gerektirmektedir. te tam bu noktada ortaya konulan kentsel dnm uygulamalar, blge baznda khnemi kent dokusunu fonksiyonel plan verilerine terk ederken; uygulamaya alnan arazi ve arsalarn, harita-kadastro-tapu hizmetleri kapsamnda yetersizliklerine de (pafta-zemin uyumsuzluklar, tapu sicilinin gnceli yanstmamas, parsele ilikin verilerin saysal veri standartlarna sahip olmay, vb) zm getirecek, meknsal bilgi sistemlerine veri taban oluturacaktr. Srdrlebilir kentleme srecinde kimi zaman merkezi ynetimlerin de desteinde yerel ynetimler tarafndan yaanabilir salkl kentlerin oluturulmas genel hedefi ierisinde gerekletirilen kentsel arsa politikalar retimi ve bu politikalarn hayata geirilmesinde imar planlar ve plan uygulamalar birer ara olmutur. Yaanan kentleme sreci ierisinde sorumlu idareler tarafndan kentsel dnm projeleri ieriinde, gerektiinde imar plan deiiklii/revizyonu da yaparak, arsa dzenlemesi (3194/18. madde uygulamalar) ynteminde gerekletirilecek imar uygulamalaryla; kentsel gelime eilimlerine ya da halkn gereksinimlerine cevap verecek miktar ve eitlilikte kullanma hazr imar parseli retimi, kadastro parseli baznda imar plan uygulamas (3194/16. madde uygulamalar) gibi ksr anlay ierisinde yeni mlkiyet sorunlar reten plan uygulamalarnn engellenmesi,

Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi, Harita Mhendislii Blm Harita Mhendisi

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 257 kamu mlkiyetindeki arazi ve arsalar ile tarmsal nitelikteki arazilerin bilin d kentsel arsa retimine konu edilmesinin nne geilmesi, zellikle kamu tzel kiiliine ait tanmazlarn sahip olduu mlkiyet yapsnn imar hukuku ilkeleri esasnda tespit edilmemesi neticesinde bir taraftan kamu maliyesinin zafiyete uratlmas engellenirken dier yanda retilen imar parselinin mlkiyeti kullanm amac dorultusunda toplumsal kullanma sunulmas,

salanm olacaktr. Genel olarak, kentsel dnm projeleri anlaynda yaplacak srdrlebilir kent planlamas ve sonrasnda kentsel arsa (imar parseli) retimi yoluyla gerek planlama gerekse mlkiyeti kullanmdan kaynakl yaanan sorunlar zme ulatrlabilir.

1. KENTSEL DNM KAVRAMI

Kentsel dnm, en genel anlamyla yitirilen bir ekonomik etkinliin yeniden gelitirilmesi ve canlandrlmas, ilemeyen bir toplumsal ilevin iler hale getirilmesi; toplumsal dlanma olan alanlarda toplumsal btnlemenin salanmas; evresel kalitenin veya ekolojik dengenin kaybolduu alanlarda bu dengenin tekrar salanmasdr (Mge, 2006: 29). Trkiyede kentsel dnm 1990l yllarda Ankaradaki Portakal Vadisi iei uygulamasyla balamtr. Bu sre 1999 depreminden sonra ve 2003 yl Kentsel Dnm Kanun Tasars almyla lke genelinde birok belediye ve Bykehir belediyesinde uygulanmaya devam etmitir. zellikle lkemizde yaplan kentsel dnm uygulamalar gecekondu alanlarnda; bu alanlarn slah edilmesi, iyiletirilmesi, soylulatrmas ierikli gereklemitir. Kentsel dnmden sonra verimli kullanmlar elde etmek iin kentsel dnme ihtiya duyan gereksinimlerin ve sorunlarn iyi tespit edilmesi gerekir. Keza, uygulamalarda grlen nemli sorunlardan birisi, dnm sonras mlklerin getirecei yksek gelirin kamuya nasl aktarlaca ve dnm ncesi ve sonras deerlerin tespiti; dieri ise projenin mlk sahiplerine doru anlatlmasdr. Mlk sahiplerinin dier tm hak sahipleriyle birlikte hareket etmesi, proje srecini, katlm ve verimlilii byk oranda destekleyecek ve hukuki sorunlar nleyecektir.

258 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

2. TRKYEDE KENTSEL DNM GEREKSNM

Kentsel dnm uygulamalarna tarihten gnmze birok nedenle gereksinim duyulmutur. lkemizde ilk g hareketleri zellikle 1950den sonra balam ve sonrasnda yaplan planlarda ise nfus hareketliliklerini doru tahmin edilmedii iin yetersiz kalmtr. Kent eperinde altyap ve sosyal donat alanlarndan yoksun, sosyal ve kltrel ynden farkl tabakalara mensup gecekondu blgeleri olumaya balamtr. 1980 ve sonrasnda gecekondu alanlarnn yenilenerek kentsel arsa pazarna kazandrlmasna ilikin ilk zm slah imar planlar hazrlamak olmutur. Islah imar planlarnda istenen niteliksel zmler elde edilememi; yerini dnyadaki izlenen gelimeler eliinde kentsel dnm kavram almaya balamtr. 1990larda sanayi ve hizmetler sektrlerindeki gelimelerle yer seim etmenlerinin nemi artm ve kentsel dengeli gelime stratejileri oluturulmaya balanmtr. 1999 depremi gibi doal afetler kentsel dnm gereksinimini oluturan bir dier nedendir. Gnmzde zellikle yerel ynetimler ve zel sektr gruplar iin dnm nitelii tayan alanlar sermaye temini ve art gelir getirici amal kullanlmaktadr. Kentsel dnm kavram, lkemizde yeni bir kavram olmamasna ramen kentsel dnmn amalar ve kent iin gereklilii yeni anlalmaya balamaktadr. zellikle gnmzde altyaps hazr arsa retimi ve bu srete oluan mlkiyet sorunlarnn zmlenmesi iin yeni bir planlama arac nitelii tamaktadr.

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 259

3. TRKYEDE KENTSEL DNMN BOYUTLARI

Tablo 1. Trkiyede Uygulanan Kentsel Dnmn Boyutlar PLANLAMA VE TASARIM BOYUTU * Kentsel dnm alan snrnn tespiti (en az 5 ha), * Kadastrosu yaplmam alanlarda dnm ncesi kadastronun tamamlanmas, mlkiyet tespitlerin yaplmas ve arazi deerlerinin belirlenmesi, * Kadastrosu bulunan alanlarda buna bal gncellemelerin yaplarak kentsel dnm ncesi mevcut durumun tespiti (bina durumu, bina ya, kat adetleri, ), * Dnm alanna ilikin kurumlara dair grlerin alnmas, * st lek plan kararlar, nfus projeksiyonlar, kentin gelime yn sosyal yap gibi kriterlere bal olarak dnm tr ve amacna gre yeni kentsel kullanm alanlar (konut, ticaret, ak ve yeil alanlar, meydanlar...) ve donatlar (okul, hastane, dini tesisler, ) oluturulmas, * Alt yap ve ulam sistemleri oluturulmas, * Dnm sonras yeni mlkiyet durumlarnn vatandaa teslim edilmesi, EKONOMK BOYUT *Ekonomik rgtlenmeler; Kamu -Kamu Kamu -zel zel zel YNETSEL BOYUT *Belediyeler *Bykehir Belediyeleri *ller Bankas SOSYAL BOYUTU * Analizler aamasnda alana ilikin toplumsal gereksinimlerin tespiti, * Dnm amacna gre sosyal yapda olmasn istenilen deiikliklerin fiziksel yapya yansmas (soylulatrma,),

YASAL BOYUT * Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasars, * 5393 Sayl Belediye Kanununun Kentsel Dnm ve Geliim Alan balkl 73. Maddesi, * Toplu Konut Kanunu, * 5366 Sayl Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu

260 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

4. KENTSEL DNM MLKYET KULLANIM LKS

Kentsel dnmde mlkiyet; tanmaz mallarn snrlarnn, zerindeki hak ve sorumluluklarn, deerlerinin belirlenmesinde, tanmaz mallarla ilgili mlkiyet ve snr anlamazlklarnn giderilmesinde, hazine mallarnn tespit ve deerlemesinde, adil vergilendirme ve vergi toplama almalarnda, orman, mera, yaylak ve klaklarn tespit ve tahsis almalarnda, her trl alt yap projesinin planlanmas ve uygulanmasnda, tapu kadastro bilgilerini eitli kamu kurum ve kurulular ile zel sektr projelerinin hazrlanmasnda ve uygulanmasnda,

youn olarak kullanlmaktadr (ala, 2007; 51).

5. KENTSEL DNM UYGULAMALARININ TOPRAK MLKYET ZERNE ETKS

Kentler iin yaplan st lekli planlar ile imar uygulama planlar nfus projeksiyonlarnn ngrd nfusa ve bu nfusun ihtiyac olan yerleim alanna her zaman cevap vermeyebilir. Bunda planlama kararlarnn yan sra kente planlama ile kazandrlan kimlik farkllamas (Ankarann bakent olmas gibi), kentin yeni i imknlarna sahip olmas, eitim, turizm gibi yeni yatrmlarnn yaplmasnn da etkisi olmaktadr. Bu gibi etkenler kent nfusunun beklenenden fazla artmasna ve bu nfus iin gerekli olan yerleim alan miktarnn da deimesine neden olur. Sorumlu idareler, kent nfusu iin alt yaps tamamlanm imar parseli talebini karlamaya alrken; dier taraftan kentin geliimine yn verme eilimini gerekletirmede nce kentsel arsa rezervi alanlarna ynelecek, ihtiya duyduu yerde tarmsal arazileri planlama almalarna konu ederek kentsel kullanma amak isteyecektir. Tarmsal arazilerin kentsel arsa nitelii kazanmas ise mlkiyet haklarnn deimesine ve ksa srede haksz gelir elde edilmesine neden olmaktadr. Yetersiz arsa retimi, kentlerde sadece tarmsal alanlarn kentsel arsaya dnmn deil ayn zamanda gecekondulamaya, altyapsz ve donat alanlarndan yoksun salksz gelimelere, toplumdan kopuk

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 261 sosyal ve ekonomik gruplarn oluumlarna, arsa speklasyonunun hzla artmasna, yer seim etmenlerinin farkllamasna neden olacaktr. Kentleme srecinde kentleme oran ve imarl arsa arz srekli karlatrmal, kent geliimine etkileri gzlenmeli ve bu imarl arsa arznn rgtl gruplar (kooperatifler, gayrimenkul yatrm ortaklklar, inaat irketleri, yerel ynetimler vb.) kanalyla yaplmas ve yerel ynetimler tarafnda yrtlmesi konusundaki yaklamlar deerlendirilmelidir. Bu yaklamlardan biri de kentsel dnm uygulamalardr. Kentsel dnmle, mar plan sahalarnda yer alan kadastro veya eski imar parselleri zerinde mevcut imar plan deerlerinin iyiletirilerek deitirilmesi, Kent iindeki arsa rezervlerinin aktif hale getirilmesi, Terk edilmi veya khnemi durumdaki kentsel alanlarn plan deerlerinin deitirilerek yeniden kullanma almas, Mevcut yaplar arasnda bo kalan parsellerin kullanlmas ve imar, Teknik altyap alan kullanmnda kentin yaylmasndan ok 3. Boyutta geliiminin salanmas Konutlarn modernletirilmesi ve onarm ile konut evrelerinin iyiletirilmesi Kentsel, evresel ve doal deerlerin korunarak yaatlmas, Kamuya ait arazilerin arsa retme amal tkenmesinin engellenmesi, Kamulatrma ile oluan bte harcamalarnn engellenmesi, mar hakk transferi gibi yeni yaklamlar ile koruma amal planlar retilmesi, serbest piyasa koullarnda tanmazlarn deerleri belirlenmesi, kamunun yararna mlkiyet hakknn sakl tutulmas ve bylece mlkiyet hakk zerindeki tanmazn niteliiyle oluan (tarmsal, kltrel deere sahip) kstlamalarn nlenmesi (Gksu, 2003). Kentsel arsa retme dneminde ortaya kan tarmsal alanlara arsa nitelii kazandrlmas, kamusal arazilerden eitli zelletirilmelerin yaplmas, mlkiyet haklarnn deiimiyle ortaya kan haksz gelir kazancnn nne geilmesi, kentsel alanlarda doluluk boluk oranlarnn iyi deerlendirilmesi;

salanmaktadr.

262 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

6. KENTSEL DNM UYGULAMALARINDA YAANAN TOPRAK MLKYET SORUNLARI 6.1. Kadastro ve Tapu Hizmetleri
Kadastronun temel amac, tanmazn snrn, buna ait ve bunun dndaki hak ve ykmllkleri tespit etmek ve gvenliini salayc planlar retmektir. Tapu yoluyla bu planlar kayt altna alnarak devlet gvencesinde tutulur. Bata kamu yarar esas alnarak bu kaytlar zerinden adil vergilendirmeler yaplr, blgesel ve kentsel gelimeyi salayc arazi politikalar ve kararlar retilir, tarm, turizm ve hizmetler sektrnde gelimeyi hedefleyen planlama, tasarm ve uygulamalarda temel altlk tekil eder. lkemizde Osmanl dneminde, defter-i khneden itibaren yaplmaya balanlan kadastro almalar ilk balarda gnn koullarna uyum salamtr. Ancak hzl nfus art ile balayan kentleme, sanayileme ile deien ekonomik yap, tarm topraklarnn imar uygulamalar ile yeni kaynaklara temel oluturmas, evresel zararlardan korunma ihtiyalarnn artmas, doal yap ve zenginliklerin gittike nem kazanmas, altyap ihtiyalarnn deimesi, teknolojik gelimeler gibi birok etken kadastro hizmetleri tarafndan gerei ve yeterince yerine getirilememitir. Gnmzde kadastro hizmetlerinin srdrlebilirlik ve ok amallk hizmetlerine tam cevap verememesi, arazi kullanm politikalarnn oluturulmasnda, kentsel ve blgesel planlarn retilmesinde, bunlara bal oluturulan toplulatrma, arsa ve arazi dzenlemesi, kentsel dnm gibi uygulamalarda kadastral altlklarn nemini daha da arttrmaktadr. Kentsel dnm alanlarnda kadastro ve tapu hizmetlerinin eksiksiz sunulmas, bu alan iinde yaayanlarn mlklerini hukuki gvence altna almaktadr. Dnm alan iinde kadastrosu yaplmam alanlar bulunuyorsa, kadastro yapldktan sonra kentsel dnm uygulanr. Bu anlamda kentsel dnm, uygulama alan iin kadastral gncellemeyi ve alanda yaayanlara ait mlkiyeti belirler. Dnm alan iinde mlkiyet bilgileri belirlenmi ise bu hem kentsel dnm uygulamalarnn analiz sresini azaltr hem de alanda yaayan vatandan dnme dair hak sahibi olmasn salar. Dnm alannda mlkiyet durumunun biliniyor olmas, o alanda yaayan ev sahibi- kirac orann belirlenmesinde nem tamaktadr.

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 263 lkemizde kentsel dnm uygulamalarnda mlkiyet yapsnn analizler aamasnda yeterince tespit edilmemesi, dnm ncesinde ve sonrasnda alandaki kirac orannda byk deiiklikler yaanmasna ve kirac olduu tespit edilmemi vatandalarn bu alandan baka alanlara g etmesine neden olmaktadr. Dolaysyla kentsel dnm alan iinde bulunan halka deil; eitli kar gruplarna hizmet edilmi olacaktr. lkemizde daha ok gecekondu alanlarnda uygulanan kentsel dnm, bu alanda igal yoluyla kamu ve zel arazileri ele geirilen mlkiyet sahiplerine hem haklarnn korunmasn hem de dnm sonras gecekondudan ayrlan vatandaa taksit ya da vergilendirmelerle mlkiyet sahibi olabilecei yeni bir yaam ortam ve sosyal stat kazanmasn salayacaktr. Kadastral veriler ayrca dnm ncesi ve sonrasnda deer tespitlerinin yaplmasnda nem tamaktadr. Mlkiyet sahipleri bu tespitler ncesinde sahip olduklar haktan yararlanacak ve sonrasnda hak talep edeceklerdir. Buna karn kentsel dnm sonrasnda dnm alann kazanaca deer art, mlk sahiplerinden vergilendirme veya dier usullerle temin edilip, kamuya kazandrlmasnn n almaldr. Kentsel dnm uygulamalarnda kamu ve zel mlkiyet arazilerinin belirlenmesi zellikle (mera, orman, ticaret, doal kaynaklar, koruma alanlar...) alanlarn korunmas amal arazi kullanmlarn ilenmesi ve kentsel altyap tesislerinin kadastral altlklarda yer almas, kentsel dnm uygulamalar asndan maliyeti azaltan ve kurumlar aras iletiimi arttran bir unsur olacaktr. Kentsel dnmde ok boyutlu kadastro ve tapu hizmetlerinin nemi bu hizmetlerde karlalan sorunlarla beraber artmaktadr. Genel olarak kentsel dnm alanlarnda grlen kadastral sorunlar unlardr (ala, 2007; 53): Teknik nedenlerle yetersiz kalma, Uygulama niteliini kaybetme, Kadastro haritalarnn eksikliinin grlmesi, Zemindeki snrlarn gerei uygunluk gstermemesi, Kadastro bilgilerinin aktarmnda farkl yntem ve standardn kullanlmas, Kadastro kurumunun dier kurumlarla ibirlii iinde olmamas.

264 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kadastro bilgileri araziye ilikin dier bilgilerle btnletirilemediinden ve mekansal bilgi sistemleri oluturulamadndan, birok alanda tapu ve kadastro bilgilerinden yararlanlamamakta ve lke genelinde eitli kurumlar tarafndan yaplan retim almalarndaki veri tekrar kaynak israfna neden olmaktadr (ay vd., 2007: 41). a) Kadastro Haritalarnn Gncellenmesine likin Yasal Zorunluluun Bulunmamas Trkiyede kadastro almalar sonrasnda kadastro parsellerinde meydana gelen snr deiiklikleri, yeni ina edilen yap ve tesisleri, yeni alan yollar ya da terk edilen alanlar maliklerin talepleri olmadan sicillerine yanstlamamaktadr. lkemizde kadastro sonras zeminde yaplan bu deiikliklerin ilgililer tarafndan talep ettirilerek sicillere iletilmesini salayan yasal bir zorunluluk bulunmamaktadr. Bu durum mevcut durum ile kadastral haritalarn zamanla birbirinden fakllamasna neden olmakta ve kadastral haritalar zemini yanstmamaktadr. Sonuta kentsel planlama ve kentsel dnm gibi plan ve proje uygulamalar esnasnda yaplan arazi kullanm analizleri kadastral altlklarn gncellenmesi ya da yenilenmesi ihtiyacn dourmakta bu da ayr bir zaman, maliyet ve emek kaybna neden olmaktadr (ala, 2007; 53). b) Tapu Bilgilerinin Gncelleme Sorunlar Mlkiyet bilgilerinin tapu ktne aktarlrken farkl ifadeler kullanlmas sorun oluturmaktadr. Bu ilemlerin bir standarda bal kalnarak yaplmas gerekmektedir. zellikle krsal alanlarda sat, taksim ve miras blnmeleri sonucunda tapu ktndeki malikle gerek maliklerin farkl kiiler olmas ve kadastro ve sonrasnda yaplan deiikliklerin tapu ktne yanstlma zorunluluunun olmamas kentsel dnm gibi projelerin uygulanmas esnasnda ve sonrasnda mlkiyete ilikin sorunlar oluturmaktadr (ala, 2007; 53). c) 2859 Sayl Yenileme Kanunu erevesinin Kstl Olmas ve Beklentilere Cevap Verememesi lkemizde halen yaplmakta olan kadastroyu ok amal kadastro olarak nitelendirmek mmkn deildir. Ayrca kadastro btn lke arazilerini kapsamamaktadr. Bu nedenle kadastronun bitmek zere olduu gnmzde, ierii ve belirlenecek kapsam ile yenileme kadastrosu (Yenileme kadastrosu kavram Trkiye iin geerli olup, kullanlmakta olan bir kavram deildir.) almasnn balatlmasna ihtiya vardr (ay vd., 2007: 41).

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 265 d) 3 Boyutlu Kadastro Mevcut kadastro hizmetleri mlkiyet hakknn dey boyuttaki bileenlerini yanstmada yetersiz kalmaktadr. 3 boyutlu kadastro arazi yzeyindeki deiikliklerin grsel analizi, yaplarn yksekliklerine gre vergilendirilmesi, kent planlamas ve ynetimi, kentsel dnm uygulamalarnn uygulama ncesi ve sonras deer ve mlkiyet deiimi bilgilerine ulam kolaylatracaktr (Dner, Byk, 2007: 54).

6.2. Yasal Boyuta likin Sorunlar

Kentsel Dnm Yasa Tasars Dnmde ncelikli alanlarn belirlenmesine ilikin kentsel dnm yasa tasarsnda bir belirleme yaplmamaktadr. Tasarya gre dnm alan en az 5 ha byklnde olmas ve bu alana dair bir snr belirlenmesi, btncl planlama yaklamna ters dmektedir. Yasa tasarsnda dnm alanlar iinde 12.10.2004 tarihinden nce yapldn belgeleyen gecekondu sahiplerine, ruhsatsz yap sahiplerine ve ikamet edenlere de bedelini 20 yl amamak zere borlandrmak kaydyla yaplacak sosyal konutlardan veya yaplardan bamsz blm verilecei ifade edilmektedir. Bu durumda 1984 ylnda kartlan 2981 sayl yasa ile getirilen son gecekondu aff gz ard edilerek yeni bir af gndeme gelmektedir. Bu yasa tasars ile ortaya kan bir problem de dnm alanlarnda yaplan planlarla st lek planlarnn uyumunun aranmamas, dnmn st kademe planlarda revizyon veya deiiklik yaplmasn gerektirmesi halinde bu revizyonlarn 3 aylk bir sre ierisinde gerekletirilmesi gerekliliidir (ala, 2007; 63). 5393 Sayl Belediye Kanununun Kentsel Dnm ve Geliim Alan Balkl 73. Maddesi

Bu dzenleme ile yerel ynetimlere, byk inaat irketleri ile birlikte kk mlkiyet sahiplerinin haklarn dikkate almayan bir ekilde (yaplmas planlanan konutlarn nitelii ve hedef kitlesinden bamsz olarak) tasarruf etme yetkisi verilmektedir. Konut ihtiyacnn ve konut sahipliinin nitelik ve nicelik olarak doru bir ekilde bilinmedii bir ortamda, Anayasann Mlkiyet Hakk baslkl 35. maddesi ve Kamulatrma balkl 46. maddesinde yer alan hkmler ile koruma altna alnan mlkiyet hakkn fiilen ortadan kaldrmaktadr (ala, 2007; 61).

266 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 5366 Sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Varlklarn Yenilerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun

Bu yasada ypranan ve zelliini kaybetmi kent blgelerinin nasl ve hangi ltlere gre belirlenecei aklanmamaktadr. Bunun yan sra bu yasa ile kentsel sit alanlarnn ve koruma amal imar planlarnn btnlnn bozulmas da sz konusudur. Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu Bu kanun, kuzey Ankara ve giriinde yer alm gecekondularn kaldrlmas, evre dzenlemesi ve iyiletirilmesi amal sadece fiziksel zellikte oluturulan bir dzenlemedir. Ayrca bir kentin sadece bir blm iin karlan bir kanun btncl planlama yaklamndan uzak kentsel gelimeye neden olur.

7. KENTSEL DNM UYGULAMALARINDA GRLEN MLKYET SORUNLARINA DAR ZM NERLER 7.1. Kentsel Alanda Srdrlebilir Gelime ve Salkl Byme
Kentler planlanrken nfus projeksiyonlar, belli zaman diliminde yaayaca sre ve deiiklikler en kapsaml bir ekilde analiz edilmelidir. Bu analiz srecinde kent iin gerekli olan konut ihtiyac, kamusal kullanm alan, tarmsal alan, sanayi alan, mera alan, ak ve yeil alanlar, turizm alanlar, en doru ekilde analiz edilerek yaplacak planlara bu ihtiyalar srdrlebilir arazi ynetim erevesinde sunulmal ve buna bal olarak planlar izilmelidir. Bu ekilde yaplmad takdirde, vatanda kendi konut ihtiyacn gecekondularla karlayacak, kent iindeki kamusal alanlar rant getirdii iin belediyenin sermaye elde etme istei ile satlacak ve kamusal kullanm alanlar azalacaktr. Yanl analiz edilen kentsel veriler, yanl planlar doururken kentteki mera, orman ve tarmsal alanlarn kentsel alana katlarak niteliini yitirmesine neden olacak ve bunun sonucunda salksz gelime gsteren kent ynlar oluacaktr. Salkl hale getirmek zere yaplan dnm almalaryla ise kimi zaman gecekondu alanlar gibi alanlarda mlkiyet deiimleri sonucunda kamunun arazilerini yitirmesi gibi bahsedilen sorunlar aa kacaktr.

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 267

7.2. Kentsel Dnm Srecinde Yerel Gndem 21in Rol ve Mlkiyet Problemlerine Etkileri
Srdrlebilir kentsel alan oluumunda rehber kabul edilen Yerel Gndem21, insanlarn yaam kalitesini ve standartlarnn arttrlmasna ynelik srdrlebilir gelimeyi destekleyen nemli bir kilometre tadr. Yerel Gndem-21in temel hedefleri; Yerel dzeyde katlmcln salanmas, Yerel dzeyde halkn ynetimleri ile katlmc srelerinin balatlmas ve kendi kentleri iin gr birlii salamalar aamasdr. Bu yolla kentlinin yerel dzeyde yaplacak planlarda etkili olmalar salanacak ve yaplanlar kentlinin istei dorultusunda oluacaktr. Bu adan kentsel dnm projelerinde halkn projeye aktif katlm projenin geliimini etkileyecektir. Kent merkezinde, liman, konut, afet, sanayi, alanlarnda yaplan dnm projelerinde mlkiyete ilikin bilgilerin doru tespiti, kiraclk oranlarnn belirlenmesi, yeni mlkiyet bilgilerinin sicillere ilenmesi, gibi halkn katlmn gerektiren ilemlerin halka yaplacak referandumlar, konseyler, ile daha kolay belirlenmesi salanrken ayrca kente dair halkn istekleri ve grleri alnacak ortamlar oluacaktr. Yerel ynetimler ile dier yerel ynetimler aras ibirliin arttrlmas,

Deneyim ve bilgi alveriinin salanmas asndan dier yerel ynetimlerle iliki ierisinde olmak nemlidir. Bylece oluturulacak bilgi sisteminin alt yaps ayn standartlarda olacak ve yaplacak st lek planlarda ihtiya duyulan mlkiyet ve dier altyap bilgileri sentez paftalarnda akk ve ayn durumda yer alacaktr. Uluslararas topluluklar ile yerel ynetimler aras ibirliinin arttrlmas,

Bu aamada lke dzeyinden uluslararas arenadaki standartlar etrafnda bilgi alverii ve ibirlii salanacaktr. Yerel Gndem-21in Trkiyede teviki ve gelitirilmesi, kresel ortaklklar arttrc ve ynetimsel ilevleri gelitirici olmasnn yan sra planlama ve kentsel dnm projelerinde grlen mlkiyet sorununa dair standart olma ve halkn katlmn salama ynyle nemsenmeli ve zerinde durulmaldr.

268 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

7.3. Kentsel Dnm in Kadastro ve Arazi Ynetimi

Kadastro ve arazi ynetiminin tm kurumsal alt yap bileenleri, srdrlebilir bir kentsel dnm yaplabilmesi iin gerekli tm verileri salamaktadr. FIG-Kadastro 2014 ereve vizyon programnda yaplan, Kadastro, bir lee dayal olarak snrlar belirlenmi bir lke ya da blgenin mlkiyetle ilgili verilerinin sistematiksel olarak dzenlenmi kamu envanterleridir. Yasal arazi nesneleri baz farkl gsterim anlamlaryla sistematik olarak belirlenir. Bu arazi nesnesi kamu veya zel yasalar tarafndan tanmlanr. Tanmazn ana hatlarn, yani szel verilerle birlikte tanmlayc her bir ayr arazi nesnesinin zelliini, bykln, deerini ve yasal haklarn veya arazi nesneleri ile ilikilendirilmi olan kstlamalar gsterebilir tanm, kentsel dnmn Arazi dare Sistemi ierisinde ve srdrlebilir kent ynetimi kararlar uyumunda yaplmas gerektiini ifade etmektedir (ay vd., 2007: 43).
KADASTRO VE ARAZ YNETM

Kadastro 2014

Kaynak Ynetimi

Arazi Politikalarnn Oluturulmas Arazi Kullanm ve Geliim Planlarnn Hazrlanmas ve Birbiriyle likilendirilmesi

Arazi dare Sistemi

KENTSEL DNM

ekil 1. Kadastro ve Arazi Ynetimi Bileenlerinin Kentsel Dnm le likisi. Kadastro2014 hedefleri; ok amal kadastro uygulamalar ile tanmaza ilikin mlkiyet yaps, deerleme, vergilendirme, hukuksal gvence, arazi kullanm, alt yap, doal yap gibi kentsel dnm srecinin analiz aamasnda gerekli olan ve kentsel dnm almalar

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 269 sonrasnda elde edilen deer artnn kamu yarar gzeterek kullanlmas iin gerekli olan veri tabanlarn salamaktadr. Ulusal planlamadan, blge ve ehir planlamaya kadar oluturulan arazi politikalar erevesinde yaplacak bir kentsel dnm; btncl yaklaml planlamaya aykr dmeyecek ve srdrlebilir kentsel yaamn nemli bir paras olacaktr. Arazi kullanm ve kentsel gelitirme planlar ile kentsel arazi ynetiminde kentsel dnm iin ncelikli alanlarn tespiti, evresel ve grsel deere sahip alanlarn belirlenmesi ve mlkiyet durumlarnn ortaya konulmas salanacaktr. Arazi dare Sistemi, kentsel dnmdeki kurumsal rgtlenme eksikliinin giderilmesi, kentsel dnm uygulamalarnn denetlenebilirliinin salanmas ve halk katlmna ilikin almalarn yaplmas iin gereklidir. Kentsel kaynaklarn ynetimi, kentsel dnm alanlarnda yeralt ve yer st kaynaklarnn tespit edilip kadastrosunun karlmas, doal ve arkeolojik sit alanlarnda kentsel dnmn srdrlebilir bir ekilde yaplmas iin gereklidir.

SONU
Kentsel dnm; kentin btncl planlanmasn salayan, ilkeli arazi kullanm/ynetim kararlar eliinde retilen kentsel arsa politikalarn hayata geirmede etkin olan, kentlinin sosyal, ekonomik, hukuksal ve kltrel sorunlarna zm reten bir uygulama ekli olmaldr. Kentsel dnm uygulamalarnn salkl sonular vermesi, ilkeli karar destek ortamlarnn (btncl kent planlamas, srdrlebilir ynetim anlay, ok amal kadastro altyaps, kurumlar aras egdm, vb.) olumasna baldr. Byle bir ortamda ve arazi ynetimi gibi bir veri organizasyonu altnda gerekletirilecek bir kentsel dnmde sadece altyapl imar parselleri retilmi olmayacak; ayn zamanda, mlkiyet sorunlarnn teknik ve hukuksal ynden tanmlanmas yaplm; kurumsal stratejiler ierisinde ortak hedefler belirlenmi;

270 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu gnceli yanstmaktan uzak kalm tapu sicil ve kadastro belgeleri, mekansal bilgi sistemlerine veri taban oluturacak ekle dnm; zeminde mevcut kaak ya da gecekondu yaplar yerini daha salkl ve planl/ruhsatl yaplara terk etmi; hisse dalm ve yzlm gerei planl yaplamaya uygun olmayan ayni haklar kat mlkiyeti uygulamalar eliinde sorunsuz ve aktif kullanma kavumu; birim alanda yaayan nfusun ihtiyac olan donat alanlar zenginletirilmi, kullanm limitleri ykseltilmi;

olacaktr (nam ve ala, 2007). Srdrlebilir kentsel dnm almalarnda, srdrlebilir arazi ynetimi ve kentsel arsa retme politikalar eliinde kentsel ve krsal nitelikli arsa ve arazilerin koruma ncelikli sit alan snrlar, maliklerinin imar hukuku ierisindeki haklar, kent karakterinin tanmlanmas salanm olacaktr. Kentsel dnm uygulamalar bylece kentin aksayan ve dnm ihtiyac olan alanlarn eksiksiz tespit ederek, yerleim biriminin kent ile btnlemesini salayacaktr.

Kentsel Dnm ve Toprak Mlkiyeti Sorunlar 271

KAYNAKA
A, Z. Mge (2006), Kentsel Dnm zerine Batdaki Kavramlar, Tanmlar, Sreler ve Trkiye, TMMOB ehir Planclar Odas Yayn. ala, Hasan (2007), Kentsel Dnm almalarnn Mlkiyet Kullanmna Olan Etkisi zerine Bir Aratrma ve Konya rnei, Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi, Konya. ay, Tayfun, A. Erdi, G. zkan, . nam, S.S. Durduran, .Yalpr, F. can (2007), Trkiye Kadastrosunun Kadastro 2014 Entegrasyonunun Salanabilirliinin Aratrlmas, Yayn No: 97. nam, aban ve Hasan ala (2007), Kadastronun Gncellenmesi ve Kentsel Yenileme Projeleri zerine Bir nceleme, TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas 11. Trkiye Bilimsel ve Teknik Kurultay, Ankara. Gksu, A.Faruk (2003), Kentsel Dnmde Yeniliki Yaklamlar, Kentsel Dnm, Sempozyumu Bildirileri, TMMOB ehir Planclar Odas Yayn, Ankara. Dner, Fatih, Byk, C. (2007), Boyutlu Kadastro, Yayn No: 97.

TARH SRETE KENTSEL ALANDA MLKYET DURUMU VE KLTR VARLIKLARININ MLKYET SORUNLARININ ZMNE LKN BR NER

Tuba AKAR* Emre MADRAN**

1858 tarihli Arazi Kanunnamesine kadar Osmanl Devletinde Anadolu ve Rumeli topraklar miri toprak statsndeydi. Buralarda, kentsel alanda mlkiyet; kiilere, vakflara ve devlete ait mlkler olarak eitlenmekteydi. Osmanl dneminde devletin ve toplumun sosyal, kltrel, ekonomik ve idari yaps ile birlikte eri miras hukuku, kiilere ait mlkn vakf mlkne dnerek faydalanlmasn salayan bir mekanizmay oluturmutu. Bundan dolay kentsel alanlarda bugn kltr varl olan yaplarn nemli bir blm, vakf mlk olarak gelimi ve vakf kurumu araclyla onarmlar ve sreklilikleri salanmt. Arazi kanunnamesi ile birlikte zel mlkiyete tannan haklar sonucunda ve de deien imar anlay ile kiilerin vakf yoluyla yap ina etme eylemi yava yava yok olmutu. 20. yzyl bana kadar vakf mlkiyetinde olan cami, medrese, han, hamam, bedesten, dkkan gibi bugn kltr varl olan yaplarn, 20. yzyln ilk yarsndan itibaren sat ve devir gibi ilemlerle zel mlkiyete ve kamu kurum ve kurulularnn mlkiyetine getii grlmtr. Bylece bu yaplarn vakf kurumu araclyla kurumsal olarak gerekletirilen onarmlar, mlk sahiplerinin sorumluluuna gemitir. Bununla birlikte zel mlkiyette bulunan kltr varl olan han, bedesten, kapal ar, arasta gibi yaplarn mimari karakterine bal olarak birim birim paral mlkiyete dnmesi ve miras yoluyla da hisseli mlkiyetin grlmesi, kltr varlklarnn korunmasna ynelik eylemlerin nnde en nemli problemlerden biri olarak belirmitir. Mlkiyet emasnda yaanan bu deiim, yaplarn onarm srelerini negatif ynde etkilemi, yaplarn sahipsizlemesine ve korunamamasna yol amtr. Oysaki, bugn kentsel alanda vakfa, hazineye, belediyelere, eitli kamu kurumlarna ve zel mlkiyete ait kltr varlklar, 2863 sayl Kltr ve
* r.Gr.Dr., Mersin niversitesi Mimarlk Blm, tubaakar@mersin.edu.tr, akartuba01@gmail.com ** Do.Dr., Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm, madran@arch.metu.edu.tr

Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet 273 Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu uyarnca devlet mal statsnde olup, anayasal olarak devlet tarafndan da korunmakla ykmldr. Bu bildiride, kentsel alanda bugn kltr varl niteliinde bulunan yaplarn, tarihi sre ierisinde mlkiyet emalarndaki deiimin ortaya konulmas ve buna bal olarak onarm mekanizmalarnn belirlenmesi, mevzuatta kltr varlklarnn korunmas ve mlkiyet ilikisinin saptanmas, yaplarn korunmasnda mlkiyetten kaynaklanan problemlerin tespit edilmesi ve kltr varlklarnn korunmasnda mlkiyet sorunlarnn zmne ynelik bir nerinin gelitirilmesi amalanmtr. Bu kapsamda mlkiyet sorunlarnn rneklenmesinde kentlerin tarihi ticari merkezlerinde yeralan, mlkiyet problemlerinin en ok rastaland, yap ve alan leinde koruma eylemlerini zorlatran rnekler n plana karlarak deerlendirilmitir.

TARH SRETE KENTSEL ALANDA MLKYET DURUMU VE YAPILARIN KORUMASI

Osmanl mparatorluu topraklar arazi kanunanmesi ncesine kadar; r Arazisi, Hara Arazisi ve Miri Arazi olarak e ayrlmaktayd.1 Anadolu ve Rumeli topraklarn kapsayan miri arazi hukuken hazine arazisi olup hkmdarn tasarrufunda olan arazi demekti. Miri arazinin bu stats tarmsal alanda ve kentsel alanda farkl ilemekteydi. Tarmsal arazinin mlkiyeti ve tasarruf hakk devlete aitti, devlet tarafndan vakflara veya kamu hizmeti gren kiilere hizmetleri karl tasarruf hakk verilirdi.2 Burada arazinin plak mlkiyeti (rakabe) devlette kalr, bu topraktan alnmas gereken vergiler kamu grevlisine veya vakfa devredilirdi. Kentsel alanda ise, miri arazi mlkiyet asndan snfa ayrlmt; mlkiyeti zel kiilere ait araziler, vakf araziler ve mlkiyeti devlete ait araziler olmak zere. Mlkiyeti zel kiilere ve vakflara ait olan araziler; ky, kasaba ve kentler iinde bulunan arsalar ile bu yerr Arazi; Hicaz ve Basra ehirlerini, Hara Arazi; Suriye ve Irak topraklarn, Miri Arazi ise Anadolu ve Rumeli topraklarn iermekte idi. r ve Hara arazi zel mlkiyet statsnde olup, r ve hara vergilerine tabi iken, miri arazi devlete ait arazi idi. Detayl bilgi iin bkz. Barkan,1980, Cin, 1987:9-41, ok-Mumcu-Bozkurt, 2002:285-86, Imber, 2004:125-148, Yediyldz,2003:123, Halaolu,1998:88-91, Kurt,1999:59-65, Kkkalay,1999:53-58. 2 Tmar sistemi olarak bilinen bu sistem miri topraklarda uygulanmakta idi. Tmar sisteminde tarmsal alan, maden, gmrk, liman gibi devlete gelir getirici olan kaynaklar, salayaca yllk gelirin miktarna gre dirlik denilen birimlere ayrlr ve bu dirlikler hizmetleri karl ve hizmetlerine ait masraflar karlamak zere memurlara ve askerlere veya vakflara tahsis edilirdi. Tmar sistemi ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Barkan,1977:286-333, nalck,2003:111-123, Imber,2006:253-270.
1

274 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu leme merkezlerinin hemen kenarnda, en fazla yarm dnmlk ba, bahe, bostan gibi alanlard. Kentsel alanda devlete ait mlkler ise genellikle sahibi bulunmayan veya mirass olmayan mlklerin devlet hazinesine kalmas sonucu ortaya kmakta idi.3 Sonuta, Anadolu ve Rumeli eyaletlerinde kentsel alanlarda mlkiyet haklar sz konusu iken, krsal alanda miri toprak rejimi hakimdi.4 Osmanlda kentsel arazide grlen bu mlkiyet emas, arazi stndeki yaplamada yatayda eitlenebilmekte; yapnn arazisi, yap, yapnn katlar ve arazi zerindeki aalar farkl mlkiyete sahip olabilmekte idi. Bir baka deyile vakfa ait bir arsa zerine, yine vakfa ait bir dkkan (bunlar farkl vakflara ait olabilirdi), dkkan zerine mlk bir oda ina edilip, vakf arazi stnde mlk aa yetitirilebilmekteydi5. Mlkiyet emasnda grlen bu eitlilikle birlikte, Osmanlnn klasik dnemlerinde kentlerdeki inai ve imar faaliyetlerinin genellikle vakf kurumu araclyla gerekletii grlmektedir (Cezar,1983:261-282). Askeri ve bayndrlk yaps olan surlar, kaleler, kprler, yollar gibi yapm eylemlerinin devlet tarafndan yaptrld bilinmekte, kamusal nitelikli cami, medrese, okul, klliye, darifa, han, hamam, bedesten, dkkan gibi yaplar ise, bireyler tarafndan yaptrlarak vakfedilmektedir. Bylece yap bireyin mlkiyetinden karak vakf mlk olmakta ve kamusal bir nitelik kazanmaktadr. Konutlarn ise yine bireyler tarafndan ina ettirilen bir ksmnn vakf mlkiyetinde olduunu vakfiyelerden grmek mmkndr. Osmanl dneminde toplum ierisinde dini, ekonomik, sosyal ve psikolojik gibi bir takm sebeplerle yaygn olarak uygulanan vakf eylemi sonucunda kentsel alanda yapl evrenin vakf mlkiyetinde gelitii grlmektedir.6 Vakf mlkiyetinde gelien yapl evrenin korunmas, yine vakf mekanizmas ierisinde salanmakta, vakf mlknn miras yolu ile paralanmamas sonucu ile de uzun sre bu mekanizmann ierisinde onarmlar gereklemektedir. Vakf mekanizmas ierisinde yaplarn korunmas; vakfn srekli gelir kaynann olmas, bu gelirlerin ncelikli olarak onarm masraflarna harcanmasnn art koulmas, srekli baKii ldkten sonra mirass yok ise mlkiyetinde bulunan mallar beytul male yani devlet hazinesine kalyordu. Bundan dolay ehirlerde beytl mal emini diye grevliler vard. 4 Akar, 2009:19-20, dipnot 30. 5 Akar, 2009: 20, dipnot 33. 6 Kiiyi vakf kurma eylemine iten dini, psikolojik, sosyal ve ekonomik faydalar iin bkz. Yediyldz, 2003:10-14, Akar 2009:15-16.
3

Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet 275 km ve onarm yaplmas, hatta bunun iin vakfn bnyesinde srekli bir teknik kadronun tahsis edilmesi olarak zetlenebilir. Bu durum vakf yaplarn onarma ihtiya duyduu her an onarm yaplabilmesini, srekli yaplan kk lekli bakm ve onarmlarla, byk ve daha masrafl onarmlarn olumamasn veya geciktirilmesini salamaktadr (Akar,2009:55). Bylece vakfn gayesi olan sonsuza dek varolma ve topluma hizmet etme anlay gerekletirilmi olacaktr. Vakf mlkiyetinde bulunan yapnn korunmasnda sadece vakfn tzel kiilii sorumlu olmamakta, eer ki onarma ihtiya duyan tanmaz kamusal nitelii olan cami, mescit, medrese, mektep, hastane gibi hayrat yap ise, bunlarn korunmasnda devlet ve halkn da sorumlu olduu, onarm talebinde bulunma ve onarma mali katk salama gibi rolleri stlendii bilinmektedir.7 Bunun haricinde yine vakf mlkiyetinde olup akar nitelikli olan yaplarn da korunmasn vakf hukuku ncelikli olarak grmekte, kullancnn veya kiracnn onarm yaptrmasn ve onarm masrafna karlk yapdan tasarruf etme hakkn onlara vermektedir. yleki, harap olan bir menzilin (konutun) tamiri gerekir ve vakfn geliri tamir masraflarn karlayamaz ise kullanc menzili kendi malndan tamir ettirir. Eer kullancnn tamire gc yoksa veya bundan kayorsa, menzil hakim onay ile mtevelli tarafndan tamir cretine karlk bakasna kiralanabilir (mer Hilmi:mesele 412). Bir baka rnekte ise; bir vakf akar tamire muhta olur da vakf tarafndan onarlamaz ise, kirac kendi parasndan yapy tamir ettirir ve masraf kiraya sayar (mer Hilmi:mesele 396). Bu iki maddede grld zere Osmanl dneminde vakf hukuku yapnn korunmas yolunda zmler retir. Grlmektedir ki, vakf mekanizmas ierisinde ama vakfn srekliliini salamak adna yaplarn korunmas ve onarlmasnn her zaman iin salanmasdr. Vakf yapda onarm vakf gelirleri ile gereklemekte, vakf gelirinin yeterli olmad durumlarda vakf malnn kamusal nitelii gz nne alnarak devletin destek salad veya kullanclarla kiraclarn onarm masrafna karlk yapdan tasarruf etme hakk hukuken onlara verilmektedir. Osmanlda klasik dnemde grlen vakfn bu ileyii sre ierisinde eitli sebeplere dayal olarak yozlam ve yapl evrenin oluumunda

Vakf yaplarn onarmnda vakf haricinde katk koyanlar iin bkz. Akar, 2009:49-54, Madran, 2004: 67-72.
7

276 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ve yaplarn korunmasnda ki etkinlii azalmtr. 8 Arazi Kanunnamesi ile gerek anlamda zel mlkiyetin tannmas sonucunda da vakf kurma ve vakf araclyla yap ina etme eylemi yok denecek kadar azalmtr. 20. yzyln balarndan itibaren ise vakf mlkiyetinde olan kamusal ilevli ve bugn kltr varl niteliinde olan bir ok tanmazn belediyelere, il zel idarelerine, ky tzel kiiliklerine ve Milli Eitim Bakanl gibi kamu kurum ve kurulularna devri sz konusu olmutur. Ayrca ticari ve sosyal ilevli ve hatta dini ilevli vakf tanmazlarn kiilere sat 1920-49 ile 1960-70 yllar arasnda planl olarak gerekletirilmitir. Ayrca kentlerde uygulanan ilk kadastro eylemlerinde baz vakf mlklerinin zel mlk olarak kaydedildii de bilinmektedir. Bunlarn haricinde aslnda zel mlkiyet olarak ina edilen tanmaz kltr varlklar da bulunmaktadr.9 Sonuta bugn kentsel alanda tanmaz kltr varlklarndan antsal nitelikli olanlarn, nemli bir blm yine vakflara ait olmakla birlikte, zel hukuka tabii gerek ve tzel kiilere, kamu kurum ve kuruluarna ve hazineye ait mlkiyetler olduu grlmektedir.

MEVZUATTA KLTR VARLIKLARININ KORUNMASI VE MLKYET

Mevzuatta kltr varlklarnn korunmasnda sorumlu en st kimlik devlettir. Trkiye Cumhuriyetinin Anayasasnn 63. maddesi, iinde bulunduu toplumun ve tm dnya insanlarnn ortak kltr miras olarak kabul edilen tanmaz kltr varlklarnn korunmasnn salanmas grevini devlete vermitir. Bu dorultuda devletin, kltr varlklarnn korunmas iin destekleyici ve tevik edici tedbirleri alaca ve bunu mali kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirecei 65. maddede belirtilmitir. 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 10. maddesi de her kimin mlkiyetinde veya idaresinde olursa olsun, tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn korunmasn salamak iin gerekli tedbirleri almak, aldrmak ve bunlarn her trl denetimini yapmak veya kamu kurum ve kurulular ile belediyeler ve valiliklere yaptrmak grevini Kltr ve Turizm Bakanlna vermitir. Bununla birlikte TBMM, Milli Savunma Bakanl ve Vakflar Genel Mdrln,
19. ve 20. yzyllarda vakflarn nitelii ve durumu ile vakf mallarn satlar ve devirleri ile ilgili bkz. ztrk, 1995: eitli blmler. 9 Kahramanmara tarihi ticari merkezinde yaplm olan bir arazi almasnda, kapalarda bulunan bir ksm dkkann kadastro faaliyetleri srasnda zel mlk olarak yazdrld szl bilgi olarak esnaf tarafndan verilmitir. Gaziantep tarihi ticari merkezinde ise, bir ok ticari yapnn zel mlk olarak inaa edildii, herhangi bir vakfa ait olmad grlmtr.
8

Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet 277 idare ve denetimlerinde bulunan tanmaz kltr varlklarnn korunmasn ve deerlendirmesini yrtmekle sorumlu tutmutur. Ayrca bugn herhangi bir tanmaz kltr varlnn mlkiyetine veya kullanmna sahip olan zel hukuka tabi gerek ve tzel kiiler, bu kltr varlklarnn korunmasndan sorumlu olmaktadr. Devletin anayasal olarak her kimin mlkiyetinde bulunursa bulunsun lkedeki tanmaz kltr varlklarnn korunmasndan sorumlu olmas, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 5. maddesinde; lkede devlete, eitli kamu kurum ve kurulularna, gerek ve tzel kiiliklerin mlkiyetine, idare ve denetimine ait tm tanmaz kltr varlklarna devlet mal nitelii verilmitir. 10 Bylece 2863 sayl kanunda tanmaz kltr varlklarnn korunmasnda kamusal bir zorunluluk olduunu ve farkl mlkiyetlerde bulunan tanmaz kltr valklarnn kamusal nitelii vurgulanarak koruma dzeninin getirilmesi amalanmtr (olak, N. lker, 2009). Kanunda tanmaz kltr varlklarnn devlet mal nitelii mlkiyet hakkndan farkl bir stat olup, mlkiyetin kamunun elinde olmas zorunluluunu ortadan kaldrarak, maliklere kamusal talimatlara uygun davranmalar kaydyla mlkiyet haklarn kullanabileceklerini belirtmektedir (olak, N. lker, 2009). Burada maliklerin mlkiyet haklarna getirilen snrlamalar 2863 sayl yasann 11. maddesinde Tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn malikleri bu varlklarn bakm ve onarmlarn Kltr ve Turizm Bakanlnn bu kanun uyarnca bakm ve onarm hususunda verecei emir ve talimata uygun olarak yerine getirdikleri srece, bu kanunun bu konuda maliklere tand hak ve muafiyetlerden yararlanacan belirtmekte ve bu kanunun belirledii bakm onarm sorumluluklarn yerine getirmekte aczi olanlarn mlkleri, usulne gre kamulatrlr denilmektedir. Tanmaz kltr varlklarnn maliki yaplarn bakm ve onarmndan sorumlu olacak, mlkiyet hakkna getirilen bu ksttan dolay da her trl vergi, resim ve harttan muafiyet ve kltr varlnn korunmasna ynelik mali ve teknik destekler ile kltr varlna zarar veren davranlara kar da cezai yaptrmlara tabi olacaktr. Yine de tanmaz kltr varlnn devlet mal nitelii ile zel hukuka tabi kiilerin mlkiyetinde kalmas durumu, yaplarn fiilen korunmasna ynelik olarak ak bir dzenleme iermemekte, malikin kltr varlnn korunmas ve onarlmas iin gereken eylemleri gerKanunun bu maddesi mazbut ve mlhak vakf mallarn bu hkmn dnda tutmu olmakla birlikte, 20.2.2008 tarih ve 5737 sayl Vakflar Kanunu 77. maddesinde Genel Mdrle ve mazbut vakflara ait tanmazlarn da devlet mal imtiyazndan yaralanaca belirtilmektedir
10

278 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ekletirmedii takdirde tanmazn kamulatrlaca belirtilmekte, ama mlkiyet hakkndan kstlamaya ynelik bir yaptrm sz konusu olmamaktadr. Kaldki 2863 sayl yasann 11. maddesinde belirtilen kamulatrma, lkedeki kltr varl stou gz nne alndnda devletin maliki tarafndan onarlmayan her yapy kamulatrmas gibi bir eylemin de pek gereki olmayaca aktr. Sonuta, mevzuatta tanmaz kltr varlklarnn devlet mal stats altnda farkl mlkiyetlerde bulunmas ve korunmalarndan fiilen maliklerin sorumlu olduu grlmekte, fakat malikleri tanmazlarn korumaya ynelten zaruriyetler ve dzenlemeler ak deildir.

KLTR VARLIKLARININ KORUMASINDA MLKYETTEN KAYNAKLANAN PROBLEMLER

Gnmzde kltr varlklarnn korunmasnda veya korunamamasnda mlkiyete dayal olarak ortaya kan problemler koruma eylemlerinin nnde en nemli sorunlardan biri olarak grlebilir. Kltr varlklarnn korunamamasnda mlkiyetten kaynaklanan durumlar iki ana grup altnda toplanabilir.11 Bunlar: Mlkiyet Statsndeki Farkllama: Vakf sistemi ile ina edilen yaplarn onarlarak sreklilikleri yine vakf sistemi ile salanm ve bu sayede yaplar gnmze ulaabilmitir. Fakat 20. yzyln bandan itibaren yaplarn sat ve devir gibi ilemler ile vakf kimliinden karlmas, kurumsal olarak gerekletirilen onarm eylemlerinin bireysellemesi yaplarn korunmas asndan olumsuz sonular dourmutur. rnein, 16.yzylda btnyle Ramazanolu vakfna ait olan ve vakfa gelir getiren akarlardan olduu bilinen Adanadaki Ramazanolu arsnda gnmzde vakf mlkiyeti yok denecek kadar azalm, ary oluturan kltr varl niteliindeki dkkanlarn neredeyse tamam zel mlkiyete gemitir (Akar,2002:76-79). Bir baka rnek ise Kahramanmara Tarihi Ticaret Merkezindeki kapal ary oluturan Kavaflar ars ve Bezirgan arsdr. Bugn nerdeyse tamamyla zel mlkiyette olan ar dkkanlarnn Aladdevle vakfna ait olduu dnlmektedir (Akar,2009:184). Bu iki rnekte de, vakflarna gelir getirerek vakf rgtlenmesi ierisinde onarmlarnn gereklemi olduu bu yaplar, bugn maliklerine gelir getirmekte, fakat malikleri tarafndan elde edilen gelirlerin yaplarn onarmlarna pek harcanmad grlmektedir.
Burada yeralan saptamalar Akarn (2009:44) tarihi ticari merkezlerdeki yaplarn korunmasna ynelik sorunlar inceledii makalesinden alnmtr.
11

Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet 279 Paral / Hisseli Mlkiyet: Burada belirtilen mlkiyet sorunu iki farkl nitelikte grlmektedir. lki, arasta, kapal ar, han gibi mimari adan tek bir kitleden oluan yaplardaki birimlerin yani dkknlarn bugn ayr ayr mlkiyetlerde olmas, koruma eylemlerinde byk sorunlar dourmaktadr. st rtnn, cephenin, ortak duvarlarn btnl ve sokan birliktelii, arasta ve kapal ar gibi yaplardan oluan tarihi ticari merkezlerdeki mdahalelerde, mimari uyum ve problemlere zm oluturmak asndan korumada btncl davranlmasn gerektirmektedir. Bir ok dkkn ve bununla birlikte birok mlkiyet ieren bu alanlarn mimari karakterleri gerei, maliklerinin de birlikte hareket etme zorunluluu bulunmaktadr. rnein Kahramanmara kapal arsnda st rtnn nem almasndan kaynaklanan sorun, tek bir dkknn kendi st rtsn onarmas ile zlememektedir. Bu durum gznne alnarak, kimi Koruma mar Planlarnda bireysel mdahaleler engellenmitir. rnein Adana Koruma mar Plan, tarihi ticari merkezde ferdi onarmlar reddetmekte, zel Proje Alanlarnn tanmland planda, bu alanlarda bulunan maliklerin btncl mdahaleleri uygun grlmektedir. kinci durum ise genellikle bir yapnn veya bir parselin miras sonucu mlkiyetinin paralanmas ve hisseli hale dnmesi sonucunda grlmektedir. zgnnde zel mlke tabi olmu veya vakf kimliinden karlarak zel mlke dnm olan tanmaz kltr varlklarnda, miras yoluyla blnerek hisseli mlkiyetler ortaya kmtr. Bu durum ise, koruma eylemlerinde muhatap maliklerin fazlalamas ile bir araya gelebilme, yapy sahiplenme, onarm gerekletirmede sorunlar yaratmaktadr. Kahramanmara Tarihi Ticari Merkezinde yer alan kltr varl statsndeki 6 m2 bir dkknda 22 hisse bulunmaktadr. Kapalarda yrtlecek olan bir koruma eyleminde hlihazrda alandaki 160 adet parselin rgtlenmesi gerekirken, parseldeki hisse sahiplerinin biraraya getirilerek bir koruma eyleminin gereklemesi imknszlamaktadr. Sonuta, tarihi ticari merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklarnn korunmasnda mlkiyete bal olarak belirtilen bu problemler dier tanmaz kltr varlklarnn da sorunlardr. Fakat tarihi ticari merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklarnn mekansal olarak birliktelii buna karn mlkiyetin eitlilii ve fazlal, bu yaplarn ve alanlarn korunmasda btncl bir bakla egdm ierisinde zmlenmesini gerektirmektedir.

280 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KLTR VARLIKLARININ MLKYET SORUNLARININ ZMNE LKN NER: KLTR VARLIKLARININ DEVLET MALI NTELNN KULLANILMASI
Tanmaz kltr varlklarnn insanln ortak miras olarak kabul edilmesi ve korunmas gereklilii devlete ve tanmazn malikine eitli sorumluluklar getirmektedir. Bu sorumluluklarn kltr varlklarnn korunmasn ncelikli olarak hedefleyen bir takm kstlamalar ve zaruretleri de iermesi kanlmazdr. Mevcut durum, malikleri tanmaz kltr varlklarn korumaya zorlamamakta, hatta zel hukuka tabi gerek kiilerin mlkiyetinde olan tanmaz kltr varlklarnn miras yolu ile blnmesi, hisseler ortaya kmas veya kimi yaplarda btncl korumann gereklilii ve bunun bir ok mlkiyetin birlikte hareket etmesi ile salanabilmesi durumu koruma eylemlerini zorlatrmaktadr. te burada, kltr varlnn korunmasnn nndeki mlkiyet problemlerini, Osmanlda vakf sisteminde yaplarn korunmasna ynelik yaklamlar da gznne alarak ve kanunun kltr varlklarna tanm olduu devlet mal niteliine dayanarak bir zm nerisi oluturabilirlii stne dnlmtr. Burada sylenmek istenen kltr varlklarnn mevcut mlkiyet durumlarnn zgn mlkiyet emasna dndrlmesi deil, mevcut durumda bir zm oluturulmas ve kltr varlnn devlet mal niteliinde olmas hukuki durumunun kullanlarak, devletin bu kltr varlklar zerinde korumaya ynelik bir zm ortaya koymas eklindedir. Aslnda kltr varln devlet mal niteliine dayal olarak korumann nndeki mlkiyet problemlerinin zmne ynelik bir nerinin gelitirilmesi, mimari bir neriden ok hukuki bir zm ve altyapy gerektirmektedir. Burada belirtilen yaklamlar iyi niyetli birer neri olarak grlmeli, bunlarn gerek bir zm nerisine dnebilmesi iin hukuki zemininin ilgili uzmanlar tarafndan gerekletirilebilecei belirtilmelidir. Burada farkl durum iin zm nerisi ortaya konulabilir: Tanmaz kltr varlklarnda paral mlkiyet emasnn btncl koruma yaklamn engelledii/zorlat durumlarda: Kapalar, arasta, han gibi paral mlkiyeti ieren fakat mimari zellii gerei de btncl korumann sergilenmesi gereken tanmaz kltr varlklarnda, bu tanmazlarn devlet mal niteliine dayal olarak, devletin kltr varlnn bakm ve onarm gerekletirecek bir mekanizmay oluturmas veya oluturulmasn ngrmesi ve malikleri bu

Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet 281 mekanizmaya dahil ederek, onarm masraflarna karlk malikleri borlandrarak yapnn korunmasn salayabilmesi eklinde olabilir. Buna benzer bir yaklam devlet 2082 sayl stanbul, Kayseri ve Bursa Kapal arlarnn Onarm ve mar Hakknda Kanun ile uygulamtr. Bu kanunun 1. maddesi bu ilde bulunan tarihi kapal arlarn onarm ve imar grevini Bayndrlk Bakanlna vermitir, ve yle demektedir: stanbul, Kayseri ve Bursada bulunan tarihi kapal arlarn mimari ve inai karakteri gznnde tutulmak suretiyle onarm ve imarn Bayndrlk Bakanl yapar veya yaptrr. Bu kanunda Bayndrlk Bakanlnca yaplacak veya yaptrlacak olan onarm masraflarnn mal sahiplerinden alnmas kanunun 3. maddesinde; Asli ekilleri korunmak suretiyle onarlan ve imar edilen dkkanlar iin yaplan giderlerden her tanmaz mala yzlm ile orantl olarak decek miktarlar Bayndrlk Bakanlnca belirlenir. denilmekte ve onarm masraflarnn maliklerinden tahsil edillecei belirtilmektedir. Kanunun ngrm olduu bu onarm masraflarnn denmesini kabul etmeyen mlk sahiplerinin tanmazlarnn bakanlka kamulatrlaca da madde 5de belirtilmitir. Sadece stanbul, Bursa ve Kayseri Kapalarlarnn korunmas iin geerli olan bu kanun, benzer bak as ile ve tanmaz kltr varlklarnn devlet mal niteliine dayanarak lkedeki dier kapalarlar, arastalar ve hanlarn korunmas iin de benzer ve geneli kapsayan bir uygulama ngrlebilir. Hisseli mlkiyette bulunan kltr varlnn mlkiyet durumuna dayal olarak koruma eylemlerinin gerekleemedii durumlarda: Tanmaz kltr varlnn miras yoluyla hisseli mlkiyete dnmesi sonucunda korunamamasnda, devlet mal niteliine dayanarak hisseli mlkiyetin kamusal yarar adna yani kltr varlnn korunmas adna birletirilmesi tek paraya dntrlmesi eklinde olabilir. Veya hisseli mlkiyete sahip olan bir tanmaz kltr varlnn onarm sz konusu olduunda ve hissedarlarn hepsinin buna yanamad, birinin veya birkann buna yanat durumlarda, tanmaz kltr varlnn devlet mal niteliine dayal olarak devlet tarafndan onarm yaptrmak isteyen hissedara veya nc bir ahsa onarm masraflarn karlayana dein kltr varlndan tasarruf etme hakkn verme eklinde gerekleebilir. Kltr varl maliinin koruma eylemlerini gerekletirmeye yanamad durumlarda: Devlet kltr varlklarnn onarmnn

282 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu gerekletirilebilmesi iin belirli fonlar oluturarak, bunu maliklerinin kullanmna sunmaktadr. Eer ki malik, tanmaz kltr varlklarnn onarmn gerekletirmeye yanamazsa, devletin tanmaz kltr varlnn devlet mal niteliine dayal olarak malikinin tasarruf hakknn durdurulmas ngrlebilir. Devlet tanmaz kltr varln, malikinin kullanmndan geici sre ile alarak, onarm masraf karlanncaya kadar devlet tarafndan tasarruf edilmesi veya onarm masrafn karlayacak sre kadar bir bakasna kiralanmas eklinde bir uygulama ngrebilir. Sonu olarak, tanmaz kltr varlklarnn korunmas bata devlet olmak zere, fiilen tanmazlarn maliklerinin sorumluluundadr. lkemizin kltr varl stou gznne alndnda devletin fiilen her kltr varln korumaya almas imkanszdr. Devlet, kltr varlklarnn korunmasna ynelik tevik edici, destekleyici, zorlayc bir takm uygulamalarla malikleri, kendi tanmazlarn korumaya ynlendirmelidir. Bunu da mevcut durumda kltr varlklarnn 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunca verilmi olan devlet mal niteliini, kltr varlnn korunmasnn nndeki mlkiyete dayal problemlerin zmnde kullanarak gerekletirebilir.

Tarihi Srete Kentsel Alanda Mlkiyet 283

KAYNAKA
Akar, Tuba (2009) The Role of Vakf Institution in the Conservation of Vakf-Based Cultural Heritage, baslmam doktora tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara. Akar, Tuba (2009) Tarihi Ticari Merkezlerde Koruma ve Kullanm Sorunlar, Dosya, TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Yay., Say.14.1 (43-49). Akar, Tuba (2002) The Historical Formation of the Traditional/Commercial Center of Adana and a Financial and Institutional Model for Preservation, baslmam yksek lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara. Barkan, mer Ltfi (1980) Trkiyede Toprak Meselesi Toplu Eserler 1, stanbul. Barkan, mer Ltfi (1977) Tmar maddesi, slam Ansilopedisi, MEB Yay., Cilt.12/1 (286-333). Cin, Halil (1987) Miri Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Seluk niversitesi Yay., Konya. olak, Nusret lker (2009) Kltr ve Tabiat Varlklarnn Devlet Mal Nitelii ve Sonular, e-akademi Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylk nternet Dergisi, s. 84, http://www.eakademi.org/makaleler/icolak-3.htm (24.11.2009) Halaolu, Yusuf (1998) XIV. XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara. Imber, Colin (2004) eriattan Kanuna Ebusuud ve Osmanlda slami Hukuk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Imber, Colin (2006) Osmanl mparatorluu 1300-1650, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul. nalck, Halil (2003) Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), YKY Yay., stanbul. Kurt, Ylmaz (1999) Osmanl Toprak Ynetimi, Osmanl, ed. G.Eren, K.iek, C.Ouz, Cilt.3 (59-65). Kkkalay, A. Mesud (1999) Osmanl Toprak Sistemi- Miri Rejim, Osmanl, ed. G.Eren, K.iek, C.Ouz, Cilt.3 (53-58).

284 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Madran, Emre (2004) Osmanl mparatorluunun Klasik alarnda Onarm Alannn rgtlenmesi 16. 18. Yzyllar, ODT Mimarlk Fakltesi Yay., Ankara. ztrk, Nazif (1995) Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Trk Diyanet Vakf Yay., Ankara. ok, C., A. Mumcu, G. Bozkurt (2002) Trk Hukuk Tarihi, Sava Yaynevi, Ankara. Yediyldz, Bahaeddin (2003) XVIII. Yzylda Trkiyede Vakf Messesesi Bir Sosyal Tarih ncelemesi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara.

TOPRAK MLKYET TEMELNDE ESKEHRN KENTSEL DEM SREC

Dr. F.Ayn Koak TURHANOLU Prof. Dr. Mehmet C. ECEVT

Bu alma, toprak mlkiyeti temelinde, Eskiehirin kentsel mekn rgtlenmesinin deiimini, son on yllk sre iinde belediye politikalar araclyla incelemeyi amalamaktadr. Kentin meknsal rgtlenme sreci, bir adan kapitalist retim ve yeniden retim ilikilerinin meknda rgtlenmesini iermektedir. Bu kapsamda K. Marks ve F. Engelsin almalaryla balayan kent ve kapitalizm arasndaki ilikinin zmlenmesi, 1960l yllarn sonlarndan itibaren kentsel mekn analiz birimi olarak ele alan Marksist kent almalar ile (Lefebvre, 1976, 1991, 2003; Castells, 1976, 1977, 1979; Harvey, 1973, 1982, 1985; Massey, 1978, 1984, 1985) devam etmitir. Mekn ve retim ilikilerinin yeniden retimi arasndaki iliki erevesinde Lefebvre (1976), kapitalizmin, elikilerinin nasl stesinden geldii ve kendini nasl yeniden rettii sorusuna ilikin olarak u deerlendirmeyi yapmaktadr: Kapitalizm, kendi i elikilerini bir asrdr zmese bile hafifletmeyi baarm ve sonuta, Marksn Kapitali yazndan gnmze geen yzyllk srede bymeyi gerekletirmitir. Bu durumun maliyetinin ne olduunu hesaplayamayz, ancak nasl bir arala gerekletirildiini biliyoruz: mekn igal ederek ve meknlar reterek (Lefebvre, 1976: 21) Bu balamda kapitalizm, kendini yeniden retmek amacyla meknn igali ve/veya meknn retiminde yeni bir alm olarak gayrimenkul speklasyon aracn bulmu, bylece speklasyon, art deerin gereklemesi olan sermayenin oluumu iin birincil kaynak olmutur (Lefebvre, 2003: 160). Lefebvre, neo-kapitalist toplumda gayrimenkul/inaat ve ehirciliin rol arasndaki ilikiyi, evrim modeli ile aklamaktadr. Toprak veya arazi ve onun ileri kapitalist retim ilikisi olan gayrimenkul, endstriyel retim evrimine paralel ileyen bir

Anadolu niversitesi, Sosyoloji Blm Orta Dou Teknik niversitesi, Sosyoloji Blm

286 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu evrim olarak sermayenin ikincil evrimini oluturmaktadr (Lefebvre, 2003: 159). Bylece konut inas, finans ve arsa speklasyonu, birincil evrim olan endstriyel retime eklenen ikincil zenginlik aralar haline gelmitir (Gottdiener, 1993: 132). Bankalar, finans kurumlar, byk mlkiyet sahibi irketler, emlak komisyoncular ikincil sektrn olumasna nclk etmilerdir (Merrifield, 2005: 695). kincil evrim, Harvey (1985) tarafndan sermayenin kentlemesi olarak kavramsallatrlmaktadr. Kapitalist geliim sreci, emein serbest corafi hareketliliini ve meknsal olarak hareket eden sermayenin dngsne uyum salamasn gerektirmektedir. Sermayenin ihtiya duyduu meknsal altyapnn oluumu, deerin ve art deerin retimi iin kaynak oluturan yapl evrenin retimidir (Harvey, 1985: 14). Sermaye, retim ve tketimin yapl evresine, emein yeniden retimi iin gerekli olan toplumsal giderlere ynelmekte, sermaye birikim sreci, sermayenin ikincil evrimi olan tketim araclyla kentsel yapda yer almaktadr (Harvey, 1985: 14). Lefebvree (2003: 154) gre mekn, ehirciler ve yneticilerden oluan bir grup tarafndan kontrol altna alnm ve retimin nesnesi haline gelmitir. Gnmzde retimin analizi, metalarn meknda retilmesinin tesinde, meknn kendisinin de bir meta olarak retildii bir aamaya gemi olduumuzu gstermektedir (Lefebvre, 1979: 285). Bu balamda, retim kavramnn da, bir sre olarak meknn retimini ierecek ekilde genilemesi gerekmektedir (Lefebvre, 2003: 167). Dier bir deyile, retim kavram, endstriyel olan dar anlamndan (rnlerin retimi, metalar, deiim deerleri) kurtularak, doann retilmesi, yapl evrenin retimi gibi retim biimlerini ierecek ekilde genilemektedir (Shields, 1988). Toplumsal meknn retim srecinin zmlenmesi, kapitalist ilikilerin meknda nasl rgtlendiini aklamaktadr. Toplumsal mekn, yeniden retimin toplumsal ilikilerini ve retim ilikilerini iermektedir. Kapitalist retim biimi, mutlak mekn, soyut mekna dntrerek kendi retim ve yeniden retim ilikilerinin meknlarn yaratmaktadr. Baka bir deyile, kapitalizmin mekn soyut mekndr. Kapitalizm iin meknn tarihsel retimi ve kullanm veya temsil ettii sosyal deerlerin tek bana tad anlam snrldr. Bu deerler, ancak sz konusu meknn deiim deerine katkda bulunduklar srece nem kazanabilmektedirler. Birbirinden ok farkl tarihsel ve toplumsal de-

Toprak Mlkiyeti Temelinde Eskiehirin Kentsel Deiim Sreci 287 erlere sahip iki mekn, kapitalizm asndan pazarda alnp satlan soyut birer parsel veya bina olarak grlmektedir (engl,2001: 15). Lefebvre ve Harveyin vurgulad ekilde, kresel sermaye birikim krizi kapsamnda glenen neoliberal politikalarn etkisiyle, 1980li yllardan itibaren Trkiyede sermayenin byk bir blmnn, birincil evrim olan endstriyel retimden, ikincil evrim olan finans, kentsel meknlar ve tketim alanlarna aktarld grlmektedir. Neoliberal politikalar, kent ynetimlerinin bu politikalara uygun olarak yeniden yaplanmas, zellikle byk kentlerde planlama ve uygulamann yasal ve ynetsel rgtlenmesinin deitirilmesi ile kentsel meknlarn dnmnde nemli bir etki yaratmtr. 1983 ve 1984 yllarnda kan yasalarla bykehir belediyeleri kurulmu, 1 belediyelerin kaynaklar nemli derecede artrlm, merkezi ynetimin denetimi azaltlarak imar plan yapma ve onaylama yetkileri belediyelere devredilmitir. Bu balamda, belediyeler, kentsel mekn zerindeki planlama ve uygulama yetkileri ile ayn zamanda bireysel veya kamusal toprak mlkiyeti hakknn tasarruf edilme biimlerinde iktidar sahibi olmulardr. Ayn zamanda imar kararlar ile hem bireysel mlkiyet kullanm biimini belirlemekte hem de kolektif olarak kentin gereksinimlerinin planlamasn yapmaktadrlar. Bu erevede mlkiyet sahipliinin tek bana snrl bir anlam ifade etmesi, iktidarn sadece mlk sahibinde deil ayn zamanda belediyenin elinde bulunmas, kentsel meknn rgtlenmesi asndan merkezi bir nem tar hale gelmitir. Bu anlamda 1990l yllardan itibaren yerel ynetimlerin kentte toprak/arsa mlkiyeti ve kullanm politikalar, byk lekli altyap ve ulam projeleri, al-veri merkezleri ve uydu kentlerin kurulmas gibi yatrmlarla,2 sermayenin toplumsal rgtlenme taleplerine cevap vermeye ynelik toplumsal ilikilerin glenmesini salamtr.

Eskiehir, 1994 ylnda bykehir belediyesi olan kentlerden biridir. 2000 ylndan itibaren Bykehir Belediyesi tarafndan, Eskiehirin yllardr ime suyu ihtiyacn karlayan Kalabak Suyunun, 45 kilometrelik hatt yenilenmi, Damacana Dolum Tesisleri modernize edilmi ve yeni depolar yaplmtr. Kapasite art sonucunda pet ie ve bardak suyu dolum tesisleri kurulmu ve Kalabak Suyu yurt ii ve yurt dna satlmaya balanmtr (eskisehir-bld.gov.tr, 2009). Bu oluum, kamusal neme sahip hizmetlerin kamusal yatrmlar aracl ile salanmasna bir rnek olarak dnlebilir.
1 2

288 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

ESKEHR KENTNN MEKNSAL DEM (1999-2009)

Eskiehir kenti, 1890l yllarda Berlin-Badat demiryolu hatt zerinde kent iinde tren istasyonun kurulmas ile evre kylerden gelen rnlerin topland bir merkez olmutur (Albek, 1991). Erken Cumhuriyet dneminde devlet yatrmlar aracl ile kurulan kamu ve eitim kurumlar faaliyete gemitir. 1950li yllarda ekonomik gelime hz kazanrken, kentteki nfus art ve gle gelenler, kent merkezinde yaplamann younlamasna, evrede ise gecekondu alanlarnn olumasna yol amtr (Eskiehir Belediyesi, 1965: 17). 1980lerden itibaren apartmanlama devam etmi, verimli tarm alanlar imar planlar ile kltlerek konut alanlarna dntrlmeye balamtr (Enderolu, 1997: 25). Eskiehirin nceki yllarna gre bir durgunluk dnemi yaayan sanayi ve ekonomi, 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren tekrar gelime gstermeye balamtr. 1999 ylnda Eskiehir Bykehir Belediye Bakan seilen Ylmaz Bykeren, 2009 seimleriyle birlikte 3. dnemine ve 10. ylna girmitir. Eskiehirin ilk kademe3 ile belediyeleri Odunpazar ve Tepeba Belediyelerinin snrlar Porsuk ay ile belirlenmitir. Bylece Odunpazar Belediyesi, Porsuk aynn kuzeyinde kalan eski yerleim blgesini kapsarken, Tepeba Belediyesi kentin gneyindeki yeni gelien blgelerini kapsamaktadr (Harita 1). Son 10 yllk sre iinde, belediyelerin uygulamalarna bakldnda, Eskiehirde kentin yeniden retim alanlarnn (kent yaamnn) meknsal olarak yeniden dzenlendii grlmektedir. Bu anlamda, Eskiehirin meknsal rgtlenmesinde meydana gelen deiimleri, belediyelerin uygulamalar erevesinde ticaret alanlar, ulam, kltr-sanat ve yeil alanlar ile konut alanlar olarak i ie gemi dinamik bir kentsel yap olarak incelemek mmkndr. Eskiehir kentinin meknsal olarak yeniden dzenlenmesi, kent merkezinin genilemesi ile birlikte yrmektedir. Bu genileme dorultusunda, kent iinde kalan fabrikalar, Ankara karayolu zerinde kurulan Organize Sanayi Blgesine tanmtr. Bylece kent merkezinin yaknnda bulunan Eski Fabrikalar Blgesi, yeni dzenlemeler iin boaltlm byk bir alan haline getirilmitir (Harita 1).

lk kademe belediyesi, bykehir belediye snrlar iinde ile kurulmakszn oluturulan ve bykehir ile belediyeleriyle ayn yetki, imtiyaz ve sorumluluklara sahip belediyeyi ifade etmektedir (tbmm.gov.tr, 2009).
3

Toprak Mlkiyeti Temelinde Eskiehirin Kentsel Deiim Sreci 289 1996 ylnda Eskiehir sivil toplum kurulular ile meslek odalarnn oluturduklar Eskiehir Demokrasi Platformu, bu alann rant yaplamasndan kurtarlmas ve kent yararna kullanlarak, Eskiehirin evre katliamlarna son verilmesi ile yaanabilir bir kent haline gelmesi iin mcadele balatmtr (Vural, 1997). Bu blgenin snrlar iinde yer alan Tepeba Belediyesi, endstri miras olarak tanmlanan fabrikalarn yklmadan korunarak, bu alann kltr-sanat blgesi olarak dzenlenmesine karar verildiini belirtmitir. 1990larn ikinci yarsnda eski arap fabrikas yenilenerek kafe, bar, restoran ve sinema salonunu ieren Hayal Kahvesi adl bir elence mekn olmutur. 2000 ylnda, eski haller blgesindeki Ya Sebze ve Meyve Hali Binas yenilenmi ve Haller Genlik Merkezi olarak almtr. 2002 ylnda kereste fabrikas, Doors adl bir elence merkezine dnm; 2007 ylnda kiremit fabrikasnn yerinde Espark al-veri merkezi almtr. Ayn yl Trk Mahsulleri Ofisi silolar, yabanc bir irkete kiralanm ve silolar bir otele dntrlmtr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, eski fabrikalarn dnt yeni meknlarn, bu blgenin kltr-sanat alanlar deil, elence ve konaklama binalarnn bulunduu bir ticaret alan haline geldiinin grlmesidir. Yeni tketim meknlar olarak tanmlanan al-veri merkezleri de kentlerde nemli ticaret alanlarndan birini oluturmaktadr. Eskiehirde al-veri merkezleri 2007 ylndan itibaren almaya balam, kent merkezinde ve Bursa yolunda olmak zere iki yl ierisinde be alveri merkezi (Kanatl i merkezi, Espark, CarrefourSA, Kota ve zdilek al-veri merkezi) ina edilmitir. Kent merkezinde bulunan iki al-veri merkezinin ulam tramvay sistemi ile salanmaktadr. Eskiehir kent ii ulamnda tramvay (hafif rayl) toplu tamacln hizmete girmesi, kentin meknsal rgtlenmesinde grlen deiimlerin hz kazanmasnda etkin bir role sahiptir. 2002 ylnda inaatna balanan tramvay hatt 2004 Aralk aynda bitirilerek hizmete almtr. ki ana hat zerinde kurulan toplam on be kilometre uzunluundaki tramvay yolu, kentin merkezinde kesierek, ehirleraras otobs terminali, niversite, konut alanlar, hastane, ar benzeri nemli noktalar birletirmektedir (Harita 1).4
Tramvay hattnn kentin ynne doru uzatlmas planlanmaktadr (eskisehirbld.gov.tr, 2009).
4

290 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tramvay gzergh dnda kalan blgelerde kent ii ulam, otobs ve dolmularla salanmaktadr. Tramvay hattnn, byk ana caddelerden gemesi nedeniyle, ehir ii tat trafii nemli lde azalm, bu caddelerin bir blm tat trafiine kapatlarak yaya blgesi haline getirilmitir. Harita 1. Eskiehir Kent Plan (estram.com.tr, 2009)

Bu yaya blgeleri, zellikle ticaret ve konut meknlar ile hastane, okul, belediye ve valilik gibi kamusal hizmet binalarnn bulunduu alanlar kapsamaktadr. Bu balamda, tramvay toplu tamacl, kent merkezinde yeni kamusal alanlarn almasn salam, yollarn ara trafiine kapatlmas veya trafii azaltmas ile dier kentlerde ok sk rastlanan, yaya ve tatlar iin alt ve st geitlere olan ihtiyac da byk lde azaltmtr. Bununla birlikte, fabrikalarn kent iinde bulunduu ve kent ii ulam arac olarak 5000 iinin (Devlet Demir Yollar, eker Fabrikas, Basma Fabrikas iileri) bisiklet kulland dnemlerin ardndan bugn Eskiehirde bisiklet yolu bulunmamaktadr.5 ehirleraras otobs terminali, 1990l yllarn ilk yarsnda kentin dousunda Bursa-Ankara karayolu zerinde bulunan bir blgeye tan2009 Temmuz aynda stanbuldan gelen Bisiklet Derneinin etkinlii nedeniyle 12 km.lik bisiklet parkuru yaplmtr.
5

Toprak Mlkiyeti Temelinde Eskiehirin Kentsel Deiim Sreci 291 mtr. Tramvay hattnn son dura olan bu blgenin yaknnda, rayl sistem bakm atlye binas ile geceleme hatlarn barndran depo, eker fabrikasnn arazisi ierisinde yer almaktadr. Bu kamu arazisinde ina edilen TOK konutlar, Kentpark ve evresinde yaplan lks konutlar, kentin bu ynde gelimeye ak olduunu gstermekte ve bu blgenin speklatif arazi deerini artrmaktadr. Eskiehir kenti iin tarihsel bir neme sahip olan demiryolu, bugn youn bir ekilde kullanlmaya devam etmektedir. Belediyenin yeni dzenlemeleri arasnda, kent iinden geen ve birka caddeyi kesen demiryolu geitlerinin zemin altna alnmas planlanmakta; tat trafiine ncelik veren bu dzenleme sonucunda kentin ana caddesinin bulvar olmas ve bu bulvarda bir bisiklet yolunun yaplmas dnlmektedir. Ayrca trenlerde ykleme ve boaltma faaliyetlerinin kent dna karlma dncesi, kent iinde yeni arazi kullanmna olanak verecektir. Btn bunlara ek olarak, 2007 ylnda Trkiyede ilk niversite havaalan olan Sivil Havaclk Yksekokuluna ait Eskiehir Anadolu Havaalan hizmete almtr. Trk Hava Yollarnn Brksel ve stanbul seferleri burada gereklemektedir. Ulam alannda gerekletirilen yeni dzenlemeler, kentte termal turizmin ve kongre turizminin yaygnlatrlmas hedefinin de bir parasn oluturmaktadr. Bu hedef dorultusunda Eskiehirin merkez ilesine bal bir ky olan Kzlinlerde bulunan scak su kayna, termal tesis alan olarak ilan edilmi ve kentte, turistik yatak saysnn artrlmas planlanmtr. Bykehir Belediyesi tarafndan ina edilmekte olan Eskiehir Kongre Merkezi ierisinde kongre salonu, sanat galerileri ve katl otopark bulunmaktadr. Bu merkezin, dzenlenen sanat festivalleri ile ok ynl toplant ihtiyalarn karlamas ve kentte kongre turizmini canlandrmas amalanmaktadr.6 Ayrca kentte alan Bykehir Sanat Merkezinde tiyatro ve sergi galerileri, Haller Genlik Merkezi iinde ehir Tiyatrolarnn ilk sahnesi yer almaktadr. Bununla birlikte tiyatro, opera, bale ve konser salonlar ile sergi salonunu ieren Bykehir Belediyesi Sanat ve Kltr Saray ina edilmi ve ulam tramvay ile salanmtr (eskisehir-bld.gov.tr, 2009). Kentte yaplan sanat, film, mzik festivalleri gibi etkinlikler, genellikle Bykehir Belediyesi ve Anadolu niversitesi tarafndan birlikte
6

Yazlkaya Frig Vadisinde bulunan antsal yapda konserler dzenlenmitir.

292 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dzenlenmektedir. Bu organizasyonlarda, ticari meknlardan da yararlanlmakta; festivaller ve etkinlikler sresince, belediyenin ve niversitenin salonlarna ek olarak yeni alan alveri merkezlerinin sinema ve sergi salonlar da kullanlmaktadr. Eskiehirin ilk yerleim alan olan Odunpazar Semtinde bulunan tarihi evlerin bir blm Odunpazar Tarihi Koruma ve Gelitirme Projesi kapsamnda yenilenmitir. Cephe zellikleri, arazideki konumlanlar ve kullanlan malzemeleri ile Tarihi Odunpazar Evlerinin geleneksel mimari yapsna bal kalnan proje kapsamnda, kent mzeleri kompleksi, ktphane ve dokmantasyon merkezi, ocuk tiyatrosu, konuk evleri, ynetim binas ve Trk mutfann sunulaca lokantay barndran 14 yap bulunmaktadr (eskisehir-bld.gov.tr, 2009). Bu projenin, Eskiehir turizmine nemli katklar salama potansiyeline sahip olduu grlmektedir. Belediyenin evre dzenleme almalarnn nemli bir blmn Porsuk ay oluturmaktadr. Porsuk aynn temizlenmesi, evresinin dzenlenmesi, kprlerin yenilenmesi gibi almalar devam etmektedir. Porsuk ay zerinde deniz otobs ve gondollar faaliyet gstermeye balamtr.7 Porsuk aynn kent dndaki uzants zerinde Kentpark (300 bin metre karelik bir alan) kurulmutur. Kent Parkn Porsuk ayna bakan ksmnda oluturulan zel alanda, 350 metre uzunluunda, yzme havuzuna sahip, Trkiyenin ilk yapay plaj ina edilmitir. 8 Ayrca kent merkezi dnda Sazovada Bilim, Sanat ve Kltr Park (400 bin metre karelik bir alan) ve evre Yolu Polis Okulu Kava ile Ulunder ve Raykent Semtleri arasnda bulunan arazide Gletli Park (85 bin metrekarelik bir alan) olmak zere iki byk parkn kurulmas almalar devam etmektedir. Kent iinde ise Muttalip Caddesi zerinde bulunan daha nceki yllarda boaltlm olan mezarlk alan (132 bin metre karelik bir alan) Antparka dntrlmtr (eskisehir-bld.gov.tr, 2009).
Belediye bnyesinde bir tesis kurularak nehir ve ay sularnda kullanlacak botlar ile Venedik kenti benzeri turistik gondollarn retimine balanmtr. Tesisin, Trkiyeden ve yurt dndan gelecek siparileri kabul ettii belirtilmektedir (eskisehir-bld.gov.tr, 2009). 8 Kentpark alannda bir yar olimpik kapal yzme havuzu, oyun gruplar, kent evi, restoranlar, glet, binicilik alanlar bulunmaktadr. Porsuk ayna kys bulunan Kent Parka, Porsukta kullanlan teknelerle ulam imkn da bulunmaktadr. Gl baheleri, spor alanlar, heykel ve antlar, kltr sanat etkinlikleri iin ak alanlar, elence ve dinlenme meknlarnn yer ald Kent Parkn, Eskiehir kentinin nemli bir sosyal yaam alan olmas amalanmaktadr (eskisehir-bld.gov.tr, 2009).
7

Toprak Mlkiyeti Temelinde Eskiehirin Kentsel Deiim Sreci 293 Kent meknlarnn oluturulmasnda kamu arazilerinin kullanmnn nemine ilikin olarak yeil alanlar olan parklarn kent iinde ve kent dnda kamu arazileri zerinde kurulduklar grlmektedir. rnein Kentpark, eker fabrikasna ait arazinin karayolunun dier tarafnda kalan blm zerinde kurulmutur. Eskiehirde konut alanlar, kentin gney blgesinde younlamaktadr. st gelir grubuna ynelik yeni konut yapmnn, 1990l yllardan itibaren, kentin gneybatsnda bulunan Vinelik blgesine doru bir gelime gstermesi, burada bulunan verimli tarmsal arazilerin, konut yerleim alanlarna dnmesine yol amtr. Bu blgedeki konut yerleimleri, Porsuk ay ve kamu arazisi olan Basma fabrikasnn snrna ulamtr. Konut yaplamas, 2000li yllarda kentin kuzeybat ynnde Bursa karayolu zerinde st gelir grubuna ynelik sitelerin kurulmas ile devam etmitir. Ayn zamanda bu blgede, alveri merkezleri de almaya balamtr. Ayrca kentin dou ynnde yer alan ehirleraras otobs terminalinin yaknnda, eker fabrikas arazisi zerinde, TOK konutlar ina edilmi ve yine ayn arazi zerinde kurulan Kentpark evresinde lks konut alanlar oluturulmutur. Bu blgede balayan konut yaplamas ile kamu arazisinin kullanm biimi farkllamtr. Arazinin deer kazanmas sonucunda yeni arazilerin elde edilmesi amacyla eker fabrikasnn bu blgeden tanmas gndeme gelmitir. 1990l yllarn sonlarndan itibaren niversite9 rencilerine ynelik konut inaat hzl bir art gstermi; niversitelerin ana giri kaplarna yakn blgelerde apart dairelerden oluan apartmanlar yaplmaya balanmtr. rnein Anadolu niversitesinin Bursa karayolu zerinde yer alan giri kapsnn yaknnda, Yeni Balar Mahallesinde, zel mlkiyete ait tek katl baheli evler yklarak yerine drt katl, apart daireli apartmanlar yaplmtr. Ancak bu hzl inaat oluumunun gerektirdii ok ynl estetik ve kentsel ihtiyalara ynelik dzenlemeler, rnein sokaklarn geniletilmesi, gerekletirilememitir. Bu mahallenin dar sokaklarnn iki tarafnda yan yana, aralksz bir ekilde sralanan apartmanlar, bir duvar grnts izlenimi vermektedir.

Eskiehir kentinde Anadolu niversitesi ve Osmangazi niversitesi bulunmaktadr.

294 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU
Eskiehirin 10 yllk deiim srecinde, kentin meknsal planlamasnn kent merkezi odakl olduu grlmektedir. Merkezin dnda kalan mahallelere kanalizasyon, yamur suyu ve ebeke suyu altyaplar dnda yatrmlarn yaplmad grlmektedir. Kent merkezinde yatrmlarn yapl evreye ynelmesi ile ihtiya duyulan yeni arazilerin kazanmnn, bir taraftan kent iinde kalan kamu arazilerinin kullanmas ile dier taraftan, kent dnda yeni arazilerin yaratlmas ile saland grlmektedir. Yeni arazilerin yaratlmas, toplumsal deer yaratacak yatrmlarn yaplmas ile mmkn olmaktadr. Bu adan tramvay hatt, getii blgeler zerinde yatrm amal yeni konut ve ticari alanlarn olumasn salamtr. Bunun yannda kent dnda kamu arazisinin byk bir blmne kurulan Kentpark, evresindeki alanlarda deer art yaratmtr. Lefebvrein kavramsallatrmas dorultusunda doa, mekna benzer bir ekilde retilmekte ve doal mekn, toplumsal bir rne dnerek kaybolmaktadr. Kentpark, doal bir alann, meknsal olarak yeniden retiminin nemli bir gstergesi olmaktadr. Turizme ynelik yatrmlarn bir parasn oluturan doal alanlarn meta olarak yeniden retilmesi, Porsuk ay evresinde yaplan dzenlemelerde de grlmektedir. evre dzenlemeleri Eskiehirin turistik bir kent haline getirilmesine nemli lde katkda bulunmu; temizleme slah ve dzenleme almalar, Porsuk ay boyunca elence ve yemek meknlarnn almasn salam; faaliyete geen gondol ve deniz otobsleri, turizm hizmetlerinin gelimesine neden olmutur. Kentin meknsal dzenlemesinin nemli bir paras olan rayl sistem toplu tamacl (tramvay), kent ii ulam salayarak nemli bir kamu hizmeti sunmaktadr. Dier taraftan, hem estetik adan kenti gzelletirmekte hem de kentin turistik bir gezi arac olmaktadr. Grlmesi gereken bir yer olarak sunulan kente, Ankara-Eskiehir hzl tren seferleriyle, gnbirlik geziler dzenlenmeye balanmtr. Bu balamda, Lefebvrein deyii ile tasarlanan meknlarla oluturulan kentsel meknn kendisinin bir meta olarak retim nesnesine dntn sylemek mmkn olmaktadr.

Toprak Mlkiyeti Temelinde Eskiehirin Kentsel Deiim Sreci 295

KAYNAKA
Albek, Suzan (1991) Dorliondan Eskiehire, Anadolu niversitesi Eitim Salk ve Bilimsel Aratrma Vakf Yaynlar, Eskiehir. Castells, Manuel (1976) Is There An Urban Sociology?, Urban Sociology: Critical Essays, C. G. Pickvance (ed.), London: Tavistock Publications, (33-59). Castells, Manuel (1977) The Urban Question, London: Edward Arnold. Castells, Manuel (1979) City, Class and Power, London: Macmillan. Enderolu, Temel (1997) Eskiehir linin Ekonomik Gelimesi, ktisadi Aratrmalar Vakf, stanbul. Gottdiener, Mark (1993) A Marx for Our Time: Henri Lefbvre and The Production of Space, Sociological Theory - A Journal of the American Sociological Association, March, 11.1, (129-134). Harvey, David (1973) Social Justice and the City, Oxford: Basil Blackwell. Harvey, David (1982) The Limits to Capital, Oxford: Blackwell. Harvey, David (1985) The Urbanisation of Capital, Baltimore: Johns Hopkins University Press. Lefebvre, Henri (1976) Survival of Capitalism, London: Macmillan. Lefebvre, Henri (1991) Production of Space, Cambridge: Blackwell. Lefebvre, Henri (2003) The Urban Revolution, Minneapolis: University of Minnesota Pres. Massey, Doreen (1978) Towards a Critique of Industrial Location Theory, Peet, R. (ed.), Radical Geography: Alternative Viewpoints on Contemporary Social Issues, 181-197. Massey, Doreen (1984) Spatial Divisions of Labour: Social Structures and the Geography of Production, London: Macmillan. Massey, Doreen (1985) New Direction in Space, D. Gregory and J. Urry, (ed.), Social Relations and Spatial Structures, London: Macmillan, 919. Merrifield, Andy (2005) Metropolitan Birth Pangs: Reflections on Lefebvres The Urban Revolution, International Journal of Urban and Regional Research, 29.3, (693-702). engl, H.Tark (2001) Snf Mcadelesi ve Kent Mekn, Praksis, no. 2, (9-31).

296 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Vural, Ali (1997) Bir Kentin l, Demokrasi Platformu Yaynlar. (http://www.eskisehir-bld.gov.tr/estram.php, 8.11.2009). (http://www.eskisehir-bld.gov.tr/kalabaksuyu.php, 10.11.2009). (http://www.eskisehir-bld.gov.tr/kentpark.php, 8.11.2009). (http://www.eskisehir-bld.gov.tr/kongre.php, 10.11.2009). (http://www.eskisehir-bld.gov.tr/sanattesisleri.php, 10.11.2009). (http://www.eskisehir-bld.gov.tr/odunpazarievleri.php, 10.11.2009). (http://www.estram.com.tr/resimler/harita_buyuk.jpg, 6.11.2009). (http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5216.html, 8.11.2009).

NEOLBERAL KENTLEME KARISINDA BARINMA HAKKI MCADELELER: MLKYET AISINDAN BR NCELEME

Yrd. Do. Dr. Aynur ZUURLU

Bu almada neoliberalizmin kentsel toprak mlkiyetini nasl yeniden rgtledii sorusuna bal olarak barnma ihtiyacn ve Trkiyedeki barnma hakk mcadelelerini ele alacam. Kentsel toprak mlkiyetindeki neoliberal dnmlerin geni ve ok ynl ieriini, dolaysyla, esas olarak gecekondu ve gecekondu alanlarnn dnmyle snrlandrm olacam. Bu snrlandrma, kanmca, mlkiyetin farkl snfsal iddialar bakmndan ekimeli ieriini deifre edebilmek iin aslnda son derece kapsaml ve uygun bir karaktere sahip. Bir baka deyile, mlkiyetin, hem mlkszletirme srecinin hem de mlkszletirmeye kar direniin bir dayana olarak nasl ilediini gsterebilme potansiyeli tayor. Tartmam, mlkiyeti birbirine kart bu iki srecin ortak konusu olarak ele almay amalyor ve bu yolla zel mlkiyet rejiminin hukuken ak ve tanml snrlar iinde bile mlkiyetin anlam ve pratiklerine dair karmakl fark edebilmeyi, dolaysyla, emekilerin mcadelesinde mlkiyetin oluturduu siyasal dilin kapitalizm eletirisi bakmndan nemini grebilmeyi umuyor. Bu amala nce, ok ksaca, mlkiyet ilikisi asndan gecekondunun nasl problematize edildiini ele alacam ve Trkiyede kentleme yaznnn bu konudaki yaygn kimi kabullerine ilikin eletirel bir tartma yapacam. Bu tartma, hem kentsel toprak mlkiyetine dair politikalar incelerken bana yol gsterecek hem de zel mlkiyet ilikisinin emekiler asndan nasl deneyimlendiini anlayabilmek iin, yle umuyorum ki, bir kavramsal ereve salayacak. Ardndan bu deneyimin somut ieriine, kentsel yenilenme ve gecekondu dnm projelerine kar yrtlen barnma hakk mcadelelerinde mlkiyet iddiasnn nasl kurulduuna bakacam. Bunun iin Kocaeli-Gebzede Adem Yavuz ve Cumhuriyet mahallelerinde bu mcadeleyi yrten mahalle sakinleriyle mlakatlar yaptm; zaman zaman onlarn eylemleri iinde bulunma imkanna sahip oldum yryler ve Kocaelinde bir roman mahallesi olan Tavantepedeki

Kocaeli niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm (aynur.ozugurlu@kocaeli.edu.tr)

298 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kahve toplantlar gibi... Kentsel dnm projelerinin uyguland blgeler, bata stanbul ve Ankara olmak zere, hzla mahalle dernekleri ya da barnma hakk brolar rgtlemi durumdalar; ayrca bu dernek ya da brolarn basn aklamalarndan, Halkevlerinin ve mecenin (Toplumun ehircilik Hareketi grubu) bu konuda rettii yazl ve grsel malzemelerden yararlandm. nemli zgllere de sahip farkl mcadele rneklerini byle bir tartma iin bir araya getirirken esas olarak emekilerin ykmlara kar evlerini hangi argmanlar temelinde savunduklarna baktm; farkllklarna ramen zellikle mlkiyet sorgusu bakmndan nemli olduunu sandm kimi ortak temalar olduunu gzlemledim. Tartmam bu temalarn varl ve anlam zerine younlaacak. Kentleme Yaznnda Gecekondu Sorunu Gecekondu, yoksullarn kendi barnma ihtiyalarna bulduklar bir konut retimi biimi olmas ve bu retimin yasal toprak mlkiyeti iindeki zgn konumu nedeniyle mlkiyet temelli toplumsal ilikilerin zmlenmesinde her zaman kilit bir neme sahip oldu. yle ki, azgelimi lkelerde kentleme ve kapitalist gelimenin nasl ele alnaca sorusu nemli lde gecekondunun nasl kavramsallatrlaca sorusuyla i ie geti. Sorun, phesiz, kapitalizmin konutu ancak piyasa ve devlet tarafndan retilebilir bir eye dntrm olmasyla, bylece, kendi bana ev yapmann sadece hukuken deil ideolojik olarak da artk geersizlemi hale gelmesiyle ilgiliydi (Kerr ve Kwele, 2000). Bir baka deyile, emek-gcnn yeniden retiminin metalamas ve zel mlkiyet hukuku bakmndan ki kapitalist gelime bu demek idiyse gecekondu, tanm gerei, illegal konut ve onlarn yaygnlnda kentler, illegal kentleme anlamna geliyordu. Dolaysyla gecekondunun varl, sermayenin cretlileri niin kk mlk sahiplerine dntrd ya da devletin enformel mlkiyet sahiplii yoluyla zel mlkiyet hakknn ihlalini niin tolere ettii, altyap hizmetleri/aflar araclyla illegal kentlemeyi adeta bir norm olarak neden kabul ettii sorularnn da varl demekti. Bu sorular tartmak, emekilerin barnma ihtiyacnn mekansal ifadesi olarak gecekonduyu devlet, sermaye ve emek-gcnn yeniden retimi arasndaki iliki temelinde zmlemek anlamna geliyordu phesiz. Trkiyede kentleme yazn bu zmlemeyi, nemli lde,

Neoliberal Kentleme Karsnda Barnma Hakk Mcadeleleri 299 gecekondunun neden ve hangi bakmlardan ilevsel olduu ekseninde ele ald. Gecekondunun problematize edilme biimi, sz konusu l arasndaki ban karakteri nedeniyle farkl kent ve kapitalist gelime kuramlarna tekabl ediyor olmasna ramen,1 kanmca, yle zetlenebilecek yaygn bir kabul de ierdi: Gecekondular 50lerden itibaren sanayilemenin ihtiya duyduu ucuz igc an kapatmak zere bir toplumsal uzlama sonucu olarak olumu alanlardr. Buna gre sz konusu enformel uzlama (Harders, 2003), ucuz igcnn yan sra, emekilerin standard dk ve plan d biimde kendi barnma ihtiyalarn zmesi yoluyla emek maliyetlerini dk tutmak ve tm yerleim masraflar gecekondulular tarafndan karland iin gn devlete ykleyecei sosyal harcama maliyetlerini azaltmak esasna dayanmaktayd.2 Sorun bu unsurlarn ya da sralanabilecek baka ilevlerin rnein alt snflarn mlk sahibi olma arzusunun karlanmas yoluyla toplumsal elikileri yumuatmak gibi bir gereklie iaret edip etmedii deil; sorun, daha ok, toplumsal uzlama fikrinin gzden kard baka gereklikler olmasnda. Bu fikir kentsel dnm tartmalarnn sklkla bavurduu temel tezlerden biri olma zelliini hala koruyor hatta bazen devlet ve sermaye gecekonduya gz yumdu3 gibi gl bir versiyonla da formle ediliyor; fakat kanmca barnma hakk konusunda yaanan snfsal atmalar ve dinamikleri analiz etme biimimizi etkileyebilecek dzeyde baz problemler ieriyor ve bu nedenle de tartlmay ayrca hak ediyor. u iki temel noktann, bu bakmdan nemli olduunu sanyorum: Birincisi, toplumsal uzlama tezi, ilevselci yaklam nedeniyle kapitalizm altnda emek-gcnn yeniden retiminin tamamen snf
rnein gecekondunun bir tampon mekanizma olarak ele alnd btnlemeci yaklam iin bkz. Kray (1982); baml kapitalist gelimenin bir sonucu olarak deerlendirildii eklemlenme yaklam iin bkz. Ersoy (1985), Tekeli ve Glksz (1996). 2 Kapitalist gelimeyi kurumsal ilikilerin ve piyasa kurallarnn formellemesi sreci olarak tanmlayan btnlemeci yaklamlar iin tampon mekanizmalar, kentleme srecin yaratt deiimlere kar toplumu greli olarak dengede tutan bir ileve sahipti. evre lkelere zg sermaye birikim srecinin zelliklerine odaklanarak kentleme deneyimini aklayan yaklamlar iinse gecekondulama, nemli lde, yukarda sralanan ilevler bakmndan ele alnd. Ayrca bkz. rnein enyapl (1998). Benzer biimde 1960lar boyunca gecekondular ierme ve sisteme eklemleme politikalar bakmndan ksmi bir toplumsal uzlamadan sz edilebilecei tezi iin bkz. engl (2001). 3 Bu fikir, rnein, Ankarada, Dikmen Vadisi ve Mamak Barnma Hakk Brolarnn TMMOBla birlikte 34 Ekim 2009 tarihinde dzenledii Barnma Hakk Forumunda konuk uzmanlar tarafndan dile getirilmiti.
1

300 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kavgasndan ibaret bir ierie sahip olduunu ihmal ediyor. Bir baka deyile, soruna emein deil sermayenin ihtiyalar asndan bakyor, stelik bunun emein ihtiyalaryla uzlamaz bir biimde elitiini atlyor; dolaysyla emekilerin ihtiyalar iin verdikleri mcadeleyi analitik olarak grnmez klyor. kincisi, bu nedenle, snf kavgasnn mlkiyet gibi kapitalizmin kurucu toplumsal ilikisi temelinde nasl somutlatn sorgu d brakyor. Bir baka deyile, mlkiyeti de nemli lde zel mlkiyet hukukundan ibaret ele alyor, dolaysyla, farkl mlkiyet iddialarnn varlna4 analitik olarak alan aamyor aslnda, bir anlamda, emek asndan mlkiyeti sorgulamadan brakyor. Mlkiyet Sorgusu Asndan Gecekondu ve Barnma Hakk Mcadeleleri Her iki eletiri de, kanmca, kapitalizmde mlkiyet ilikisinin elikili doasn grebilmeyi salayacak bir kavray olanana iaret ediyor ayn zamanda. Bu olanak, ncelikle, emek-gcnn yeniden retiminin metalamasnn (kapitalizmin bu gerek koulunun), emekle sermaye arasnda srekli bir pazarla tabi olduu kabulyle salanyor. Emekgcnn kendisi de dahil olmak zere eylerin meta formu demek, bu snfsal pazarln esasta mlkiyete dair bir pazarlk olmas demektir zaten. Kapitalizm tamamen bu pazarlk nedeniyle, ilk olarak, asla grnd kadar tamamlanm (Mansfield, 2008: 9) deildir. Bir baka deyile, sermaye btnyle kapitalist olmayan ya da btnyle kapitalizm d olmayan alternatiflerin hlihazrdaki varlyla (ibid: 9) ki gecekondu, byle bir rnektir kanmca srekli yzlemek durumundadr. Ve ikinci olarak, tam da bu yzden, kendi gerek koulunu, metaformunu, her gn yeniden ele geirmek zorundadr. Ksaca, mlkiyet atmalar douran bir toplumsal ilikidir; bu ilikiye emek-gcnn yeniden retiminin sermayeyle elikisi asndan, dolaysyla, emekiler cephesinden bakldnda ancak, zel mlkiyet rejiminin yaratt tabiiyet, ayn zamanda, snrllklar ve direni olanaklaryla da grnr hale gelebilmektedir. Sermayenin, mlkiyeti zel mlkiyete indirgedii, zel mlkiyeti ise nesne ile kurulan sahiplik ilikisi olarak kodlad ve bu yolla mlkiyetin atmadan mamul bir toplumsal iliki olduu gereini silikletirdii dnlrse (Mansfield,
Dayanan her zaman devletin zel mlkiyet hukukundan almayan, farkl meruiyet kaynaklarna sahip mlkiyet iddialarnn oul varl iin rnein bkz. Razzaz (1994).
4

Neoliberal Kentleme Karsnda Barnma Hakk Mcadeleleri 301 2008; Blomley, 2004), sz konusu snrllklar ve direni olanaklarn grebilmek kapitalizm eletirisi bakmndan da nem kazanmaktadr. Bu tartmay aabilmek iin mlakatlardan bir rnei kullanmann daha yararl olacan sanyorum: Adem Yavuz ve Cumhuriyet mahalleleri, eski adyla Mudurlutepe, 1970lerin ikinci yarsnda, bu dnemde baka rneklerine rastlayabileceimiz bir biimde, radikal sol gruplarn inisiyatifinde yaplan parselletirmeyle kuruluyor. Bugn yzde 84 tapulu, yzde 4 tapu tahsisli, geri kalan kamusal alan olan, konutlarn yer yer 34 kata kt, Krfeze btnyle hakim deniz manzaral bir mahalle grnmnde. Mahalle sakinleri kendi yerleim blgelerinin kentsel dnm projesine alnd haberini ilk olarak yerel basndan reniyorlar, haberi kesinletirmek ve ayrntlarn renmek iin Gebze Belediyesine yaptklar bavurulardan sonra hzla, 10 gn iinde, iki mahalle adna bir gzelletirme dernei kuruyorlar. Bundan sonraki sre, Trkiyedeki dier kentsel dnm madurlaryla iliki kurma abalar ve hem mahallelerinde hem de Gebze ilesinde hemen hemen birka gnde bir yaptklar yrylerle geiyor. Sonunda Gebze Belediye Bakann, yannda bir TOK grevlisiyle birlikte, kendileriyle toplu grmeye mecbur brakyorlar. Haziran 2009da baladklar eylemlerin hz, Belediyenin projenin beklemeye alnd szyle imdilik durulmu grnyor ama kurduklar dernek araclyla mahalle almalarna ve kentsel dnme ilikin sunulan yeni pazarlk koullaryla uramaya devam ediyorlar. Hem yaptm mlakatlarda hem de dier mcadele rneklerinde kentsel dnmn aslnda bir mlkszletirme program olduu ok gl metaforlarla dile getiriliyor: Bizi vatanszlar gibi yersiz-yurtsuz brakacaklar; Tehcir bu!; Bunlar kendi insann kendi memleketinde srgn yapacak; Kentsel dnm dedikleri evsizletirmedir; Yoksulla zenginin kavgas bu; Bunlar mal-mlk sarhou; bu sarholuk gemez! gibi5... Fakat mlakatlarm srasnda bir kadn yantlayc tehcir, yersiz-yurtsuzlatrma gibi ska kullanlan nitelemelerin yan sra Mlkiyet hakkmz elimizden alyor da dedi. Metafora bavurmayan byle ak bir
Barnma Hakk Forumunun (bkz. dipnot 3) Ankara-Mamak ilesinin bir gecekondu mahallesinde dzenlenen ikinci gn, Ankara, stanbul ve Kocaelinin eitli semtlerinden gelen katlmclarn kendi mcadele deneyimlerini ve kentsel dnmn blgelerindeki zglln aktardklar forum niteliindeydi. Sz konusu ifadelerin bir ksm, bu forumda dile getirildi.
5

302 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tespitle karlanca, mahallenin ilk kurulu yllarna atfla u soruyu sordum: Ama gemite evlerinizi ykmaya geldiklerinde onlar da bu gerekeyi kullanmlard; mlkiyet haklarna hukuken aykryd yaptnz. Bu iki gereke arasnda bir fark var m? Nasl oluyor da mlkiyet hakk, hem ykm iin, hem de ykmlara kar kullanlabiliyor? Sorum bilgi edinmekten ok bir akl danma nitelii tayor gibiydi ve yantlaycnn u szleri tartmam ilerletebilmemde gerekten de yol gsterici oldu: Paras olann tapusu oluyor. Onlar nereden getirmiler bu topraklar? retmiler mi fabrikalarda? Ya da uzaydan m alp getirmiler, buraya kondurmular? Biz de bu lkenin insanyz, vatandayz. Onlarn nasl hakk varsa, bizim de ayn ekilde var. Ama yle ama byle!. Kanmca bu aklama, ilk olarak, barnma ihtiyac bir kez meta formuna brndnde, paras olann tapusu olduunda, gecekondunun anlamnn emekiler asndan sadece bir zel mlkiyet ihlali deil, bir mlkiyet hakk iddias olduunu gsteriyor. Kentleme yaznnn szn ettiimiz zaaf, nemli lde, gecekondunun kavramsallatrlmasn ihlal noktasnda brakm olmasnda ve onu esasen ihlal araclyla ele alm olmasnda yatyor. Oysa bu nokta, mlkiyet temelli toplumsal ilikileri yasalc bir zemine sktrmak anlamna geliyor,6 dolaysyla, emekilerin mlkiyet iddiasnn ieriine bakabilme frsatndan bizi yoksun brakyor. nk yantlaycnn aklamas, ikinci olarak, emek asndan mlkiyet iddiasnn bir mlkiyet eletirisine nasl dayanak oluturabildiini de gsteriyor. Bir meta olarak topran, gerek ya da fantastik her iki durumda da abes olan imkansz varl, ihtiyalarla haklar arasnda piyasay geersizletiren bir ban kurulduuna iaret ediyor. Kanmca bu ba, sermayenin, btn ihtiyalar piyasada gsteren gerek koulu altnda, emekinin bir meta olarak kendi varoluunu tama biimidir, ama yle ama byle! Barnma rneinde, ihtiyalar haklara balayan iliki elbette igalci olmak durumundadr; nk basite meta-formunda her ihtiya snfsal bir ayrcala dnt iin deil ki, yledir; ama metalam her ihtiya, emekten alnan deerin kapitalist mlkiyet birikimi olarak bymesi anlamna geldii, yani, mlkszleBu eletiri ve resmi hukuk ile mlkiyet-temelli toplumsal ilikilerin farkl aktrler aras atmalara dayanan ieriine dair bir zmleme iin bkz. Glksz (2002).
6

Neoliberal Kentleme Karsnda Barnma Hakk Mcadeleleri 303 tirdii iin. Bu yzden, rnein imar aflarn, gecekonduya gz yumulmas ya da kentsel toprak rantlarnn alt snflar da ierecek biimde bltrlmesi olarak deil de, ihtiyac haktan kopartarak yeniden metalatrma dinamii, dolaysyla, bir mlkszletirme dalgas olarak grmek daha yerinde olur. Devletin Cumhuriyet tarihinde bugne kadar grlmemi hzda ve kapsamda bir alma balatarak (Bayraktar, 2007: 42) uygulamaya koyduu kentsel dnm projelerinin de kantlad gibi, yoksullar tapuyu, kaybetmek iin kazanr (akt. Wolford: 2007: 559). zel mlkiyet bir mlkszletirme yoluysa, bu durumda, emekilerin barnma ihtiyacnda dile gelen mlkiyet hakk iddiasnn ieriine daha yakndan bakmak gerekir. Kanmca barnma hakk mcadelelerinin gsterdii nemli eylerden biri de, emekilerin zel mlkiyeti deneyimleme ve kavramsallatrma biiminin bildiimiz zel mlkiyete hi benzemediidir. Birincisi, zel mlkiyet emekinin elinde kamusal iddialar ileri srmenin bir konusu haline gelmektedir (Blomley, 2004). Gecekondusunu yapmak iin topra ilk igal ettiinde de, bugn kentsel dnme kar Konut Ayrcalk Deil Haktr ya da Halkn Barnma Hakk Var derken de, emeki, kamusal bir iddiann sahibi olarak konumaktadr. Emek, zel mlkiyet hukuku asndan fabrikada toprak retmek kadar imkansz grnen bu ba kurmaya muktedir, nk: kincisi, zel mlkiyetini, birikmi bireysel emeinin ve kolektif emeklerinin bir rn olarak kavramsallatrmaktadr. Bu nokta, barnma mcadelelerinin en belirgin ortak temasdr. rnein; oluumuzun-ocuumuzun rzkn verip tula, kiremit almz (Kocaeli-Gebze, Adem Yavuz/Cumhuriyet mahalleleri); 20 senedir ev ilerinde alp o yuvay yaptm; ocuklarmzn zerine kapy kitleyip ie gittik (stanbul-Maltepe, Babyk)7; 50 yandaym; 30 senedir alyorum. 50 sene daha alp o evlere girebilir miyim? (Babyk). Yollarn biz yaptk; elektriini biz getirdik, suyunu biz getirdik. Tama suyuyla aacn biz yetitirdik. Biz buray ellerimizle yaptk. (Adem Yavuz-Cumhuriyet). Kendi ellerimizle, kendi aln terimizle yolunu, kanalizasyonunu yaptmz, bir zamanlar da ba olan tepe imdi zenginlerin gzbebei
stanbul, Maltepe-Babyk Mahallesinden alntlar, mecenin, bu mahalledeki ykmlar ve direnii anlatt G adl belgesel-filmden alnmtr.
7

304 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu oldu. nk zemini depreme dayankl, deniz manzaral ve yoksullara bu manzaralar ok gryorlar" (Adem Yavuz-Cumhuriyet). Biz seneler nce Vadiye igalci olmak iin gelmedik, mecbur brakldk. Devletin salamad barnma ihtiyacn kendimiz karladk. Vadiyi biz var ettik. Her tulada emeimiz olduu gibi, her aata, kuta, yeilde de emeimiz var. imdi bize ihtiyalar kalmad. Siz gidin, paras olanlar gelip burada otursun, diyorlar (Ankara-ankaya, Dikmen Vadisi). Babykn temelini biz attk. Aalar biz diktik, bu orman biz fidanladk; evlerimizin temelini biz yaptk. Babyk Babyk yapan biziz! ncs, tam da bu yzden, bireysel mlkiyetini bir mlk nesnesi olarak deil, etik deeri olan, yaam ve yerleme mcadelelerine ait ortak bellein taycs bir yuva olarak savunmakta ve bu yuvay birikmi emein yaratt kolektif kimlik temelinde tarif etmekte, biz diye seslenmektedir.8 rnein; Ben 1980de geldim. lkokula gidiyordum o zaman. Yol, su, elektrik yoktu. Dereden geiyorduk okula giderken. e giden insanlar bizi dereden geirirdi. Biz sular srtmzda tarken aalar yetitirip buralar gzelletirdik. 30 yl oldu aalar dikeli ve o aalar nasl kk saldysa biz de buraya kk saldk. Kk kopartmak kolay deil. Koparttrmayz (Adem Yavuz-Cumhuriyet). 3040 yllk emeim, ocukluum burada (Babyk). Gebze Belediye Bakan, ben buraya nianlandm diyor. Burann ok gzel olacan sylyorlar. Zemini salam, manzaras grdnz gibi gayet gzel, denizi gryor. Buraya gelip yerlemek istiyorlar. Fakat biz hibir ekilde buradan kmayacaz. Hep beraber yaptk, hep beraber direneceiz. Nianlansn, veren yok (Adem Yavuz-Cumhuriyet). Medeniyetsiz zannetmesinler bizi. Onlarn medeniyeti rant! (Adem Yavuz-Cumhuriyet).

8.

Bu noktann formlasyonu iin Blomleyin (2004) zellikle soylulatrmann elitist diline kar mlkiyetin, ortak yerleim kltr ve bellei temsil eden duygusal ve kolektif ieriine dair tartmalarndan yararlandm.

Neoliberal Kentleme Karsnda Barnma Hakk Mcadeleleri 305

SONU OLARAK
Bu alma, neoliberalizmin kentsel topraklarda yaratt dnmlere kar barnma hakk mcadelelerinde mlkiyet iddiasnn anlamn ve yerini kavramaya dnk bir sorgu gelitirmeyi denedi. Byle bir sorgudan karlabilecek u iki asli sonucun olduunu dnyorum. Birincisi, mlkiyetin, Blomleyin dedii gibi (2004: 74), kentte emekilere adlandrmak (Kader arkadalarm, ho geldiniz!; Vali, o evler devlete verildi, size deil, diyor. Biz neyiz? Millet olmadan devlet olmaz!; Planlama bizim iin yaplmyor, bu lkenin, dnyann sahibi biz deiliz; Yasay arkasna alm apulcu bunlar), itham etmek (Bu devlet fakirin dman; Hepimizin katili oluyorlar; Bunlar slk, akbaba. Bizden emdikleri kan Amerikada, Avrupada boaltyorlar) ve iddia etmek (Bilmelidirler ki, bu mahalleyi, bu kenti biz yarattk, kimseye verecek bir kar topramz yok; Sen elini ek yuvamzdan, kapmzdan ek git! Kanmzn son damlasna kadar, bir ferdimiz kalana kadar kimse yanlmasn, biz buray vermeyeceiz!.)9 iin dil salayan nemli bir siyasal szlk olduunu fark etmek zorundayz. kincisi, te yandan, insanln btn ortak deerlerinin suyun, topran, tohumun, bilginin hzla zelletirildii bir evrede mlkiyet kavram savunulamayacak kadar kirli grnyor olabilir. Bu gerekeyle kavramdan uzak durma eilimi, eletirelliine ramen, sorunu, emein siyasal szl yerine burjuva mlkiyet kategorisine teslim etmek anlamna geliyor. Kavrama uzaklk, barnma hakk mcadelelerinden kan siyasal dile mesafeyi de gsteriyor. Bu yzden, sanrm, kuramda da mlkiyetin reddini, emekilerin yapt gibi bir mlkiyet iddias olarak tarif etmeye ihtiya var. Onlarn evlerini savunurken kurduklar kolektif dil, sermayenin kamusal ve doal kaynaklar bireysel kar hrsnn konusu haline getiren saldrganl karsnda ok elzem grnyor: Buralar biz yarattk, bizimdir!.

Alntlar srasyla u rneklere dayanmaktadr: Kocaeli, Arzl deprem konutlarndan kartlan yerleimcilerden yal bir kadnn, Barnma Hakk Forumundaki al cmlesi; Arzl deprem konutlarnn bir baka sakini; Ankara, Dikmen Vadisinden bir yerleimci; Kocaeli, Gebze-Adem Yavuz ve Cumhuriyet mahalleleri, stanbul-Babyk mahallesi; Ankara, Mamak-Cumhuriyet Mahallesinden bir yerleimci, Gebze-Adem Yavuz ve Cumhuriyet mahalleleri; Babyk Mahallesi.
9

306 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Bayraktar, E. (2007), Bir nsanlk Hakk: Konut, Tokinin Planl Kentleme ve Konut retim Seferberlii, stanbul: Boyut Yayn Grubu. Blomley, N. (2004), Unsettling the City: Urban Land and the Politics of Property, Routledge: London-New York. Ersoy, M. (1985), G ve Kentsel Btnleme, Trkiye Gelime Aratrmalar Vakf, No. 2: A.. SBF, BYYO Basmevi: Ankara. Glksz, E. (2002), Negotiation of Property Rights in Urban Land in stanbul, International Journal of Urban and Regional Research, 26(2): 46276. Harders, C. (2003), The Informal Social Pact: The State and the Urban Poor in Cairo, Politics From Above, Politics From Below: The Middle East in the Age of Economic Reform, E. Keinle (derl.), London: Saqi. Kerr, D. ve Kwele, N. (2000), Capital Accumulation and the Political Reproduction of the Urban Housing Problem in Botswana, Urban Studies, 37(8): 13131344. Kray, M. (1982), Toplumsal Deime ve Kentleme, S. Erder (derl.) Kentsel Btnleme, Trkiye Gelime Vakf Yaynlar, No. 4: Ankara. Mansfield, B. (derl.) (2008), Privatization: Property and the Remaking of Nature-Society Relations, Oxford: Blackwell Publishing. Razzaz, Omar M. (1993), Examining Property Rights and Investment in Informal Settlements: The Case of Jordan, Land Economics, 69(4): 341355. engl, T. (2001), Kentsel eliki ve Siyaset: Kapitalist Kentleme Sreleri zerine Yazlar, stanbul: Wald Yaynlar. enyapl, T. (1998), Cumhuriyetin 75. Yl, Gecekondunun 50. Yl, Y. Sey (derl.) 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Tarih Vakf Yaynlar: stanbul. Tekeli, . ve Glksz, Y. (1996), Kentleme, Kentlileme ve Trkiye Deneyimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. 5, letiim Yaynlar: stanbul. Wolford, W. (2007), Land Reform in the Time of Neoliberalism: A Many-Splendored Thing, Antipode, 39(3): 550570.

KENTSEL RANT

KENTSEL ARAZ DEER ARTI SREC ANKARA MUSTAFA KEMAL MAHALLES RNE
Tanyel . ECERAL idem VAROL Leyla ALKAN

retimin temel girdilerinden biri olan toprak, salad deer artlarnn da etkisiyle, en cazip yatrm biimlerinden biri olarak gndeme gelmektedir. Topran deeri, bulunduu konum dnda, imar kararlar kapsamnda yklendii ilevle ve dsal baz etkenlerle artabilmekte veya azalabilmektedir. Ekonomik ve toplumsal eylemlerin hangi etkenler ve kurallar erevesinde topra biimlendirdii, arazi kullanm deiimlerinin arazi deerlerine nasl yansd ve bu arazi kullanm deiimi ve arazi deer art etkileimi srecinde etkili olan kentsel politikalar, yatrmlar, kar gruplar gibi faktrlerin aratrlmas bu almann temel amacdr. Bu erevede seilen alma alan Ankara Mustafa Kemal Mahallesinde son 30 yllk dnemde arazi kullanmlarndaki deiim ile arsa, arazi deerlerindeki deiim ve deiimi etkileyen faktrler irdelenecektir. Bu kapsamda, ilk olarak kentsel arazi piyasasnn zellikleri, kentsel arazinin ekonomik deerinin kayna ve deerin oluum mekanizmas konusunda yaznda yer alan tartmalar deerlendirilmektir. kinci olarak, alma alan Mustafa Kemal Mahallesinin mevcut arazi kullanm ortaya konmakta, alann planlama sreci belli dnemlerde yaplan nazm ve uygulama imar planlar, mevzi imar planlar, slah imar planlar, kent girileri ve kentsel dnm gibi zel proje alanlar erevesinde incelenmektedir. Planlarn genel olarak getirdii yaplama koullar ile fiziksel mekann planlarla nasl ekillendii ortaya konmaktadr. Daha sonra alma alanndan seilen rneklem parseller tarihsel sre iinde konu olduu planlar, kullanm trleri ve arazi sat deerleri erevesinde deerlendirilmektedir. Yaplan nicel deerlendirmele-

308 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu rin ardndan blgede yer alan emlaklar, muhtarlar ve ilgili aktrlerle yaplan grmeler ile rneklem parsellerden elde edilen veriler dorultusunda kentsel arazi deer art srecinin sosyal, ekonomik ve mekansal boyutlar ortaya konmaktadr. Sonu olarak, Ankara Mustafa Kemal Mahallesi rneinden yola klarak kentsel arazinin ekonomik deerinin kayna ve deerin oluum mekanizmas ile deer art srecinin, kentsel arazinin bulunduu konum, imar kararlar kapsamnda yklendii ilev, imar hakknn oaltlmas, yerel ynetim yatrmlar ile farkl kar gruplarnn speklatif beklentileri gibi faktrler tarafndan nasl ekillendii zerinde tartlmaktadr.

KENTSEL ARAZ PYASASI, ARAZ KULLANIMI VE DEER ARTI SREC

Toprak, elinde bulunduranlara art deer getiren, retim alanlarna girdi oluturan, dolaysyla da talep edilen bir maldr. Ancak topran arz baz zellikleri nedeniyle dier retim faktrlerinden farkldr. Topran fiyat ya da deeri belirlenirken bulunduu konum, mekansal ilikiler, farkl toprak sahiplerinin farkl ekillerde tanmlanm farkl amalar piyasada fiyat oluumunu etkilemektedir. Tm bu faktrler aslnda arazi piyasasnn eksik rekabet piyasas zelliini vurgulamaktadr (Evans, 2004). Kentsel alanlarda topran ad arsadr. Bu, bir takm hukuksal dzenlemelerden kaynaklanmakta ve mlkiyet hakknn kullanma biimlerini ifade etmektedir. Dier mallar gibi, kentsel arazinin de fiyatlarnn belirlenmesi, piyasadaki talebin ve arzn kesimesiyle olmaktadr. Toplam arazi arznn sabit olduu kabul edildiinde, arazinin fiyatnn sadece talep tarafndan belirlendii dnlebilir. Tarihsel srece bakldnda, arazi arz sabit olarak dnlmekte ve bu zelliiyle de dier retim faktrlerinden ayrlmaktadr. Bir lkede, arazinin btnne bakldnda ve arazi slah veya kayb gibi faktrler olmadnda, arazi miktarnn sabit olduu dorudur. Ancak, belirli bir kullanm iin arazinin uygunluu, zamana ve mekana gre deimektedir (Oxley, 2004). rnein, kent merkezinden uzaklatka arazi arznn daha elastik bir yap gsterdii genel olarak kabul edilmektedir (Harvey, 1992). mar snrlar iinde henz imar haklarna kavuturulmam topraklarn imara almas veya imar snrlar iinde veya dnda bulunan tarm topraklarnn imarl arsalara dntrlmesi yoluyla topran arz mik-

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 309 tarnn oaltlmas olasdr (Arslan, 1997). Bir baka olanak da imar haklarnn oaltlmas yoluyla talebin karlanmasdr. mar hakknn oaltlmas arsa veya parselin rant getirisinin artmas sonucunu getirmektedir. Kentsel arsa, toprak olmasnn tesinde zellie sahiptir; kent iinde bir yere sahiptir, altyap ile donatlmtr ve imar plan ile hakknda bir karar getirilerek stnde ne tr kullanmlarn yer alaca belirlenmitir (Tekeli, 2009). Kentin hemen eperinde yer alan bir tarmsal topran, kentin bymesiyle birlikte deerinde devaml olan bir art olacaktr. Kentin bymesini takip eden srete, bu alan imar snrlarna alnacak, kentsel kullanma almas iin bir altyap hazrlanmas gerekecek, bu iki sre de bu arazinin deerinin artmasna neden olacaktr. Bu blgede imar plannda izin verilen younluk ve kullanm haklarna gre dier parsellerde yaplmaya balanan inaatlar nedeniyle, ilgili arazinin tekrar deerinde bir art ortaya kacaktr (Tekeli, 2009). Arsa ve parsel zerinde yaplama haklar kent iinde homojen deildir ve bu haklar kent planlaryla belirlenmektedir. Bu planlar, kent topraklarn konut, sanayi, ticaret, rekreasyon, ulam gibi farkl kullanm alanlarna ayrmaktadr. Kentsel topraklarn arzndan sz ederken altyap hizmetleri (yol, su, elektrik, kanal, donat) ile kullanm trleri hem arz asndan hem de katlanlan maliyetler asndan rant aklamaya yardmc olmaktadr. Belirli bir blgede plan kararlarnda meydana gelen deiiklik ve alnan yeni arazi kullanm kararlar, o blgedeki arazi fiyatlar zerinde nemli etkilere yol amaktadr. rnein, bir konut blgesinin yannda ina edilen bir alt merkez, etrafndaki kullanmlarn ekiciliini artrmakta, mevcut konutlarn yer ald arazinin deerlerinde bir arta neden olmaktadr. Yine benzer ekilde, ulam alarnda meydana gelen deiiklikler, mevcut yerleim alanlarnn arazi fiyatlarnda deiimlere neden olmaktadr. Bu tr deiiklikler, kentin belirli blgelerinde arazi fiyatlarnda arta neden olurken, bazen de dier blgelerde dlere yol aabilmektedir. Hzl byyen kentlerde, deer art da hzl olmaktadr. Bu srecin bu ekilde ileyii, baz kiiler tarafndan kar elde amacyla kullanlmaktadr. rnein, ucuz deerlerle alnan arsalar bekletilerek, yksek deer kazandktan sonra satlarak arsa speklasyonu yaplmaktadr. Dier taraftan kentler srekli olarak byd iin var olan kentsel arsann

310 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kente gre konumu deimekte, merkezilii ykselmekte bu da deer art getirmektedir (Tekeli, 2009). Kentlerde toprak rantn artracak baz mekanizmalar ilemektedir. rnein, byk topraklarn kk paralara blnerek satnn yaplmas, toplamda kazanlan rant artrabilmektedir. Bunun dnda, farknda olan toprak sahibi, bu rantlardan yararlanma istei dorultusunda elindeki topra bekletebilmekte ve speklatif beklentiler erevesinde piyasaya sokabilmektedir. Bir dier davran biimi de, baz speklatrlerin imar kararlar olumadan nceki deerlerinden arsa satn almalar, daha sonra ise plan kararlar zerinden oluan fiyatlar zerinden satmalardr. Kentsel arsa piyasasnda alm satm veya kiralamaya konu olan arsalar, alc veya kiraclarn beklentilerinin temelindeki objektif ve subjektif nedenlere de dayanabilmektedir. rnein, toplumsal snf yaps ve deerleri ile farkl kar gruplarnn toprak zerinde farkl beklentileri kent formunun oluumunda nemli etkiler yapmaktadr. Bu tr speklatif beklentiler ve eilimler, kenti plann saptad gelime ynnden uzak, kendi oluturduu dinamiklere gre ynlendirmekte, arazideki fiyat oluumu srecini dorudan etkilemektedir.

ANKARA MUSTAFA KEMAL MAHALLES RNEK ALIMASI

1920li yllardan bu yana srekli bir planlama deneyimi ve gelenei yaayan Ankara kentinde, son dnemde, kresel lekte yaanan srelerin lkesel ve kentsel sosyo-ekonomik yapda oluturduu etkilerle birlikte, sosyal, ekonomik ve mekansal yapdaki hzl dnmler, kentsel arazi piyasasn da etkilemekte, bu durum speklatif hareketlerle daha da karmak bir hal almaktadr. Bu dnmlerin mekansal btnlkten yoksun, parac ve ok saydaki mevzii imar planlar ile zmlenme yoluna gidilmesi kentin geliimini sorunlu olarak srdrmesine neden olmaktadr. zellikle kent eperleri ve evresinde yaanan hareketlenmeler kentsel arazide dnm/el deitirme srelerini tetiklemekte ve bu blgeler kentin arsa fiyatlar en yksek ve speklasyonun en youn yaand paralar haline gelmektedir. zellikle, Ankarann daha nceki st lek plan almalarnda gelime aks olarak tanmlanan ve son dnemde speklatif yaklamlarn etkisi ile arazi kullanmlarnda hzl bir dnm yaanan Eskiehir yolu ve evresi bu sorunlarn en fazla yaand blge olarak dikkati ekmektedir. Bu erevede bu almada blgenin en youn ve hzl gelimelerinin yaand, arazi kullanm erevesinde, bata konut olmak zere, kamu ku-

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 311 rulular, ticaret, sanayi, donat alanlar, nemli ulam balantlar gibi ok eitli kullanmlarn yer ald Mustafa Kemal Mahallesi alma alan olarak belirlenmitir. a. alma Yntemi Aratrmada ilk olarak Mustafa Kemal Mahallesinin tarihsel sre ierisinde arazi kullanmndaki deiimler ve bugnk arazi kullanm, Ankara Bykehir Belediyesinden elde edilen 1970, 1997, 2005 yllarna ait arazi kullanm paftalar ile uydu fotoraflarndan yararlanlarak deerlendirilmitir. Daha sonra Mustafa Kemal Mahallesinin planlama sreci, st lekli planlar, imar planlar ve mevzi imar planlarnda getirilen kararlar Bykehir ve ankaya Belediyelerinden elde edilen planlar kapsamnda deerlendirilmitir. Mustafa Kemal Mahallesine ait arsa ve arazi sat bedellerinin tarihsel sre iindeki deiimlerini belirlemek zere iki veri kayna kullanlmtr. Bunlardan ilki, Maliye Bakanlnn 1986 ylndan itibaren drt ylda bir yaynlamakta olduu asgari arsa ve arazi m2 birim deerleri, ikincisi ise alma alannda belirlenen rneklem parseller iin Ankara 2. Blge Tapu Mdrlnn arivinde yaplan alma ile sz konusu parsellerin tarihsel sre iinde el deiimleri, sat bedelleri ve planlama srelerine ynelik verilerdir. Mevcut durumdaki arazi deerlerinden yola karak; ana ulam gzerghlar, konut alanlar, ticari alanlar ya da donat (eitim, yeil alan vb.) alanlar yaknnda yer almas ve evresinde nemli yatrmlarn olma durumlar gz nnde bulundurularak detayl deerlendirilmek zere 30un zerinde rneklem parsel seilmitir. Ariv almas her bir parsel iin farkl farkl dosyalarda alma gerektirmi ve dosyalardaki eksik bilgiler nedeniyle baz verilere eriilememitir. Bu alma kapsamnda rneklem parsellerden en fazla bilgiye ulalabilen 7 tanesi deerlendirilmitir. Bu veri elde etme almalarnn dnda alanda muhtar, emlak, ticari iletme sahibi ve blgede oturanlarla derinlemesine grmeler yaplmtr. Aratrmann nermeleri Aratrmann balangcnda kuramsal ve grgl almalarn sonularndan yola klarak baz nermeler gelitirilmitir. Bu nermelerden ilk imar planlar, yerel ynetimin kararlar ve arazi kullanmlarndaki deiimler ile arazi deerleri deiimi arasndaki ilikileri deerlendirmekte, drdnc nerme ise farkl aktrlerin beklentileri, gelime dinamikleri, speklasyon sreci gibi faktrlerin arazi deerleri zerindeki etkisini ortaya koymaktadr.

312 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kentsel arazinin deeri, bulunduu konum ve imar kararlar kapsamnda yklendii ilev ile artar veya azalr. Kent planlarnda alnan kararlar ve yerel ynetim yatrmlar, kentsel arazi zerinde belirli rant artlarna yol aar. mar hakknn oaltlmas, arsa veya parselin rant getirisini arttrr. Hanehalklarnn ve firmalarn beklentilerinin temelindeki objektif ve subjektif nedenler ile farkl kar gruplarnn beklentileri, arazi deer art srecini etkiler.

Bu nermeleri deerlendirmek zere alma alannn konumu deerlendirilmeye alnm, blgede farkl dnemlerde yaplan planlar, bu planlarn her birinin ne tr yaplama koulu getirdii, younluklar nasl deitirdii ele alnm, 2 yntemle elde edilen arazi deerlerine ilikin veri tabanlar ortak bir altlkta (dolar kuru) deerlendirilmi, alanda gerekletirilen grmeler ile rant kavramnn sosyal, ekonomik ve politik boyutlar tartlmtr. b. Mustafa Kemal Mahallesinin Konumu ve Arazi Kullanm 1980lerin sonundan bu yana, Ankara kentinin gneybat koridoruna doru gelime eilimi ve bu blgeye olan talebin artmas ile Eskiehir Yolu gneybat koridoru, kentin en youn planlama almalarna konu olmakta; ODT, Bilkent, Hacettepe niversite kampuslar ve Eskiehir Yoluna desantralize olmu kamu kurumlar ile ayyolu-mitkyKonutkent yerleimlerine kadar genileme eilimini srdrmektedir. Bu koridor ayn zamanda yerleme-yaylma eilimleri ile en fazla dava konusu olmu ve eitli biimlerde yksek nfus atamasna sahne olmu niteliiyle dikkat ekmitir (Ankara Bykehir Belediyesi, 2006). Seilen pilot alma alan olan Mustafa Kemal Mahallesi ise Ankarann gneybat koridorunda son yllarda hzl bir geliim eilimi gsteren ve kamu kurulular ile yeni gelime alanlar arasnda yer alan nemli bir gei blgesidir. Gneyinde yer alan Eskiehir Yolu, kuzeyinde yer alan Sakp Sabanc Bulvar ve dousunda yer alan Anadolu Bulvar blgeyi eriilebilirlik asndan nemli bir konuma getirmektedir. 2000li yllara kadar Eskiehir Yolunda yer alp da geliemeyen blge olarak anlan Mustafa Kemal Mahallesi, son yllarda nemli rant deiimlerinin yaand bir blge haline gelmitir. Kamu kurum ve kurulularnn yansra, bata Havelsan olmak zere sanayi kurulular, TOBB kuleleri, Bar Sitesi, yap-sat eklinde gelien konut alanlar, eitim tesisleri

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 313 (Tevfik Fikret, Yasemin Karakaya okullar) ve byk alveri merkezleri blgede yer alan dier kullanmlardr. Blge ayn zamanda AO arazilerine komudur. Harita 1. Mustafa Kemal Mahallesi 1970 Yl Arazi Kullanm

Kaynak: Ankara Bykehir Belediyesi Harita 2. Mustafa Kemal Mahallesi 1997 Yl Arazi Kullanm

Kaynak: Ankara Bykehir Belediyesi Harita 3. Mustafa Kemal Mahallesi 2005 Yl Arazi Kullanm

Kaynak: Ankara Bykehir Belediyesi ekil 1. Mustafa Kemal Mahallesi 2009 Ylna Ait Uydu Fotoraf

Kaynak: Googlearth

314 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Mustafa Kemal Mahallesinin 2000 yl nfusu 5349, alan olarak bykl ise 369 hadr. Hanehalk bykl 3,29 olan blge Ankara genelinde en dk hanehalk byklne sahip blgelerden biridir. Mustafa Kemal Mahallesinde 2000 ylnda toplam 1008 bina yer almaktadr. Bu binalarn %86s konut, %2si resmi kurum, %2si ticari, %1i sanayi, %1i eitim, %1i salk, sosyal, spor amal, %7si ise dier amalarla kullanlmaktadr (Ankara Bykehir Belediyesi, 2006). Ankara Bykehir Belediyesinden elde edilen 1970, 1997 ve 2005 yllarna ait arazi kullanm paftalar (Harita 1, 2 ve 3) incelendiinde; Mustafa Kemal Mahallesinin 1970 ylnda Eskiehir Yolu zerinde kamu kurulular alanlar ile az miktarda konut alann kapsad, bugnk youn konut gelimelerinin yaand orta blmde ise dzensiz konut alanlarnn (gecekondu) bulunduu grlmektedir. 1997 ylnda konut alanlar ile kamu kurumlar kullanmlarndaki art dikkat ekicidir. Ticaret de bu dnem de younluu artan kullanm trdr. 2005 ylna gelindiinde ise arazi kullanmnn olduka eitlendii, konut ve kamu kullanmlarnn yan sra kentsel servis alanlarnda nemli artlarn olduu gze arpmaktadr. Alann kuzeyinde alann eriilebilirliinin artmasna katk salayan Sabanc Bulvarnn ald grlmektedir. 2009 yl hava fotoraf incelendiinde ise (ekil 1), Mustafa Kemal Mahallesinin batsnda bulunan avundur mevkii ile kuzey batsnda bulunan Atatrk Orman iftlii arazisi dndaki tm alanlarn dolduu, zellikle Eskiehir Yolu zerinde byk alanlara sahip alveri merkezlerinin yer ald grlmektedir. c. Mustafa Kemal Mahallesi Planlama Sreci Ankara kentinin bat giriini temsil eden ve son yllarda konut, kamu alanlar ve merkezi i alan fonksiyonlarnn arlkla yer ald bir kent paras olarak gelien Mustafa Kemal Mahallesi, gerek Ankara Bykehir Belediyesinin gerekse ankaya Belediyesinin planlama almalarna konu olmutur. Mustafa Kemal Mahallesinin geliim srecini incelerken blgede yaplm planlarn arazi deer artlar ile birlikte deerlendirmek amacyla blgenin st lekli planlarda stlendii rol ile nazm ve uygulama (slah ve mevzi) imar planlar ve kentsel dnm gibi zel koullu plan ve projelerin de blge iin getirdii plan koullar incelenmektedir.

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 315 st lekli Planlar Ankara Metropoliten Alan Nazm Plan Brosu (AMANPB) 1970-1975 yllar arasnda yrtt kapsaml Ankara aratrmalar sonunda 20 yl perspektifli bir Nazm Plan emas gelitirmi ve bu ema 1982 ylnda Ankara 1990 Nazm Plan adyla onaylanarak yrrle girmitir. Sz konusu Nazm Plann temel politikas, bu dneme kadar kuzey-gney dorultusunda devam eden gelimenin, bir ana koridora bal olarak (bat koridoru) topografik anak dna kmasn salamak ve bylece hava kirliliinin daha az olaca alanlar yerleime amak olmutur. Nazm Plan Brosu, byk konut ve sanayi blgelerinin kentin batsnda yerlemesini salayacak gelime dinamiini balatabilmitir. Bu planla toplu konut alanlar ile sanayi alanlar stanbul Yolu evresine ynlendirilirken, Eskiehir Yolu zerinde bulunan Mustafa Kemal Mahallesinin alan bu planda temel olarak kamu kurulular alan olarak belirlenmitir. Ankara 1990 Nazm Plan sonrasnda 2000li yllarn ikinci yarsna kadar uygulamaya geirilen st lekli plan bulunmamaktadr. Uygulamaya konulan ikinci st lekli plan olan 1/25.000 lekli 2023 Bakent Ankara Nazm mar Plan 2007 ylnda onaylanarak yrrle girmi, Mustafa Kemal Mahallesinin yer ald KY5 ORTADOU st blgecii iin planda gelitirilen strateji, Ankarann sosyo ekonomik adan gelimi bir blgesini tekil eden Ortadou yerleim blgesindeki mevcut statnn devamllnn salanmas olmutur. Plan aklama raporlarnda Mustafa Kemal Mahallesinin yaplam alan bykl 54 ha., yaplam alan younluu ise 96 kii/ha olarak belirtilmektedir. Ancak son be ylda blgede yaanan youn yaplama ile yaplam alan ile younluk deerlerinin olduka ykseldiini sylemek mmkndr. Yine plan raporlarnda Mahallede 51 adet gecekondu ile burada yaayan 168 kii olduu, islah imar plan ile nfusun 528 kiiye karld belirtilmektedir. Planda daha nce yaplan imar uygulamalar sonucunda doyuma ulam olan Mustafa Kemal Mahallesi iin 360 kii ek nfus ngrs yaplmtr.

316 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Harita 4. 1/25.000 lekli 2023 Bakent Ankara Nazm mar Plan

Kaynak: Ankara Bykehir Belediyesi Mustafa Kemal Mahallesi uygulamaya ynelik ereve plan koullarnda, byk lde Merkezi Alan (MA) kullanmnda yer almaktadr (Harita 4). Bu erevede; Merkezi Alanlarnda; bro-ofis vb. kentsel ynetici hizmetler, ihan, lokanta, ar, ok katl maaza, banka, otel, sinema, tiyatro gibi sosyal- kltrel tesisler; ynetimle ilgili tesisler, eitim ve salk tesisleri vb. ile merkezin canlln, srekliliini ve gvenliini salayacak konut niteleri yaplabilir. Merkezler ve evresinde kark kullanmlarn (mixed use) oluturulmas zendirilecektir denilmekte, bu alanlarn merkezi i alan ilevleri ile deerlendirilebilmesine ynelik planlama almalar ve zel projeler yrtlecektir hkm getirilmektedir. Planda getirilen dier bir karar; plansz gelien, fiziki ve sosyal evre koullar salksz ya da afet riski olan blgeleri ieren ve "KD" ile gsterilen Kentsel Dnm ve Yenileme Alanlardr. Bu alanlarda dayankl ve salkl kentsel evre oluturulmas amac ile yenileme stratejilerine dayal gereinde imar haklarn aktarabilecek kentsel dnm planlar yaplmas ngrlmektedir. Mustafa Kemal Mahallesinde iki adet kentsel dnm alan belirlenmitir. Mustafa Kemal Mahallesinde iki blge iin de zel Proje Blgesi (PB) hkm getirilmitir. Plan koullarnda; zel planlama blgeleri; nitelii, zgnl ve i ie gemi karmak sorunlar nedeniyle kentsel zel mdahaleler gerektiren sorunsal alanlar ile bu plan balamnda verilmi kararlarn hayata geebilmesi iin tetikleyici olabilecek, ierisinde zel Proje alanlar (PA) da bulunan, btncl planlama almasnn yaplaca blgelere ait snrlar kapsad belirtilmektedir. Alanda yer alan bir baka neri Teknoloji Gelitirme Blgesi (TGB)dir. Ankara kentinin mekansal geliiminin ynlendirilmesinde st lekli planlarn eksikliinden kaynaklanan boluk, Mustafa Kemal Mahallesinin de parac imar planlar ve mevzi planlarla gelimesi srecini

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 317 getirmitir. 1955 ylnda yaplan kadastral almalardan sonra, blgedeki ilk uygulama imar plannn 1979 ylnda mar ve skan Bakanlnca onaylad ve bu plan uyarnca blgedeki arazilerin byk blmnn kamu kurulularna tahsis edildii grlmektedir. Bu ilk uygulama plan ve ardndan 1982 ylnda onaylanan Ankara 1990 Nazm Planyla blge, Ankarann Bakentlilie bal olarak en nemli sektr olan kamu kurulularnn yer setii ana koridor olarak belirlenmitir. 1979 ylnda onaylanan plann ardndan, 1991 ylnda yaplan ve 1996, 1997 ve 1999 yllarnda revize edilen Eskiehir Yolu Kamu Kurulular Nazm Plan blgedeki gelimeyi ynlendiren temel plan olarak gnmzde de geerliliini srdrmektedir. 1/5000 Eskiehir Yolu Kamu Kurulular Nazm mar Plan Eskiehir Yolu Kamu Kurulular Nazm mar Plan ad altnda Mustafa Kemal Mahallesini de kapsayan planda kamu kurulular alanlar dnda, yeni yerleim alanlar ve kentsel servis alanlar gelitirilmektedir. Yaplan revizyonlarla ulam a ve sosyal donat alanlar nem kazanm, kentsel servis alanlar bugnk yapsna ulamak zere plan kararlarnda yer almtr. Kentsel servis alanlaryla balantl olarak 1990l yllarda yaplan Nazm mar Planlarnda kent iindeki kk retim birimleri ile kent iinde skm byk alan kullanm gerektiren dier alma alanlarnn merkezden uzaklatrlarak kent dna tanmasn tevik etmek amacyla Eskiehir, Konya ve stanbul Yolu gzergahlar zerinde kentsel alma/servis alanlar tanmlanarak, byk parseller yaratmak zere kademeli emsal uygulamasna geilmitir. Buna gre parsel byklnn artna paralel olarak parselde uygulanacak inaat emsalinin de kademeli olarak artmas hkme balanmtr. Kentsel Servis Alannda minimum parsel bykl olarak 2,500 m2ye kadar inaat emsalini 1 olarak alrken, 2,500 m2 ve zerindeki alanlardaki emsalin parsel bykl artyla orantl olarak artmasn ngrmektedir (parsel bykl 2500-5000m2 arasnda E:1.50, 5000m2-10000m2 olan parsellerde E:2.00, alan 10000m2den byk parsellerde E:2.50). Eskiehir ve Stz yollarna paralel parseller iin minimum 5000m2 olarak belirlenen parsel bykl 1996 ylndaki plan revizyonunda 2500m2ye drlm, ancak emsal deerleri ayn (E:2..00) kalmtr. Bylece yol kenarlarndaki arsalarn deeri getirilen bu yeni kararla artrlm, ticaret, kltrel ve sosyal tesislerde TAKS deeri 0.25den 0.30a karlmtr.

318 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Uygulama Planlar Nazm Planla birlikte etaplar halinde uygulamaya konulan slah imar plan, mevzi planlar, kentsel dnm gibi farkl nitelikteki plan ve projeler ile blgenin 1990 sonras youn imar hareketlerine konu olduu grlmektedir. Blgede 1981-2007 yllar arasnda toplam 15 adet1 imar uygulamas ve mevzi plan onaylanmas yaplmtr. Parac biimde yaplan bu imar uygulamalar 1980ler, 1990lar ve 2000ler olmak zere dnemde incelenebilir. 1980li yllarda banda arlkl kullanm olarak 1-2 katl kamu kurumlar ve zel kurulularn yer ald blgede bu dneme ilikin 5 adet mevzi imar plan onaylanmtr. Alann dousunda kamu kurulular alanlar iin hazrlanan mevzi plan dnda, byk alan kullanm gerektiren zel sektre ait alanlarn ve S.S. Bahelievler Bar Yap Kooperatifi alannn mevzi plannn onayland grlmektedir. 1988 ylnda mevzi plana konu olan S.S. Bahelievler Bar Yap Kooperatifi konut kullanmnn blgede yer almasnn balangcn oluturan alanda baheli, bitiik dubleks eklinde planlanan 542 adet konutla birlikte, alanda yaya yollar, kk ticaret birimleri, eitim tesisi, vb. donatlar yer semitir. Ayn dnemde Mustafa Kemal Mahallesi II. Ksm Islah mar Plan ve Mustafa Kemal Mahallesi III. Etap Islah mar Plan ankaya Belediye Meclisince onaylanmtr. Planlara genel anlamda bakldnda ayrk veya blok nizam ortalama 2-3 katl yaplarn nerildii grlmektedir. III. Etap Planda ada btnnde veya adann en az 2000 m2lik blmnde plan deiiklii teklifi getirilmesi halinde verilen emsal deerlerin %20 orannda arttrlabilir denilerek talebe gre kat yksekliinin ada baznda belirli bir oranda deiebilecei belirtilmek istenmitir. 1990l yllarda kamu yaplarnn Eskiehir yolu zerinde yer semesiyle birlikte artan yaplama younluu ile merkezi i alan geliimine bal olarak altyapnn gelitirilmesi iin yeni revizyon nazm imar plan ve uygulama imar planlar yaplmtr. Eskiehir Yolu Kamu Kurulular Nazm mar Plan ve Revizyonlar dnda alanda slah imar plan/revizyonu ve mevzi imar planlar olmak zere toplam 4 adet uygulama plan onaylanmtr. Bu dneme genel olarak bakldnda mevzi planlarla gerekleen parac gelimelerin blgenin fiziksel ekillenmesinde etkisini srdrd ve konut alanlarnda kat ve younluk artlarnn gndeme geldiini sylemek mmkndr. Tm ile genelinde slah
Blgede bu dnemler iinde yaplan plan deiiklikleri bu alma kapsamnda ele alnmamtr
1

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 319 imar plan yaplm ve 2-3 katl yaplama art getirilmi mahallelerde kat yksekliinin 1er kat (4 kat almamak zere) artrlmasna ilikin plan deiiklikleri kararndan Mustafa Kemal Mahallesi de yararlanmtr. 2000li yllara gelindiinde; blgede mevzi plandan daha ok imar plan uygulama etaplarn ieren 6 adet uygulamaya ynelik plannn onaylanmasyla planlama srecinde bir olgunlua eriildiini sylemek mmkndr. Bu dnemde de yine kamulatrma ile kacak olan kamu kuruluuna bedelsiz terk veya hibe edilmesi halinde oluan yeni parsellerde olduu gibi belli koullarda emsal deerinin alann konumundan dolay arttrlabileceine ilikin plan notlarnn yer ald grlmektedir. Yine bu dnemde blgede kentsel servis alan kullanm ve kademeli emsal uygulamalarnn srdrlmesinin byk alveri merkezlerinin alanda yerseimi srecini destekledii dikkat ekicidir. Kent Girii ve Kentsel Dnm Projeleri st lekli planlar, nazm planlar ve uygulamaya ynelik imar ve mevzi imar planlar dnda blgenin 1990 sonrasnda eitli projelere konu olduu grlmektedir. Ankara Bykehir Belediye Bakanlnn Gzel Ankara Projeleri kapsamnda Eskiehir Yolu Kent Girii Projesi mar Daire Bakanlnca dzenlenen bir yarma ile seilmi, 1/5000 lekli Nazm mar Plannda zel planlama alan olarak Ankara Bykehir Belediyesinin 17.1.1994 gn ve 13 sayl karar ile onaylanmtr. 1/5000 plan notlarnda, alann btnyle Ankara kent giriini simgeleyen strktrler ve onlarn tamamlaycs olan turistik, ticari tesisler, idari kullanmlar, rekreatif ve sportif tesisler ve akaryakt istasyonlarnn gibi dier tesislerin yer alaca zel bir kent blgesi olduu ve ulusal yarmayla ekillendirilen kentsel tasarm projeleriyle yaplaaca belirtilmektedir. Kent Girii Projesi dnda 2005 ylnda kabul edilen 5393 sayl Belediye Kanununun 73. maddesi dorultusunda blgede, Ankara Bykehir Belediye Meclisi karar ile Nasrettin Hoca, Mustafa Kemal ve Anadolu Bulvar Kentsel Dnm ve Geliim Proje Alanlar ilan edilmitir. st lek planlardan gelen kararlar ve son dnemde alveri merkezleri ve farkl dier ilevlerle blgeye olan talebin artmasnn yaratt mevcut problemlerden yola klarak ilan edilmesi ngrlen bu proje alanlarna ilikin dava sreleri devam ettiinden herhangi bir uygulama gerekletirilmemitir.

320 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu d. Mustafa Kemal Mahallesi Kentsel Arazi Deer Artnn rneklem Parseller ve Yerinde Yaplan almalar erevesinde Deerlendirilmesi almann balangcnda mevcut durumdaki arazi deerlerinden yola karak; ana ulam gzergahlar, konut alanlar, ticari alanlar ya da donat (eitim, yeil alan vb.) alanlar yaknnda yer almas ve evresinde nemli yatrmlarn olma durumlar gz nnde bulundurularak detayl deerlendirilmek zere 30un zerinde rneklem parsel seilmitir. Ancak veri eksiklikleri nedeniyle bu almada rneklem parsellerden en fazla bilgiye ulalabilen 7 tanesi deerlendirilmektedir. rneklem parsellerin arsa ve arazi sat bedellerinin tarihsel sre iindeki deiimlerine ilikin Maliye Bakanl ve Ankara 2. Blge Tapu Mdrl arivinden elde edilen veriler Tablo 1de zetlenmektedir. rneklem parsellerden yola karak Mustafa Kemal Mahallesinde arazi deer art srecine ilikin baz deerlendirmeler yapmak mmkndr. Mustafa Kemal Mahallesinde kadastro almalar 1955-1957 tarihlerinde tamamlanmtr. Bundan sonra arazi deer art ile ilgili kaytlardan anlalabilecek bir dnm noktas 1979 ylnda mar skan Bakanlnn yapm olduu plan olmutur. Bu plana gre rneklem parsel kaytlarnn tmnde bu parseller kamu kullanmna ayrlmtr. rneklem parsellerde planlama srelerinin 1990l ve 2000li yllarda hzland grlmektedir. Planlama ile kullanm deiiklikleri incelendiinde ise kamu kullanmndan genellikle kentsel servis, ticaret ve konut kullanmlarna dnm olduu grlmektedir. Maliye Bakanlnn arsa/arazi birim m2 deerlerindeki deiim incelendiinde ise Mustafa Kemal Mahallesinin btn iin 1986-2006 yllar arasndaki 20 yllk dnemde yaklak 19 kat art olduu izlenmektedir. Arazi deerlerindeki deiim rneklem parseller zelinde incelendiinde farkl deerlendirmeler ortaya kmaktadr. Parsellerin farkl yllara ait ilk sat ve son sat deerleri bulunduklar mevkilere gre, sat yllarna gre, kullanm trne gre ve plan ylndan nce ya da sonra olma durumuna gre deimektedir. Bulunduklar mevkiye gre olan farkll tespit etmek zere ilk sat yl (tapu verisi) ile son sat deeri (Maliye Bakanlnn verisi) arasndaki deiim incelendiinde zellikle Cepa AVMnin bulunduu parsel ve evresi ile Lodumlu-avundur blgesinin son 2040 yllk dnemde arazi deerlerinin yaklak 250-350 kat artt grlmektedir. Bugn youn olarak konut alanlarnn bulunduu blgede ise arazi deerlerinin son drt be ylda yaklak olarak 5 kat artt grl-

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 321 mektedir. Sat saylarnn ise kentsel servis ve ticaret alanlarna dnen parsellerde daha fazla olduu (10un zerinde) grlmektedir. rneklem parsellerin yan sra alanda arazi deer art srecine ynelik grlerini almak zere muhtar, emlak, ticari iletme sahibi ve blgede oturanlarla derinlemesine grmeler yaplmtr. Bu grmelerden ortaya kan grleri yle zetlemek mmkndr: Blgede arazi fiyatlarn etkileyen en nemli faktrlerin imar planlar, farkl dnemlerde blgede ve blgeyi etkileyen alanlarda gerekletirilen yatrmlar ile kar gruplar olduu belirtilmitir. Blgede imar planlar ile yaklak 3-4 kez yaplama koullarnn deitii, nceleri gecekondu olan alanlarn bir ksmnn zamanla villa tipi konutlara bir ksmnn ise ok katl yaplamalara dnt, bu plan srecinde arazi fiyatlarnn ok artt ifade edilmektedir. Farkl dnemlerde blge ve evresinde gerekletirilen, Sakp Sabanc Bulvar, Anadolu Bulvar, Kavak almalar, Bilkent niversitesi, Tevfik Fikret Okullar, Cepa ve Kentpark gibi yatrmlarn da arazi fiyatlarnda nemli etkileri olduu ancak AVMlerin tm bu yatrmlar iinde daha da etkili olduu ifade edilmitir. Mustafa Kemal Mahallesinde tarihsel sre iinde mlk sahiplerinin %85-90 orannda blgeyi terk ettii, bu durumun ksmen kalabalk ailelerin arazilerini miras yolu ile paylatrabilmek amac ile elden kardklar, byk bir oranda ise yatrmclarn ve kar gruplarnn mlk sahiplerini farkl biimlerde arazilerini satmak zorunda brakmalar ya da arazilerini satmaya ikna ettikleri ve sre iinde blgenin st gelir grubuna ynelik bir konuma geldii belirtilmitir. Baz durumlarda arazi sahipliliinin ok ortakl olmas nedeniyle ortaklarn bir araya gelememesinden blgede yatrm yapmak isteyen gl kar gruplarnn yararland, bu srete yerel ynetimle de ibirlii yaptklar ifade edilmitir. Blgede yerel yneticiler ile ailelerine ait yatrmlarn olduu da belirtilmitir.

322 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 1. Mustafa Kemal Mahallesi rneklem Parseller Planlama Sreci, Sat Deerleri ve Arazi Birim Fiyat
Ada/P arsel Mevkii Planlar Eskiehir Yolu Revizyon mar Plan 3. Etap (2001)81192 Stz mar Plan 1. Etap (2000) 81189 Aklama 1955: Kadastro 08.06.1979- B imar plan 08.08.1979kamu kuruluu son imar plan ticaret alan 1955: Kadastro 06.06.1979kamu kuruluu Son imar kamu + ticaret alan 1955: Kadastro B imar plan 1979- kamu kuruluu son imar plan kentsel servis alan 1957: Kadastro Sanayi: Depo, Fabrika MP uyarnca ticaret alan 1955:Kadastro 18.02.1981- B kamu kuruluu Son imar plan kentsel servis alan 1955:Kadastro 1979 B plankamu kuruluu Son imar plan konut alan 1956: Kadastro 1979- tasdikli plan uyarnca kamu kurulularna tahsis; Son imar plan konut alan Satlar (yl:m2 /$) 1958: 1,79; 1963: 0,84; 1964: 0,57; 1966: 0,56; 1971: 1,00; 1972: 1,20; 1974: 3,64; 1986: 3,74; 1995: 2,19; 4,74; 1998: 4,02; 4,83; 1999: 9,61; 2007: 777,19 (irket) 1966: 1,1 (2 sat); 1974: Maliye (yl: m2/$) 1986: 10,46; 1990: 3,84; 1994: 3,37; 1998: 4,61; 2002: 33,20; 2006: 138,8 1986: 14,94; 1990: 30,69; 1994: 5,05; 1998: 7,69; 2002: 132,82; 2006: 277,6 1986: 14,94; 1990: 19,18; 1994: 6,73; 1998: 12,69; 2002: 166,02; 2006: 277,6 1986: 14,94; 1990: 26,85; 1994: 6,73; 1998: 12,69; 2002: 166,02; 2006: 277,6 1986: 8,96; 1990: 3,84; 1994: 3,37; 1998: 4,61; 2002: 132,82; 2006: 173,5 1986: 7,46; 1990: 3,84; 1994: 3,37; 1998: 4,61; 2002: 33,204; 2006: 173,5

7578/ 12 (5049 m2)

Eskiehir Yolu st paraleli

13911 /6 (6700 m2)

Anadolu Bulvar (Balk)

26271 /1 (2266 1m2)

SPKLodumlu

MP (1990)81088

1985: 7,72 (6 sat); 1988: 4,72 (6 sat)

28162 /1 (5319 1m2)

CEPAEskiehir Yolu

MP (1998)81172

28167 /4 (1269 4m2)

avundu r mevkii

Eskiehir Yolu II. Etap mar Plan (1999)81177 MKMP (1999)81056/2

1967: 0,76 (irket), 0,14; 1968: 0,11; 0,11; 1970: 1,58; 1,47; 0,77; 1971: 4,03; 1974: 2,02; 1977: 8,94; 1986: 10,23 1960: 0,56; 1971: 1,11; 1974: 3,64; 1978: 5,54; 1995: 2,19; 3,28;3,36; 1996: 123,33; 1997: 108,9; 1998:4,62 2004: 37,40 2005: 56,91

28298 /2 (717 m2)

MKM S. Sabanc Bulvar taraf

28369 /4 (2540 m2)

CEPAnn arka k

MKM IV. Etap (2000)81186

1956: -; 1960: -; 1975: 3,34; 1981: 0,91; 1983: 1986: -; 1987: 17,14; 7,36; 1988: 12,48; 1996: 6,38; 1998: 7,77; 2002: 2005:3,21 (2 sat); 2008: 161,20

1986: 10,46; 1990: 9,59; 1994: 5,05; 1998: 7,69; 2002: 33,20; 2006: 138,8

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 323

SONU VE DEERLENDRME
Aratrmann balangcnda ortaya konan nermelerle balantl olarak konum-arazi kullanm deiimi, planlar-plan deiiklikleri, yatrmlar ve ilgili aktr grleri erevesinde alma alan Mustafa Kemal Mahallesi rneinde birka noktann n plana kt grlmektedir. Mustafa Kemal Mahallesinin tarihsel makroformundaki konumu deimitir. srete kent

Mustafa Kemal Mahallesinin yatrmlar ve planlama kararlar ile arazi kullanm deimitir Mustafa Kemal Mahallesinde plan deiiklikleri ile imar haklar deimitir. Mustafa Kemal Mahallesinde mlk sahipleri ile gelir ve kullanc gruplar deimitir. Mustafa Kemal Mahallesinde yatrmclarn ve farkl kar gruplarnn speklatif hareketleri yer almtr. Mustafa Kemal Mahallesinde sralanan tm bu faktrlere bal olarak, arazi kullanm deerleri 1986-2006 yllar arasndaki 20 yllk dnemde standart olarak yorumlanabilecek veriler erevesinde yaklak olarak 19 kat artmtr.

st lekli planlar ile ilk olarak blgede kamu kurulularnn yer seiminin yaplmas, alann bir ksmnn AO arazisine ait olmas ve blgenin byk alan kullanmna sahip niversite arazileriyle evrilmi olmas, 1990lara kadar blgenin farkl ilevler asndan gelimesini engellemi, yeni konut alanlar merkeze yakn olan bu gei blgesini srayarak gelimitir. 1990 sonras yaplan nazm planla nerilen kentsel servis ve konut alanlar gibi yeni ilevler blgeye olan talebi artrmtr. Burada bir baka deerlendirmeyi de dnmek gerekir. Ankara iin yaplan bir almada (Glksz, 1998) Trkiyede byk kentlerin bymesi srasnda yksek kent rantn demek istemeyen giriimcilerin kentin yaplanm ksmna bitiik olarak deil arada boluk brakarak bir srama yaparak yer setiini, aradaki boluun ise zaman iinde yaplaarak dolarken buradaki arsa sahiplerinin yksek speklatif getiriler elde ettikleri (Tekeli, 2009) eklinde bir deerlendirme yaplmaktadr. Mustafa Kemal Mahallesi iin de ksmen bu deerlendirmeyi yapmak mmkndr. Yatrmclar yeni konut alanlarnn geliiminde nce sramal olarak ayyolu blgesine kaymlar, 1990l yllarda ise kent

324 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu merkezinin hemen yaknndaki Mustafa Kemal Mahallesinde konut ve merkezi ilev geliimi hzlanmtr. Bu gelimeler kent merkezi ve konut gelime alanlar arasnda bir gei blgesi niteliindeki alann rantnn katlanarak artmasna sebep olmutur. Islah planlaryla da bu blgedeki konut alanlarnn hzl dnm salanarak, arazi deerleri 2000 sonrasnda hzla artmtr. Konum deiiminin yannda kamu kullanmndan konut, kentsel servis ve ticaret kullanmna dnm de blgenin niteliini deitirmi, kentsel servis alanlaryla balantl kademeli emsal uygulamas byk parsellerin olumasn ve kk arazi sahiplerinin topraklarn elden karmas srecini getirmi, sermaye sahipleri tarafndan eitli ilevler iin (AVM, sanayi, vb.) araziler btnletirilerek satn alnmtr. 2000 sonras blgede ve yakn evrede alan ve alacak olan AVMler (Armada 2002, Cepa 2007, Kentpark 2010) de blgenin ekiciliini artrmtr. Kentsel arazinin ekonomik deerinin kayna ve deerin oluum mekanizmasn anlama amac ile yaplan bu almada kent topraklar zerindeki deer artnn kentlerin bymesi ve arsann kente gre konumunun deierek deer art getirmesinin yan sra, planlama srecinin, kentsel yatrmlarn ve ilev deiikliklerinin arazi deer art srecindeki etkileri ortaya konmutur. Arsa rantlarnn oluturulmas srecinde kar gruplarnn etkilerinin de vurguland almada kent topraklar zerindeki gelir ve kullanc gruplarnn da arazi fiyatlarnn oluum srecindeki etkilerine deinilmitir.

Kentsel Arazi Deer Art Sreci 325

KAYNAKA
Arslan R., 1997. Arazi Kullan Ekonomisi, YT, stanbul. (Faklte ktphanesi) Ankara Bykehir Belediyesi, 2006. 2023 Bakent Ankara Nazm mar Plan, Plan Raporlar. Evans, A. W., 2004. Economics, Real Estate and the Supply of Land. Blackwell Publishing, Oxford, UK. Glksz, 1998. The Role of Landowner Behaviour in the Growth Pattern of Cities. Baslmam Doktora Tezi, ODT, 1998. Harvey J., 1992. Urban Land Economics, The MacMillan Pres. Maliye Bakanl, 1986. 1986 ve Takip Eden Yllarda Uygulanacak Asgari lde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri, Gelir daresi Bakanl Ankara Vergi Dairesi Bakanl. Maliye Bakanl, 1990. 1990 ve Takip Eden Yllarda Uygulanacak Asgari lde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri, Gelir daresi Bakanl Ankara Vergi Dairesi Bakanl. Maliye Bakanl, 1994. 1994 ve Takip Eden Yllarda Uygulanacak Asgari lde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri, Gelir daresi Bakanl Ankara Vergi Dairesi Bakanl. Maliye Bakanl, 1998. 1998 ve Takip Eden Yllarda Uygulanacak Asgari lde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri, Gelir daresi Bakanl Ankara Vergi Dairesi Bakanl. Maliye Bakanl, 2002. 2002 ve Takip Eden Yllarda Uygulanacak Asgari lde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri, Gelir daresi Bakanl Ankara Vergi Dairesi Bakanl. Maliye Bakanl, 2006. 2006 ve Takip Eden Yllarda Uygulanacak Asgari lde Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri, Gelir daresi Bakanl Ankara Vergi Dairesi Bakanl. Oxley M., 2004. Economics, Planning and Housing, Palgrave MacMillan. Tekeli, ., 2009. Kentsel Arsa, Altyap ve Kentsel Hizmetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.

ANTALYA KENT, TOPRAKLARI ZERNDE OYNANAN OYUNLARLA YIKIMA URATILIYOR

Prof. Dr. Glser ZTUNALI KAYIR

Toprak; eitliki toplum dzeninden, rekabeti, sava, ykc topluma; sonucunda da kapitalizme geiin tarihini anlatr. Mlkiyetin kurulmasyla toplumsal, ekonomik ve siyasal boyutlaryla tarihsel srete eitsizliklerin kayna olmutur. Kentleme ve kapitalistleme ile birlikte insann toprakla olan ilikisi, ekolojik bilgisi, merak, btnlemesi de ykma uramtr. Kent, bir yaam alan ve canl bir ekosistem olarak kabul edildiinde, topran deiim deeri deil kullanm deeri nem tar. Toplumlar iin, ayn toprak paras zerinde yayor olmak, topraa ulusallk anlam yklemektedir. Ancak bugn lkemizde toprak; toplumsal, ekonomik, sosyal, psikolojik, hukuksal boyutlarndan syrlarak sadece pazar aracna dntrlm, deiim deeri ile kent topraklar yanda kar gruplar ve sermaye sahiplerinin kr alan haline getirilmitir. Kentsel topran metalamas, sermayenin kent topraklar zerinde hegemonya gelitirilmesi ve merkezi ynetimin siyasal ve parasal kar elde etmek iin kent topraklar zerinden politika yapmas olmak zere farkl sreci gzlemek mmkndr. Yllardr yaplmak istenen toprak reformunun kolektif mlkiyet ierii ile yeniden kavramlatrlmasna, toprak rant, toprak menkullemesi gibi kavramlarn gnmz neoliberal politikalarndan bamszlatrlmalarna, yeniden dnlmelerine, radikal dnmleri salayacak ekilde tartlmalarna ve srarla gndemde tutulmalarna ihtiya vardr. nk, nfusun ok byk ksmnn topraktan koparlarak mlkszletirilmesi ve yoksullatrlmas ynndeki, uygulamalarda gzlemlenen srarl politikalara ancak radikal bir yolla direnmek mmkndr. Tm lke topraklarnn ynetimini derinden etkileyen; Kentsel Dnm, TOK, Orman, Maden, Ky ve Kylerle ilgili yeni yasalarn karlmas ile krsal alanda topraktan sorumlu kurulu olan Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn kapatlmas e zamanllnn tesadf olmad ok aktr. 3 Temmuz 2005 tarihinde kabul edilen 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Yasasnda topran neyden ve kimden?
Akdeniz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm, Kentleme ve evre Sorunlar Anabilim Dal.

Antalya Kenti Topraklar 327 siyasal gten mi? halktan m? belediyelerden mi korunduu belirsizlemektedir. Bugn lkemizde kentleme, imar, arsa, yap ve yerleme konularn dzenleyen 70 adet yasa ve 270 ynetmelik olduu belirtilmektedir (Ersoy, 2005). Bu yetki sorumluluk karmakln ve ok ball douran bu durum da hkmetin, kentsel politikalarnn uygulanmasn kolaylatrmaktadr. Hkmetin devlet politikas olarak sermaye kesimlerine mlkiyet aktarmakta kararl ve srarl olduu aktr. 9. Kalknma Plannda:kentsel dnm amal dzenlemelere gidilmesinde katlml modeller ile mlkiyet aktarm gibi etkin yaptrm aralar getirilmelidir ifadesine yer verilmektedir (DPT, 2006:75). Gelecein salkl kentlerini bugnlerin ynetimleri ve kentlilerinin birlikte oluturmas gerekirken, kresellemenin dayatmasyla kentler, Dnya Kenti, Marka Kent gibi kavramlarla demokrasinin, evrenin, yurttan ve toplumsal olann tahrip edildii alanlara dntrlmekte, mlkiyet ilikileri kkl deiimlere uratlmaktadr. Egemenliin Corafyas adl eserinde Harvey (2008:55), Rant Sanat ile yaplann tersine kentsel alanlarn, kart hareketlerin ortaya kt, izlendii, beslendii, politik dnceye, eyleme uygun, alternatif bir kresellemenin yaplanmasna ak, umut alanlarndan biri olduunu; sermayeyi kendi kltrel gcne uyumlatran bir kreselleme alanna dntrmesi gerektiini dile getirmektedir. Ky kentleri hkmetin oy uruna ideolojik politikalarnn alanlar haline getirilmitir. Bu sre tarihe Ky Kentleri Yama Dnemi olarak geecektir. Eserinde kentsel mcadelenin etkisini irdeleyen Castells (1997:180-182) kent leindeki mcadelede; toplumsal ilikiler, kentsel yeniden yaplanma, konunun siyasileme olasl, egemen snflarn basks gibi deikenlerin nemli rol oynadn belirtmektedir. Bir yandan olumlu kentsel etkilere, dier yandan da olumlu siyasi etkilere ulaabilmek iin, bir protesto mcadelesi siyasi mcadeleden ayr tutulmaldr, ancak, bu iki tr sre de gelitirilmelidir (zellikle sermayenin mantna kar verilen siyasi mcadele) zira bu yalnzca belirli baz hedeflere ulamay salamaz, ayn zamanda birbirlerini glendirmelerini de salar demektedir. Son yllarda Antalyada bu tespitlere uygun den gelimeler kaydedilmektedir. Kentsel topraklarn sermayenin ykc etkisinden korumak ve mlkiyet aktarmn engellemek zere meslek odalar, yurttalar, demokratik rgtler ve vatandalar g birlii iinde davalar amlar ve kenti toplumsal mcadele alan yapmlardr.

328 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

ANTALYA KENTNN BELRLEYC ZELLKLER

Anadoluda bilinen en eski kalntlar ve ilk insan yerleimlerini barndran Karain Maaras, Antalya kentinin paleolitik dneminin katmanlaryla Dnya Miras Listesine nerilmektedir. ok katmanl kentte Likya, Yunan, Roma dnemlerine ait ok sayda kalnt mevcuttur. Sadece biyolojik ve arkeolojik zenginlii bile kentin, zenle, evrensel ilkelere dayal kurallarla korunmas gerekliliini aka ortaya koymaktadr. Yzlm 20.815 kmdir. Trkiye iindeki pay % 2.65dir. TK (2008) verilerine gre Antalya nfusu 1.859.875dir. ehirde yaayan oran % 69, il merkezi nfusu 911.497, nfus younluu 89/km, ile says 19, belediye says 93, ky says 537, nfus art hz 38.4dr. sizlik % 8.9, faal nfus % 56.7, 2006da salanan su miktar 329/lt/kiidir. 640 km ky uzunluu ile Trkiyenin en uzun deniz kysna sahiptir. Sit Alanlar Genel Toplam: 1635dir: Arkeolojik Sit Alan: 395; Kentsel Sit Alan: 6; Doal Sit Alan: 19; Tarihi Sit Alan: 3; Arkeolojik ve Doal Sit: 4; Tarihi ve Kentsel Sit: 1; dari Sit: 1; Tarihi ve Doal Sit: 1; Kltr (Tekyap leinde) ve Tabiat Varlklar: 1205 adettir. Patara, Kekova ve Belek, zel evre Koruma Alandr (kulturturizm.gov.tr, 2009). Turizm: 2008 yl sonu itibariyle kentteki toplam 816 bakanlk turizm iletmesi ve belgeli tesis, 349.857 yatak saysna sahiptir.1 2005 ylnda 7 milyon, 2008de yaklak 9 milyon turist gelmitir (antalyakulturturizm.gov.tr, 2009). Toprak:

1 Turizmcilerin de ciddi tepkisine neden olan, yatak kapasitesini hzla arttrmak amacyla 58 adet ormanlk alan turizme aan dzenlemeler szkonusudur.

Antalya Kenti Topraklar 329 Tablo 1: Antalya Toprak Durumu Orman Alan Ormansz Alan(ak alan) Orman Niteliini Kaybetmi Alan ayr ve Mera Yerleim Alanlar Bo Alanlar Milli Parklar Tarm Alan 1.125.688,9 ha (Toplam topran % 58i) 937.803,7 ha 38.973 ha 1.024.650 ha 36.359 ha 448.343 ha 12.698 ha 440.402 ha

Kaynak: Valilik, Antalya l evre Durum Raporu 2004 ve 2008 verilerinden derlenmitir. Tarm alanlar, toplam arazinin yaklak % 20sini kaplamaktadr. Antalya tarm alan fazla olan bir kent deildir. Nfusunun yaklak % 49.85i tarmla uramaktadr. Krsal alanda arazilerin ou vakf ve hazine mlkiyetindedir (Valilik, 2008: 144 ve 2004: 132, 136, 298). Sosyo-Ekonomik Eitsizlikler Antalya Isparta Burdur Blgesi iin ilk % 20lik grup iin yllk gelir 560.116.247 milyon TL iken, beinci % 20lik grup iin yaklak 7 kat ile 3.888.595.864 milyon TLdir. 2001 ylnda kii bana den gelir 2.193 Dolardr (TK, 2008). Tablo-2de yer alan Belekin (2004: 52-69) aratrmasndan derlenen veriler, gelir dalm dengesinin bozukluunu ortaya koymaktadr. 1997-2002 mavi yakallarn aylk gelirinde % 12.2 d varken burjuvalarn gelirindeki d % 38.3 orannda olmutur. i olmayanlarn oran 1997 iin % 43.4 iken, 2002 ylnda bu oran % 61.2ye ykselmitir. Burjuva iin eitim sresi 11,2 iken; mavi yakal emeki iin eitim sresi 5.8de kalmtr Tablo-2: Antalya Merkez ilede, Kii Bana Aylk Gelir (2002 fiyatlaryla) milyon TL. 1997 Mavi Yakallar Burjuvalar 133.7 628.3 1999 130.8 358.0 2002 114.9 220.9 Eitim Sresi 5.8 11.2

Kaynak: lker Belek (2004), Sosyoekonomik Konumda ve Salkta Snfsal Eitsizlikler: Antalyada Be Yllk Aratrma, Trk Tabipler Birlii Yaynlar verilerinden derlenmitir.

330 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Gksu, Kanal, Ktk, afak, Fatih, Yeniemek, Teomanapaa, Ddenba, Stler, Ahatl, Altnova, Yeilky, Kzlark, Yeildere, Gebizli, Topular, Yeilova, Krcamii gibi belli bal gecekondu mahallelerinde yaayan insan says 1990 yllarnda 224.000 iken, bugn saynn 400 bini bulduu bilinmektedir (Mimarlar Odas, 2008:98). Antalya ili gelimilik sralamasnda (DPT, 2003:55, 131, 1161) 10. srada, ikinci derecede gelimi iller arasnda olup, eitim sektr asndan 9uncudur. Merkez ilesi gelimilik endeksinde 99069 ile Trkiyede 6. sradadr. Kii bana genel bte geliri merkez ilede 126.306.000 TL, Kemerde 235.263.000 TL., bradda 13.616.000 TLdir. Hane halk byklkleri ise srasyla 3,75 ve 3,51 iken; brad iin 6.00dr ve gelimilik endeksine gre Merkezde 3.99069, Kemerde 2.79398 iken; bradda 0.13099dr ve eksilerde olan Gndomu 0.56617 ile gelimekte en geri braktrlm iledir. Bu veriler ileler arasndaki eitsizliklerin boyutlarn gstermektedir. 2000 ylnda kentte kii bana den gelir 1.813 milyon TLdir (DPT,2004:108, dpt.gov.tr, 2003). Ekolojik Deerler:

Falezleri, ky kumullar, dalar, ok sayda endemik bitkisi, flora, fauna zenginlii, ormanlar, doal parklar, birinci derecede verimli tarm topraklar, tarihsel kltrel deerleri, Antalyann kendine zg zellikleri; onu dier kentlerden ayran, farknda olmay ve doru ynetilmeyi gerektiren sosyo-ekonomik ve ekolojik deerleridir. Yanl politikalar ve ynetimler nedeniyle Antalya kenti bu deerlerini hzla yitirmekte ve ekolojik ykmlar byk ekonomik kayplara da neden olmaktadr. Olumsuzluklarda ilkleri yaayan Antalya, Vali tarafndan imar nedeniyle dava alm tek kenttir. Kentin, kurumlar aras yetki, grev karmaas, siyasi iradenin bak as, rant yar, koruma, denetleme sorunlar gibi nedenlerle ekolojik ve ekonomik alardan derin bir ykma uratld gzlemlenmektedir. Snrsz ve salksz byyen kentin sorunlar, uygulanan kentleme ve rant politikalaryla katlanarak artmaktadr.

Antalya Kenti Topraklar 331

ANTALYAYI CDD YIKIMA URATAN OYUNLARDAN BRKA RNEK

Kamu yararn gzeten snrlamalarn kaldrlmas olarak da okunabilecek bir sre yaayan Antalya kenti, son yllarda siyasal bir oyun alan haline getirilmitir. Antalya ile ilgili kararlar yerel olmaktan karlm Ankaradan verilir olmutur. Kent topraklar hkmetin en kymetli tahsis oyunca haline gelmitir. Sermaye gruplarnn isteklerine gre oradan oraya srayan pinpon toplar gibi; bazen Kltr-Turizm, bazen evre-Orman, Maliye, Bayndrlk-skan Bakanlklar aras gidip gelen imar deiiklikleri ve tahsisler, kentsel tepkilerin temel kaynadr. Kentsel planlama, uygulama ve ruhsat yetkileri para para alnarak farkl kurum ve/veya kurululara verilmektedir (Mimarlar Odas, 2008:133).Yasal deiikliklerle, hukuku dolanmalarla, yasa d arazi tahsisleriyle, kresel sermayeye ayrcalk salanmakta ve benzer yollarla sit alanlar dahi satlmaktadr. Dantayn yrtmeyi durdurma kararlarna ramen, kar gruplar Antalya-Ankara aras mekik dokuyarak, iptal, dava, dzeltme, tahsis gibi yollarla, korunmas gereken birok alann turizm merkezi ilan edilmesini salamaktadr. Antalyada yaratlan ekolojik, ekonomik, toplumsal, tarihsel ve kltrel ykmn boyutlar bir akl tutulmas olarak grlebilir. Ancak kentsel siyasal oyunlarn da kurallar vardr. Siyasal gce deil, hukuka dayal olmak geici maddelerle salanamaz. Kentte kuralszln kural haline geldii, evrensel planlama ve kent bilim ilkelerinin ihlal edildii ve kentin g ve tutku oyunu alanna dntrld gzlenmektedir. G ve tutku oyuncular, merkezi idare, belediyeler, il zel idaresi, zel ve yabanc sermayeli irketler, parti yeleri, mteahitler, emlaklardr. Oyuncu olmay kabul etmeyen meslek odalar, demokratik rgtler, sendikalar, milletvekilleri ve vatandalarn nemli bir kesimi bu gidiatla mcadele etmeyi semekte, kolektif gcn kullanm rneini vermektedir. Oyunlara kar kolektif g nemli bir kentsel bilinlenmenin de habercisi olmaktadr.

332 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

TORBA YASALARLA ANTALYA KENTSEL TARH YENDEN YAZILIYOR

Birbiriyle ilgisi olmayan birok yasa, tek bir yasa ile deitirilerek, zellikle de keyfilik ve meru olmama gstergesi olan geici ek maddelerle dzenlenmektedir. Bu tr yasal deiikliklerle Antalya kenti, topraklarnn yamalanmas, kamusal deerlerinin satnn kolaylamas, ekolojik tahribatn artmas, ekonomik, siyasal ve sosyal adaletsizliklerin artmas gibi olumsuz sonulara maruz braklarak ykma uratlmaktadr. Anayasann 44, 56, 57, 170inci maddelerine aykr olarak, 5831 sayl Tapu Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile; 6831 sayl Orman ve 3402 sayl Kadastro yasalarnda deiiklik yapan siyasi iktidar, ormanlarn yok olmasn politika haline getirmitir. En yksek orman tahribatn Antalya kenti yaamaktadr. Antalya Bykehir Belediyesi snrlar; yaplan yasal deiikliklerle yaklak 42 binden 141.719 hektara (1417.19km), hizmet alan yaklak 10 katna karlm, gelirlerde ise orantl bir art salanmamtr. le says 19 olmu ve bykehir snrlarna dahil olan beldeler ve kyler, bakanlka onaylanm olan 1/5000 nazm imar plannn onama d kalmas sonucunu dourmutur. 15 Mays 2008 tarihli 5761 sayl Turizmi Tevik Yasasnn 9. geici maddesi ile, n izni iptal edilmi olan irketlere ayn yerler verilebilecektir. Lara, Demre, Kemer, Gynk, Kiri, olakl, Serik, Belek orman ve ky alanlar yeniden, tahsis yaplan irketlere verilmeye balanmtr. Bu dzenleme de Anayasaya aykrdr. Orman yamasna neden olaca tartma gtrmeyen ve kamuoyunda 2B olarak bilinen orman vasfn kaybetmi alanlarn satn ngren bir dzenleme Tapu Kanunu'na dahil edilmitir. Bu dzenleme Anayasann 169. maddesinde yer alan orman alanlar ve daraltlmalar ile ilgili hkme ve orman kyllerinin korunmas ile ilgili 170. maddeye aykrdr. 2004 ylnda ta ocaklarnn ED raporu alma zorunluluu kaldrlm ve yeni Maden Yasas ile Antalyadaki ta ocaklarnn says 2007 ylnda yzlerle ifade edilirken bugn 2 binleri amtr.

Antalya Kenti Topraklar 333 zel ve Yabanc Sermayeli irket Furyas Antalya in Byk Ykm Demektir 2008 Hazine statistik Yll (hazine.gov.tr, 2009) verilerine gre; lke genelinde 2002 yl ile kyaslandnda yabanc sermayeli maden firmas says 2 iken, 2007de 336ya, inaat firmas ve gayrimenkul kiralama irketi ise hi yokken, 2008 ylnda 720ye, gayrimenkul kiralama firmas says da 673e ykselmitir. Yabanc sermayeli mali arac kurulularn says ise 246 iken 5 kat artarak 2007 ylnda 11.662ye kmtr. Antalya yabanclarn en fazla irket kurduu kentler arasnda stanbulla yarr haldedir. 2002 ylnda 498 olan yabanc sermayeli firma says, yaklak 4 kat artarak 2006da 2.816ya ykselmitir (ansiad.org.tr, 2009). Alanyada 2004 ylnda 47 olan yabanc sermayeli irket says, 2008de 722 olmutur. Bunlarn % 87.7si son 4 ylda gereklemitir. 2006da en yksek sayya ulaan konut ve inaat firma says yaklak 748dir (altso.org.tr, 2008). Rus zengini Abramoviin satn ald Safisa otel iin, Bykehirin 11.04.2005 meclis kararyla imar deiikliinin yaplm ve 29 bin m alann otele dahil edilmi olduu, Kundu yolunun zel olarak deitirildii Planlama b. Faaliyet Raporundan anlalmaktadr (2005). Mardan Palace oteli sahibi Azeri asll Rus milyarder Telman smailov, kaak otelinin aln Hollywood starlaryla yapmtr. Rus emlak kral Polonsky, 7 yldzl Sungatei satn alm ve iletmesini Erdoann dostu Tamincenin irketi Rixos Grubuna vermitir. MNG, Ukrayna irketleri, Sinpa, Limak ve IC Antbel gibi irketler, hkmetle ve cemaatlerle yakn ilikiler kurarak Antalya kent topraklarn kendi zel krlarnn alan haline getirmeye devam etmektedirler. Antalya Defterdarl Kamusal Deerleri Satmaktan Byk Keyif Duymaktadr Antalya Defterdarl 775.415.73 m alanda 169 adet Hazineye ait tanmazdan 25.788.451 TL, 2008 ylnda 22.723.535 TL tahsil etmitir. Defterdar hazine arazilerinin ekonomiye kazandrld iddias ile yapt almalar son yllarda hzlandrdn ifade etmektedir. Arsa ve arazi sat ve milli emlak gelirleri asndan stanbuldan sonra 2. srada yer almakla vnebilmekte ve 2B arazilerden 6,5 milyar TLnin hedeflendiini belirtmektedir (antalyadefterdarligi.gov.tr, 2009). Antalya Tapu Kadastro Blge Mdrl (tkgm.gov.tr, 2009) verilerine gre satlan araziler en yksek oranda Alanya, Ka ve Kemer ilele-

334 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu rinde olmak zere, Antalya Merkezde Odaba ve Duac, Yeilbayr, Akko, Gaziler, Aa Karaman, Yukar Karaman, Kayadibinde arlkl olarak toplam 12.957.675 mlik parsel satlmtr. Sat orannn yksek olduu turizm merkezleri; 3.986.713 m alan ile Alanya, 1.669.383 m ile Ka, 409.591 m ile Manavgat, 1.666.384 m ile Kemerdir.

YAMA EKONOMS PROJELERLE SRDRLYOR VE ANTALYA DOAL, TARHSEL VE EKOLOJK DEERLERN KAYBEDYOR
Kvlcmlnn 1965 ylnda yaynlanm olan eserinde yer alan, yazarn daha o yllarda saptam olduu Yama Ekonomisi Antalya kentinin bir zellii haline gelmitir. Bykehir Belediyesi yerel seimler ncesi projeleriyle bu yamann ba aktr olmutur. Cumhuriyet Meydan, Dou Garaj, Hafif rayl ulam sistemi, Kaleii projelendirmesi, 100. Yl Projeleri, Kepez Belediyesi uygulamalar, Lara, Kundu kylarndaki turizm yaplamalaryla kent topraklar el deitirmi, bu sre kamusal mlkiyet kayb ile tarihe gemitir. Yurtta ekseninden bakldnda kentsel dnm projesinin ve dier projelerin; kentte yaayanlarn insani, temel ihtiyalarn karlamak, manevi deerlerini yaatmak, yaam standartlarn ykseltmek, gelecei bugnle btnletirmek, kentte yerel kalknmann temelini oluturmak gibi ilevleri yerine getirmedii grlmektedir. Esnaf, tarm alannda alan, kentli grmezden gelinerek rant uruna; imar haklar, gelir dalm dengesi, eitlik ilkeleri ve kentsel deerler heba edilmi, kent geri dnlmesi mmkn olmayacak biimde ykma uratlm ve antiyeye dntrlmtr. 100. Yl Projesi dare Mahkemesi Karar Dorultusunda ptal Edildi Spor Kompleksi yerine 100.Yl Stadyum Projesinin gemi dnem bykehir belediye bakan Trel tarafndan ihalesi yaplm, daha sonra iptal edilmi, yeniden bir ihaleye gidilmitir. Koolu Genyap ile szleme yapldysa da, inaat balamam ve projeye ilikin davalar almtr. Byk boyutlu kentsel imar ve ulam sorunlar yaratacak olan bu proje iin, Azize Narler at dava ile 17.8.2007 tarih 2007/267 karar ile, arazinin tapu kaydna ihtiyati tedbir erhi koydurmutur. Bakan Akaydn, 40 dnmlk alann neredeyse snrsz inaat yapabilir ekilde ihaleye verilmi ve mahkeme bu karar iptal etmitir. 24.7.2009 tarihli Bykehir belediyesi olaanst meclis toplants kararyla projeyi iptal etmitir (antalya.bel.tr, 2009).

Antalya Kenti Topraklar 335 Dokuma Fabrikas Projesi Seim Kaybettirdi Cumhuriyet dneminin ekonomik retim alan ve Karl Marks imzal makineleri ve zgn peyzajyla bir mzeye dntrlmesi gereken Dokuma Fabrikas alan, Kepez Belediyesi meclisinden onay alnmadan, alan davalara ramen, kabul edilmeyen bir yntemle -her ne kadar mlkiyeti kamuda kalmsa da - 49 yllna st hakk szlemesi ile Hollandal MDC Turkmall irketine tahsis edilmitir. Dou Garaj Kentsel Dnm Projesi Tarihin Hmna Urad Dou Garaj Kentsel Dnm Projesi erevesinde Koruma Kurulunun olumsuz raporuyla smet nn Meslek Lisesi, eski DoumeviAkdeniz Salk Vakf Hastanesi, nn lk retim Okulu gibi Cumhuriyet dnemi binalar ve Sobaclar ars 2007 ylnda alan birok davaya karn idare mahkemesi tarafndan yklabilir karar ile yklmtr. Yerinden edilen ok sayda esnaf madur olmu ve byk boyutlu ekonomik kayplar yaanmtr. Bakan Trel, "Ne mutlu bizlere bugn Vakf han'n ykyoruz, Vakf Hastanesi'ni yktk. Bugne kadar kent merkezinde 9 kamu binasn proje kapsamnda yktk diyerek 18.728 mlik alan talan etmekle vnmtr (antalya.bel.tr, 2008). Dou Garaj temel kazlarnda topraktan bir antik kent fkrm, kan nekropol ve toplu mezarlarla proje tarihin hmna uramtr. Temal Park Projeleri: Lara Kent Park 1994 yl imar planlarnda kamusal park olarak belirlenmi olan 3500 dnmlk Lara Kent Park alan Orman Bakanlndan bykehire 49 yllna tahsis edilmi ancak, bir ey yaplmad gerekesiyle 1999 ylnda Milli Parklara devredilmitir. Birka bilimsel rapora dayanlarak yaplan 1/5000 lekli 2001 yl Nazm mar Plan Revizyonu belediye meclisi ve Koruma Kurulu tarafndan onaylanm olmasna karn, 2004 ylnda alann Kltr Turizmi Gelitirme Blgesi ilan edilmesiyle yeni projelerin yolu almtr. Yaklak 70.000 metre kare alanda inaat alan % 1 iken, yaplan deiiklikle % 2'ye karlm, planlama yetkisi Turizm Bakanlna geirilerek park alan n izinle Tamincenin irketi Ude Tura tahsis edilmi ancak, Anayasa Mahkemesinin iptali ile tahsis durdurulmutur. Yeni oyunlarla tekrar tahsis yaplm ve Bakanln onaylam olduu planlarn iptali istemiyle Dantayda yrtme durdurulmu, ancak bakanlk, yarg kararlarna aykr olarak plan deiiklikleri yapmaya devam etmitir. Austos 2009da son davada yrtmeyi durdurma karar kmtr. Meslek Odalar, Egdm Kurulu, Baro ve yurttalar tarafndan 13 adet dava almtr.

336 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kemeraz- Kundu Projesiyle Kent Ekolojik Tahribatn En Byn Yayor Dnyann en dinamik ve estetik zgn kumullarna sahip, orman, biyolojik eitlilik asndan zenginlii ile ekolojik nemi ok byk olan alan, 2004te Antalya Kemeraz Kundu Kltr ve Turizm Koruma ve Geliim Blgesi olarak ilan edilmitir. Plan yetkisi evre ve Orman Bakanlna geirilmi ve 02.02.2005 tarih ve 24 sayl Makam Oluru verilmitir. evre Dzeni Revizyon Plan yaplarak 29.12.2005 tarihinde bakanlk tarafndan onanm ve II. Derece Doal Sit ierisinde yer ald belirtilmitir (kultur.gov.tr, 2009). Yaklak 3 milyon 357 mlik bir alan 2005 ylnda Bykehire devredilmi ve bakan Trel ortaya yeni planlarla kmtr. Bakanlk birok plan deiiklii yapm ve odalar tarafndan dava almtr. Revizyon mar Planna kar alan davaya Dantay 04.04.2008 tarihinde yrtmeyi durdurma karar vermi ve bakanln yapt btn planlarn yrrl durmu, uygulamalarla ilgili deerlendirmelerin belediyeler tarafndan yaplmas kabul edilmitir (Mimarlar Odas, 2008:133 ve 17 Oda imzal Dantaya Dava Dilekeleri). Ancak, son gnlerde meslek odalar mutabakata varlan plan yerine kendi bildiini okuyan bakanlk iin, yeni bir dava srecinin balayacan ifade etmektedir. Eyll 2009 tarihinde ayn anda birka yerden balayan yangnla, evresi gecekondu ve konutlarla evrili olan Kundu-Yamansaz ku cennetinde yeni bir yamann yolu almtr. Antalya Akcierini Kaybediyor: Zeytinpark Projesi Vakflara ait yaklak 1.8 milyon mlik alan, 1939 tarihli ve 3573 sayl Zeytinlik Islah ve Yabanilerinin Alattrlmas Kanunu ile devletin koruma ve gelitirmesi altna alnmtr. Ancak, Koruma Yksek Kurulunun 14.07.1998 gn ve 596 say ile Vakf iftliini 1. Derece Doal Sit Alan ve kent park olarak ilan etmi olmas ve kuruldan izin alnmadan hibir ey yaplamaz kararna ramen, alann kent park karar kaldrlarak tanmsz alan olarak belirlenmesi, amacn buray kamudan koparmak ve sermaye gruplarna mlkiyet aktarm yapmak olduunun gstergesidir. Bu alann ihalesi hukuksal elikiler ve yasa dlklar nedeniyle 4 kez iptal edilmitir. neriler sit karar dorultusunda reddedilmise de; yllardr srdrlen talan etme projeleri yeniden gncellenerek, hukuk dolanlarak yeni biimlere brnerek nmze konmaktadr. Meslek Odalar ve Baronun abalaryla, tarmsal nitelii korunacak ve mevcut yaplara ilave yaplmayacak eklin-

Antalya Kenti Topraklar 337 deki plan notu eklenmesine karn buna uyulmamaktadr. Antalya Egdm Kurulu Vakf iftlii gibi Cumhuriyet dneminin zeytin ve narenciye
retme amal kamu mlknn siyasi emeller uruna zgn ilevi ile Antalya kentinin ve bilim dnyasnn kullanmna verilmesi yerine, rant amal zelletirilmesi veya kiralanmasn son derece sakncal bulmaktayz

aklamasn yapmaktadr (emo.org.tr, 2009). Son olarak Antalya Barosu ve irketler, alan 20 yllna almtr. Zeytinpark adyla, yasalara karn alann sadece % 60 zeytinlik olarak braklmakta geri kalan otopark, rekreasyon alan ve binalara ayrlmaktadr (Antalyaborsa.org.tr, 2009). Antalya Ormanlaryla Birlikte Doal Zenginliklerini Kaybediyor Antalya Trkiye ormanlarnn yaklak % 6sna sahip bir kenttir. Kentin turizm alan ve merkezleri iinde kalan ormanlar zerinde Kltr ve Turizm Bakanl; milli park alan iinde kalan ormanlar zerinde evre ve Orman Bakanl irtifak hakk tesis edebilmektedir. Beydalar Milli Park (822 halk alan) turizm blgesi ilan edilmitir. Sorgun Ormannda toplam 25 otel ina edildikten sonra, Sorgun Platformu konuyu Sayn Necdet Sezere kadar tam, mcadele sonucu Anayasaya aykr bulunarak iptal edilmi ve Temmuz 2009da 1. Derece Sit Alan ilan edilmitir (Gndz, tarihsiz). Bu sonu biyolojik zenginliin korunmas asndan sevindiricidir. Yaplan deiiklikle Petrol, jeotermal kaynaklar ve maden arama faaliyetleri ED kapsam dndadr kararn Anayasa Mahkemesi iptal etmise de, 1 yl sonra yrrle girmesi ormanlarda ekolojik tahribatn srmesini nleyememitir. Kurunlu Blgesinde alan ocan 5 farkl elalenin kurumasna neden olaca bilim insanlar tarafndan raporlanm ve madur olan kyller ta ocana verilen ruhsatlarnn iptal edilmesini talep etmi ve sonucunda Valilik Mays 2007de oca kapatma karar almtr. Kyler binlerce aacn kaybetmi, orman iinde dev ukurlar olumutur. H. llnn meclise verdii yazl soru nergesine yantla, Valilik toplam 2 bin 292 ruhsat verildiini aklamtr. Belek ormanlarnda golf sahas ve turizm tahsisleri yapan Belek evre Dzeni Plannn, Dantay tarafndan yrtmesi durdurulduu halde, Turizm Bakanl ile birlikte dava aan Bata Turizm Ticaret A.nin itiraz reddedilmitir ancak sonucunda yaklak 5 bin aa kesilmitir.

338 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

2B Arazilerde En Fazla Madur Olacak Kent Antalya

Sadece teknik bir sorunmu gibi ele alnan orman kadastrosuna konu olan orman vasfn kaybetmi olduu evre ve Orman Bakanlk Bilgi Notunda (cevreorman.gov.tr, 2009) belirtilen araziler, Antalyada 45 bin 548 ha alana yaylmaktadr, alan bykl asndan Antalya Muladan sonra 2. sradadr. mar planlarn hie sayan ve imar kanununa tabi olmayan 2B kararlar ve bu arazilerin satlmas, kentin ekolojik ve ekonomik ykmn hzlandran uygulamalardr. Kepez ilesinin neredeyse tamam 2B arazisi zerinde kurulmutur ve binlerce kii tapu beklemektedir. Ka ilesi bu konuda en fazla zarar grecek ilelerin banda gelmektedir. Koruma mar Plann hazrlayan Do. Dr. Mehmet Tuner Kan intihar olarak ifade etmektedir. Antalya Ekolojik Deerlerini ve Su Varlklarn Kaybediyor Su kaynaklarnn kirlenmesi yada su miktarnn azalmas son yllarn sorunlarndandr. Su kullanm kentsel ime suyu, turizm ve tarm faaliyetleri nedeniyle birbirinden farkllamaktaysa da rant uruna, plan deiiklikleriyle, ta ocaklaryla su yaplar bozulmakta, ekolojik tahribat geri dnlemez sonular dourmaktadr (Valilik, 2008:106). En nemli ime suyu kayna olan Krkgzler tarm alanna Kazanc Holdingin AKSA firmas doal gaz evrim santraln kaak olarak kurmu, davalar devam ederken babakan tarafndan al yaplmtr. Yrtmeyi durdurma karar kmsa da retim devam etmektedir.

Antalya Tarm Alanlarn Kaybediyor

Konut fazlas olan Antalyada Krcamii Blgesi tarmdan koparlarak 1503 ha. alan imara almak istenmektedir. Toprak Koruma Kurulunun da imara onay verdii arazi iin ZMOnun mcadelesi srmektedir (zmo.org.tr, 2008). Tarm ve Ky leri Bakanlna dava almtr. Antalya 1. dare Mahkemesi (Esas no:2007/1992, 10.6.2007) ciddi zarara neden olaca gerekesiyle yrtmeyi durdurmutur. 16.10.2009 tarihinde Bykehirde yeniden onaylanm ancak Antalya 2. dare Mahkemesi tarafndan 7.11.2009da iptal edilmitir. Antalya, Trkiyenin sebze ve meyve retiminin yaklak 1/5ini salayan bir kent olmasna karn, Arapsuyu, Uncal, Gzeloba, Lara, Krcamii, Altnovada korunmas planlanan 1. snf tarm alanlar imara almaktadr. Lara blgesi, turizme alarak 250.000 dalk tarm alannn Turizm Bakan-

Antalya Kenti Topraklar 339 lna devredilmesiyle topraklarn tarm dna karlmasnn hzlanmas ekonomik ve ekolojik ykma neden olmaktadr. Antalya evre Dzeni Plan Siyasal Oyunlarn Yeni Kayna evre Orman l Mdrl tarafndan, 12.05.2009 tarihinde onaylanan "Antalya-Burdur Planlama Blgesi 1/100 000 lekli evre Dzeni Plan"na ask sreci ierisinde gelen itirazlarn uygun grlerek dzeltmelerin yaplm olduu, davalar srerken 03.09.2009 tarihinde yeniden onandn aklanmtr (cedgm.gov.tr, 2009). Bakanlk Plan Aklama Raporunda (2009:18,20), ilde tarm sektrnn baskn olduu grlmektedir. 1/100.000 lekli evre dzeni plannda mevcutta gelimi durumda olan tarmsal faaliyetler desteklenmitir denilse de tersine tarm alanlarnn daraltld grlmektedir. 2000 yl il genelinde tarmda 377.654 alan 2025 ylnda 647.229 kiiye kacak olsa da tarmn toplam pay % 49.7 oranndan % 33.2ye geriletilmektedir. bradda 2000 yl tarmsal alan oran % 70,1den 2025 ylnda % 33.4 ile yarnn da altna, Kemerde % 24,2den % 9.0a, Kalede % 79,2den % 55,1 oranna, seracln en gelimi olduu Kumlucada ise tarm alan miktar % 80,9dan % 68,9a, Serikte % 65,2den % 30,0a indirilmektedir. Antalya Topraklaryla Birlikte Tarihsel Kltrel Deerlerini Kaybediyor Tapu Kadastro Genel Mdrlnn 01.07.2009 tarihli verilerine gre, Antalya dier illerle kyaslandnda toplam alan asndan Muladan sonra, 4.678.100 m alan ile 2. srada ve 31.948 yabanc says ile 1. sradadr (tkgm.gov.tr, 20.7.2009). Getiimiz yl yangn geirmi olan Ka lesine bal, sit alan Patara Blgesinde, mar Yasas 18. ve 19. maddelerine gre birok parsel zerinde imar plan yaplmas talebi l Encmeninin 16.07.2009 (antalyailoz.gov.tr, 5.10.2009) tarihli toplantsnda kabul edilmitir.

340 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kylar Denetimden ve Kamusallk Niteliinden Koparlyor Kamusal alanlarn turizme tahsisi ile kylar zerinden rant ve siyasal kar elde etmeye ynelik uygulamalar tam hzyla srmektedir. Binlerce yatak ilavesi turizmin ihtiyacna ynelik deildir. Kentin doal deerlerinin yok olmasnn yan sra ulusal ekonomik ve ekolojik ykm st dzeye karlmaktadr. Anayasa Mahkemesi kararna (Esas No.2008/51) ramen turizme ynelik tahsisler srmektedir. Antalya kentinin turizm alanna ve tesisine ihtiyac olmad gibi, mevcut tesisler de tam kapasite almadndan yaplan yeni tahsislerin amacnn kent topraklarnn sermaye gruplarna devri olduu anlalmaktadr. Kamu Tanmazlarnn Turizm Yatrmlarna Tahsisi Hakknda Ynetmelik (R.G., 2006, 26235) iin Baro dava am ve Dantaya gtrmtr, sre devam etmektedir. Tahsislerden en fazla olumsuz etkilenecek olan kent Antalyadr. Turizm Yatrmclarna Kamu Tanmaz Tahsis artnamesi 2009/1, (2009:43-55) incelendiinde, Kltr ve Turizm Bakanlnn son tahsisleri Demre, Kemer, Manavgatta toplam 230.882 mlik mlkiyeti Orman Bakanl ve Hazineye ait olan alanlarn, turizm tesisi kurmak zere 49 yllna kamunun elinden alnarak sermaye gruplarna tahsis edildii grlmektedir (kulturturizm.gov.tr, 2009). Bakan Gnay her attm adm, yatrm giriimi, yarg duvarna arptrlmamal demi ve Mimarlar Odas Bakan Aydn ise hukuka uymayan tahsisler yaplyordoal bir sre yantn vermitir (Cumhuriyet Akdeniz, 11.1.2010). Antalya Btnleik Ky Alanlar Projesi kylarn dnda kara ynnde ku uuu 1,5 kilometre plan kapsamna alnmaktadr. 640 kilometrelik ky eridi ve planlamas belediyelerin ve l Genel Meclisinin yetki ve denetimi dna karlmaktadr. Btnleik Ky Alan Planlamas ad altnda yerel ynetimlerin kylarla ilgili yetkilerini kstlayan ky ile birlikte arka plann da planlama yetkilerini merkezi kurumlara devrini ngrmektedir (Soanc, 2006).

Antalya Kenti Topraklar 341

Mcadele TBMMde de Srmektedir

Mcadele kenti Antalya, toprak ve rant konusu erevesinde bir ok TBMM tutananda yer almtr, bu tutanaklarda geen konulara zetle aada yer verilmitir: Dokuma Fabrikasnn zelletirilmesi Nail Kamac tarafndan meclise getirilmi ve alann yeil alan olarak kalmas talep edilmitir (15.6.2004, bileim101). Grol Ergin, 2B arazileri orman kyllerine, zilyetlik durumuna gre, iledikleri arazilerin tarmsal amal kullanlmas kaydyla bedelsiz verilmelidir demitir (16.6.2004, bileim 102). Kundu Blgesi iin Turgay Ercenk tarafndan soru nergesi verilmi ve mecliste uzun tartmalar yaplmtr (26.12.2004, bileim 41). Ercenkin Antalya'da Olimpos ve Bey Dalar Mill Park var. 64 800 hektard, 1988'de 34 425 hektara indirildi; son olarak da, 2 Eyll tarihinde yaymlanan Resm Gazetede, 820 hektarlk blm daraltld ifadesi yer almtr ( 21.12.2005, bileim 38). Yabanclara mlk sat konusu tartlmtr (23.3.2005, bileim 74; 28.12.2005 bileim 45). Feridun Balolu tarafndan u soru dile getirilmitir: Kepez halk bu arazileri kez satn ald... tapularn iptal edip, halka bir kere daha m satacaksnz ayn arazileri?...Tutanakta 6000'e yakn tapunun iptaline ilikin davalarn eitli mahkemelerde grld, onbinlerce Antalyal ve Kepezlinin bekledii dile getirilmi ve tartmalar srdrlmtr (28.12.2005, bileim 45 ve 18.1.2006, bileim 51). Kamac, Balolu ve Kl; Lara Kent Park konusunu mecliste ayr ayr aklamlardr. Antalyada tarihinin, turizm tarihinin en byk tahsisi yapld. 3,5 milyon m alan tahsis ediliyor demilerdir (31.5.2006, bileim 109). sa Gk Orman kadastrosu yapma iini arazi kadastrolarnn teknik ekibine, ormanc olmayanlara vererek 2009 ylndan sonra yeni yaplacak olan orman talannn nn ayorsunuz, bilerek veya bilmeyerek ifadesini kullanmtr (8.1.2009, bileim 42).

342 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU YERNE
zetlemek gerekirse, yama ekonomisinin egemen olduu Antalya kentinin; tarm ve turizm gibi topran temel ekolojik deerlerine dayal iki nemli retim biimine sahip olan, kentsel krsal niteliklerin bir arada yaand ve btnletii ender kentlerden biri olduunu belirtmek gerekir. Son yllarda yaplan yasal deiikliklerle krsal, kysal, tarmsal, kentsel ve ormanlk nitelikli alanlar kamu mlkiyetinden karlarak zel kesime aktarlmakta, tarm arazileri imara alarak ekonomik gerileme ve gelir dalm dengesizlii hzlandrlmakta, sosyal, tarihsel, kltrel ve ekolojik deerler hie saylarak kullanm deerleri deiim deerlerine heba edilmektedir. Kent Bilim ilke ve kurallarnn yok saylmas, Kentin hukuk, adalet kurallarna dayanmas gerekliliinin unutulmu olmas, Kent planlamasnn evrensel ilke ve normlarnn yerine getirilmemesi, Kente nefes alan, deien, ekolojik deerlere sahip, farkl dinamikleri olan, canl bir organizma olarak btnc yaklalmamas, Kentin farkl toplumsal snflarn ortak yaam alan, kolektif yarar alan olduunun kabullenilmemesi; Antalya kentinde ekolojik, sosyal, ekonomik ykm arttran ve kentsel mcadeleyi derinletiren temel nedenlerdendir.

Antalyallar, ok katmanl bir kent olan Antalyann tarihsel kltrel dnya miras alanlarn alveri merkezlerine dntrerek yok eden ynetimlere, rant eksenli kentsel bymeye, snrsz ve salksz kentlemeye, paraya endeksli kentsel yaama, ekolojik yoksullamaya, mlkiyet aktarmlarna hayr demektedir. Bata Mimarlar, Ziraat Mhendisleri, Kent Planclar Odalar ve Baro olmak zere, kitle rgtleri, milletvekilleri ve vatandalar elbirlii ile bu mcadeleyi srdrmektedir ve bunu srdrmekte de kararldr. Dolaysyla kent hakknn bilincindedirler. Bireyselden ok, ortak olan bu hakk kullanmak ve kentleme srelerini yeniden ekillendirmek iin ortak gcn kullanm gerekir (Harvey, 2008). Antalyada, siyasal oyunlara kar kolektif gcn kullanm rnei verilmekte bu da yeni bir bilinlenme ve dnmn habercisi olmaktadr.

Antalya Kenti Topraklar 343

KAYNAKLAR
6831 Sayl Orman Kanunu 2/B Maddesi Uyarnca Orman Snrlar Dna kartlan Sahalarla lgili Bilgi Notu. Anayasa Mahkemesi ptal Kararlar, Esas No. 2008/51. Valilik (2008, 2004) Antalya l evre Durumu Raporlar, l evre ve Orman Mdrl, Antalya. Antalya Orman Blge Mdrl, (2007), Faaliyet Raporu, Antalya. Belek lker (2004), Sosyoekonomik Konumda ve Salkta Snfsal Eitsizlikler: Antalyada Be Yllk Aratrma, Trk Tabipler Birlii Yaynlar, Ankara. Castells Manuel, (1997), Kent, Snf, ktidar, Bilim ve Sanat Yay, Ankara. Cumhuriyet Akdeniz, 11.1.2010. DPT(2003), Antalya li Gelimilik Performans, (http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ipg/akdeniz/antalyaPER.pdf, 10.8.2005) DPT (2003) llerin ve Blgelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, Ankara. DPT(2004), lelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, Ankara. DPT(2006) 9. Kalknma Plan 2007-2013, Ankara. Ersoy Melih(2005) Trkiyede Kent Planlamasnn Gncel Sorunlar. GATA Halk Sal Kongresi Bildirisi. Gndz Hediye(tarihsiz), Belek Mcadelesi, Trkiye Tabiatn Koruma Dernei Ant. b.Yayn. Harvey David (2008) Lart de la rente Gographie de la domination, Les Prairies Ordinaires, Paris. Harvey David (2009) Le droit la ville, La Revue Internationale des Livres et des Ides, Janvier-Fvrier No.9, 73 Paris. Kvlcml Hikmet (1965), Osmanl'dan Cumhuriyete Yama Ekonomisi, Tarih Devrim Sosyalizm, Tarihsel Maddecilik Yaynlar. Mimarlar Odas Antalya ubesi Raporu (2008), Yerel Ynetimler ve 2009 Yerel Ynetimler Seimleri, Antalya.

344 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Soanc Mehmet, 3621 sayl Ky Kanunu'nda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars Tasla Konusunda TMMOB Gr (http://www.hkmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?, 6.5.2006) TBMM Tutanaklar: (http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/ Eyll 2009) TUK(2008) Blgesel Gstergeler TR61, Antalya, sparta, Burdur. evre ve Orman Bakanl evresel Etki Deerlendirmesi ve Planlama Genel Mdrl, Antalya Burdur Planlama Blgesi 1/100.000 lekli evre Dzeni Plan ve Aratrma Raporu, Aklama Raporu, Plan Notlar 2009 3573 sayl 26.1.1939 tarihli (R.G.7.2.1939 tarih, 4126 say) Zeytinlik slah ve Yabanilerinin Alattrlmas Hakknda Kanun. 6831 sayl 31.08.1956 tarihli (R.G. 08.09.1956 tarih 9402 say) Orman Kanunu. 2634 sayl 12.3.1982 tarihli (R.G. 16.3.1982 tarih 17635 say) Turizmi Tevik Kanunu. 5162 sayl 5.5.2004 tarihli (R.G. 12.5.2004 tarih 25460 say) Toplu Konut Kanununda ve Genel Kadro ve Usul Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Eki Cetvellerin Toplu Konut daresi Bakanlna Ait Blmnde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun 5491 sayl 26.4.2006 tarihli (R.G. 13.5.2006 tarih 26167 say) evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun R.G. 21.7.2006 tarih 26235 sayl Kamu Arazisinin Turizm Yatrmlarna Tahsisi Hakknda Ynetmeliin Yrrlkten Kaldrlmasna Dair Ynetmelik Antalya 1.dare Mahkemesi 2007/1992) Karar (17.3.2008 tarih Esas no:

5761 sayl 7.5.2008 tarihli (R.G. 15.5.2008 tarih, 26877 say) Turizmi Tevik Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun. 4957 sayl 24.7.2003 tarihli (R.G.1.8.2008 tarih, 25186 say) Turizmi Tevik Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun. 5831 sayl 15.1.2009 tarihli (R.G. 27.1.2009 tarih 27123 say) Tapu Kanunu le Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 5841 sayl 25.2.2009 tarihli (R.G. 14.03.2009 tarih ve 27169 say) eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun

Antalya Kenti Topraklar 345 Narler Azize, Ant. 7. Asliye Hukuk Mahkemesi, 17.8.2009 tarih 2007/267 sayl karar. (http://www emo.org.tr/genel/bizden_listele.php? 9.6.2009). (http://www.altso.org.tr, 15.10.2008). (http://www.ansiad.org.tr/v4/dergiler/59/pages/serbest.htm,10.10.20 09) (http://www.antalya.bel.tr,23.9.2008). (http://www.antalya.bel.tr/tr/bel_guncel/haber_detay.cfm?sayfa=6738, 23.9.2008) (http://www.antalya.bel.tr/tr/bel_kurumsal/meclis_toplantisi.cfm, 11.4.2005) (http://www.antalya.bel.tr/tr/bel_kurumsal/meclis_toplantisi.cfm?id=5 81, 5.10.2009) (http://www.antalya.bel.tr/varliklar/Turkce/dosya/birim_raporlari/im ar_planlama/planlama_sube2005.pdf (http://www.antalyaborsa.org.tr/resim/haber/zeytinlik.pdf., 5.9.2009) (http://www.antalyadefterdarligi.gov.tr/index.php?option=com_conten t&view=article&id=204:kasim-2009&catid=65:milliemlak&Itemid=12 9, 4.11.2009). (http://www.antalyailoz.gov.tr/Encumen/kararlar/ANT, 5.10.2009) Ant. l Encmeninin 16 Temmuz 2009 Tarihine Ait Encmen Karar zetleri. (http://www.antalyakulturturizm.gov.tr, 5.10.2009). (http://www.antalyakulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx? 10.10.2009). (http://www.antalyatkbm.gov.tr/,10.10,2009) (http://www.cedgm.gov.tr/Ant_Brd_cdplan.htm, 30.9.2009) (http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler/2b.doc? 30.6.2009), (http://www.emo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=69881&tipi=3& sube=2, 9.6.2009) (http://www.hazine.gov.tr/irj/go/km/docs/documents/Treasury/Stati stics/Annual/Yabanci Sermaye/YSGM.xls, 5.9.2009) (http://www.kultur.gov.tr/genel/text/tr/YIGM/ANTALY~1.PDF, 10.11.2009)

346 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu (http://www.kultur.gov.tr/TR/Genel/t.ashx?, 5.9.2009) (http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/tutanaklar.htm, 10.8.2009) (http://www.tkgm.gov.tr/turkce/dosyalar/diger/YABANCI DARES L BAZINDA, 20TEMMUZ 2009.doc) LER

(http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php, 24.4.2008) Basn Aklamas, Krcami Blgesi le lgili Toprak Koruma Kurulu Karar Mahkeme Sonucu Kepez neredeyse tamam 2B alan

POTEKL KONUT KREDS KULLANAN TKETCNN TEMERRD

Do. Dr. Yldz ABK*

Kamuoyunda Mortgage ya da Tutsat yasas olarak bilinen tasar, 21.02.2007 tarihli ve 5582 sayl Konut Finansman Sistemine likin eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun adyla kabul edilerek yasalamtr.1 Sz konusu dzenleme ile Mortgage veya potekli Konut Finansman Kanunu denilebilecek ayr ve bamsz bir kanun ngrlmemektedir. Bunun yerine, Sermaye Piyasas Kanunu ve Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun, Finansal Kiralama Kanunu, cra flas Kanunu ve eitli Vergi Kanunlarna eklemeler yaplarak bir model oluturulmaya allmtr (Topalolu, 2007 b: 38). Konut Finansman Kanunu m.12 ile Sermaye Piyasas Kanununa eklenen m.38/ A hkmnde, konut finansman ve konut finansman kurulular tanmlanmtr. Bylece, konut finansman tanmnda sadece konuta ilikin tketici kredisi ve finansal kiralama baz alnmtr. yleyse, yalnzca bu ilemlerden doan alacaklar konut finansman alaca olarak deerlendirilecektir. 2 21.2.2007 tarihinde 5582 sayl Kanunun 24. maddesiyle Tketicinin Korunmas Hakkndaki Kanuna (TKHK) 10/B maddesi olarak Konut Finansman Szlemeleri bal altnda yeni bir madde eklenmitir. Bildirimizin amac, bu madde kapsamnda TKHK m.10 hkmnde yer alan tketici kredisi3 hkmleri ile de baz benzerlikler tayan ipotekli konut kredisi kullanan tketicinin temerrd ile ilgili getirilen hkmleri tantp, bu hkmlerin olumlu ve olumsuz ynlerini zellikle tketici hukuku ynnden deerlendirmektir. Dier bir deyile bu hkmlerde tketicinin lehine ve aleyhine deerlendirilebilecek olan hususlar ortaya koymay amalyoruz.

* Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Medeni Hukuk Anabilim Dal. 1 5582 sayl Kanun, 06.03. 2007 tarihli ve 26454 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. 5582 sayl Kanunun amalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Topalolu, 2007 b: 38; Yalner, 2006: 35 36). 2 Koaka gre byle bir snrlama yapmann anlam yoktur. Yazarn bu konudaki gr hakknda bkz. Koak, 2007: 133. 3 Konut finansman sistemi (TKHK m. 10/B) ile tketici kredileri (TKHK m. 10) arasndaki iliki hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aydodu, 2007: 566, 567 ve dn. 27, dn.28; Reisolu, 2007: 78; Reisolu, 2008: 321; ayrca bkz. Doru, 2007: 285.

348 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

A.TKHK 10/B MADDES KAPSAMINDA KONUT FNANSMANI SZLEMELERNDE NGRLEN TKETC LEHNDEK HKMLER 1. Szleme ncesi ve Szlemede Bilgi Verme Zorunluluu
Tketici lehine olan bu dzenleme gereince, konut finansman szlemesinin imzalanmasndan nce tketiciye bilgi vermek zorunludur. Ayrca szlemenin imzalanmas aamasnda da szlemeyle, zorunlu baz bilgileri tketiciye vermek arttr (Oy, 2007: 123 vd.; Reisolu, 2007: 82, Reisolu, 2008: 330-331). TKHK 10/B maddesinin 2.fkrasna gre: Konut finansman kurulular tarafndan verilecek genel bilgilerin kapsam ve Szleme ncesi Bilgi Formunun standartlar ilgili birliklerin gr alnmak suretiyle Bakanlk tarafndan belirlenir. Szleme ncesi Bilgi Formunun tketiciye verilmesini takip eden bir i gn gemeden imzalanan szleme geersizdir.4 Sistemde, konut finansman kurulularna verilecek szleme ncesi bilgi formunun ierii ile usul ve esaslar hakknda Konut Finansman Kurulularnca Verilecek Szleme ncesi Bilgi Formu Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik de yaymlanmtr (Ynetmelik iin bkz. 31.05.2007 tarihli RG., S. 26358).5 Bilgi formunda nelerin yer almas gerektii, konut finansman szlemelerinde ayr (Yn.m.6), konuta ynelik finansal kiralama szlemelerinde ayr (Yn.m.7) olmak zere son derece ayrntl olarak belirlenmitir. Konut finansman szlemeleri ncesinde bilgi verme zorunluluu olduu gibi, konut finansman szlemesinin imzaland srada da szlemede baz bilgilerin yer almas zorunluluu vardr. Buna gre konut finansman szlemesinde; kredi tutar, finansal kiralama szlemeleri iin toplam kira bedeli,6 ipotek tesis edilen konuta ilikin bilgiler, yllk faiz oran, toplam borcun anapara, faiz ve dier giderler bakmndan

Bakanln ynetmelikle bilgi formunu yaymlamadan nce yaplan szlemelerin geersizliini ileri srmesi hakkn ktye kullanlmasn tekil edebilir (Aydodu, 2007: 567; Reisolu, 2007: 82). 5 Ynetmeliin amac, uygulama alan, sorumluluk gibi hkmleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aydodu, 2007: 568. 6 Toplam kira bedellerinin hesaplanmas ve aylk kira bedelleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aydodu, 2007: 569, dn. 36. Kira bedeli sabit veya deiken olabilecei gibi TL veya dviz cinsinden de olabilir (FKK m. 6). Finansal kiralamada kira bedeli hesaplamas hakknda bkz. Altop, 1990: 50 vd.; Kteli, 1991:213 vd.; Dirican, 2007:492 493; Nazlolu, 1996: 16-22.
4

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 349 dalm, deiken faiz demeli7 olan szlemelerde baz alnacak endeks gibi bilgiler yer alacaktr (Aydodu, 2007: 569 570). Yasann 10/B maddesinin 3.fkrasna8 gre, konut finansman szlemelerinin yazl olarak yaplmas ve bu szlemenin bir nshasnn tketiciye verilmesi zorunludur. Konut finansman szlemesinde yer alan artlar, tketici aleyhine deitirilemez (TKHK.m.10/B III, c.2). Tketici kredilerinde (TKHK m.10/I, c.3) de var olan bu hkm9, tketiciler lehine getirilmi yerinde bir hkmdr (ayn grte: Aydodu, 2007: 573). Bylece szleme balangcnda sabit faizli olarak yaplan konut finansman szlemesi, sonradan konut finansman kuruluu tarafndan tek tarafl olarak deiken faize evrilemeyecektir (Aydodu, 2007: 573)10. Gerekten de 10/B maddesinin 12.fkrasnda, benzer biimde yaplan dzenlemeyle, sabit oranl szlemelerde, orann her iki tarafn rzas dnda deitirilemeyecei kabul edilmitir. yleyse, konut finansman szlemelerinde faiz oran, sabit faiz, deiken faiz veya ayn kredi iin her iki yntem esas alnmak suretiyle belirlenebilir. Orann sabit olarak belirlenmesi halinde, balangta belirlenen orann her iki tarafn ortak rzas olmadan deitirilmesi mmkn deildir. Oysa, orann deiken olarak belirlenmesi halinde, balangta belirlenen orann deitirilmesi mmkndr. Bu deiiklik yaplrken szlemede belirlenen yurt iinde veya yurt dnda genel kabul gren bir endeks baz alnr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, deitirilen faizin uygulanmasyla oluan yeni geri deme tutarnn
Konut kredilerinde deiken faiz TKHK m. 10 erevesinde yasaktr. Oysa mortgage (konut finansman) sisteminde deiken faiz uygulamas da getirilmitir. Bu nedenle, tketiciler asndan konut kredilerinde belirlenen sabit faiz uygulamasndan farkl olarak bir seenek getirildii sylenebilir (Alptrk, 2007: 70 71). Konut finansman szlemelerinde belirlenen faiz oran ile ilgili tketiciyi koruyan hkmler ve sabit ile deiken faiz hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aydodu, 2007: 577 578; Topalolu, 2007 a: 16-19, 22- 24 . Erken demede tketicinin korunmasna ynelik hkmler ve faiz indirimi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aydodu, 2007: 578 580. 8 Bu hkmn Finansal Kiralama Szlemeleri bakmndan da uygulanmasnn mmkn olup olmad ve konusu tanmaz olan konut finansman szlemelerinin finansal kiralama szlemesi eklinde yaplmas halinde tapu ktne erh edilmesinin uygun olup olmad konusuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Aydodu, 2007: 570- 572. 9 Tketici Kredilerindeki TKHK m.10/I c.3 hkm hakknda ayrntl bilgi ve hkmn deerlendirilmesi iin bkz. Zevkliler / Aydodu, 2004: 285. 10 Aydoduya gre, yasada faiz tipinin tek tarafl deitirilmesini engelleyen bir hkm olmamakla beraber, ortak rzayla deitirilmeye ynelik, 10/B maddesinin 12.fkras 2.cmlesinden, evleviyetle faiz tipinin deitirilmesi iin de yararlanlabilir. Oysa, 10/B maddesinin 3.fkrasnn 2.cmlesi aka buna (faiz tipinin tek tarafl deitirilmesine) engeldir (Aydodu, 2007: 573, dn. 48).
7

350 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu balangta szlemede belirlenen azami geri deme tutarn geememesidir. Bylece uzun sreli bir riske giren konut finansman kuruluu, deien ekonomik artlara szlemeyi uyarlama olanana sahip olmaktadr (nal / Topalolu, 2007: 322). Faiz uyarlamas sonucu tketicinin deyemeyecei bir taksit tablosu ile kar karya kalmas, geri deme tutarnn belli bir haddi geemeyeceinin ngrlmesi suretiyle nlenmi olmaktadr. Ayrca, deiken faiz uygulamasnda faiz oran, sabit faize gre daha dk olacandan aslnda bu uygulama tketicinin daha yararnadr (nal / Topalolu, 2007: 322). Konut finansman szlemesinde yer almas gereken bilgiler arasnda deme plan, istenecek teminatlar ve konuta ait sigorta bilgileri gibi bilgiler de yer bulmak zorundadr (5582 sayl yasann 24.maddesi ile eklenen TKHK m. 10/B XV). Bu hkme aykr davran halinde, ipotek finansman kurulular veya finansal kiralama yapmaya yetkili kurulular, idari para cezasna arptrlacaktr (5582 sayl Yasann 25.maddesi ile deiik TKHK m. 25 / II).

2.Tketicinin Temerrd Halinde Tketici Lehindeki ve Aleyhindeki Hkmler

Tketicinin temerrde dmesi halinde, konutun satna kadar tketici lehine hkmler, konutun sat aamasnda ise tketici aleyhine hkmler ngrlmtr (Aydodu, 2007: 573). Tketicinin temerrde dmesi halindeki hkmleri, sat ncesi hkmler ve sat aamasndaki hkmler olarak ikiye ayrmak gerekir. Bunlardan sat ncesi hkmler, tketicinin lehine olan hkmlerdir. Sat aamasndaki hkmler ise, tketicinin aleyhine olan hkmlerdir. ncelikle, sat ncesi tketicinin temerrde dmesi halinde tketici lehine ngrlen hkmler aklanacaktr. a. Sat ncesi Tketicinin Temerrde Dmesi Halinde Konut Finansman Szlemelerinde Yer Almas Gereken Asgari Unsurlar Konut finansman szlemesine konulacak zorunlu unsurlar arasnda TKHK m.10/B f.15 (i) bendinde demelerde temerrde dlmesi halindeki gecikme faizi oranyla ilgili kanuni snr konusuna ve (J) bendinde ise, borlunun temerrde dmesinin hukuki sonularnn bulunmasna yer verilmesi gerektii belirtilmitir. aa.Temerrt Faizi ve potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrdnn Kendisine htarla Bildirilmesi Zorunluluu

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 351 Temerrt faizi oran ile ilgili olan TKHK m.10/B f.15 (i) bendi hkm de ipotekli konut kredisi kullanan tketicinin temerrd bakmndan byk nem tamaktadr. Bu hkmde demede temerrde dlmesi halinde, kredi szlemeleri iin akdi faiz orannn (deiken faizli szlemelerde cari faiz orannn) yzde otuz fazlasn gememek zere gecikme faizi oran, finansal kiralama szlemeleri iin gecikme faiz oran uygulanacann gsterilecei aklanmtr. Konut finansman szlemesinde yer almas gereken bilgiler arasnda, temerrde dlmesi durumunda kredi szlemeleri iin akdi faiz orannn yzde 30 fazlasn geemeyecek ekilde gecikme faizi bilgilerine yer verilmitir. Deiken faizli konut finansman szlemelerinde ise cari faiz orannn yzde otuzu gememesi gerekir. Ayrca konut finansman szlemesi, finansal kiralama szlemesi eklinde yaplyorsa, bu szlemeye ilikin faiz orannn da konut finansman szlemesinde belirtilmesi gerekir. Bylece TKHK m. 10/B f.15 (i) bendi ile, gecikme faizi oranna tketici kredilerinde de var olan (TKHK m. 10/ f.2, f bendi)11 % 30 snrnn getirilmesi tketiciler lehine getirilen bir hkmdr. Konut finansman szlemelerinde gecikme faizi (temerrt faizi) oranna akdi faiz orannn yzde otuzunu gememe eklinde kanuni snr getiren bu dzenleme, zellikle uygulamadaki faiz oranlar yznden madur olan tketiciler dnldnde, kanaatimizce son derece isabetlidir (ayn grte Aydodu, 2007: 574). Temerrt durumunda konut finansmanna ait aylk demeler zerinden faiz oran belirlenir. Bu nedenle tketicinin dedii aylk geri deme ve kira bedellerinin zerinden, her aylk demeye karlk gelen miktarnn yzde otuzunu gememek kaydyla temerrt faizi uygulanacaktr. potekli konut kredisi alan tketicinin demelerde temerrde dmesi halinde kanuni olarak temerrt faizi snr belirlenmitir. Kaynak kurulular durumundaki bankalar, finansman irketleri ve finansal kiralama irketlerinin kanuni snr iinde temerrt faizini belirlemede serbestlikleri vardr (Adgzel, 2008: 271). TKHK m.10/B f.15 (j) bendinde szlemenin zorunlu unsurlar arasnda yer alan borlunun temerrde dmesinin hukuki sonularnn da szlemede gsterilmesi, tketicinin bu durumdan nceden bilgi sahibi
Tketici kredilerindeki faiz ve bu konuyla ilgili olan TKHK m. 10 f.2 hkmnn (f) bendi hakknda ayrntl deerlendirme iin bkz. Zevkliler /Aydodu, 2004: 286 287; nal, 2005: 277 284; Aslan, 2006: 373. Genel olarak faiz hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Doanay, 2003: 227 vd.; Helvac, 2000: 95 vd. ; Klolu, 2008: 455 465; Eren, 2008: 939-945; Ouzman / z, 2009: 241 246, 391 400.
11

352 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu olmas bakmndan nemlidir. Bu bent, hukuki sonular iinden, uygulanacak faizi ve dier hukuki sonular kapsamaktadr. Borlar Kanunu anlamnda genel olarak, para borlarnda borlunun temerrde dmesinin baz sonular vardr. Bunlar, kendisinden temerrt faizi talep edilmesi ve temerrdn gereklemesi sonucu ifay isteme yetkisi kazanmasdr. Bu durum, taksitlere balanm bir para borcunda belli bir sre sonunda tm miktar talep etme yetkisi kazanmak durumuna dnr. Bununla ilgili olarak da, TKHK m.10/Bnin drdnc, beinci ve altnc fkralarnda konut finansmann salayan kaynak kurulua baz ilemleri yapma zorunluluu getirilmitir (Adgzel, 2008: 271 272). potekli konut finansman kredilerinde temerrt konusunu tketici kredilerine benzer ekilde dzenleyen TKHK m.10/B drdnc fkrada konut finansman kuruluunun bildirim ykmll dzenlenmitir. Bu hkme gre, tketicinin borcunu demede temerrde dmesi halinde, konut finansman kuruluu, tketiciye temerrt tarihinden itibaren be i gn iinde iadeli taahhtl posta yoluyla bildirimde bulunmakla ykmldr. Bu bildirim, ihtar niteliindedir (Adgzel, 2008: 272; nal / Topalolu, 2007: 324). Tketicinin geri demeleri yapmas gereken gnlerin szlemede kararlatrlm olmas halinde belirli vade sz konusudur. Belirli vadeye ramen, demeyi yapmakta geciken, yani temerrde den borlu durumundaki ipotekli konut kredisi kullanan tketiciye, konut finansman kuruluunun (kredi verenin) ihtar ekmesi (bildirim yaplmas) koulu getirilmitir. Kredi veren konut finansman kuruluunun, temerrde dm olan tketiciye kar haklarn kullanabilmesi iin byle bir ihtar ekmesi gereklidir, aksi takdirde hibir hakkn kullanamaz. Aslnda buradaki ihtar (bildirim), nitelik olarak tketiciyi temerrde drmek iin ekilmemektedir. nk deme sreleri aka belirtildiinden, deme sresi gemesine ramen, tketici demede bulunmazsa temerrde decektir. Gerekten de TKHK m. 10/B 4 hkmnde aka borlunun yani tketicinin temerrde dmesi durumu ngrlmtr. Yasada be i gn iinde gnderilmesi gereken bildirim ise, temerrt sonras bildirim dier bir deyile, tketiciyi temerrde dt konusunda uyarma niteliindedir ve belki de temerrt hkmlerini uygulamaya balamadan nce ona son bir frsat daha tanmaktr. Gerekten konut finansman kuruluu (kredi veren) ihtar ile tketiciye, temerrt durumunu dzeltebilmesi iin ek bir sre daha tanmak zo-

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 353 rundadr (Yavuz, 2007: 842; Aydodu, 2007: 574, dn. 50; ayn ynde bkz. elikolu: 2007: 2035 2036). Tketici kredilerinde olmayan TKHK m. 10/B - 4 hkmnde yer alan, tketicinin demelerde temerrde dmesi halinde be gn iinde konut finansman kuruluunun iadeli posta yoluyla bildirimde bulunmas kural, tketicinin korunmas bakmndan yerinde bir dzenleme olmutur (ayn grte Aydodu, 2007: 574). htar (bildirim), yasada aka belirtilmemi olmasna ramen, tketicinin o ana kadar denmemi tm bor miktar ile buna uygulanacak faiz miktarn iermelidir. Ayrca ihtarda (bildirimde), demede bulunulmad takdirde tketiciye uygulanacak yaptrmlar aka belirtilmelidir. Bu aklamadan da anlalaca gibi, belli baz taksitler denmeyince, kalan tm borcun bir anda muaccel olmas sz konusu deildir. Bu ihtarla (bildirimle), tketiciye ncelikle o ana kadar denmemi olan ksmn faizi ile birlikte denmesi hatrlatlmaktadr. Tketicinin ihtarda (bildirimde) yer alan miktar demesi halinde, kendisine hibir ekilde temerrdn hukuksal sonular uygulanmayacak, hatta tketici temerrde hi dmemi kabul edilecektir (Yavuz, 2007: 842 843)12. htarn (bildirimin) yazl ekilde (iadeli taahhtl posta yoluyla) ve temerrt tarihinden itibaren be i gn ierisinde yaplmas gerekir. Bu ihtarn belirtilen sre ierisinde yaplmamas halinde, tketici aleyhinde hibir takibata giriilemez. Ancak ihtar sonucunda tketici yine demeyi yapmazsa, kredi veren temerrdn sonularn uygulamaya balayabilir (Yavuz, 2007: 843). ngiliz hukukunda ihtar, yedi gnden az olmayan bir sreyi iermelidir (Dobson/ Schmitthoff, 1991: 394 396; De Freitas/ Ward/ Grewal, 1987: 144; Akipek, 1999: 347; Yavuz, 2007: 843). Tketicinin Korunmas Hakkndaki Kanunumuzda bu konuda bir aklk bulunmamas durumu da kendisine katldmz Yavuza gre hakl grlmelidir. nk szlemenin konusu konut finansman olduuna gre verilecek sreyi sabit bir rakama zglemek isabetli olamaz. yleyse verilecek mehil denmemi borcun miktar ve taraflarn durumu da dikkate alnarak somut olay adaletine uygun bir sre olmaldr (Yavuz, 2007: 843).

Benzer bir dzenleme ieren 1974 tarihli ngiliz Tketici Kredisi Kanunu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Dobson/ Schmitthoff, 1991: 387 403; De Freitas / Ward / Grewal, 1987: 143 144; Reform of the Law on Consumer Credit, 1975: 18; Akipek, 1999: 346-347.
12

354 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu bb. Muacceliyet Koulunun Snrlanmas Konut finansman szlemelerinin zelliklerden en nemlisi, kredi demelerinin bir defada deil, belli bir sreye yaylm olarak ve taksitler halinde yaplmasdr. yleyse tketiciler, kural olarak demeleri nceden szleme ile belirlenmi tarihlerde ve miktarlarda yapacaklardr. demelere balayan tketicinin, birka taksiti zamannda ve kararlatrlan ekilde dedikten sonra temerrde dmesi veya en bata, daha ilk demede temerrde dmesi olanakldr. Bu durumda geriye kalan tm borcun muaccel hale gelip gelmeyecei sorunu ortaya kar. Bu sorularn cevab, Avrupa Birliinin Tketici Kredileri Hakkndaki Direktiflerinde dzenlenmemi ve sorunun zm ye devletlere braklmtr (Yavuz, 2007: 842). TKHK m. 10/B hkmnn beinci fkrasnda bu sorunun zmn ieren dzenleme yer almaktadr. Konut finansman kuruluu, geri demelerin yaplmamas halinde kalan borcun tmnn ifasn talep etme hakkn sakl tutmusa, bu hak ancak tketicinin birbirini izleyen en az iki demede temerrde dmesi halinde kullanlabilir. Konut finansman kuruluunun bu hakkn kullanabilmesi iin en az bir ay sre vererek muacceliyet uyarsnda13 bulunmas gerekir (TKHK m.10/ B, 5). Muacceliyet koulu, tketici tarafndan denecek olan toplam kredi bedeli, maln pein sat fiyatna oranla daha fazla olarak belirlendii iin, kesin olarak konut finansman kuruluuna haksz kazanlar salamaktadr. Bu nedenle kural olarak muacceliyet koulunun ileri srlebilmesinin baz artlara balanmas ve bir lde snrlanmas gndeme gelmitir (Yavuz, 2007: 843; finansal kiralama ilemleri bakmndan farkl bir deerlendirme iin bkz. Aydodu, 2007: 574). aaa.Bu hak szlemede ak olarak sakl tutulmu olmaldr Konut finansman kuruluunun, muacceliyet kaydn ileri srebilmesi iin, ncelikle bu hakk szlemede aka sakl tutmu olmas gerekir. Kanunun emredici hkm (TKHK m.10/B, 5 birinci cmle) incelendiinde, szleme hkmlerinden muacceliyet kaydnn zmnen (st rtl) anlalabilmesinin yeterli olmad ve bu kaytla ilgili hakkn szlemede mutlaka aka sakl tutulmu olmasnn gerektii anlalmaktadr (Yavuz, 2007: 843).
Alman Tketici Kredisi Kanununun muacceliyet art ile ilgili dzenlemeleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Scholz, 1992: 310 315; Gezder, 1998: 109 129; Akipek, 1999: 348 349; Grimm, 1993: 355. ABDde temerrde den borluya en az be hafta deme sresi tannmaktadr (Topalolu, 2007 b: 41).
13

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 355 bbb. Tketici, art arda (birbirini izleyen) en az iki taksiti demede ksmen veya tamamen temerrde dm olmaldr Bu konuda aranan ikinci art, tketicinin en az iki taksiti demede borcunda temerrde dm olmas ve bu taksitlerin birbirini izlemesi zorunluluudur. Konut finansman kuruluunun krediyi henz vermemi olmas halinde, muacceliyet kaydn ileri srememesinin nedeni, kredinin verilmesinden nce yaplan demenin taksit olarak deil, n deme olarak kabul edilmesi gerekliliidir (Yavuz, 2007: 843844). svire Borlar Kanununun 226 h maddesinde de, alcnn n deme borcunda temerrde dmesi halinde, satcnn sadece n demeyi isteyebilecei veya szlemeden dnebilecei dzenlenmitir. Uzun zaman aralklar ile taksitleri demede temerrde den tketicileri korumak iin, kanunda denmemi taksitlerin ard ardna gelmesi art aranmaktadr ve birbirini izlemeyen iki taksitte temerrde dlmesi halinde, konut finansman kuruluuna kredinin tamamn talep hakk verilmek istenmemitir (Yavuz, 2007: 844; nceolu, 1998: 41 - 42)14. Burada dikkat edilmesi gereken husus, temerrdn sadece taksit deme borcuna ilikin olmasdr. Temerrdn ksmi olmas da mmkndr. Bununla birlikte, tketicinin taksit deme borcu dndaki yan borlarnda temerrde dm olmas, konut finansman kuruluuna kalan taksitlerin tmn isteme hakk vermez (Yavuz, 2007: 844). ccc.Konut finansman kuruluu en az bir aylk sre vererek muacceliyet uyarsnda bulunmaldr. Dier tm koullar gereklemi olsa bile, finansman kuruluunun hemen kalan taksitlerin denmesini talep etmesi mmkn deildir. Finansman kuruluunun ncelikle tketiciye denmemi taksitleri bir ay iinde demesini, aksi takdirde kalan taksitlerin de muaccel olacan ihtar etmesi gerekir. Tketicinin bu borcu demeyeceini bildirdii durumlarda, artk muacceliyet uyars gerekli deildir. Finansman kuruluu sre vermeksizin kalan taksitleri isteyebilme hakkna sahiptir (Yavuz, 2007: 844). Muacceliyet ihtar bir ekle bal deildir. Bu ihtar iin herhangi bir ekil ngrlmemi olmakla birlikte, ispat asndan, iadeli taahhtl
Taksitle satmlarda tketicinin korunmasn inceledii kitabnda Ozanolu, bu dzenlemenin alclar tarafndan da ktye kullanlmamas gerektiini ifade etmitir (Ozanolu, 1999: 274) . retide bu ekilde dnen ok sayda yazar vardr ( bkz. Ozanolu, 1999: 274, dn. 124de anlan yazarlar).
14

356 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu mektup, noter aracl veya elden tketiciye imzalatlacak bir tebligat ile de yaplabilir (Aydodu, 2007: 574 575; Reisolu, 2007: 84). Muacceliyet ihtarnda TKHK m. 10 / B- f.5de aka yer ald gibi, mutlaka, bir aylk srede tketicinin borcunu dememesi halinde, geri kalan borcun tamamnn muaccel olaca ve yasada aka yer almasa da drstlk kural gerei szlemenin feshedilecei ve hatta konutun satlaca uyarsnn yer almas gerekir15. Muacceliyet ihtarnda bu uyarlarn yer almamas halinde muacceliyet kouluna dayanlamaz (Aydodu, 2007: 575). Bir aylk srenin sonunda artk finansman kuruluunun baka bir bildirimine gerek kalmakszn, kalan taksitler de muaccel olacaktr. Tketicinin bir ay iinde denmemi taksitleri temerrt faizi ile birlikte demeyi teklif etmesinin iki sonucu vardr. Birincisi, bu teklifin kalan taksitlerin muacceliyet kazanmasn nlemesidir. kinci sonucu, tketicinin dememi olduu taksitler asndan da temerrtten kurtulmasdr (Yavuz, 2007: 844). Bir aylk sre dolduktan sonra, kalan borcun tamamnn ifasn salayabilmek iin kendisine tannm iki olanak vardr. Birinci olanak, konut finansman kuruluunun dorudan borlu durumundaki tketiciye bavurmasdr. kinci olanak ise, konut finansman kuruluunun borcu gvenceye alan teminatlar ifay karlamak iin kullanmasdr 16. Konut finansman sistemi gerei de bu, konut finansman kuruluunun temerrt ve gerekli ilemlerden sonra yapaca ipotek teminatn paraya evirmek olacaktr (Adgzel, 2008: 272). Burada tketici kredileri17 ile paralel dzenleme getirilmesi ve hatta tketici kredileri iin bir hafta olan deme sresinin konut finansman kredileri iin bir aya karlmas yerinde olmutur (ayn grte Aydodu, 2007: 575; Topalolu, 2006: 866; Topalolu, 2007: 42). Topaloluna gre, deme sresinin bir aya karlmas ile konjonktrel sebeplerle gelirlerinde azalma olan tketicilere muhtemelen ay daha
Yasada (TKHK m. 10/B V) szlemenin feshedileceinin ve hatta konutun satlaca uyarsnn bildirilmesinden aka sz edilmemekte ise de, bu sonucu bir sonraki fkradan karmak mmkndr (Aydodu, 2007: 575). elikolu, finansal kiralamalar bakmndan farkl grtedir. elikolunun gr iin bkz. elikolu, 2007: 2037 2038. 16 Konut finansman kuruluu, ahsi kefaletlerin sz konusu olmas durumunda, TKHK 10/B maddesinin yedinci fkras gereince, ncelikle alaca dier teminatlardan karlamak zorundadr. 17 Tketici kredilerinde (TKHK m.10, f.3 hkmnde) muacceliyet art hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aslan, 2006: 372 373.
15

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 357 deme sresi tannmtr. Ayrca bu deerlendirmede, konut finansmannda tketicilerden salanacak geri demelerin, ikincil piyasada ilem gren ipotee dayal menkul kymetlerin teminatn oluturduu da gz nnde tutulmaldr. Tketicinin Korunmas Hakkndaki Kanun, Borlar Kanununun 106.maddesinden farkl olarak mnasip bir sreden deil, en az bir aylk sreden sz etmektedir. Bu durumda tketicinin borcunu ifa edebilmesi iin uygun olan sre bir aydan az olsa bile, konut finansman kuruluunun bir aylk sreyi tanmas gerekli olup, bu tketiciye kanunen tannm olan bir haktr. Buna karlk, tketicinin borcunu ifa edebilmesi iin uygun olan sre bir aydan fazla olsa dahi, konut finansman kuruluunun bir aydan fazla bir sre tayin etme ykmll yoktur (Yavuz, 2007: 844; nceolu, 1998: 48; Ozanolu, 1999: 276-278 ). Konut finansman kuruluu, borluya temerrt tarihinden itibaren be ign iinde iadeli taahhtl posta yoluyla bildirimde bulunmakla ykml olduuna gre, bunun hukuki yaptrmnn ne olacan belirlemek gerekir. Kendisine katldmz Aydoduya gre, konut finansman kuruluu, muacceliyet kouluna dayanmak istiyorsa, iki deme iin en az iki defa, borluya temerrt tarihinden itibaren be i gn iinde iadeli taahhtl posta yoluyla (veya noter aracl ile)18 bildirimde bulunmaldr. Daha sonra, konut finansman kuruluu, bir aylk deme sresi daha vererek, dememe halinde muacceliyet uyarsnda bulunmaldr. Ek sre vermeye gerek olmayan hallerle ilgili BK m.107 hkm burada kyasen uygulanmamaldr.19 Bu anlamda kesin vade yasa olduu dikkate alnarak, szlemede ngrlen sreyi tamamen veya kaldran veya azaltan hkmn geersiz olduu kabul edilmelidir (Aydodu, 2007: 575 576). Bir aylk sre muacceliyet ihtarnn tketiciye ulat andan itibaren ilemeye balar (Aydodu, 2007: 576; Reisolu, 2007: 83).20 htarn yaplmamasnn sonular tartmaldr. Bir gre gre (elikolu, 2007: 2036), bir ay iinde muacceliyet ihtarnda bulunmayan konut finansYasada yer almamasna ramen, iadeli taahhtl mektuptan daha salkl bir yol olan noter araclyla temerrt ihtarnda bulunmann hukuki sonucu ayndr (Aydodu, 2007: 575, dn. 55). Ayn gr iin bkz. Reisolu, 2007: 83. 19 Diricann finansal kiralama szlemeleri bakmndan BK m. 107 /bent 1 ile ilgili deerlendirmesi (Dirican, 2007: 507 508) ve Aydodunun bu konudaki eletirisi iin bkz. Aydodu, 2007: 575, dn. 56. 20 Reisolunun da belirttii gibi, noter aracl ile bildirim yaplmasnda bir saknca olmayp, hatta noter aracl ile bildirim daha salkl bir yoldur (Aydodu, 2007: 576, dn. 57).
18

358 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu man kuruluu muacceliyet hkmne dayanma hakkn kaybedecek ve sadece alacan genel haciz yolu ile takibini yapabilecektir. Aksi gre gre (Reisolu, 2007: 83 84), iadeli taahhtl mektup veya noterden be i gn iinde bu ihtarn yaplmamas halinde, sadece para cezas verilebilecek (TKHK m.25), bu bildirimin yaplmamasnn hukuki sonucu olmayacak ve gerekleen temerrt nedeniyle faiz ileyebilecei gibi, banka alacan yasal yollarla takip edebilecektir. Kanmzca, bu ihtarn yaplmamasnn sonular, hem para cezas hem de muacceliyet kouluna dayanamamaktr. Aksine dnmek mmkn deildir; nk byle bir bak as, yasada aka yer alan muacceliyet ihtarn anlamsz hale getirecektir (ayn grte: Aydodu, 2007: 576). Bir gre gre (Reisolu, 2007: 84), temerrde den demelerin yaplmas veya bankann bu alacaklarn tahsil etmesinin, yaplm olan muacceliyet ihbarna bir etkisi olamaz. Fakat, bankann muacceliyet ihbarn gndermekte gecikmesi ve bu arada tketicinin borlarn demesi halinde durum farkldr. Byle bir durumda artk muacceliyet ihbar artnn ortadan kalkt ileri srlebilecektir. Oysa, kanmzca yasa hkm son derece aktr ve burada baz olaslklar sz konusudur. Birinci olaslk, tketicinin muacceliyet ihbarnda ngrlen bir aylk sre dolmadan, deme yapmasdr. kinci bir olaslk, demeyi bankann kabul etmemesi nedeniyle, bir aylk srede tevdi mahallinin tayini iin mahkemeye bavurmasdr (BK m. 90- 91). Bu durumda tketici, mahkemenin tayin ettii yere demelerini yaparsa, kredi veren kurulu, muacceliyet hkmne dayal olarak ilem yapamaz. Tketicinin bir aylk sre getikten sonra, deme yapmak istemesinin bir yarar yoktur. Bu durumda, tketici deme yapsa bile sonu deimeyecek ve muacceliyet kouluna (ve fesihten sz edilmise feshe) dayanmak sz konusu olabilecektir (ayn grte: Aydodu, 2007: 576 577). cc.Finansal Kiralama lemlerinde Muacceliyet Sorunu Finansal kiralama ilemlerinde konut finansman kuruluu, tketicinin muacceliyet uyarsnda verilen srenin sona ermesini takiben, kalan borcunu ifa etme hakkn kullanmak zere finansal kiralama szlemesini feshettii takdirde, konutu derhal sata karmakla ykmldr. Konut finansman kuruluu, sat ncesinde konut iin 2499 sayl Sermaye Piyasas Kanununun 22. maddesinin birinci fkrasnn (r) bendi uyarnca yetki verilmi kii veya kurumlara kymet takdiri yaptrtr. Takdir edilen kymetin sattan en az on i gn nce tketiciye bildi-

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 359 rilmesi zerine, konut finansman kuruluu, takdir edilen kymeti dikkate alarak basiretli bir tacir gibi davranmak suretiyle konutun satn gerekletirir. Konut finansman kuruluunun zarar konutun satndan elde edilen bedeli aarsa, zararn bu aan ksmdan tketici sorumlu olur. Konutun satndan elde edilen bedelin kalan borcu amas da mmkndr. Bu durumda sat bedelinin aan ksm tketiciye denir. Konut finansmanna ynelik finansal kiralama ilemlerinde, 3226 sayl Finansal Kiralama Kanununun 7, 25 ve 31. maddeleri uygulanmaz (TKHK m. 10 / B, 6). TKHK m.10/B f.5de muacceliyet ihbar iin ngrlen bir aylk sre ile 3226 sayl finansal kiralama yasasnn 23.maddesinde yer alan hkmn eliecei hakl olarak ileri srlmektedir. Gerekten de 10/B maddesinin uygulanmayacan ne srd maddeler arasnda 3226 sayl yasann 23.maddesi saylmadndan, eliki domas olasl vardr (Aydodu, 2007: 588). nk bu maddeye gre kiralayan, finansal kiralama bedelini demede temerrde den kiracya verdii otuz gnlk sre iinde de denmemesi halinde, szlemeyi feshedebilir. Ancak, yine ayn maddeye gre, szlemede sre sonunda mlkiyetin kiracya geecei kararlatrlm ise, bu sre altm gnden az olamaz. Aydoduya gre her iki sre farkl durumlar iin uygulanabilecektir. Yazara gre, 60 gnlk sre, bir defalk dememe hali ile ilgili bir dzenleme olup, szlemede sakl tutulmas halinde, fesih sonras kalan borcun ifasn talep etme hakk zel hkm ve iin nitelii gerei, 23.maddenin 1.fkras da uygulanmayacak hkmler arasnda dnlmelidir. nk 23.madde ile 10/B maddesinde yer alan muacceliyet hkm ayn konuyu dzenlemektedir. Bu bakmdan muacceliyet hkmne de dayanlacaksa, 10/B maddesi daha lehe ve yeni tarihli zel bir yasa olduundan uygulanmal, 23.maddenin 1.fkras, sadece fesih sonras kalan borcun ifasnn talep edilemeyecei (muacceliyet hkmne dayanlmad) fesih hallerinde uygulanmaldr (Aydodu, 2007: 589; benzer gr iin bkz. elikolu, 2007: 2036, 2038-2039). Aydoduya gre, yasa koyucu 3226 sayl yasann 23.maddesinin bu gibi durumlarda uygulanmasn istedii iin uygulanmayacak hkmler arasnda saymamtr (Aydodu, 2007: 589). Finansal kiralama ilemlerinde tketicinin muacceliyet uyarsnda kendisine tannan yasal sre ierisinde gereken demeyi yapmamas ve yasal srenin semeresiz sona ermesi mmkndr. Bu durumda konut finansman kuruluu, kalan borcun tamamn tahsil amac ile finansal

360 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kiralama szlemesini feshedebilir. Bunun iin de konutun derhal sata karlmas gerekir (Yavuz, 2007: 845). Konut finansman kuruluu, sat ncesinde konut iin yetki verilmi kii veya kurumlara kymet takdiri yaptrr. Kymet takdiri yapacak yetki verilen kii ve kurumlar, 2499 sayl Sermaye Piyasas Kanununun 22.maddesinin birinci fkrasnn (r) bendine gre tespit edilir. Sz edilen (r) bendi, deerleme yapacak kii ve kurumlara ilikin artlar belirlemek ve bu artlara uyan kii ve kurumlar iln etmeye ait bulunmaktadr. Takdir edilen kymet, sattan en az on i gn nce (resmi tatil gnleri hari) tketiciye bildirilir. Konut finansman kuruluu takdir edilen kymeti dikkate alarak basiretli bir tacir gibi (TTK m.21) davranmak suretiyle konutun sat gerekletirir (Yavuz, 2007:845). Tketici, konut finansman kuruluunun zararn karlamakla ykmldr. Burada tketicinin karlamak zorunda olduu zarar, konutun satndan elde edilen bedeli aan ksmdr. Eer konutun satndan elde edilen bedel kalan borcu aarsa, aan ksm tketiciye denir. Konut finansmanna ynelik finansal kiralama ilemlerinde, 3226 sayl Finansal Kiralama Kanununun 7, 25 ve 31.maddeleri uygulanmaz. Finansal Kiralama Kanununun 7. maddesinde szlemelerin en az drt yl sre ile feshedilemeyecei, 31. maddesinde szlemelerden doan davalarn ticari dava niteliinde bulunduu belirtilmi; 25. maddesinde de szlemenin feshinin sonular dzenlenmitir (Yavuz, 2007: 845 846).

B.TKHK 10/B Maddesi Kapsamnda Konut Finansman Szlemelerinde ngrlen Tketici Aleyhine Hkmler
Szleme ncesi bilgi formunda yer almas gereken hususlarda baz nemli eksiklikler gze arpmaktadr. Bu bilgiler arasnda, zellikle tketicinin temerrd sonrasnda konutun sat aamasnda, tketici aleyhine hkmlere yer verilmemi olmas nemli bir eksikliktir. Bu bilgilerin kapsamna, temerrt halinde konutun sat koullarna, dolaysyla tketici aleyhine olan hkmlere dair bilgiler de dahil edilmelidir (ayn grte Aydodu, 2007: 568). Tketici, konut finansman kuruluuna borland toplam miktar nceden deyebilecei gibi, ayn zamanda bir ya da birden fazla demesini vadesinden nce yapabilir. Her iki durumda da konut finansman kuruluu, vadesinden nce denen taksitler iin gerekli faiz indirimini yapmak zorundadr. Ancak erken deme, kredi veren finansman kuru-

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 361 luu asndan bir risk oluturur. Tketiciler genellikle faiz oranlarnn d eiliminde olduu dnemlerde daha dk faiz oranyla bulduu yeni krediyle nceki kredi borcunu erken demektedirler. Bu durum tketici asndan krl grnmektedir. Ancak finansman kuruluu bakmndan durum farkldr. Finansman kuruluunun vadeli mevduatta toplad kayna kredi olarak vermesi, finansman kuruluu bakmndan riske neden olur. Bu nedenle Borlar Kanunu ilkeleri kapsamnda borlunun borcunu erken demekten men edilememesi kural olmakla birlikte, erken demeler ipotekli konut finansman sisteminde bir risk tr olduundan bu konuda zel dzenlemelere gidilmektedir. TKHK m. 10/B f.13 ve 14de faiz orannn sabit olarak belirlendii durumlarda, finansman kuruluuna erken denen tutarn yzde ikisini gememek zere erken deme creti (aslnda ceza) talep etme hakk tannmtr (nal / Topalolu, 2007: 322 323; Eri, 2008: 45). Tketicinin, finansman kuruluuna yapt erken deme nedeniyle bu ekilde bir erken deme creti vermek zorunda olmas da tketici aleyhine olan bir hkmdr. Oysa, tketici kredileri bakmndan erken deme halinde faiz ve komisyon indirimini dzenleyen TKHK m. 10 /3 hkmnde finansman kuruluuna denmesi gereken bir erken deme cretinden sz edilmemitir. Kanaatimizce, TKHK m.10/Bde dzenlenen konut finansman szlemeleri ve dolaysyla ipotekli konut kredisi bakmndan da tketiciye byle bir erken deme creti ykmll yklenmemesi gerekirdi, bu konuda getirilen cret deme ykmll isabetsiz olmutur. Finansal kiralama yoluyla yaplan konut finansman szlemelerinde, tketicinin temerrd halinde sat aamasnda tketici aleyhine bir hkm getirilmitir. Bu hkme gre, yrrlkteki hukukumuzdan farkl olarak ilk defa alacaklya yarg d sat yetkisi dier bir deyile yargya bavurmadan alacakl tarafndan yaplan sat yetkisi tannmtr (Aydodu, 2007: 599). Amerikan hukukundan gelen yarg d sat yetkisinin sat ilemleri sk iptal edildii iin Amerikada bile pek uygulama olana bulmad ileri srlmektedir (Topalolu, 2006: 868; Topalolu, 2007: 36-37). Trkiyede ise yarg d satn nerede iptal edileceinin dzenlenmemi olmas nemli bir sorundur (Aydodu, 2007: 599 600). potekle teminat altna alnm konut finansman szlemelerinde muacceliyet koulunun snrlanmas bakmndan tketici aleyhine baz hkmler ngrlmtr. Bu konuda konutun sata kartlmas iin

362 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu mutlaka muacceliyet kouluna, dier bir deyile geri demenin yaplmamas halinde borcun tmnn ifasn talep etme hakkna dayanmann ve szlemenin feshinin zorunlu olup olmadnn ak olmamas sorunu ortaya kar. Temerrde den tketici karsnda, konut finansman kuruluunun BK m. 106 vd. ile m. 222 hkmne gre temel hakk vardr. Birinci hak, aynen ifa (kredi taksitinin denmesi) ile gecikme zararnn (temerrt faizinin) talebi hakkdr. kinci hak, szlemede varsa muacceliyet hkmne dayanmadr. nc hak, szlemeyi feshedip menfi zararn tazminidir. Genel hkmlere gre, Borlar Kanunu bakmndan, muacceliyet kouluna dayanma halinde, szlemenin feshine gerek ve sebep olmamaldr. Ayrca, srekli bor douran szlemelerde, szlemenin feshi halinde artk taraflar ilerideki edimleri talep edemez; ifa edilmi edimler de istenemez (Altop, 1990: 226; Kteli, 1991: 220; elikolu, 2007: 2036; Aydodu, 2007: 600 601). Bu genel aklamalardan sonra, ipotekle teminat altna alnm konut finansman szlemelerinde konuyu ikiye ayrarak incelemek gerekir. lk durum, sadece fesih hakknn kullanlmak istenildii ve muacceliyet hkmne dayanlmad durumdur. Bu durumda, kalan borcun ifasn talep etme hakk szlemede yoktur veya bu hak kullanlmak istenmiyordur. yleyse, tketicinin borcunu dememesi halinde, konut finansman kuruluu temerrt tarihinden itibaren be i gn ierisinde iadeli taahhtl posta yoluyla bildirimde bulunmakla ykmldr (TKHK.m.10/B IV). Ayrca maddede aka dzenlenmemi olduundan, genel hkmler gerei, konut finansman kuruluu ek sre vermelidir (BK m. 106). Bu ek sre, m. 10/B- 5.fkradaki hkme kyasen bir ay olmaldr. Fesih sonrasnda ise, fesih anna kadar kredi taksitlerinin denmemesi halinde, denmeyen taksitler faizleriyle birlikte istenebilecektir. Ayrca tketici konuta zarar vermise, bu zararlar da genel hkmler erevesinde istenebilecektir. Bu zararlar ve fesih anna kadar denmemi kredi taksitleri denmedii takdirde, ipotek paraya evrilmelidir. potein paraya evrilmesinde cra flas Kanunu hkmleri uygulama alan bulacaktr. Ancak cra flas Kanununda da tketici aleyhine olumsuz dzenlemeler yaplarak tketicinin hak arama zgrl kstlanmtr (Aydodu, 2007: 601 602). kinci durum ise, muacceliyet hkmne dayanld ve fesih hakkna dayanlmad durumdur. Bu durumda, demede temerrt halinde, konut finansman kuruluunun yetkisi u ekilde olmaldr: Konut finansman kuruluu, szlemede varsa muacceliyet kouluna dayanabilir

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 363 ve szlemeyi fesih zorunda kalmaz. Tketici, kalan borcun demelerini yapmad takdirde, ipotein paraya evrilmesi yoluyla takip yaplabilecektir (Aydodu, 2007: 602). Bu hakkn kullanlabilmesi iin tketici art arda iki taksiti dememi olacak, yani tketici temerrde dm olacak (m. 10/B V, c.1), bu adan kredi veren kurulu temerrt tarihinden itibaren be i gn ierisinde iadeli taahhtl posta yoluyla bildirimde bulunmakla ykml (TKHK m. 10/B IV) olacak, ayrca bir aylk ek sre verilerek muacceliyet uyarsnda bulunacaktr (m. 10/B- V, c.2). Konut finansman kuruluu, be i gn iinde tketiciye temerrt sonras bildirim gndermezse, sadece BK m. 106da ngrlen seimlik haklarndan aynen ifa ve gecikme zararn (temerrt faizini) talep edebilecek, ipotein paraya evrilmesi istenemeyecektir (Reisolu, 2008: 330; finansal kiralamalarda da ayn sonu iin bkz. Dirican, 2007: 499 500; elikolu, 2007: 2036). nk muacceliyet hkmne dayanma veya szlemeyi feshedip zararlarn ve denmemi taksitlerin denmesinin istenmesi farkl sonular dourmaktadr. Gerekten de konut finansman szlemelerinde fesih ile birlikte muacceliyet kouluna dayanma sonucu geerli olmayacandan, genel hkmlerdeki (BK m.106) fesih halinde olduu gibi, szleme tasfiyeye urar. Bylece sadece fesih anna kadar denmemi kira bedeli ve varsa dier zararlar tketici tarafndan denmedii takdirde ipotein paraya evrilmesi yoluyla takip yaplarak, kredi veren kuruluun alaca tahsil edilecektir. Bu yzden dier (finansal kiralama dndaki) konut finansman szlemelerinde feshe dayanmak tketici lehine, muacceliyet kouluna dayanmak konut finansman kuruluu lehine olacaktr. Muacceliyet kouluna dayanld hallerde ayrca feshe gerek yoktur; nk feshin sonular farkldr ve maddenin bu yolda daha ak bir ekilde dzenlenmesi yararl olacaktr (Aydodu, 2007: 602- 603).

364 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU
ncelikle, mortgage yasas olarak bilinen, 5582 sayl Kanunun yapl eklini eletirmek gerekir. Sz konusu dzenleme ile Mortgage veya potekli Konut Finansman Kanunu denilebilecek ayr ve bamsz bir kanun ngrlmemektedir. Bunun yerine, Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun, Sermaye Piyasas Kanunu ve Finansal Kiralama Kanunu ve dier baz kanunlara eklemeler yaplarak bir model oluturulmaya allmtr. Kanmzca, bu ekilde deiik kanunlara eklemeler yaplarak bir model oluturulmaya allmas yerine, bamsz bir potekli Konut Finansman Kanunu karlmas daha uygun olurdu ve bylece hem btnlk salanm olur, hem de eitli kanunlar arasndaki elikiler ve mevzuat dankl nlenmi olurdu. potekli konut kredisi kullanan tketicinin temerrd ile ilgili getirilen hkmlerin tketici lehine ve aleyhine olanlarn bildirimizde tespit ettik. ncelikle tketici lehine olan hkmler zerinde durmak istiyoruz. Bunlardan birincisi, tketici kredilerinde olmayan fakat TKHK m.10/B-4 hkmnde yer alan, tketicinin demelerde temerrde dmesi halinde be gn iinde konut finansman kuruluunun iadeli posta yoluyla bildirimde bulunmas kuraldr. Bu kuraln ngrlmesi, tketicinin korunmas bakmndan yerinde bir dzenleme olmutur. kinci dzenleme, TKHK m. 10/B- f.15, (i) bendinde yer alan ve tketici kredilerindeki dzenlemeye paralel olarak, gecikme faizi oranna yzde otuz snrnn getirilmesi tketicinin korunmas bakmndan ok yararl olmutur. Bu dzenleme, zellikle uygulamadaki faiz oranlar yznden madur olan tketiciler dnldnde son derece isabetlidir. nc dzenleme, muacceliyet koulunun snrlanmas veya dier bir deyile ileri srlebilmesinin baland artlar belirleyen TKHK m. 10/B-5 hkmdr. Bu hkme gre, konut finansman kuruluunun en az bir aylk sre vererek muacceliyet uyarsnda bulunmasnn ngrlmesi, tketici kredileri ile paralel bir hkm olarak dikkat ekmektedir. Anlan hkmde, tketici kredileri iin bir hafta olan deme sresinin ipotekli konut finansman kredileri iin bir aya karlmas, tketicinin korunmas bakmndan isabetli olmutur. Drdnc dzenleme, TKHK m. 10/B f. III c.2de yer alan ve konut finansman szlemesinde yer alan artlarn tketici aleyhine deitirile-

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 365 meyeceini ngren hkmdr. Tketici kredilerinde de var olan bu hkm, tketiciler lehine getirilmi yerinde bir hkmdr. Bylece szleme balangcnda sabit faizli olarak yaplan konut finansman szlemesi, sonradan konut finansman kuruluu tarafndan tek tarafl olarak deiken faize evrilemeyecektir. Bu balamda, TKHK 10/B maddesinin 12.fkrasnda, sabit oranl szlemelerde, orann her iki tarafn rzas dnda deitirilemeyecei kabul edilmitir. imdi de tketici aleyhindeki dzenlemeler zerinde durmak istiyoruz. Bunlardan birincisi, TKHK m.10/B hkm kapsamnda karlan Konut Finansman Kurulularnca verilecek Szleme ncesi Bilgi Formu Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelikte, bilgi formunda yer almas gereken hususlara ilikindir. Bilgi formunda yer almas gereken hususlarda baz nemli eksiklikler gze arpmaktadr. Bu bilgiler arasnda, zellikle tketicinin temerrd sonrasnda konutun sat aamasnda, tketici aleyhine hkmlere yer verilmemi olmas nemli bir eksikliktir. Bu bilgilerin kapsamna, temerrt halinde konutun sat koullarna, dolaysyla tketici aleyhine olan hkmlere dahil bilgiler de dahil edilmeli ve bylece tketicinin yanl ve eksik bilgilendirilmesi nlenmelidir. Tketici aleyhine olan ikinci dzenleme, TKHK m.10/B f.13 ve 14de hkme balanan ve faiz orannn sabit olarak belirlendii durumlarda, finansman kuruluuna erken denen tutarn yzde ikisini gememek zere erken deme creti talep etme hakk tannmasdr. Bu hkm tketici iin adeta bir ceza niteliindedir. Ayrca, tketici kredileri bakmndan erken deme halinde faiz indirimini dzenleyen TKHK m.10 f.3 hkmnde finansman kuruluuna denmesi gereken bir erken deme cretinden sz edilmedii grlmektedir. yleyse, tketicinin, finansman kuruluuna yapt erken deme nedeniyle bu ekilde bir erken deme creti vermek zorunda olmas da tketici aleyhine olan bir hkmdr. Kanaatimizce, TKHK m.10/Bde dzenlenen konut finansman szlemeleri ve dolaysyla ipotekli konut finansman kredisi bakmndan da tketiciye byle bir erken deme creti ykmll yklenmemesi gerekirdi, bu konuda getirilen cret deme ykmll isabetsiz olmutur.

366 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
ADIGZEL, Burak (2008), potekli Sermaye Piyasas Aralar, Beta Basm Yaym Datm, stanbul . AKPEK, ebnem (1999), Trk Hukuku ve Mukayeseli Hukuk Asndan Tketici Kredisi, Sekin Yaynevi, Ankara. ALPTRK, Ercan (2007), Soru ve Cevaplaryla Mortgage Sistemi (Tutsat), Yaklam Yaynclk, Ankara. ALTOP, Atill (1990), zellikle Tanr Yatrm Mallarna likin Finansal Kiralama (Leasing) Szlemesi, Ankara. ASLAN, Ylmaz (2006), Tketici Hukuku, 3. Bask, Ekin Kitabevi, Bursa. AYDODU, Murat (2007), Konut Finansman Sistemi ve Szlemelerinin Tketici Hukukuna Etkileri, Prof. Dr. nal Narmanloluna Armaan, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.9, zel Say (553 632), zmir. ELKOLU, Cengiz Topel (2007), Konut Finansman Kanununun Leasing Szlemesi zerindeki Etki ve Sonular, stanbul Barosu Dergisi, S: 2007 /4, C.81 (2014 vd.). DE FREITAS, J. D. / WARD, S. / GREWAL, B. S. (1987), Business Law, London. DRCAN, Gkhan (2007), Kiracnn Finansal Kiralama Bedelini demede Temerrde Dmesi ve Bunun Hukuki Sonular, Prof. Dr. Ergon A. etingil ve Prof. Dr. Rayegn Kendere 50. Birlikte alma Yl Armaan, (490 517), stanbul. DOBSON, Paul / SCHMTTHOFF Clive M. (1991), Charlesworths Business Law, Fifteenth Edition, Sweet and Maxwell, London. DOANAY, SMAL (1993), Ticari Alm Satm Akdi ve Nevileri, Adalet Matbaaclk, Ankara. DORU, Halil (2007), Menkul Kymetletirme Mortgage, Genel ve Hukuki Esaslar, stanbul. EREN, Fikret (2008), Borlar Hukuku Genel Hkmler, 10. Bas, Beta Basm Yaym Datm, stanbul. ER, Hayati (2008), Bireysel Krediler Kapsamnda potekli Konut Kredileri ve levsellik Koullar, Arkan Basm Yaym Datm, stanbul.

potekli Konut Kredisi Kullanan Tketicinin Temerrd 367 GEZDER, mit (1998), Tketici Kredisi Szlemeleri, Beta Basm Yaym Datm, stanbul. GRMM, Andreas (1993), Das neue Verbraucherkreditgesetz, Mnchen. HELVACI, Mehmet (2000), Borlar ve Ticaret Kanunu Bakmndan Para Borlarnda Faiz Kavram, Beta Yaym Datm, stanbul. NAL, Tamer (2005), Aklamal ve tihatl Tketici Kredileri ve Tketici Kredisi Szlemeleri, svire Hukuku Fransz Hukuku ve Avrupa Birlii Konseyi Ynergeleri Inda, 2. Bas, Kazanc Kitap Ticaret, stanbul. NCEOLU, Murat (1998), Taksitle Satmlarda Tketicinin Korunmas, Beta Basm Yaym Datm, stanbul. KILIOLU, Ahmet (2008), Borlar Hukuku Genel Hkmler, 10. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara. KOAK, Duygu (2007), Konut Finansman Kanunu ncesi ve Sonras Mortgage, Trk Uzun Vadeli Konut Finansman Sisteminde Varla Dayal Menkul Kymetlerin Rol, Beta Basm Yaym Datm, stanbul. KTEL, Argun (1991), Karlatrmal Hukuk ve Trk Hukukunda Finansal Kiralama (Leasing Szlemeleri), Kazanc Kitap Ticaret, stanbul. METZ, Rainer (1999), Verbraucherkreditgesetz, Kommentar, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden Baden. NAZLIOLU, Gltekin (1996), Aklamal ve tihatl Finansal Kiralama Kanunu, Sim Matbaaclk, Ankara. OUZMAN, M. Kemal / Z, Turgut (2009), Borlar Hukuku Genel Hkmler, Vedat Kitaplk, stanbul. OY, Osman (2007), Trkiyede Mortgage Uygulamas, Konut Finansman Sistemi ve Ana Hatlar le Gayrimenkul Mevzuat, Beta Basm Yaym Datm, stanbul. OZANOLU, Hasan (1999), Tketicinin Korunmas Asndan Taksitle Satm Szlemesi, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits Yayn, Ankara. NAL, Yldrm Beyazt / TOPALOLU, Mustafa (2007), potekli Konut Finansman ve Hukuku, Mortgage (Tutsat), Karahan Kitabevi, Adana. REFORM OF THE LAW ON CONSUMER CREDIT (1975), Department of Trade and Industry, London.

368 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu RESOLU, Seza (2007), Konut Edinme Amal Konut Finansman Szlemeleri ve Uygulama Sorunlar, Bankaclar Dergisi, S. 2007 / 61 (75 vd.). RESOLU, Seza (2008), Konut Kredisi Konut Finansman ve Uygulama Sorunlar, Prof. Dr. Turgut Akntrke Armaan (319 332), Beta Basm Yaym Datm, stanbul. SCHOLZ, Franz Josef (1992), Verbraucherkreditvertrge, (Geldkredite, Abzahlungskauf, finanziertes Abzahlungsgeschft, Finanzierungsleasing, Kreditvermittlung u.a), 2. Auflage, Mnchen: Beck. TOPALOLU, Mustafa (2006), ABD Mortgage Uygulamas ve potekli Konut Finansmanna likin Kanun Tasarsnn Deerlendirilmesi, Prof.Dr.Fikret Erene Aramaan (843 -876), Yetkin Yaynlar, Ankara. TOPALOLU, Mustafa (2007 a), potee Dayal ve potek Teminatl Menkul Kymetler, Karahan Kitabevi, Adana. TOPALOLU, Mustafa (2007 b), Yeni Trk Tutsat (Mortgage) Kanununa Genel Bir Bak, Terazi Hukuk Dergisi, Yl: 2, Say: 9, Mays 2007 (35 45), Sekin Yaynclk, Ankara. YALINER, Krat (2006), potek Karl Menkulletirilmi Krediler, Gazi Kitabevi, Ankara. YAVUZ, Nihat (2007), retinin ve Uygulamann Inda Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun erhi, Kartal Yaynevi, Ankara. ZEVKLLER, Aydn / AYDODU, Murat (2004), Tketicinin Korunmas Hukuku, Aklamal Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun, 3.Bas, Sekin Yaynevi, Ankara.

KENTSEL RANT, MAR PLANLARI VE SYASAL YOZLAMA

Mithat Arman KARASU

mar planlar, yzlerce plan kararndan oluan ve bu kararlarn tmn tek bir yasal belge zerinde btnletiren dzenleyici birer idari ilemdir (nal, 2003: 81). mar plan kararlar kentteki arazi paralarn eitli kullanmlara tahsis ederek yeni fiili durumlar ve haklar yaratr. Bylelikle teknik almann rn olan plan, hukuki nitelie sahip bir ilem olur (Gk, 1983: 1). mar planlarnn hukuken balayc nitelii onlar hem kentsel rant konusunda hem de mlkiyet haklar konusunda belirleyici hale getirmektedir. mar planlar kentin hangi blgelerinin gelieceine karar verdii gibi; kentin sosyal, kltrel ve ekonomik faaliyetlerinin nerede, nasl ve ne lde yaplaca sorularna da yant verir. Tm bu sre nemli bir rant yaratr. Bu rantn blm ise, imar planlarna siyasal bir boyut kazandrr. Merkezi ve yerel kar gruplarn oluturan; siyasi parti temsilcileri, emlaklar, mteahhitler, arsa ve yap sahipleri, arsa speklatrleri, kamu grevlileri, sivil toplum rgtleri karlkl ilikilerin oluturduu bir a ierisinde, karar alma mekanizmalarna dhil olmakta, nfuzlar orannda ranttan pay almaktadrlar. Bu karmak siyasal sre, ou zaman, siyasal yozlamaya yol amaktadr. mar uygulamalar srasnda yaanan bu siyasal yozlama bildirinin konusunu oluturmaktadr. Bildiri kapsamnda, siyasal yozlama ve bu yozlamann imar boyutu zerinde durulacaktr. lk blmde, siyasal yozlama konusunda genel bir ereve izilecek, yozlamann nedenleri ele alnacaktr. kinci blmde, siyasal yozlama ile imar planlar arasndaki balant ortaya konulacaktr. zellikle 1980 sonras lkemizde giderek derinlik kazanan siyasal yozlamann geldii bu noktada, imar planlarnn yaratt rantn yozlamaya olan etkisi ele alnacaktr. nc blmde, imar uygulamas srasnda yaanan siyasal yozlamann boyutlar rneklerle incelenecektir. Bildiri, genel bir deerlendirmeyle sonulanacaktr.

Harran niversitesi ..B.F. Kamu Ynetimi

370 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Bildirinin amac yalnzca siyasal yozlamay ele almak deildir. Bildiride, siyasal yozlamann nedenleri, yozlamay douran corafya ve bu durumun siyasal, sosyal ve ekonomik arka planna dikkat ekilecektir. Siyasal yozlama, toplumsal olaylarn nedeni deil sonucudur. Dolaysyla, yalnzca siyasal yozlamay tanmlamak yerine yozlamann toplumsal kkenlerine inmek daha doru olacaktr. Giderek toplumumuzun her kesimine yaylan yozlama kltr, siyasal yozlamann tesine geerek; kltrel, ekonomik ve ahlaki yozlama halini almtr. Bildiri kapsamnda imar yolsuzluklarnn ele alnyor olmas, toplumda giderek yaygnlk kazanan yozlama kltrnn de anlalmas bakmndan bir fikir verecektir.

1 SYASAL YOZLAMANIN MAR BOYUTU VE YOZLAMANIN NEDENLER

Siyasal yozlama en geni anlamda, siyasal karar alma mekanizmasnda rol alan aktrlerin (semenler, politikaclar, brokratlar, kar ve bask gruplar) zel kar salama gayesiyle toplumda mevcut hukuki, dini, ahlaki ve kltrel normlar ihlal edici davran ve eylemlerde bulunmas olarak tarif edilebilir. Siyasal yozlama; rvet, irtikp, zimmet, iltimas, nepotizm (akraba kayrmaclk), kronizm (e-dost kayrmaclk), patronaj (siyasal kayrmaclk), oy ticareti, rant kollama, kamu srlarn szdrma, gnl yapma, ar vaatte bulunma, yalan, ar bilgi verme biimlerinde ortaya kabilir (Aktan, 2001: 56). Siyasal yozlama, olumsuz dsallk yayan bir tr kamusal ktlk olarak deerlendirilebilir. Dnya Bankas siyasal yozlamay, kamu yetkisinin zel kar amal olarak ktye kullanlmas olarak tanmlamaktadr (Karaka vd., 2009: 3). Baka bir deyile, siyasal yozlama, siyasi erki elinde tutanlarn, bu erkin salad ve kamu tarafndan kendisine verilen yetki ve sorumluluklar, kamu yarar dnda, kendisi, yaknlar, evresi ya da toplumun belli bir zmresi iin menfaat karl kullanmasdr. Oysaki kamu grevlilerinin sahip olduu yetkiler toplumun geliimi ve refah iindir. Kamu grevlilerinin sahip olduu yetkileri kiisel karlar iin kullanmas siyasal yozlamann nedenlerinin banda gelmektedir. Yolsuzluk ve yozlama insan unsuru ile dorudan ilgilidir. Kamu ynetiminin tmne hakim olmak mmkn olmayaca iin kamu grevlilerinin bireysel gayretleri ve davranlar byk nem kazanmaktadr. Kamu

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 371 grevlilerinin ahlaki deerlere sahip oluu, bu deerlere kar toplumun bak as siyasal yozlama konusunda belirleyicidir. Birey ahlaki deerleri ancak iinde yaad toplumda, yakn evresinde ve ailesinde edinebilmektedir. Bu ortamda ahlaki deerlerin geri plana dmesi durumunda, bireyin kiisel geliim srecinde, kendi kendisini denetlemesini salayacak olan ahlaki deerleri edinmesi zorlaacaktr. Hukukun ve ahlaki deerlerin hie sayld toplumlarn, ayn zamanda, siyasal yozlamann en derinden hissedildii toplumlar olmas artc deildir. Ahlak bilinci, yaayan bir ahlakllk iin ilk arttr. Birey ancak bu bilinten beslenebilir, ahlaki deerler edinebilir. Ahlak ve hak zerine ina edilmemi bir toplumda bireyin ahlakl kalmas beklenemez. Bu toplumda hukuki dzenlemelerin kaynan oluturan ahlaki deerler olmad iin hukuk da ayakta kalamaz, gerei gibi ileyemez (Poyraz, 2006: 17). rnein siyasal yozlamann toplumumuzda kabul grmesiyle birlikte, 1980 ncesi ayplanan rvet, kamu grevlisinin hakk olarak grlmeye balanm, kimi kesimlerce rveti almama davran ayplanr hale gelmitir. Kukusuz bu durum toplumsal ahlak deerlerinin deimesinin bir sonucudur. Siyasal yozlamann bir dier nedeni salksz kentlemedir. zellikle imar uygulamalar srasnda yaanan siyasal yozlamada salksz kentleme temel belirleyicidir. ge dayanan salksz kentleme iki ekilde siyasal yozlamaya kaynaklk etmektedir. Bunlardan ilki, gn arsaya olan talebi artrmasdr. Bu youn talep karsnda arsa fiyatlar ykselmektedir. Arsa fiyatlarndaki bu ar ykseli, kentsel ranta dayal siyasal blm srecini hem geniletmekte hem de payn bykl orannda hukuki zeminden uzaklalmasna neden olmaktadr. Kentsel rantn blm srecinde, politikaclar ile ya mafya tr kiiler ya da rgtler veya st gelir gruplar arasnda yasa d ittifaklar ortaya kmaktadr (Kongar, 1998: 563). Salksz kentlemenin siyasal yozlamaya kaynaklk ettii ikinci nokta, neden olduu kltrel yapnn hem siyasal poplizm hem de patronaj ilikiler iin uygun bir ortam yaratmasdr. Gecekondu kltr olarak da nitelendirilebilecek bu kltrel yap ierisinde toplumumuzun eskiden edindii kimi davran biimleri, moderniteye inat, biim deitirerek devam etmektedir.

372 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Osmanldan miras kalan pederahi ynetim anlay, kente gle birlikte, yerini patronaj ilikilere dayal siyasal poplizmle desteklenen bugnk yapya brakmtr (Ataman vd., 2001: 20/ Adaman ve arkolu, 2000: 26/ Aktan, 2001: 34). 1950lere kadar devam eden toplumu dntrme sreci ok partili hayata geile birlikte durma noktasna gelmi, planl kentlemeden ve aydnlanmac bilimsel bak asndan vazgeilmitir. ok partili hayata geile birlikte, lkemizde siyasal poplizm hastal balamtr. Siyasal poplizm gerek iktidara kolayca ulamann gerekse uzun sre iktidarda kalmann yegne yolu haline gelmitir. lkemizde siyasal yozlamann en geni biiminin siyasal poplizm olduuna kuku yoktur. zellikle kentler dnldnde; imar aflar, slah imar planlar, imar planlarnn ska deitirilmesi, kaak yaplama, orman alanlarnn talan edilmesi, hazine arazilerinin sat, ky alanlarnn turizm ad altnda yok edilmesi vb. imar uygulamalarnda grlen usulszlk ve yanllarn balca nedeni siyasal poplizmdir. Siyasal poplizm alabildiine yaygnlk kazand bu ortamda patronaj ilikiler de yaygnlamakta, derinlik kazanmaktadr. Gle birlikte kente yeni gelenler oluturulan tampon mekanizmalar sayesinde himaye grmekte i bulma, ev yapma, bor alma vb. konularda hemehri ya da akrabalarndan destek grmektedir. Bu destek, bir sre sonra siyasal bir nitelik kazanmakta, gecekondu yapmna gz yumma, gecekondu blgesine altyap getirme, tandklar ie sokma vb. deiik biimlerde devam etmektedir. Kente yeni gelenler iin siyaset, kendini topluma kabul ettirmenin nemli bir aracdr (Karpat, 2003: 82). Bunun bilincinde olan yeni kentliler, yerleik kentlilerin aksine siyasete youn ilgi gstermekte, oy kullanmaktan aday olmaya kadar her alanda yerleik kentlilere gre siyasete daha aktif bir biimde katlmaktadr. Gecekondu mahallelerinin rgtlenmi halde hareket ettikleri, olduka bilinli bir biimde davranarak, devlete ve yerel ynetimlere bask yapp, eitli hizmetleri birlikte talep ettikleri gzlenmektedir (Ayata, 1990: 89). Bylece, kente yeni gelenler, kentle btnleme gerei bile duymadan, oy karlnda hem her konuda himaye edilmekte hem de zaman geldiinde kentsel ranttan pay almaktadr. Patron ve adam arasndaki kar ilikisi karlkl uzla ierisinde devam etmektedir. Gnmz Trkiyesinde halkn patronaj sistemiyle uyum ierisinde olduu ve bu sistemin gereklerini iselletirmi bir yaam srd g-

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 373 rlmektedir. Halk bu sistemin ortadan kaldrlmasna ynelik reform taleplerine itibar etmemekte, bir biimde menfaatlendii sistemin yaamas ynnde sessiz bir olur vermektedir (Adaman ve arkolu, 2000: 166). Tarikat, cemaat ya da hemehri dernekleri araclyla srdrlen patronaj ilikiler yeniden kendisini retmekte, kentsel ranttan beslenen sistem hem siyasal yozlamaya neden olmakta hem de modern anlamda kentli kimliinin ve kent yaamnn olumasn engellemektedir. Patronaj ilikilerin oluturduu gecekondu kltr giderek toplumsal ahlak deerlerini deitirmekte, bireyin i denetimini salayacak ahlaki deerleri edinmesini gletiren bir iklim yaratmaktadr. Patronaj ilikiler siyasal yozlamay artrd gibi, toplumda hukuksuzlua ve yozlamaya doru bir dnme neden olmaktadr. Bu dnmden belediye meclisleri de etkilenmektedir. zellikle 1980den sonra belediye meclisleri tmyle patronaj ilikilerin biimlendirdii, belediyecilikteki toplumsal kayglarn geri plana itildii kurumlar haline gelmitir. Yerel iktidarn yapsndaki deiimleri inceleyen almasnda Varol, Bandrma Belediye Meclisinin yelerinin mesleklerini 1970 ncesi ve sonras olarak karlatrmaktadr. Buna gre, 1970 ncesi belediye meclislerinde yer alan avukat, doktor, mhendis, retmen, asker, muhasebeci vb. meslek sahiplerinin giderek etkinliini yitirdiini, buna karn, mimar-mhendis, emlak, mali danman ve sigortaclarn giderek daha etkin hale geldiklerini belirtmektedir. Bu veriler nda Varol siyasetin esnaflatn, siyasetin ticari amalarla yapldn vurgulamaktadr (Varol, 1989: 139). 2002 ylnda Ankara Keiren Belediye Meclisinde meslek dalmna bakldnda mteahhit ve taeronlarn % 21,9 ile en byk meslek grubunu oluturduklar, inaat ile ilgili ilerle uraanlarn orannn ise % 37,5e ulat grlmektedir (Kurtolu, 2004: 123). zmir Bykehir Belediye Meclisinde inaat iiyle ilgili mesleklerde yer alan ye saysnn toplam ye saysna oran % 36y bulmaktadr (Sosyoloji Dernei, 1997: 467). Giderek esnaflaan belediye meclisleri hizmet alan deil hizmet reten gruplarn denetimine gemi bulunmaktadr. Gnmzde imar planlar Kongarn deyimiyle; servetin yeniden datlmas iin bir ara olarak kullanlmaktadr (1998: 568). Belediyeler ise bu srecin iinde birer rant datcs konumundadr. Belediyelerin bu konumu, belediye karar organlarn kar evreleri iin vazgeilmez hale getirmektedir.

374 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Btn bu yaananlar kresellemenin getirdii belediye hizmetlerinin zel sektre almas ve ynetiim syleminden ayr tutmak mmkn deildir. Ynetiim ad altnda belediye meclislerinde sermayenin egemen hale gelmesi, rant datc konumundaki meclislerde siyasal yozlamay tetiklemektedir. zellikle neo-liberal politikalarn uygulanmaya balamasyla birlikte, belediyelerin gelir getirici altyap ve imar yatrmlar sermaye iin yeni frsatlar sunmaktadr. 1970li yllarda kamusal bir hizmet olarak grlen ime suyu, kanalizasyon, atk su vb. altyap yatrmlar gnmzde zel sektr iin yeni cazip yatrm alanlar haline gelmitir. Benzer bir biimde, gayrimenkul sektr de bu srecin iindedir. zellikle son dnemde neredeyse her ilde balayan kentsel dnm projeleri, TOKnin prestij projeleri, ard ardna ykselen gkdelenler ve rezidanslar sermayenin gayrimenkul sektrndeki yatrmlarnn ulat boyutlar gstermektedir. Sermayenin gayrimenkul sektrnde arln giderek artrmas, zellikle byk ehirlerde imar planlarnda yaanan usulszlklerin artacann bir habercisidir. nk yaanan bu srete kentlerin kullanm deeri deil, deiim deeri n plana kmakta, rant kentsel gelimede temel belirleyici haline gelmektedir. Bu durumda kentsel yaam kalitesi azalmakta, evresel deerler geri plana itilmekte, srdrlebilir kentsel kalknma sekteye uramakta ve kentteki siyasal ve toplumsal yozlama yaygnlk kazanmaktadr.

2 MAR PLANLARININ RANT BOYUTU VE SYASAL YOZLAMA

mar plan, halkn saln korumak, toplumsal, ekonomik ve kltrel gereksinimlerini, iyi yaama dzenini, alma koullarn ve gvenliini salamak amacyla lke, blge ve kent verilerine dayanlarak oturma, alma, dinlenme ve ulam gibi kentsel ilevler arasnda denge kurup, eldeki ve salanabilecek olanaklar lsnde en iyi zm yollarn bulmak iin, varsa parsel durumu da belirtilen haritalar zerinde toprak paralarnn kullanm biimlerini ve balca blge tiplerini gsteren, hukuki deeri olan onaylanm belgedir (Kele, 1998: 47). mar planlaryla kentin yaplamasna bir dzen getirilmekte arsann ebad, alaca ekil, inaat sahasnn yola gidip gitmeyecei ve gidecekse zayiat miktar; komu parselle tevhit veya ifraz edilip edilmeyecei, yapnn ayrk veya yanak olup olmayaca, irtifak, kat adedi, derinlik

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 375 ve kntlar, aralarnda braklacak mesafeler, arsaya nazaran yap sahas, cephe hatt ve uzunluu belirlenmektedir (Erkn, 1999: 7). mar planlaryla getirilen tm bu snrlamalar dorudan mlkiyet hakk zerinde sonular dourmaktadr. Bu durum planlama srecini siyasallatrmakta, plan, snflar aras gelir blmnde nemli bir aktr haline getirmektedir. 1970li yllardan balayarak, zellikle Marksist kuram planlamann yalnzca teknik bir i olarak alglanamayacan belirterek: a) Kapitalist devletin denetim ilevine, b)planlama kuramnn ideolojik bir ereve olduuna dikkat ekmitir. Planlamann toplumsal g yapsn yanstt, bu nedenle snfsal bir nitelii olduu vurgulanmtr (Gnay, 1998: 64). Harveyin deyimiyle, imar planlar sosyal adalet, snflar aras denge ve kentin iktisadi ve sosyal geliimi ile yakndan ilgilidir. Plan zerinde yaplacak bir deiiklik kent iinde i frsatlarnn yer deitirmesine, bir blgenin kolaylkla gzden dmesine ya da gzde bir yer haline gelmesine, ulam sistemi ve buna bal olarak konutlarn konumunun farkllamasna, istihdam ve kent ekonomisinin yaratt deerin paylamnn yeniden dzenlenmesine neden olabilmektedir (Harvey, 2003: 6163). Planlama sistemi yapt her harekette yeni kazanan ve kaybedenler ortaya karr. zellikle mlk sahiplerinin konumu dnldnde kentte yaplacak planlama almalar, kaynak dalmna karar verilmesi anlamna gelecektir (Campbell ve Marshall, 2000: 297). Bir arazinin, rant yaratan kentsel bir arsaya dnmesi, ancak, imar hakkn elde etmesi ve buna bal olarak altyap imkanlarna kavumasyla mmkndr. Baka bir deyile, arsa rantnn oluumu tamamen imar kararlar ve uygulamalarna baldr. Arsa herhangi bir toprak paras deildir. Toprak olmasnn tesinde zellie sahiptir. Kent iinde bir yere sahiptir, altyap ile donatlmtr ve imar plan ile hakknda bir karar verilerek stnde ne tr kullanlarn yer alaca belirlenmitir. Herhangi bir toprak parasnn kentsel arsa niteliini kazanabilmesi iin bu niteliklerle donatlmas gerekir (Kele vd., 1999: 21). mar planlar ile kentsel rant karlkl etkileim iindedir. Kentin gelimesi ve artan arsa talebi, kentin yaknnda yer alan arazilerin imara dhil edilmesine neden olur. Bu durum kentsel rantn oluumuna kaynaklk eder. mar planlarnn kentsel rant zerindeki bu belirleyici rol, imar uygulamalar srasnda, imar planlarnn sklkla deitirilmesine

376 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ya da gerei gibi uygulanmamasna neden olmaktadr. Baka bir deyile, kentsel rant imar planlarnn kar evrelerince ynlendirilmesine yol amaktadr. Bu ynlendirme ou zaman ahlaki ve hukuki kurallar hie saylarak yaplmaktadr. Kentsel rant yasa d eylemleri beraberinde getirmektedir. Ranta, baka bir deyile, haksz kazanca ortak olmak isteyenler yasa d yollar kullanmakta bir saknca grmemektedir. Hara almak, bakasnn arsasn parselleyip satmak, kar amal su rgt kurmak, rvet, grevi ktye kullanmak, bilgi szdrmak vb. hukuken su olan eylemler kentsel ranttan pay almak amacyla sklkla kullanlmaktadr. Tm bu yaplanlar siyasal yozlamaya neden olmaktadr. Kimi zaman rant kollama, kimi zaman akraba kayrmacl (nepotizm) ya da e-dost kayrmacl (kronizm) biiminde karmza kan siyasal yozlamann temel amac kentsel rant azami dzeye karmaktr. Bu rantn artrlmas biiminde olabilecei gibi, mevcut rantn belli bir kar grubunca paylam biiminde de olabilmektedir. Benzer bir biimde, gnl yapma imar uygulamalarnda ska karlalan bir yozlama biimidir. Gnl almak amacyla mevcut imar planlar deitirildii gibi, imar planlarnn yapm aamasnda, kentbilim ve planlama ilkeleri gzard edilerek, kent normalde ilerlemesi gereken dorultudan ayrlabilmekte, yeil alan, kltrel ve sosyal alanlar konut ya da ticaret alanlarna dntrlmekte, gereksiz kamulatrma kararlar alnabilmektedir. mar uygulamalar srasnda yaanan bir dier siyasal yozlama rnei oy avcldr. Bu durumda siyasal iktidar rant toplumun belli bir kesimi arasnda bltrmektedir. Yaplan bu blm toplumun dier kesimlerinin haklar gasp edilerek yaplmaktadr. Bunun en yaygn biimi imar affdr. Hukuka ve plana sadk kalarak kirada oturan binlerce insan varken, birileri hukuku ve plan hie sayarak, kendisine ait olmayan bir arsay igal etmekte, stelik bu igal sonucunda ceza almak yerine kazan elde etmektedir. Bu durumda igalci olmayanlar, hukuka bal kalan insanlar cezalandrlmaktadr. Siyasal iktidarlar ise bu hakszl dzeltmek yerine, oy almak uruna, hukuksuzlua gz yummakta, hukuk d bu uygulamay dllendirmektedirler. mar planlar zerinden yrtlen en yaygn siyasal yozlama biimi ise siyasal poplizmdir. Siyasal poplizm uruna kentler talan edilmekte, ky ve orman alanlar yamalanmakta, kamu arsalar igal edil-

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 377 mektedir. Kamu kaynaklar kullanlarak yaratlan kentsel rant vergi d tutulmaktadr. Siyasal poplizmin yaratt en kt sonu ise, hukuk d bir kentsel yaamn toplum tarafndan kabul grr hale gelmesidir. Bu durum, hem toplumda hukuka olan inancn azalmasna neden olmakta hem de imar planlarnn uygulanmas iin gereken siyasi iradenin olumasn engellemektedir. Siyasal poplizmin yaygnlk kazanmas sonucunda siyasal iktidarlar geri dn mmkn olmayan bir yola girmektedir. Bir siyasi parti iktidara geldikten sonra siyasal poplizmden vazgemek istese bile, siyasal poplizmi devam ettirmek zorunda kalmaktadr. lkemizde imar planlarn doru biimde uygulamaya alan kimi belediye bakanlarnn silahl saldrya uram olmas, bize siyasal poplizmin kendisini yeniden rettiini aka gstermektedir. Siyasal yozlamann imar uygulamalarnda giderek artmas, imar planlarnn yapm srecinin siyasal boyutunun giderek arlk kazanmasnn bir sonucudur. Eskiden deer yarglarndan bamsz, tarafsz, apolitik teknik bir faaliyet olarak grlen imar planlar, gnmzde siyasal bir faaliyet olarak grlmektedir. ehir planlamas artk siyasal ve ahlaki tercihlerde bulunmay gerektiren bir meslek olarak tanmlanmaktr (Demirci, Mustafa, 2009). Bu bakmdan planlamann dayand ahlaki deerlerin ortaya konulmas gerekmektedir. Bu durumda hem plancnn hem de plann tarifinin yaplmas, ahlaki deer yarglar iinde biimlendirilmesi, iyi plan ile kt plann farknn ortaya konmas bir zorunluluk haline gelmektedir. Oluan bu zorunluluk karsnda kimi lkelerde meslek etiine ilikin etik kodlar yaynlanmaktadr. Doruluk, drstlk, tarafszlk, kamuya kar sorumluluk vb. deerlerden oluan meslek etii kodlarnn gerekten etkili olduunu sylemek mmkn deildir (Demirci, Mustafa, 2009). Giderek siyasallaan imar planlar karsnda etik kodlarn ve deerlerin ancak moral anlamda yaptrm olacaktr. mar planlama srecinin gerek anlamda ahlaki hale gelmesi ancak halkn etkin katlm, kentsel rantn vergilendirilmesi, mlkiyet haklarnn snrlandrlmas, toplumun istemlerinin sermayenin istemlerinin nne gemesiyle mmkndr.

378 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

3 MAR UYGULAMALARI BALAMINDA YAANAN SYASAL YOZLAMANIN BOYUTLARI

lkemizde imar planlarnn bir rant arac olarak kullanlmas kentsel rant gerek ekonomide gerekse siyasette belirleyici hale getirmitir. Kentsel rantn ekonomi iinde bykl % 45-50lere ulamaktadr. stanbulda arsa speklasyonundan salanan gelir Trkiye btesiyle karlatrlabilecek boyutlardadr. 20012008 yllar arasnda stanbulda arsa fiyatlar 7 ila 20 kat arasnda art gstermitir. Ayn dnemde enflasyon 3,5 kat, altn fiyatlar 7 kat artmtr. Baka bir deyile, stanbulda arsa rant, altndan kat daha fazla gelir getirmitir. Ayn dnemde, stanbulda ev fiyatlar; irinevlerde 19 kat, Maltepe, Kartaltepe ve Suadiyede 1516 kat art gstermitir. 2005-2008 yllar arasnda stanbulda ofis kiralarnn art oran % 120dir (istanbulsmmmodasi.org.tr, 15.2.2008). Kentsel rantn bu boyutlara ulamas, onu hem merkezi hem de yerel siyasal sistemin odana yerletirmitir. ster imar aflarnda olduu gibi toplumsal ister kimi siyasetilere ait kaak yaplarn gz ard edilmesinde olduu gibi bireysel nitelikte olsun kentsel rant siyasal sistemi tmyle denetlemektedir. Saner bu sistemin aktrlerini drt balk altnda toplamaktadr (Saner, 2001: 19). Buna gre: Birinci grup, yamay bizzat yapan, dorudan gerekletirenlerdir. Bu gruptakiler, kimi zaman masum gecekonducu, otopark, barakada i yapan esnaf olarak, kimi zaman irket, dernek, vakf, kooperatif gibi yasal kimlikli kurulular olarak karmza kmaktadr. kinci grup, mafyadr. Bazen yamay kendi yapmakta, yamaladklar yerleri kendileri iletmekte veya kiraya vermekte ya da satmakta, kimi zaman pay almakla yetinmektedir. Mafya yaln kimlii ile ortaya kabildii gibi, emlak, dernek yneticisi, hatta muhtar, belediye meclisi, il genel meclisi yesi gibi resmi sfatlarla da karmza kabilmektedir. nc grup, politikaclardan oluuyor. nk politikaclarn bilgisi ve istei dnda devlet malnn yamalanmas ufak tefek bireysel olaylar dnda neredeyse imknszdr. Bu grubun kimliini belirleyen asl unsur oy hesaplar ve parti karlardr. Oy almak, oyu daha da artrmak, ideolojik kkenleri glendirmek, partiye mali kaynak salamak amacyla her trl rantta sz yuman bu grup iin ama siyasal iktidar ele geirmektir.

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 379 Drdnc grup, politikaya bulam brokratlardr. Bunlar genellikle st dzey brokratlardr. Bu kiiler yetkili makama geldiinde artk politikac ile ibirlii iinde olmak zorundadr. nk o greve yeterlilii (liyakati) nedeniyle gelmediinden, ilevini yerine getirmedii anda geldii gibi gideceini de ok iyi bilmektedir. Brokrasinin bu kesiminde yer alanlarn asl ii, yamay klfna uydurmak, hatta gerekirse yamay planlamaktr. Gnmzde bu drt grubun farkl versiyonlarna ya da bu gruplarn rant iin yaptklar hukuksuz ve usulsz uygulamalara basn-yayn organlarnda rastlamak mmkndr. stanbul Bykehir Belediye Bakan halen kaak lojmanda oturmaktadr. Florya Atatrk Ormannda yer alan Bykehir Belediye Bakan ile 11 ile belediye bakannn oturduu lojmanlar; daha nce bir katl iken, kaak olarak kat eklenmi, iki ya da katl hale getirilmitir. Ancak ormanlk alanda yer alan lojmanlarda bu ekilde kat art yasaya aykrdr. Plan deiiklii 7 Haziran 2006 tarihinde stanbul Bykehir Belediye Bakan Kadir Topba tarafndan imzalanmtr. Kaak yaplamayla mcadele etmesi gereken belediye bakanlarnn kaak yaplarda oturmas dndrcdr (Milliyet, 30.6.2006). ktidar partisine mensup bir milletvekili imar mevzuatn hie sayarak inaat yapabilmektedir. stanbul Bykdere Caddesinde yaplan inaat, inaat ruhsat olmakszn balatlmtr. Olayn basna yansmasndan sonra zaten 10 kat tamamlanm olan 30 katl yap iin apar topar inaat ruhsat alnmtr. stelik inaatn bulunduu belediyenin bakannn konudan haberdar olduu ortaya kmtr (Milliyet, 23.9.2006). Toplam inaat alan 30 bin m2 olmas gereken yapnn inaat alan, sahibinin siyasi nfuzu sayesinde, 180 bin m2ye kartlmtr (Vatan, 24.01.2009). Gnmzde belediye meclisleri belli gruplarn elinde bir rant aracna dntrlmeye allmakta, yerel siyaset bu uurda yozlatrlmaktadr. Birok plan deiikliinin arkasnda siyasal poplizm ve yetkiyi ktye kullanma yatmaktadr. Babakann einin ortak olduu iddia edilen hastaneye usulsz ruhsat verilmekte, belediye bakan babasnn arsasnda art ngren imar plan deiikliini kendisi onaylayabilmektedir. Amasya Belediyesinde belediye bakan ve partili yandalarnn ihale ve imar yolsuzluu yaparak adeta bir saadet zinciri kurduu iddia edilmektedir (Milliyet, 4.6.2006).

380 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu stanbul ili Belediyesinde, Belediye Bakannn ruhsatsz yaplara rvet karl gz yumduu iddias basn-yayn organlarnda uzun zaman yer almtr. ili Belediyesi snrlar iinde imar planlarna aykr uygulamalara rvet karlnda izin verildii, Belediye Bakan ve alanlarca kanun ve ynetmeliklerin gzard edildii, kaak ve ruhsatsz yaplarn kimi zaman gstermelik olarak mhrlendii, daha sonra mhr fekkine gz yumulduu, ilgili mercilere gerekli su duyurularnn yaplmad, bu tr usulszlkler sayesinde, nemli bir rantn belediye yetkililerince paylald dile getirilmektedir (CHP, 2004: 25). Topluma davranlaryla rnek olmas gereken Maliye eski Bakannn stanbul atalcada sit alan iinde kaak villalar bulunmaktadr (CNNTrk, 30.1.2006). stelik villalarn kaak olduunun basna yansmasndan hemen sonra yaplan imar plan deiiklii ile villalar hukuken aklanm, Bakann yllardr ruhsat alamad parsele skdar Belediyesi, stanbul Bykehir Belediyesi ve 3 Nolu Tabiat Kltr Varlklar Koruma Blge Kurulunun kararyla inaat izni vermitir. Bu aklama eylemine itiraz eden iki Koruma Kurulu yesi srgn edilmitir. ster iktidar ister muhalefet partilerinden olsun parti yneticileri imar plan deiikliklerine araclk etmekte, bu araclk karlnda aka maddi kar ya da menfaat salamaktadr. AKP Genel Bakan Yardmcs Dili ile CHP Genel Bakan Yardmcs Sevigen olaylar bu durumun tipik rnekleridir.1 Laiklik, cumhuriyet, dinin toplum iindeki yeri vb. ulusal meselelerde uzlamakta sknt eken siyasi parti temsilcilerinin, i kentsel rantn paylam olunduunda, ayn vurdumduymazl gstermesi siyasal yozlamann partiler st bir nitelik kazandn, iktidar deise bile srecin durdurulmasnn zor olduunu gstermektedir. Ylardr devam ettirilen imar aflar, slah imar planlar, 2B arazilerinin satlmaya allmas, zelletirme ad altnda kamu arsalarnn talan edilmesi, turizm iin kylarn ve evresel deerlerin yok edilmesi, son dnem yaygnlk kazanan kentsel dnm projeleri imar usulszlklerinin geldii toplumsal boyutu ortaya koymaktadr. Af-oy-rant geninde dnen dzen ierisinde imar planlar, bir rant datma aracna
AKP Genel Bakan Yardmcs aban Dili, stanbul Silivride bir arsann satndan 1 milyon ABD Dolar para ald iddias zerine partisindeki grevinden istifa etmek zorunda kalmtr (Milliyet, 02.09.2008). CHP Genel Bakan Yardmcs Mehmet Sevigenin stanbul Beiktada bir arsa satna araclk ettii, bu sat karlnda menfaat salad iddia edilmitir. ddialar zerine Sevigen partisindeki grevinden istifa etmitir (Milliyet, 20.02.2009).
1

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 381 indirgenmitir. Plan denince akla imar hakk, kat artnn geldii, kentsel ranttan pay alarak ke dnme anlaynn iten ie toplum bilincine iledii bu dzende plan kavramna sayg duyulmad gibi, salkl kentlemeden sz etmekte mmkn deildir. Hkmetler kentsel rant artna engel olmak yerine nayak olmakta, hatta pay almaktadr. Bursadaki Cargill fabrikas iin zel yasal dzenlemenin yaplmas, stanbuldaki Gkkafes iin yaplan snr deiikliinde dnemin Babakannn arac olmas, Adana Adliye Binasnn kaak olduunu belgeleyen iki hkimin dnemin Adalet Bakannca grevden alnmas, Formula1 Yar Pistinin tm hukuksuzlua ramen dnemin Babakan tarafndan trenle almas, orman arazisine kaak yaplan niversiteler, sanayi siteleri, 1. snf tarm alanlarna yaplan otoyollar, Sultanbeylide olduu gibi tamam kaak yaplardan oluan yerleim yerleri politikaclarn kente ve siyasete bakn net bir biimde gzler nne sermektedir.

GENEL DEERLENDRME
Gnmzde kentler yaratt rant nedeniyle siyasal yozlamann nemli bir paras haline gelmitir. Trkiyede kentler yaanmak iin deil talan edilmek iin planlanmaktadr. Bu planlama, planl bir planszlktr. Bu dzende emek, bilimsel ve rasyonel dnce ya da kamu yarar kavramlarna yer yoktur. ini bilen politikaclar kentleri karlar uruna talan etmektedir. lgin olan bu konuda toplumun byk bir blm sessiz kalmakta, srann ne zaman kendisine geleceinin merak iinde talandan alaca pay beklemektedir. Yaanan bu talan hem siyasal yozlamaya neden olmakta hem de halka en yakn kamu kurumu olan belediyelere olan gveni yok etmektedir. Yaplan birok aratrmada belediyeler toplumda en az gven duyulan, rvetin en yaygn olduu kamu kurumlar arasnda yer almaktadrlar (Adaman ve arkolu, 2000: 37/ Ataman vd., 2001: 41, 62/ Aktan, 2001: 65, 67). Siyasal yozlama kendi ksr dngsn yaratmaktadr. Yolsuzluk devlet otoritesini zayflatmakta, zayflayan devlet otoritesinde yolsuzluk daha da artmaktadr (Karaka vd., 2009: 19). Yozlama, ekonomik rekabeti olumsuz etkilemekte, verimsiz yatrmlara yol amakta, kalknmay geciktirmektedir. Hukuka ve devlete olan gveni ortadan kaldrmaktadr.

382 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Siyasal yozlamann penesindeki kentlerde yaam kalitesi son derece dktr. Binlerce apartmann evreledii kentlerde yeil alan ya da ocuk park bulmak bir lks haline gelmitir. me suyu havzalar bile talandan kendini kurtaramamtr. mar planlar hukuken balaycln tmyle yitirmitir. mar planlar, gelecei tasarlamaktan ok yaplan emrivakileri merulatrmada kullanlmaktadr. Toplum kentlerinden vazgetii gibi deerlerinden de vazgemektedir. Artan siyasal yozlama ve yozlama karsnda toplumun gsterdii duyarszlk bu durumun tipik bir rneidir. mar planlar varl toplum olmann bir gereidir. Eer toplum birbirine sayg duymaktan vazgeer, yozlama karsnda gereken duyarll gstermez ya da bir arada yaamann getirdii sorumluluklara yeterli zeni gstermezse kentler salksz ve yaanmaz hale gelir. Gnmz Trkiyesinde yaanan da budur.

Kentsel Rant, mar Planlar ve Siyasal Yozlama 383

KAYNAKA
Adaman, Fikret ve arkolu, Ali (2000), Trkiyede Yerel ve Merkezi Ynetimlerde Hizmetlerden Tatmin, Patronaj likileri ve Reform, Tesev Yaynlar, stanbul. Adaman, Fikret, A. arkolu, B. enatalar (2001), Hanehalk Gznde Trkiyede Yolsuzluun Nedenleri ve nlenmesine likin neriler, Tesev Yaynlar, stanbul. Ayata, Aye Gne (1990), Gecekondularda Kimlik Sorunu, Dayanma rntleri ve Hemehrilik1, Toplum ve Bilim, Say 5051, (89 101). Campbell, Heather ve Marshall, Robert (2000), Moral Obligations, Planning and The Public Interest: A Commentary on Current British Practice, Environment and Planning, Cilt 27, (297-312). CHP (2004), ili Belediyesi le lgili ddialar Aratrma Komisyonu Raporu. Cokun, Can Aktan (Ed.) (2001), Yolsuzlukla Mcadele Stratejileri, Hak- Yaynlar, Ankara. David, Harvey (2003), Sosyal Adalet ve ehir, ev.: Mehmet Moral, Metis Yaynlar, stanbul. Demirci, Mustafa (2009), ehir Planlamasnda Etik Kodlar Balamnda Etik Davran lkeleri ve Standartlar, http://etiktrkiye.com/etik/yerel/mustafademirci (10.10.2009). Erkn, Safa (1999), Trk mar Hukukunun Ana izgileri, Yap-Endstri Merkezi Yayn, stanbul. Gk, Taner (1983), mar Kararlar ve Yarg Denetimi, ODT ehir ve Blge Planlamas Blm, Ankara. Gnay, Baykan (1998), Planlama Yaklamlarnn Mlkiyet likileri Asndan rdelenmesi, 1. Planlama Kongresi, (6371). Karaka, Mehmet, H. iek, A. Yldz (2009), Vergi Ykmllerinin Yolsuzlua likin Tutum ve Tepkileri, Filiz Kitabevi, stanbul. Karpat, Kemal (2003), Trkiyede Toplumsal Dnm, ev.: Abdlkerim Snmez, mge Kitapevi, Ankara. Kele, Ruen (1998), Kentbilim Terimleri Szl, 2. Bas, mge Kitapevi, Ankara.

384 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Kele, Ruen, C. Geray, C. Emre, A. Mengi (1999), Kentsel Toprak Rantnn Kamuya Kazandrlmas, Trkkent Yayn, Ankara. Kongar, Emre (1998), 21. Yzylda Trkiye, Remzi Yaynevi, stanbul. Kurtolu, Aya (2004), Hemehrilik ve ehirde Siyaset, letiim Yaynlar, stanbul. zdemir, Murat (2008), Kamu Ynetiminde Etik, ZK Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Say 7 (179195). Poyraz, Hakan (2006), Siyasi Ahlakn Corafi Snrlar: Ahlak Felsefesi ve Siyaset, Yerel Siyaset, Say 13, (1620). Saner, Ali hsan (2001), Devletin Rant Deniz, letiim, stanbul. Sosyoloji Dernei (1997), Toplum ve G, 2. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ankara. nal, Ycel (2003), Trk ehir Planlama Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara. Varol, Muammer (1989), Yerel ktidar Yapsnda Deiim Eilimleri: Bandrma rnei, 2. Sosyal Bilimler Kongresi, (128- 139).

RANTIN VERGLENDRLMES
Hatice YURTSEVER

I- RANT KAVRAMI
Rant, retim faktrlerinden doann, ekonomik gelirden ald pay, kira ya da getirim anlamnda kullanlmaktadr(www.tdk.gov.tr.,2009). Dar anlamda rant terimini ifade etmekte olan bu kavramn yan sra geni anlamda rant kavram da bulunmaktadr. Geni anlamda rant kavramn, gayrimenkul deerinde meydana gelen ve emee dayanmayan art olarak tanmlayabiliriz. Bir baka deyile rant, arz sabit olan toprak ve dier doal kaynaklarn kullanm iin denen fiyat olarak tanmlamak mmkndr(Ekonomi Szl,1989). Gnmzde rant kavram, speklatif amalarla para kazanmak ile e anlaml bir kavram olarak da kullanlmaktadr. Boratav n yapt tanmlamada rant kavram toprak rant kavram ile birlikte kullanlmtr. Buna gre, verimsiz topran dndaki tm toprak paralar srekli olarak rant elde ederler ve talep arttka fiyatlar ykselerek rant da kitle olarak byr (Boratav, 1980:117). Rant kelimesinin kent ile birlikte anlmas durumunda ise kentsel rant sz konusudur. Tarm topraklarnn kentsel arsa haline dnmesi srecinde speklatrler nce topra bugnk kullanm deeri zerinden satn almakta ve imar sonucu oluan deer zerinden satmaktadrlar. ou kere de kentler imar plannn saptad gelime ynlerinde deil speklasyona konu olan topraklarn bulunduu ynde gelimektedir.(elik, 2007).

II- KENTSEL RANT

Kentlerin salkl bir biimde geliebilmeleri amacyla kamu tarafndan alt yap, ulam, evre dzenlemesi, yeniden yaplama gibi hizmetler sunularak kentsel dnm planlamalar yaplmaktadr. Kentsel dnm bir blgenin ekonomik, fiziki ve evresel koullarnn srekli iyiletirilmesine ynelik kapsaml, btnlemi bir eylem plandr(Turgut, Ceylan, 2009:27). Kentlerde yaanan nfus patlamas kentsel bymeye neden olmaktadr. Planlamada kural olarak, ok zorunlu olmadka tarmsal toprak-

386 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu lar, kentsel yerlemeye almamaktadr. Bununla beraber, zaman zaman verimli tarm topraklarnn da kentsel arsaya dnt gzlenmektedir. phesiz bu tr dnmlerde izlenen arsa ve toprak piyasas politikalarnn ve kentsel gelimenin planla disiplin altna alnamamasnn nemli rol vardr. Kentsel rantn bu dnmde nemli bir pay bulunmaktadr(elik, 2007). Kentsel rant, kentte emek harcamadan, sermaye kullanmadan tanmazda meydana gelen deer art olarak tanmlayan grler olduu gibi(Kaya, 2008:5) kentle ilgili, kentte yaamaktan kaynaklanan veya ehir ekonomisinin oluturduu rant olarak tanmlayan grler de mevcuttur(Umay, 2006:31). Kentsel rantlar ortaya karan nedenlerin temelinde, gerek hzl nfus art gerekse sanayileme nedeniyle gayrimenkullerin deerlerinde oluan artlar yatmaktadr. Deer art, bir iktisadi kymetin deerinde, zaman iinde bir gider karl olmadan meydana gelen beklenilmezlik ve hak edilmemezlik nitelikleri ar basan artlardr.(Umay,2006:31) Kentsel dnm planlamalar ile, hem gelimi ve hem de gelimekte olan lkelerde, kentin tamamen veya ksmen yenilenmesi, salklatrlmas, canlandrlmas uygulamalar yaygn bir biimde grlmektedir. zellikle, kentsel dnm uygulamalaryla, kentlerin ekonomik ve fiziksel kntye uram blgelerinde iyileme salanarak yaam kalitesinin artrlmas ve kent ekonomisinin glendirilmesi amalanmaktadr (Kktrk, 2009). Kentsel dnm almalarnn dinamiini tanmaz mallar zerinden yaratlacak rant ve bu rantn blm kaygs oluturmaktadr (Nasibolu, Bekta, nal, 2008). Kent planlamas, daha nce tarla olarak grlen ve deeri, o tarlada retilen rnn katma deeri ile orantl olarak belirlenen bir alann, zerinde konut, ticaret veya sanayi amal binalarn yaplabilecei bir kentsel arsa haline dntrlmesi ilemidir. Bu arsann deeri artk zerinde yetien rnn deil, bu arsa zerine yaplan binann salad katma deer ile orantl olarak belirlenmekte, yerine ve kullanm biimine bal olarak tarla iken ki deerinin onlarca kat zerinde bir dzeyde olumaktadr (Bayram, 2009). Toprak rant olarak da adlandrlabilecek sz konusu ilem ile, kamusal kaynaklar yeniden planlanmakta, arazi sahibi olan kiilere aktarlm olmaktadr.

Rantn Vergilendirilmesi. 387 Arazinin kentsel kullanma zglenmesiyle, tarm topra iin bir alternatif kullan domaktadr. Bu kullan iin denecek deer ile tarmda kullan iin denecek deer arasndaki fark kentsel kullantan yana bykse, iki kullann salayaca marjinal getiriler de birbirinden farkl ve kentsel kullanmn lehindedir. te bu ikisi arasndaki farkn sonucu olarak oluacak rant farkna yerleim yeri rant veya kentsel rant denilmektedir(Arslan, 1997;16). Ancak kentsel deer art, sadece tarm arazilerinin imara alarak konut, ticaret ve sanayi amal kullanm ile deil, ayn zamanda kentsel dnm planlamalar erevesinde tasfiye edilen tanmazlarn, belediyece yaplan parklar, baheler, cadde dzenlemeleri sonucunda deerinin artmasyla daortaya kmaktadr. Kent planlarnn en iyi olanlarnn, toprak deerlerini en dk dzeyde tutabilen planlar olduu kabul edilmektedir. Planlarn getirdii kullanmlara ve arsann konumu ve yapsna bal olarak topran deeri artmaktadr. Kamu tarafndan yaratlan ve planlama kararlar ile oluan deer artna imar deeri ad verilmekte ve nceki deerinden farkllamaktadr(Akdeniz, 2001). Kentsel rantn oluumunda gerek merkezi idare gerekse yerel idarenin yapt bir takm planlamalar etkili olmaktadr. Merkezi ve yerel idare sadece rantn oluumunda deil, ortaya kan rantn paylatrlmas bakmndan da etkili rol oynayabilmektedir.Yeni imar planlamalar, eitli kentsel dnm projeleri, iyiletirme, koruma amal uygulamalar kentsel rant dourmaktadr. lkemizde zaman zaman eitli dzenlemelerle getirilen imar aff dzenlemeleri de kentsel rantn oluumuna zemin hazrlamaktadr. yle ki zellikle speklatif amalarla hareket eden kiiler, tanmaza yatrm yapmaktadr. Daha sonra merkezi ya da yerel idarenin ald kararlar ve planlama ile deeri artan tanmazlarn elden kararak nemli miktarda rant geliri elde etmektedirler. Merkezi idare kendi ynetim sorumluluunda olan yerlerde planlama yaparak, yerel idare kendi ynetim sorumluluunda olan alanlarda ald planlama kararlar ile rantn oluumunda etlili olmaktadr.

388 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

III- RANT GELRLERNN VERGLENDRLMESNE YNELK ETL GRLER

Klasik iktisadn temsilcilerinden olan ve iyimser iktisadi grlerle ktmser iktisadi grleri sentezleyerek birletiren John Stuart Mill e gre, toprak rant vergilendirilmeli ve gelirleri de kamuya aktarlmaldr. Bylece kiisel arazi rantlarnn vergilendirmesi yoluyla sosyalize edilmesi ve rant gelirlerinin topluma transfer edilmesi salanm olacaktr. Rantn vergilendirilmesi kaynak dalmn eitli ynlerden etkilemektedir.Rant vergileri sermaye birikimini desteklemektedir. Rant vergileri, arazi fiyatlarnn ar ykselmesini engellemek suretiyle, sermaye birikimine ynelik tasarruflarn byk bir ksmn yeniden dzenlemektedir. rnein rant zerinden alnacak vergilerin, cret vergilerindeki arpkl azaltmak iin kullanlmas durumunda igc arz artmaktadr. Yani, elde edilecek rant vergi gelirleri sayesinde, cretler zerinden daha dk vergi alnmas durumu szkonusu olabilecektir (Koethenbuerger, 2007). Kent planlamasnn amac, bata barnma olmak zere kentte yaayanlarn ihtiyalarnn yeterli dzeyde, zamannda ve salkl olarak karlanmasn salayacak fiziki dzenlemelerin yaplmasdr. Kentleri yaanabilir yerler haline getirecek bu fiziki dzenlemelerin uygulanabilmesi ciddi oranlarda maddi kaynaa gereksinim duyar. Esas olan, bu maddi kaynan, planlama ile yaratlan deerlerin (rantn) vergilendirilmesi sonucunda elde edilmesidir (Bayram, 2009). Vergiye dahil olmayan veya dk vergili rant gelirlerinin vergi kapsamnn geniletilmesi kaytl ekonomiye gei iin de nemli bir neri olma zelliini tamaktadr (Ilgn, 2002:153). lkemizde kentsel dnm denilince akla hemen, rant, peke ekme, blme, talan, imar aff gibi kavramlar gelmektedir. ncelikle bu gven bunalmnn almas gerekmektedir. Bu szcklerin kentsel dnm kavramn glgelemeleri nlenmelidir. Bunun iin de kural koyma srelerinin katlmc, saydam olmas; denetim dzeneklerinin tanmlanmas gerekmektedir. Kentsel dnmlerle bir rant yaratlyorsa, bunun kamuya dn aka tanmlanmaldr (Kktrk, 2009). zellikle kentsel dnm srecinde tasfiye edilen tanmazlarn ykmna bal olarak ortaya kan toprak deer artlarnn kamuya dndrlmesi iin vergi alnmas ynnde neriler mevcuttur. (Reuter, 2004). yi bir arsa politikas; bir tketiciden dierine gelir ve hizmet

Rantn Vergilendirilmesi. 389 transferi yaratarak kar paylamnda ama deil, dzenli yerleimlerin salanmasnda ara olmaldr. (Karaman, 1995:43) Kentsel rantlarn oluumu ve bu nedenle ortaya kan rant gelirlerinin vergilendirilmesi, 8. Be Yllk Kalknma Plannda da, Mahalli idarelerin imar ve alt yap faaliyetlerinin finansmannda kullanlmak zere merkezi ve yerel ynetimlerin eitli faaliyetleri sonucu oluan kentsel rantlarn vergilendirilmesi salanacaktr. fadesi ile plan dahiline alnmtr (DPT, 2000: 254). Kentsel rantn olumasnda kamu otoritesinin gc byk nem tamaktadr. nk zellikle planlama yolu ile oluan rantlar kamu adna karar veren otoritenin arazi kullanm kararna bal olarak olumasna karn, ondan yalnzca mlk sahibi yararlanmaktadr. Oysa kamu kurumlarnn kiisel fayda deil, toplumsal fayda retmesi gerekmektedir. Dolaysyla oluan rant gelirlerinden bir ksmnn, devlete, vergi geliri olarak tahsil edilmesi rasyonel bir yaklamdr. Kentsel dnm sreci sonrasnda, ortaya kan deer artlarnn vergilendirilmesi sonucunda, elde edilecek gelirler yine kentin ekonomik, sosyal ihtiyalarnn finanse edilmesini salarken, bir yandan da baz kiilerin elde ettikleri yksek rant gelirleri nedeniyle ortaya kabilecek gelir dalm adaletsizliklerini de ortadan kaldrmaya yardmc olaca dnlmektedir. Bylece kentlerin geliimi iin ok nemli olan eitli alt yap, sosyal hizmetlerin finansman daha kolay bir biimde salanm olacaktr. Bir dier deyile, verilecek hizmetlerin dier gelirler zerinden alnan vergilerle finanse edilerek sosyal adaletsizlie meydan verilmemi olunacaktr. Halihazrda lkemiz btesi srekli ak veren, borlanma yoluyla denkletirilen bir yapya sahiptir. Dolaysyla kentsel planlama iin ihtiya duyulacak kaynak, artan kentsel rantlarn vergilendirilmesi ile salanabilecektir.

IV- ETL LKELERDE RANT GELRLERNN VERGLENDRLME UYGULAMALARI

Dnyada toprak rantnn vergilendirilmesi Land Value Taxation (LVT) olarak isimlendirilen bir vergilendirme ile yaplmaktadr. Bu vergi, topran deeri zerinden alnan advolerem bir vergi trdr. LVT, dnyada bir ok lkede uygulanan emlak vergilerinden farkldr. nk bu vergi, yaplama ve topran eitli nedenlerle yeniden deerlenmesiyle doan bir vergidir. LVT nin baarl bir biimde uygulanmas baz koullara baldr. Bunlar, verginin tam ve doru olarak hesaplanmas, elde edilen rantn gelire dnmesi halinde vergilendi-

390 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu rilmesinin salanmas, rant elde eden doru kiinin tespit edilmesi olarak saylabilir (Land Value Tax, 2009). Teoride, toprak sahibinin kimlii kaytl olduu iin, vergilendirilmesi olduka kolaydr. nk, toprak gizlenemeyen, vergi cennetlerine veya gizli elektronik kaytlara aktarlamayan bir varlk olduu iin bu ranttan elde edilen vergi de karlamayacak bir vergidir. 1. ngiltere de Toprak Rantnn Vergilendirilmesi ngiltere de topran deerlenmesiyle ortaya kan rantn vergilendirilerek, devletin temel kamu gelirleri arasnda yer almas hedeflenmitir. Hatta yle ki cretler, karlar, mal ve hizmetler zerinden alnan vergilerin yerini almas gerektii bile tartma konusu olmaktadr. Toprak Rantnn Vergilendirilmesi ad verilen bu politika ile lkelerin kronik ekonomik problemlerin zmn de salayabilecei belirtilmektedir. Hemen hemen dnyadaki her lke, isizlik ve sefalet, zengin ve fakir arasnda giderek alan gelir dalm adaletsizlii, konut yetersizlii, alt yap yetersizlikleri, evre kirliliinden etkilenmektedir. Bu ekonomik skntlar, bilimde ve teknolojide ok nemli gelimeler olmasna ramen devam etmektedir. Toprak retilemeyen ve tanamayan nemli bir faktrdr. Toplam toprak miktar sabittir. Bu nedenle, toprak rant doal olarak elde edilebildii gibi, yaplan yatrmlarla yapay bir biimde de ortaya kabilmektedir. te topran allagelmiin dnda deerlenmesi durumunda da bu rant, temel kamu gelirlerinden biri olmaldr. Aslnda bu tam olarak bir vergilendirme olarak da adlandrlmayabilir. Daha ok topra kullanan kiilerin bu kullanm nedeniyle elde ettikleri faydann bir ksmn devlete demeleri olarak da adlandrlabilir (Land Value Taxation, 2009). LVT, bir mlkn kira geliri, tarladaki rn deeri veya meydana getirilmi rnlerden alnan bir vergi deildir. Topran, bir yapnn sadece gelecee dnk bir takm gelimeler, iyiletirmeler sonucu deer kazanmas nedeni ile alnan bir vergidir (Land, 2000). 2. Avustralyada Toprak Rantnn Vergilendirilmesi Avustralya da LVT, uygulanan bir vergidir. Kurulca aksi belirlenmedii srece, iftlik alanlar ve kiilerin mesken olarak kullandklar gayrimenkuller, genellikle vergiden muaftr. Toplam vergi gelirleri iinde % .5 orannda bir paya sahiptir(Andelson, 2001:300).

Rantn Vergilendirilmesi. 391 3. Hong Kong da Toprak Rantnn Vergilendirilmesi Hong Kong, yksek oranl LVT y baarl bir ekilde uygulayan belki de en baarl lkelerdendir. Vergi gelirlerinin % 35 inden fazlasn toprak rant zerinden aldklar vergilerden elde etmektedirler. Bu nedenle de dier vergi oranlar olduka dktr ve btesi genellikle fazla vermektedir (Andelson, 2001:300).

V- TRKYE DE RANT GELRLERNN VERGLENDRLMES SREC

lkemizde, kentsel dnm ve kentsel planlama sreci sonrasnda ortaya kan rant gelirlerinin tam olarak vergilendirildiini ifade etmek gtr. Kentsel rantn oluumunda merkezi idare kadar yerel ynetimlerce yaplan planlamann da nemi bulunmaktadr.Bu erevede, belediyelerce alnan erefiyler, harcamalara katlma pay ile gelir vergisi yasasnn 80.maddesinde yer alan gayrimenkul deer art kazanc zerinden alnan vergileri bu kapsamda deerlendirmekte yarar bulunmaktadr. 1. Yerel Ynetimlerce Tahsil Edilen Harcamalara Katlma Pay ve erefiyeler Bir kamu tzel kiisi olarak tm kamusal yetkileri elinde tutan devlet, bu yetkileri bizzat kullanabilecei gibi, bunlar yetki devrinin genel kurallarna uymak suretiyle bakalarna da devredebilir. Baz lkelerde ve Trkiyede baz vergi, resim ve harlarn tarh ve tahsili mahalli idarelere devredilmitir (Nadarolu, 1996: 192). Devletin kendisinin toplama yetkisine sahip olduu gelirleri, mahalli mterek ihtiyalarn giderilmesi amacyla mahalli idarelere (belediyelere) brakmas suretiyle mahalli gelirler olumaktadr. Belediye gelirleri ayn zamanda belediye harcamalarnn finansman kaynaklar olmaktadr (Ylmaz, 2008:76). Belediyeler, tekellerinde bulunan planlama yetkisiyle kentsel topraklar zerinde ok ynl ve dorudan etkilerde bulunurlar. Burada toprak rantnn maksimize edilmesi, kamusal yetkiler kullanlarak toprak rant blmnn ynlendirilmesi sz konusudur. Bu rantlarn mmkn olanlarnn kamu adna, kamu ynetimlerine aktarlmas gerekmektedir. Plan tadilatlar veya plan almalar ile oluan rantlarn vergilendirilmesi ynnde mevzuatmzda dzenleme bulunmamaktadr. Dolaysyla, bu trl rant getirici imar almalarnda, belediye ve

392 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dier kamu arazilerine arlk verilmesi durumunda, belediyeler ve dier kamu kurulular asndan yeni gelir kaynaklar oluacaktr (entrk, 2003:32). lkemizde, 1981 ylnda 2464 sayl kanunla uygulamasna son verilen erefiyeler, belediyeler iin bir gelir kayna nitelii tamakta idi. erefiye, kamu tzel kiilerinin gerekletirdikleri bayndrlk ve altyap hizmetleri ve imar uygulamalarndan dolay, kiilerin malvarlklarnda meydana gelen deer artlardr (Ulusoy ve Aydemir, 2006: 99). Bir dier tanmlama ile erefiye, kamunun karar ve etkinlikleri sonucunda, belli bir yerdeki tanmaz mallarn artan deerleri zerinden yerel ynetimlerin ald bir tr tanmaz vergisidir (Kele, 1980). erefiye uygulamasnda temel ama zellikle belediyelerin yapm olduklar bayndrlk, alt yap hizmetleri ve imar faaliyetleri sonucunda baz kiilerin mal varlnda meydana gelen deer artlarnn vergilendirilmesidir. rnein, yeni yollarn yaplmas, mevcut yollarn daha iyi hale getirilmesi, yeni meydanlarn almas gibi yapldklar yerdeki ev, dkkan, arsa ve tarlalarn deerinde bir art meydana getirir. Belediye faaliyeti sonucu gayrimenkullerdeki deer artnda sahiplerinin herhangi bir katks yoktur. Byle bir durumda mal varlnda deer art meydana gelenlerin, bu arta neden olan faaliyetlerin harcamalarna katlmalar ngrlmekte ve bu amala getirilen ykmlle erefiye denilmektedir (Arsoy, 2005). erefiyeden bahsedebilmek iin herhangi bir imar faaliyeti sonucu deer artlar ortaya kmas gerekmektedir. Ancak, enflasyon, kentleme, nfus art, speklasyon ya da iktisadi byme gibi nedenlerle tanmaz mallarda meydana gelen deer art erefiyenin deil, merkezi idareye ait dier vergilerin konusunu tekil eder (Ulusoy ve Aydemir, 2006: 100). Ancak, erefiye uygulamas 1981 yl itibariyle yrrlkten kaldrlmtr. Ayrca belediyenin yapm olduu yol, kanalizasyon ve su tesisleri harcamalarnn bu hizmetlerden faydalananlardan alnmasna izin veren harcamalara katlma pay uygulamas da belediyeler iin gelir kaynadr. Kamu tzel kiilerinin zellikle belediyelerin altyap ve bayndrlk hizmetlerinden dolay baz kiilerin mal varlklarnn deeri artar. Yeni yollarn almas, mevcut yollarn daha iyi hale getirilmesi, park ve bahelerin kurulmas gibi faaliyetler, yapld yerlerdeki gayrimenkullerin

Rantn Vergilendirilmesi. 393 deerini artrr. Bu deer artnn sebebi belediye hizmetleridir. Belediye gelirleri arasnda bulunan Harcamalara Katlma Pay, yaplan hizmeti finanse etmek amac ile alnmaktadr. Belediye gelirleri yasasnn 3. ksmnda Harcamalara katlma paylar bal altnda; yol, kanalizasyon ve su tesisleri harcamalarna katlma paylar saylmtr. Yasann 86. maddesinde yol harcamalar belirtilmitir. Buna gre Belediyelerce ya da belediyelere bal messeselerce alttaki ekillerde ina, tamir ve geniletmeye tabi tutulan yollarn iki tarafnda bulunan veya baka bir yola k olmamas dolaysyla bu yoldan yararlanan gayrimenkullerin sahiplerinden Yol Harcamalarna Katlma Pay alnr. 2464 sayl yasada belirtildii zere, harcamalara katlma pay bina ve arsalarda vergi deerinin %2 sini geemez. 2. Gelir Vergisi Kanununun (GVK) 80.Maddesi erevesinde Yer Alan Deer Art Kazanlarnn Vergilendirilmesi lkemizde 1970 ylnda yrrle giren 1318 sayl Finansman Kanunu ile Gayrimenkul Kymet Artlarnn vergilendirilmesine ynelik dzenlemeler mevcut bulunmakta iken, 1982 ylnda 2588 sayl yasa ile bu vergi yrrlkten kaldrlm bulunmaktadr. Gayrimenkul Kymet Art Vergisinin kanunlama gerekesinde aadaki ifadelere yer verilmitir.Kalknmakta olan lkemizdeki tasarruflarn olumlu sahalara kaydrlmas ile ilgili iktisadi ortam, bir taraftan tevik tedbirleri ve istikrar politikas yoluyla hazrlanrken te yandan speklatif karakterdeki gayrimenkul yatrmlarnn cazibesini azaltmak amacyla bina, arazi ve arsalarn devir ve temlikinden doan deer farklarn mterakki bir tarifeyle vergilendiren bir kymet art vergisi bu tasarya alnmtr. Grld zere gayrimenkul kymet art vergisinin konuluundaki gaye speklatif karakterdeki gayrimenkul yatrmlarnn cazibesini azaltmaktr (Umay, 2006). Szkonusu Finansman Kanunda yaplan deiikliin ardndan gayrimenkul kymet art vergisi yrrlkten kaldrlrken, 193 sayl GVKnun 80.maddesinde yer alan hkmnde, GVK nun 70. Maddesinin 1,2,4 ve 7 numaral bentlerinde1 yazl gayrimenkullerin iktisap tarihinGVK nun 70. Maddesinin 1, 2, 4 ve 7. Numaral bentlerinde bahsi geen gayrimenkuller unlardr. 1- Arazi, bina (Deli olarak kiraya verilenlerde deme iin alnan kira bedelleri dahildir.), maden sular, menba sular, madenler, ta ocaklar, kum ve akl istihsal yerleri, tula ve kiremit harmanlar, tuzlalar ve bunlarn mtemmim czileri ve teferruat, 2-Voli mahalleri ve dalyanlar,
1

394 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu den itibaren balayarak 5 yl iinde elden karlmasndan doan kazanlarn deer art kazanc olarak vergilendirilecei belirtilmektedir. Bununla birlikte, gayrimenkul alm-satm ilerinin arizi nitelikte deil de srekli olarak yaplmas durumunda elde edilen gelirin vergilendirilmesi, dier kazan ve irat deil, ticari kazan hkmlerine gre yaplmaktadr (Bilici, 2009:187). GVK nun 80. Maddesinde yer alan hkm, gayrimenkul sat karnn tespitine ynelik olan bir dzenlemedir. Buna gre, gayrimenkul satn alan bir kii be yl iinde gayrimenkuln elden karacak olursa aradaki fark deer art kazanc olarak beyan edilerek vergilendirilecektir. Deer art kazancnn vergilendirilmesinde her yl belli bir miktar muafiyet kapsamna alnmaktadr. 2009 yl gelirleri iin bu miktar 7.600 TL dr. Bu miktarn zerinde kalan deer art iin GVK da yer alan artan oranl tarife zerinden (%10-%35) vergi denmesi szkonusu olacaktr. Deer art, ahs ve iletmelerin, ticari ilemlerine ait bilnolarna girmeyen maddi ve gayri maddi iktisadi kymetlerin sat, bir ivaz karlnda devir ve temlik edilmesi, trampa, takas, kamulatrma, devletletirme ve ticaret irketlerine sermaye olarak konulmas gibi nedenlerle elden karlmas halinde, bunlarn yeni deerleriyle iktisap deerleri arasndaki mspet farktr. Yeni yasa tasars ile getirilecek dzenlemede mevcut 5 yllk sre 10 yla karlarak daha farkl bir vergilendirme yaplmas planlanmaktadr. Szkonusu yasa tasarsna gre, yol, metro, kpr, park, okul, hastane gibi kamu hizmetleri sonucunda sahibine rant salayan gayrimenkullerden devletin pay almas planlanmaktadr. Taslakta yeralan dzenlemeye gre, edindii gayrimenkul bir yl iinde satanlar, elde edilen rant gelirinin yzde 10unu decek, geri kalan yzde 90 iin beyanda bulunup, gelir vergisi deyecek. Gayrimenkuln 2inci ylda satanlar, deer art kazancnn yzde 20sini dp, yzde 80inin vergisini verecek. Kentsel rantlarda vergiden dlecek tutar, nc ylda yzde 30, drdnc ylda yzde 40, beinci ylda yzde 50, altnc ylda yzde 60, yedinci ylda yzde 70, sekizinci ylda yzde 80, dokuzuncu ylda yzde 90 olarak planlanmakta, bir yl iinde elden karlan gayrimenkulden elde edilen deer art kazancnn yzde 90, doku3-Gayrimenkul olarak tescil edilen haklar, 4- Gemi ve gemi paylar (motorlu olup olmadklarna ve tonilatolarna baklmaz) ile bilumum motorlu tahmil ve tahliye vastalar.

Rantn Vergilendirilmesi. 395 zuncu ylda ise kazancn yzde 10u vergilendirilmesi amalanmaktadr (Dnya Gazetesi,2009). Bu uygulama ile, gayrimenkul hemen alp satanlar daha fazla vergiye tabi olacaklardr. rnek: 2009 ylnda 250.000 TL sna alnan bir gayrimenkul 2010 ylnda 1.000.000 TL sna satan bir kii, sat ilk yl ierisinde olduu iin kazancn % 10 unu dlerek, kalann deer art kazanc olarak beyan etmesi gerekecektir. Buna gre; 1.000.000-250.000= 750.000 TL deer art kazanc 750.000 *%10= 75.000 TL 750.000-75.000=675.000 TL sn gelir olarak beyan edecek, gelir vergisinde yer alan vergi oran zerinden vergisini deyecektir. Ancak burada uygulama asndan bir takm problemler ortaya kabilecektir. nk, tapuda yaplan alm-satm ileri gayrimenkuln vergi deerine gre yaplmakta, bu deer de genellikle gerek alm-satm deerinin altnda kalmaktadr. Dolaysyla vergilendirme yaplrken gerekten elde edilen kazancn vergilendirilebilmesi iin gayrimenkul alm-satm deerlerinin tam ve doru olarak tespit edilmesi byk nem tamaktadr. Bunun dnda bir dier sorun da kentsel dnm ve planlama erevesinde yaplan yol, metro, hastane, alveri merkezi gibi yaplanmalar sonucunda deeri artan gayrimenkullerin nasl vergilendirileceidir. Bu gayrimenkullerin vergilendirilmesi yaplrken, ok nceden satn alnm ve uzun sredir sahiplerince kullanlan, mlkiyeti devam eden yaplarn rant elde etmek amacyla yeni satn alnm gayrimenkullerle ayn kefeye konulmamas gerektiidir. Ancak uzun zamandr orada yaayan gayrimenkul sahiplerinden ortaya kan refah art nedeniyle harcamalara katlma pay olarak belli bir miktar gelirin tahsil edilmesi de yerinde bir uygulama olacaktr. Deer art meydana gelen gayrimenkullerin gerek alm-satm deerinin tespiti iin, bir takdir komisyonun kurulmas, alnan kararlarn objektif kriterlere uygun olup olmad bakmndan denetiminin yaplmas ve gerektiinde yargsal mercilere bavurma hakknn olmas ynnde hkm konulmasnda yarar bulunmaktadr.

396 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU
lkemizde son zamanlarda, gerek kentsel dnm gerekse metro, yol, hastane, alveri merkezi gibi yaplanmalar nedeniyle mevcut arsa, arazi ve binalar zerinden nemli miktarlarda rant gelirleri ortaya kmaktadr. zellikle speklasyonlar sonucunda kent topra zerinden yaratlan rant gelirlerinin, mevcut vergi dzenlemeleri ile tam olarak kavranamad ve vergi d kald grlmektedir. Kentin gelitirilmesi yaplan planlama ve kentsel dnm planlar erevesinde salanmaktadr. Ancak bu faaliyetlerin finansman mevcut bte gelirlerinden karlanmaya allmaktadr. Ayrca szkonusu yaplamalar nedeniyle nfus younluunun art, orada yaayanlara sunulmas gereken hizmetleri daha da artrmaktadr. Grld zere, kentsel planlama ve dnm erevesinde, kamusal otorite tarafndan salanan rantn, belli kesimler zerinde kalmas ile gelir dalmnda adaletsizlie devlet eliyle neden olunmaktadr. Burada yaplmas gereken, elde edilen rantn, gelire dnmesi halinde vergilendirilmesi, vergi gelirlerinin artan kamusal ihtiyalarn karlanmasnda kullanlmasdr. Kentte meydana gelen deer artlar sonucu ortaya kan kentsel rantlardan alnacak vergi gelirlerinin merkezi idare yerine belediyelere aktarlmas, belediyelerin finansman sorunlarnn zmnde bir neri olarak deerlendirilmelidir. Gayrimenkullerin deer artlarnn vergilendirilmesine ilikin olarak getirilecek yeni dzenleme rantn vergilendirilmesinde olumlu bir balang olarak grlmekle birlikte, deer artnn nasl tespit edilecei konusu da olduka nem tamaktadr. Mevcut durumda deer artlar vergi deeri zerinden hesaplanmakta, gerek gelirler tam olarak kavranamamaktadr. Yaplmas gereken objektif kriterlerle alt yaps oluturulmu deerleme komisyonu kurulmas, komisyonca alnan kararlarda denetim ve yarg yolunun ak olmasnn salanmasdr. Gayrimenkullerin gerek alm-satm deerinin tespit edilebilmesi iin, demelerin izlenmesine allmal, bankalar, tapu mdrlkleri ile ibirlii iinde olunmaldr.

Rantn Vergilendirilmesi. 397

KAYNAKA

Andelson, Robert V. (2001) Land-Value Taxation around the World (Studies in Economic Reform and Social Justice, Wiley Blackwell. pp. 300. ISBN 978-0631226130.) Arslan, R.(1997) Arazi Kullan Ekonomisi, Yldz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm, stanbul. Arsoy, Nee Salam (2005) Yerel Ynetimlerde Reformun Gereklilii, Sonbask Sanal Dergi, Yl: 2, Say: 2, www.sonbaski.com. Bayram, A.Mfit Kentleme ve Konut Sorunumuz zerine Bir nceleme,
www.yayed.org.tr/resimler/ekler/c221309746013ac_ek.doc?..(20.10.20 09).

Bilici, Nurettin (2009) Vergi Hukuku, 21. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara. Boratav, Korkut (1980) Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm, Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No.454, Ankara. elik, Kenan (2007) Tarm Topraklarnn Kentsel Arsa Olarak mara Almasnn Getirmi Olduu Sorunlar, TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, 11. Trkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultay, Ankara. Dnya Gazetesi ,http://www.dunya.com/haber.asp?id=59819.( 05.09.2009). Ekonomi Szl (1989) Verso Yaynlar, Ankara. Karaman, Zerrin Toprak (1995) Kent Ynetimi ve Politikas, zmir. Kaya, Erol (2008) Kentsel Rantlarn Vergilendirilmesi, http://www.yerelsiyaset.com/pdf/kasim2008/2.pdf (26.10.2009). Kele, Ruen(1980) Kentbilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynevi, Ankara. Koethenbuerger, Marko, Poutvaara, Panu(2007) Rent Taxation in a Small Open Economy:The Effect on Transitional Generations, Discussion Paper No. 2559, January.

398 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Kktrk, Erdal, Kktrk, Erdal, Trkiye de Kentsel Dnm ve Almanya Deneyimi, www.hkmo.org.tr/resimler/ekler/8N6E_ffaca95e3e5242b_ek.doc (01.11.2009). Ilgn, Ylmaz (2002) Kaytd Ekonomiyi Tahmin Yntemleri ve Trkiye de Durum, Planlama Dergisi, zel Say, DPT nin Kuruluunun 42. Yl, http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/ilginy/kayitdis.pdf (10.10.2009). Land Value Tax, wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Land_value_tax#Economic_effects, (01.10.2009). Land Value Taxation, (2009). http://www.landvaluetax.org/introduction-to-land-value-taxcampaign.html Land, Manifesto for a Sustainable Society, (2000), http://policy.greenparty.org.uk/downloads/mfssld.pdf Nadarolu, Halil (1996) Kamu Maliyesi Teorisi, Beta Yaynlar, stanbul. Nasibolu, Selahattin, Bekta, Hasan, nal, lker, Kentsel Dnm ve Demiryolu Uygulamalar (2008), 2.Uluslararas Demiryolu Sempozyumu, www.ulasim2023.org/index.php?...kentsel...uygulamalari..(01.11.20 09). Reuter, Franz (2004) Bodenordnung bei Stadtumbau und Stadtrckbau, wwwgi.geo.tudresden.de/bo/Hauptseite/veroeffentlichung/stadtumbau.pdf (01.09.2009) Srma R., Turgut , Eda ata, Ceylan (2009) Gecekondu Alanlarnda Kentsel Dnm Uygulamasna Bir rnek:Kkekmece/Ayazma Tepst Kentsel Dnm Projesi, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt:18, Say:3. entrk, Hulusi (2003) Belediyeler in Etkin Kaynak Ynetimi Rehberi, Belediye Ynetim Dizisi.

Rantn Vergilendirilmesi. 399 Umay, M.Akif (2006) Kentsel Rantlar Nedeniyle Oluan Gelirlerden Kamunun Pay Almas Gerekmez mi?, Mali Klavuz Dergisi, Say:31. Ylmaz, Nebi (2008) Bir Otokontrol Sistemi Olarak Belediyelerde Harcamalara Katlma Pay, Saytay Dergisi, Say:71.

DOAL VARLIKLAR

ORMANDA MLKYET HAKLARI, TARHSEL VE GNCEL GELMELER

Elvan GLKSZ

Gnmzde Trkiyede hukuksal olarak orman saylan araziler 1 ve evrelerinde, bireysel mlkiyetin kurulmas sreci hzlanm bulunuyor. Oysa bu ilemler bireysel mlkiyet haklarn kuran hukuksal dzenlemelerin yapld ondokuzuncu yzyl ortalarndan bu yana ok yava ilerlemiti. Saytayn (2002) hazrlad raporda 2002 ylna kadar orman kadastro ilemlerinin % 79unun tamamlandn bildirilirken, hkmet yetkilileri bugn bu orann % 95i getiini sylemektedirler. Son yllarda orman saylan arazilerde yaanan dnm mlkiyet snrlarnn belirlenmesi ile de snrl kalmyor. Bu dnme bu arazilerde mlkiyet haklarnn yeniden dzenlenmesi de elik ediyor. Orman kyls olarak snflandrlm gruplarn ve ormanda faaliyet gsteren irketlerin devlet ormanlarndaki retim faaliyetleriyle ilikileri yeniden dzenleniyor. Ormanda mlkiyet haklar eitli kesimlerin dahil olduu politik bir srele biimleniyor. Bu sre son yzelli yl akn dnemde kapitalist toplumsal ilikilerin giderek yaygnlat bir balamda gerekleti. Bu balamda mlkiyet haklarndaki dnmler, orman ekosistemlerinde doal kaynak arlkl sermaye birikim srecini oluturan toplumsal ilikilerdeki dnmlerle iliki iinde biimlendi. Tarihsel srete, orman ekosistemlerinde hem emein denetlenme biimleri hem de devletin sermaye birikimine ykledii ilevler deiti. Bu bildirinin amacn orman saylan alanlarda mlkiyet haklarndaki deiimleri, iinde gelitikleri tarihsel, toplumsal balam iinde aklamaya almak
Yrd. Do. Dr., stanbul Teknik niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm 1 alar (2000) orman kavramnn hukuksal, yani politik boyutuyla teknik boyutunu birbirinden ayrtrarak yaznda mevcut olan kavram kargaasn ortadan kaldrmak iin orman saylan araziler ile orman ekosistemleri kavramlarn nermektedir.

Ormanda Mlkiyet Haklar 401 oluturuyor. Son yzelli ylda orman arazilerinde bireysel mlkiyet haklarnn kurulma srecinde nemli dnm noktasndan bahsedebiliriz. Bireysel mlkiyet haklarnn kurumsallat ve kolonilerdeki tropikal ormanlarda devlet mlkiyeti ilkesinin n plana kt ondokuzuncu yzyl ortalar, orman ekosistemlerinde mlkiyet haklarnn yalnz sermaye birikiminin deil ayn zamanda ekolojik dengenin srdrlebilirlii erevesinde mzakere edildii yirminci yzyl ortalar ve orman ekosistemlerinde doal kaynak arlkl sermaye birikim srecinde devletin oynad roln dnmekte olduu 1980 sonras nemli dnm noktalarn oluturuyor. Bu bildiride Trkiye ormanlar dnya ormanlarndaki, zellikle de dnya ticaretinin odakland tropikal blge ormanlarndaki gelimeler erevesinde ele alnacak.

ONDOKUZUNCU YZYIL ORTALARI: TOPLUMSAL RN ZERNDE OKLU HAKLARDAN SINIRLARI BELRLENM BR ARAZ PARASI ZERNDE BREYSEL HAKLARA
Orman varlndan kimlerin, ne ekilde faydalanaca, yani ormanda mlkiyet haklar tm dnyada uzun yllardr srdrlen bir toplumsal mzakerenin konusu. Bin yllar sren ormanda serbest kullanm veya yerel topluluklarn dlayc ortak kullanm yllar nce ekil deitirdi. Onyedinci yzyldan balayarak ktalar aras orman rnleri ticaretinin gelimesi ormanda mlkiyet haklarn geri dnlmeyecek ekilde deitirdi. Tropikal ormanlarda Avrupa merkezli ticari karlar onyedinci yzyldan balayarak etkili olsa bile ondokuzuncu yzyl ortalarna kadar ormandan faydalanma yerel emek gc tarafndan retilen toplumsal rnn paylam zerinden gerekleiyordu. Bu paylam yerel, blgesel, koloniyel ayrcalklar ve kyllerin kyller tarafndan retilmi rn zerindeki oklu haklar zerinden yrtlyordu. Bireysel mlkiyetin kurulduu tarihsel sreci analiz eden bir yaklama gre (slamolu, 2000, 2004) ondokuzuncu yzylda devletler aras rekabet balamnda ortaya kan belirli bir devlet tr, artan mali ve askeri ihtiyalar karsnda vergi kapasitesini arttrmak amacyla toplumsal rn zerindeki oklu hak iddialarn eleme, teke indirme arayna girdi. Bu aray tarma dayal toplumlarda toprakta mlkiyet haklar sisteminde kkl dnmleri gndeme getirdi. Bu srete paylamn nesnesi doa-emek bileiminde retilen rn olmaktan karak snrlar belirlenmi bir arazi paras haline getirildi. Her tr araziyle birlikte orman olarak snflandrlan arazilerde bireysel mlkiyetin kurulma sreci de bu ekilde balad.

402 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tropikal blge ormanlarnda onyedinci ve onsekizinci yzyllar boyunca doann snrlaryla karlamadan uluorta srdrlen geim ve birikim sreci ondokuzuncu yzylda yava yava doann snrlaryla yzlemeye balamt. Bununla birlikte Avrupal irketlerin bu blgelerde denetim salama kapasitesi de azalmt. 2 Bu balamda ondokuzuncu yzylda yeni biimlenmekte olan modern devlet orman kaynaklarna dayal sermaye birikiminin srdrlmesinde nemli ilevler yklendi.3 Tropikal blgelerde Avrupal devletler eliyle salanan denetim, irketler eliyle denetimin yerini ald. Bireysel mlkiyeti dzenleme srecindeki bu devletler, orman olarak snflandrdklar alanlarda arlkla devlet mlkiyetinin ve iletmesinin kurulmas ynnde dzenlemeler yaptlar. Ormanlarn byk yatrm kapasitesine sahip devletler eliyle, yeni gelitirilmekte olan bilimsel ormanclk teknikleri kullanlarak iletilmesi retimde verimliliini arttryordu. Ayrca yeni kurulmakta olan devlet iletmeleri bir yandan da orman ekosistemlerinin korunmas ve yenilenmesi iin gerekli faaliyetleri yapyorlard. Bu ekilde devlet mlkiyetindeki iletmeler ticari ve retken sermayeye verimlilik ve srdrlebilirlik koullarnda retilmi hammadde salyorlard. Bireysel mlkiyet dzenlemeleri tropikal blge ormanlarnda zorunlu emekten cretli emee geii dzenledi. Bu dzenlemeler bir yandan rn zerindeki ayrcalkl haklar ortadan kaldrrken aada ele alnacak ekincelerle birlikte kylleri toprak zerindeki haklarndan dlayarak cretli emei ortaya kardlar. Orman kaynaklarna dayal dnya ticaretinin odan oluturan tropikal blge ormanlarnda kolonileme srecinde mlkiyet haklar dnrken, Osmanl arazilerindeki ormanlar bir yandan orman varlnn grece az olmas bir yandan da yerel devlet ve topluluklarn tropikal blgelere benzer bir kolonileme srecinin nnde engel tekil etmesi nedeniyle dnya ticaretinin nemli lde dnda kald.4 Ancak orman olarak snflandrlan alanlarn bir ksmnda devlet mlkiyetinin kurulmas ve snrl uygulamalarla da olsa bilimsel ormanclk tekniklerinin yerletirilmesi Osmanl ormanclk politikalarnn temel yrngesini oluturdu.
Bireysel mlkiyet haklarnn kurulmas balamnda irketler eliyle kolonilemeden devletler eliyle kolonilemeye gei sreci iin bkz. Washbrook, 2004. Bu srecin orman arazileri zelinde analizi iin bkz. Peluso 1994. 3 Ondokuz ve yirminci yzylda koloniyel ve ulusal devletlerin orman kaynaklarna dayal sermaye birikiminin srdrlmesinde tadklar ilev iin bkz. Peluso, 1994. 4 Osmanl orman varlnn dnya ticaretindeki yerine dair bir yorum iin bkz. Dursun, 2007.
2

Ormanda Mlkiyet Haklar 403

YRMNC YZYIL ORTALARI: SERMAYE BRKMNN SRDRLEBLRLNDEN EKOLOJK DENGENN SRDRLEBLRLNE

Yirminci yzyl ortalarnda insan faaliyetlerinin ekosistem zerindeki ykc etkilerinin iyice belirginlemesi orman ekosistemlerinin hammadde salayc zelliklerinin yan sra ekolojik denge zerindeki etkilerinin de karar mekanizmalarn biimlendirmeye balamasna yol at. Bu yllarda kullanmlarnn yaratt dsallklar nedeniyle insanln tmn ilgilendiren ortak kullanm varlklarnda (commons) mlkiyet haklarnn nasl dzenlenecei sorusu gndemde nemli yer tutuyordu. Bunlar arasnda orman ekosistemleri, iklim, atmosfer, ozon tabakas, biyolojik eitlilik, gen kaynaklar, okyanuslar, balk rezervleri gibi varlklar bulunuyordu. Dnya retim ve ticaretinin nemli kaynaklarndan biri olduu kadar ekolojik denge zerinde de oklu etkileri olan tropikal blge ormanlarnn nasl bir mlkiyet haklar rejimiyle dzenlenecei dnyada geni tartma yaratt. Bu tartmalarda hkmet ve uluslararas finans kurulular nezdinde baskn kan gr ortak kullanm varlklarnn trajedisi deyimiyle anlan gr oldu. Bu gre gre doal varlklarn ortak kullanm sz konusu olduunda bireysel karlarn en fazlaya karma gdsyle hareket eden bireyler szkonusu varl ar kullanmakta, bu da snrl bir kapasitesi olan varl ke srklemektedir. Davranlarnn sonucunun k olmas da bireyleri bu ekilde davranmaktan alkoyamamaktadr. nk kazanlarn bireysel, maliyetlerin/kayplarn toplumsal olduu ortak kullanm dzeninde birey asndan kazanlar, maliyetleri amaktadr. Bu grn nclerinden ve isim babas Hardine (1968) gre bu sorunun zm iin ortak kullanm varlklar, zel sektrn ya da devletin dlayc bireysel mlkiyetinde olmaldr. Bu ekilde hem kazan hem de maliyetleri iselletiren mlk sahipleri bir yandan ellerindeki varl daha verimli kullanmak iin gerekli yatrmlar yaparken bir yandan da onu srdrlebilir ekilde kullanacaklardr. Ortak mlkiyet haklar karsnda bireysel mlkiyet haklarn savunan bu dnce 1970 ve 1980li yllarda geni uygulama alan buldu. Devlet veya ahs mlkiyetindeki geni ormanlarda uluslararas kurulu kredileriyle yaplan byk lekli iletme, ulatrma, koruma yatrmlar retimde verimlilii arttrrken korumay salamay, bu ekilde de srdrlebilir ama krl ortamlar yaratmay amalyordu.

404 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Yirminci yzyl ortalarnda kolonilerde ulusal devletlerin kurulmasyla orman saylan alanlarda devlet mlkiyeti yeniden yapland. Devlet ormanclk kurumlarnn sermayedarlarla ve orman iinde yaayan topluluklarla ilikileri yeniden dzenlendi. Zengin tropikal ormanlarn tersine, uluslararas lekte ticari faaliyetlere ak olmayan Trkiye ormancl da benzer deneyimler yaad. Trkiye 1945 ylnda orman saylan alanlarda devlet mlkiyetini benimsedi ve bu alanlarn devlet eliyle, bilimsel iletme planlaryla iletilmesi ve korunmasn hedefledi. Bu hedef nemli lde gerekletirildi.

ORMAN SAYILAN ARAZLERDE DEVLET MLKYETNN KURULMASI VE ORMAN NDE YAAYAN TOPLULUKLAR: TRKYE RNE
Orman olarak snflandrlan alanlarda genelde bireysel mlkiyetin, zelde de devlet mlkiyetinin kurulmas srecine, yaamsalln veya birikimini ormana bal olarak srdren kesimlerin ortaya koyduklar diren damgasn vurdu. Ondokuzuncu yzylda bireysel mlkiyetin kurulmas srecini analiz eden ve yukarda ele alnan yaklam bu srete mlkiyet haklarn kaybeden kesimlerin buna kar verdikleri mcadeleyi vurguluyor (slamolu, 2000, 2004). Ayn yaklam bu kesimlerin direnilerini ortaya koyduklar alann hukuk ve devletin kadastro gibi ynetsel uygulamalar olduunu ileri sryor. Bu yaklama gre bu kesimlerin tepkileri yasa yapm ve uygulama srecinde mzakerenin bir paras olmakta ve bu srete yaanan g ilikileri kurumsal dzenlemeleri biimlendirmektedir. Bu blmde yerel topluluklarn orman saylan alanlarda bireysel mlkiyetin kurulma srecinde gsterdikleri direnci rneklemek iin Trkiye zeline yer vereceiz. Trkiyede meclis 1937 tarihli Orman Kanunu ve 1945 tarihli Orman Kanununda deiiklik yapan kanunla ormanda devlet mlkiyetini ve iletmesini dzenledi. Bu dzenlemeler orman saylan alanlarn arazi, rn ve gelirlerinden eitli ekillerde yararlanagelen kesimlerin mlkiyet haklarnn nemli lde ortadan kalkmas sonucunu douruyordu. Bu dzenlemeler ile ormandan ticari gelirlerine ynelik olarak faydalanan kereste tccarlar, orman mteahhitleri, aa, kasaba eraf gibi byk orman sahipleri, orman geimlik ihtiyalarna ynelik olarak kullanan orman ii ve bitiiinde yaayan kyller ve orman kaynaklarnda kstl da olsa denetim salam Avrupa irketleri ormandaki mlkiyet haklarndan dlanyordu. Bu kesimler direnlerini birka plat-

Ormanda Mlkiyet Haklar 405 formda ortaya koydular. Bir yandan orman snrlama ilemleri srasnda devlet mlk karsnda ahs mlklerini geniletmenin yollarn aradlar: orman tahdidi ncesi arazi zerindeki orman rtsn ortadan kaldrmaktan, komisyonlar etkilemeye, engellemeye, yaptklar ilemleri arptmaya kadar eitli yntemlere bavurdular.5 Dier yandan kayt ilemlerini mahkemelere tayarak orman snrlar zerindeki ihtilaflar srekli gndemde tuttular. Bununla birlikte bu kesimler sekinlerin dorudan, geni kitlelerin de dolayl etkisiyle mlkiyet haklar mcadelelerini meclis kararlarna yansttlar: 3116 ve 6831 sayl Orman Kanunlarna getirilen ok sayda deiiklikle devlet mlkiyet snrlarnn ahs mlkleri lehine daraltlmasna yol atlar. Orman tanmna getirilen deiiklikler, orman rejiminden karmaya ilikin mevzuat, v.d. bu deiikliklerin rneklerini oluturuyordu. Yerel kesimlerin taleplerinin ierilmesi, baka bir deyile, mlkiyet haklarnda yaanan dnmn yarataca atmalarn engellenmesi kayt ilemlerinin ertelenmesi, srncemede braklmas sonucunu dourdu. Bu sonucun grnen yz arazi kayt ilemlerinde yaanan zorluklar, bu ilemlerin deien mevzuat ve mahkeme kararlar ile tekrar tekrar yaplmas gereklilii, orman tahdit ve kadastro ilemlerini yokua sren yasal ve kurumsal boluklar gibi biimlerde aa kt. Bu koullarda kayt ilemleri 1980lere, hatta 2000lere dek ok yava ilerledi. Mlkiyet snrlarnn belirlenmedii veya mahkeme srecinde olduu yerlerde yaanan belirsizlik ortamnda mlkiyet haklar yerel siyasi srelerle biimlenmeye devam etti. Bu ekilde yerel kesimler devlet mlkiyetini kuran hukuksal dzenlemeler ncesinde sahip olduklar mlkiyet haklarn bu dzenlemelerden sonra da kullanmaya devam ettiler.6 Trkiye ormanlarnda yaanan bu politik sre eitli biimler altnda bugn 800 milyon kiinin yaamakta olduu (Chomitz v.d., 2007) tropik blge ormanlarnda da yaand ve yaanyor. Orman saylan arazilerde bireysel mlkiyetin kurulmas, her ne kadar ertelense ve yumuatlsa da, orman ii ve bitiiinde yaayan gruplarn mlkiyet haklarn kaybetme ve baka bir birikimi olmayan kesimlerin cretli emee dnme srecini yaygnlatryordu. Devlet mlkiyetinin kurulduu alanlarda orman iinde yaayan geimlik tarmsal reticiler devlet orman iletmelerinin kulland cretli emek gahslarn kendi bireysel mlkiyet haklarn tesis etmek iin bavurduklar yntemler iin bkz. Uslu, 1951. 6 Orman ii ve bitiiinde yaayan topluluklarn mlkiyet haklar ihtilaflar ve bunlarn kadastro srecindeki etkileri iin bkz. Ayaz, 2004.
5

406 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu cn oluturuyordu. Bu kesimin dk yaam standart ve beklentileri orman iletmelerinin emek maliyetlerini dryordu. Yirminci yzyln ikinci yarsnda Trkiyede devlet orman iletmeleri retimde verimlilii arttrmay, mlkiyeti altna ald ormanlar korumay ve gelitirmeyi, bir mzakere srecine tabi olsa da bireysel mlkiyet haklarn dayatmay, emek gcn aa karmay ve denetlemeyi baard. retim ilevlerini ise hammadde retimiyle snrl tuttu. Bylece enerji, inaat ve mal retiminde orman rnlerine bamlln yksek olduu bu dnemde retken ve ticari sermayeye dk maliyetli hammadde salayabildi.7 Orman iinde yaayan topluluklara ilikin devlet politikalarn biimlendiren baka bir faktr yirminci yzyl ortasnda devletin yklendii yeniden datmc ilevdi. Kapitalistleme srecindeki Trkiyede devlet bir yandan retken sermaye yatrmlarna dorudan destek verirken bir yandan da dolam alann dzenleyerek bu yatrmlar dolayl olarak destekliyordu. Yeniden datmc politikalarla gelirlerin artrlmas devletin nemli ilevlerinden birini oluturuyordu. Hukuksal olarak orman kyls saylan kesimler yeniden datmc politikalarn znelerinden biriydi. Bununla birlikte yirminci yzyl ortasnda orman kyls olarak snflandrlan gruplarn Trkiye nfusunun yaklak te birini oluturmas onlarn devlet politikalarn etkileme gcn de arttryordu. Bu erevede bu gruplara ormandaki ilerde istihdam ayrcalnn yan sra orman rnlerinden yararlanma, zel kalknma kredileri, topraklandrma gibi ayrcalkl haklar verildi.8

YRMNC YZYIL SONU: ORTAK KULLANIM VARLIKLARINDA MLKYET HAKLARININ DZENLENMESNDE YEN ARAYILAR
2009 yl ekonomi alannda Nobel dln kazanan iki kiiden biri ortak kullanm varlklarnda kurumsal dzenlemeler zerine almalar yapan Elinor Ostromdu. Ostrom (1990) doal kaynaklarda devlet veya zel sektrn bireysel mlkiyet ve iletmesinin yaratt yeni kurumsalc ekonomi tarafndan formle edilmi birka soruna dikkat ekiyor ve bu sorunlara zm nerileri getiriyordu. Ona gre uygulanmakta olan bireysel mlkiyet haklar sistemleri, byk devlet aygtlar yoluyla
Ormanda devlet mlkiyeti ve iletmesinin kapitalist toplumsal ilikilerdeki ilevinin tarihsel analizi iin bkz. alar, 2009. 8 Orman kyls olarak snflandrlan kesimlerin desteklenme biimlerine ilikin analizler iin bkz. alar, 1986, 1987.
7

Ormanda Mlkiyet Haklar 407 mlkiyet haklarnn dayatlmas ve mlkiyet hakk ihtilaflarnn bastrlmasnn yaratt ilem maliyetleri sorununu ortaya karyordu. Bu sistemlerin yaratt baka bir sorun da ulusal devletler veya Dnya Bankas gibi uluslararas kurulularn merkezi brokrasilerinin yerel doal koullara ve toplumsal ilikilere ilikin bilgi edinme sorunuydu. Ostroma gre bu sorunlarn zm kurallarn oluturulmas ve dayatlmasnn yerellemesinde yatmaktadr. Ona gre, yerel topluluklarn yzlerce yl iinde gelitirmi olduklar, byk ksm ortak mlkiyet temeline dayal, ok eitli mlkiyet haklar sistemlerinin ou bireysel mlkiyet haklar gibi dardan dayatlan sistemlerden daha verimlidir. Ayrca bu sistemlerin srdrlmesi bireysel mlkiyet haklarnn dayatlmasnn yaratt ilem maliyetlerini de ortadan kaldracaktr. Bununla birlikte kk yerel topluluklarn yzyze ilikilere dayal olarak kurduklar denetim mekanizmalar mlkiyet haklar sisteminin srdrlmesinde byk, maliyetli devlet yaplarna duyulan ihtiyac ortadan kaldracaktr. Ostroma gre yerel kurumsal dzenlemelerin srdrlmesi, yani doal kaynaklarn ynetiminin yerel koullar en iyi tanyan gruplara braklmas merkezi brokrasilerin bilgi edinme sorununu da zecektir. Ostrom doal kaynaklarn yerel topluluklarn ve bu varlklardan etkilenen dier kesimlerin kendi kendilerini rgtlemesi ve ynetmesi yoluyla dzenlenmesini neriyor. Bunun ne tr kurumsal dzenlemeler altnda gerekleebileceine dair modeller zerinde alyor. Nobel dl alan bu yaklam Dnya Bankasnn tropik ormanlar zerine yaptrd aratrmalarda da kendini gsteriyor (Chomitz, 2007, Topa, 2009). Kapitalist ekonominin bu nemli kurulularnn vizyon ve nerileri sermaye birikiminin gncel ihtiya ve eilimlerini gstermeleri asndan anlam tayor. Bu dnsel abalarn arkasnda 1970li yllarda yaanan birikim krizinden sonra kapitalist toplumsal ilikilerde ortaya kan dnmler yatyor. Orman arazilerinde bireysel mlkiyetin kurulma srecinde ekillenmi cretli emee dayal sermaye birikimi bu krizden beri alternatif araylarla srdrlyor. Hemen tm retim alanlarnda cretli emek ilikisinin sermaye asndan yaratt dayatma ve maliyet sorunlar cretli emek yerine alt-szleme ilikilerine dayal, daha esnek emek ilikilerinin benimsenmesine yol ayor. zellikle doal kaynak temelli retim alanlarnda doa ve emein birlikte kiralanmasna dayal szlemeli retim gnmzde giderek yaygnlayor. cretli emek devlet veya sermayenin kendi mlk zerinde kurduu ve yerel toplu-

408 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu luklarn mlkiyet haklarn kaybetmesi esasna dayal bir ilikiydi. Szlemeli retim sisteminde ise doann hangi mlkiyet haklar sistemi iinde hammaddeye dntrld ikinci planda kalyor. retken ve ticari sermaye asndan daha ok szleme ilikisi bal altnda toplanabilecek ok eitli iliki biimleri ile satn ald ilenmemi hammaddenin fiyat, kalite, zamanlama gibi rekabet edebilirlii belirleyen zellikleri nem tayor. Bu balamda Ostromun nerdii srdrlebilirlii, verimlilii salayan ve maliyetleri dren yerel kurumsal dzenlemeleri gndeme geliyor. Yerel topluluklarn kendi kendilerini, kendi koyduklar kurallar erevesinde rgtlemeleri sermaye birikimi asndan eitli avantajlar salyor. ncelikle, bu ekilde orman saylan arazilerde bireysel mlkiyet haklarnn dayatlmasnn Trkiye rneinde ele alm olduumuz zorluklar, bu dayatmay yapan byk devlet kurumlarnn ykledii maliyetler ve cretli emein taleplerini rgtleme ve sisteme muhalefet etme potansiyeli alm oluyor. Ayrca, yerel topluluklarn yzlerce yl iinde yerel doal ve toplumsal koullara uygun olarak gelitirmi olduklar kurumsal dzenlemelerin yaratt verimlilik artlarndan yararlanlyor. Bununla birlikte, yerel topluluklarn kendilerine ait olarak benimsedikleri ormanlar koruma gdlerinden yararlanlyor. Daha da dorusu, bireysel mlkiyetin kurularak bu topluluklarn mlkiyet haklarndan dlanma srecinde ormana verdikleri zararn nne geilmi oluyor. Tm bu nedenlerle gnmzde AB, Dnya Bankas gibi ulus tesi veya uluslararas kurum ve kurulular yerel topluluklar szleme ilikileri iinde uluslararas lekte sermaye birikim srecine eklemlenecek kapasiteye getirme aray iindeler. Bu kurulularn finanse ettii, yerel topluluklarn kalkndrlmasn amalayan proje ve uygulamalar doal kaynaklar zerinde kontrol ve emein denetlenme biimindeki bu dnmler iin gerekli kurumsal altyapy hazrlama ilevini gryor. Yeni dnemin irketlerinin sylemlerindeki doa ve insana sayg, deiim ve paylamn vurgulanmas, yerel halkn kalkndrlmas, yerel kltrlerin, geleneksel yaam biimlerinin yaatlmas gibi unsurlar, bir pazarlama arac olmakla birlikte, arkalarnda sermaye birikimi asndan yatan mant da aa karyorlar.

Ormanda Mlkiyet Haklar 409

TRKYEDE GNCEL GELMELER

Gnmzde Trkiyede bir yandan orman tahdit ve kadastro ilemlerinin tamamlanmas bir yandan da devlet ormanlarnda mlkiyet haklarnn yeniden tanmlanmas sreleri yaanyor. Bu temel srelere orman niteliini kaybettii iin, mlkiyeti Hazinede kalmak zere, orman rejimi dna karlan arazilerin satna ilikin toplumsal mzakereler de elik ediyor. Bu gelimelerin arkasnda snflar aras ilikilerdeki dnmlerin ekillendirdii devletin biim ve ilevlerindeki dnmler yatyor. Gnmzde sermayenin uluslararas lekte hiyerarik ilikiler iinde btnlemesi karsnda, harcamalaryla ulusal lekte retim ve dolam alanlarn destekleyen devletin yerini, uluslararas sermaye yatrmlarn ekmek iin gerekli dzenlemeleri yapan devletin ald grlyor. Sermayenin uluslararaslamas karsnda yeniden datmc politikalar ilevlerini nemli lde yitirirken devletler giderek daha fazla mal ve hizmet retimini kamusal alandan kararak sermaye birikimine ayorlar. Devletlerin bireysel mlkiyet haklar gibi sermaye ilikisinin temelini oluturan hukuksal dzenlemeleri dzenli ve ngrlebilir bir ekilde iletmesi sermaye yatrmlarn ekmek asndan olmazsa olmaz bir koulu oluturuyor. Trkiyede devletin gncel orman politikasnn bir ayan orman saylan arazilerde ve evrelerinde bireysel mlkiyet haklarn tanmlayarak gayrimenkul piyasasn dzenli bir ekilde altrmak oluturuyor. 2000li yllarn ikinci yarsnda meclisin kadastro9 ve tapu10 yasalarnda yapt bir dizi deiikliin znde Devlet Orman letmeleri ile ahslar arasnda yaanan snr ihtilaflarn en aza indirerek arazi kayt ilemlerini hzlandrmak yatyor. htilaflarn azaltlmas orman (devlet) ile ahs mlkleri arasndaki snrlarn belirlenmesi srasnda ahs mlkiyet haklarnn gzetilmesi anlamn tayor. Devletin gemi yllarda geni kitlelerin ve baz sekinlerin ormanda geim ve birikimlerini srdrmelerine olanak tanmak amacyla srdrd devlet mlkiyetinin kurulmas srecini erteleme politikasn brakt grlyor. Devlet artk hem ahslarn hem kendi hazinesinin bireysel mlkiyetini olabildiince hzl bir ekilde kurarak piyasa ilikilerini dzenlemek istiyor. Bu sre ayn zamanda orman rejiminden karlan hazine arazilerinin alnrsatlr gayrimenkuller haline getirilmesi iin de ilk adm oluturuyor.
22/02/2005 tarih 5304 sayl 3402 sayl Kadastro Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun. 10 15/01/2009 tarih 5831 sayl Tapu Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun.
9

410 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Devletin hazine arazilerinin, zellikle de orman bitiiindeki araziler gibi nitelikli olanlarnn satndan bekledii gelir, iinde olduu kronik mali krizi ertelemek asndan nem tayor. Bugn bu araziler yalnz mevzuat hkmleri ve mahkeme kararlarnn oluturduu engeller nedeniyle deil, ayn zamanda kayt ilemlerinin tamamlanmam olmas nedeniyle de el deitiremiyorlar. Bugn devlet ormanlarnda mlkiyet haklar da yeniden tanmlanyor. Bu kapsamda en nemli dnmlerden birini Devlet Orman letmelerinde orman kyls olarak snflandrlan kesimlere verilen istihdam ayrcalklarnn kaldrlarak, ham odun retiminin piyasa rekabetine almas oluturuyor.11 Gemite, ncelik sahibi Orman Kylerini Kalkndrma Kooperatifleri tarafndan hasat edildikten sonra sata sunulan aalar artk piyasaya dikili aa olarak, irketlerce retilmek zere sunuluyor.12 Bu dnm, devletin artk ham orman rnlerinin retiminden ekildiini, bunun da tesinde orman kyls olarak snflandrd gruplar gzetme ilevlerinden bazlarn geri ektiini gsteriyor. Orman ii ve bitiiinde yaayan geimlik tarmsal reticiler bugne kadar trl ilikiler iinde ham orman rnlerinin retiminde emek gcn oluturmutu. Dikili aa ihalelerinde kim baarl olursa olsun, bu gruplar bu ilevlerini srdrecekler. Kapitalist ilikilerdeki gncel eilimler, bu gruplarn eitli kurumsal dzenlemeler altnda altszleme ilikileri iinde istihdam edileceine iaret ediyor. Devletin retim politikasnn deiiminin arkasnda yukarda ksaca sz edilen yapsal deiiklikler yatsa da, orman kylerinin boalmas, orman ii kylerin toplam nfusunun mutlak olarak azalmas karsnda, bu gruplarn lke nfusu iinde saysal ounluklarn ve politik glerini yitirmelerinin de etkisi olduunu sylemek gerekiyor. Orman rnleri aa rnleriyle snrl deil. Ormanda yetien eitli bitki ve hayvan trleri, zellikle de doal ormanlarda yer alanlar yksek piyasa deeri tayor. Biyolojik eitliliin azald ve piyasada alnr-satlr bir mal haline geldii gnmzde ormanlar gen kaynaklar
Orman rnlerinin retiminde orman kyllerinin ayrcalklarnn kaldrlmas ve bu alann piyasaya almasna ilikin aklamalar iin bkz. DPT, 2001:97. 12 Eski sistemde aalarn hasat edilmesinde Orman Kylerini Kalkndrma Kooperatifleri yasal ncelik tarken, yeni sistemde, ilk dzenlemelere gre dikili aalarn orman kylleri ve kooperatiflerine tahsisli sat (Orman rnlerinin Tahsisli Satlar Hakknda Esaslar da deiiklik yaplmasna dair 99/13913 sayl Bakanlar Kurulu karar ile Tahsisli Satlar Kararnamesinin 4/n maddesine getirilen deiiklik), son dzenlemelere gre de piyasaya ak artrmal sat (Orman Genel Mdrl letme ve Pazarlama Dairesi Bakanl Dikili Aa Sat Konulu 22/06/2007 tarih, 6521 sayl Tamimi) getirildi.
11

Ormanda Mlkiyet Haklar 411 olarak da deiim deerine kaynak oluturuyorlar. irketlerin tm bu kaynaklara eriimi yerel emek gc zerinden gerekleiyor. Ostromun ok iyi grd gibi, yerel gruplar emek gcn oluturmann yan sra bu kaynaklara erimek iin gerekli bilgi ve deneyimin de tek sahipleri. Ayrca altm yllk devlet ormancl deneyiminin gsterdii gibi ormanlarn derinliklerinde bu gruplarn katlm olmadan herhangi bir faaliyeti yrtmek ok zor. Bu erevede hem devletin hem de AB gibi ulus tesi kurumlarn Trkiyede ormanda yaayan topluluklara ilikin vizyonu bu gruplarn piyasa ile btnlemesini salayacak kurumsal dzenlemeleri hayata geirmelerini ieriyor. AB, Dnya Bankas fonlar bu yndeki rgtlenme faaliyetlerini destekliyor. Orman kaynaklarna dayal sermaye birikiminde pay ve ilev sahibi olacak ok sayda kesimin koullarn belirleyecek yasal ve kurumsal dzenlemeler gnmzde scak bir politik ortamda biimleniyor. Ancak bu politik ortamn kilitlendii sylemler, gelimekte olan srecin esasn oluturan sermaye birikiminin ihtiyalarn gzden karmamza neden olmamal.

412 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Ayaz, Hseyin (2004) Trkiye Ormanclnda 4785 Sayl Yasann Uygulanmas ve Sonular zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam Doktora Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi. Chomitz, K.M. v.d. (2007) At Loggerheads? Agricultural Expansion, Poverty Reduction, and Environment in the Tropical Forests, A World Bank Policy Research Report, The World Bank, Washington DC. alar, Y. (1986) Trkiyede Orman Kyleri ve Kalkndrlmasna Ynelik Etkinlikler, Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar, No.340, Ankara. alar, Y. (1987) Orman kylleri ve kk reticilik zerine, Onbirinci Tez, Say:7, s.59-83. alar, Y. (2000) Trkiye ormanlarndaki deimeler, Trkiyede evrenin ve evre Korumann Tarihi Sempozyumu, Tarih Vakf, stanbul, 62-79. alar, Y. (2009) Devlet ormanclndaki zelletirmeci uygulamalarn ve sonularnn zgn boyutlar, Trkiye Sosyal Bilimler Kongresine sunulmu, henz yaynlanmam bildiri. Dursun, Seluk. (2007) Forest and the State: History of Forestry and Forest Administration in the Ottoman Empire, Yaynlanmam Doktora Tezi, Sabanc niversitesi, stanbul DPT (2001) Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Ormanclk zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. Hardin, G. (1968) The tragedy of the commons, Science, 162 (12441245). slamoglu, H. (2000) Property as a contested domain: a reevaluation of the Ottoman Land Code of 1858, Roger Owen (Ed.) New Perspectives on Property and Land in the Middle East, Harvard Middle Eastern Monographs, MA, 3-63. slamoglu, H. (2004) Towards a political economy of legal and administrative constitutions of individual property, Constituting Modernity Private Property in the East and West, Huri slamolu (Ed.), I.B.Tauris, London, New York, 3-35 Lee Peluso, N. (1994) Rich forests, poor people, resource control and resistence in Java, Berkeley, Los Angeles, University of California Press, Londra.

Ormanda Mlkiyet Haklar 413 Ostrom, E. (1990) Governing the commons: the evolution of institutions for collective action, Cambridge University Press, Cambridge. Topa, G., v.d. (2009) The Rainforests of Cameroon Experience and Evidence from a Decade of Reform, The World Bank, Washington DC. Uslu, Muttalip (1951) Trkiyede Orman Tahrip Faktrleri, Orman Genel Mdrl Seri No.10, Sra No.98, Ankara. Washbrook, D.(2004) Sovereignty, property, land and labour in Colonial South India, Constituting Modernity Private Property in the East and West, Huri slamolu (Ed.), I.B.Tauris, London, New York, 69-100.

LKEMZDE VE DNYADA ORMANLARIN MLKYET

Prof. Dr. Cemil ATA lmen ve fennen orman zelliini yitirmi, kurulmu komisyonlarca orman alanlar dna karlm, vatanda tarafndan zerinde ev-iyerifabrika yaplm alanlara 2B alanlar diyoruz. lkemizde insanlar acaba NEDEN ormanlar tahrip edip buralara ev-iyeri-okul-fabrika gibi tesisler kurmutur? ada Batl lkelerde bu tahribat neden olmamtr da bizde olmutur? Sorunun yant ok ynldr. Ancak burada en canalc noktalar zerinde durulacaktr. Batllar tarm alanlarnda ve Orman alanlarnda mlkiyete izin vermiler. Biz tarm alanlarnda mlkiyete izin vermiiz ancak orman alanlarnda izin vermemiiz, buday tarlasna, elma-armutportakal bahesine tapu vermiiz. Orman alanlarnda mlkiyete izin vermemiiz. Neden byle yapmz? Ormanlar devlete ait olursa devlet ormanlar daha iyi korur. Ormanlar ahslara verilirse, orman sahipleri orman keser, satar, tarla aar, ormanlar tarm alanlarna dntrr, ormanlar tahrip eder, diye dnmz. te yaptmz temel hata bu olmutur. Gerek udur; insanlar kendi mallarn, sahip olduklarn korurgelitirir (insann doasnda bu vardr), kendine ait olmayan (herkesin mal olan = Devletin maln) kendi mal gibi korumaz. Gelitirmek iin aba harcamaz. Ondan hep yararlanmaya alr. Bunun sonucu olarak da tahrip eder. Yani biz bir temel yanl yaptk. Orman alanlarn insanlarn sahiplenmesini engelledik, tarm alanlarnda mlkiyete izin verdik, orman alanlarnda mlkiyete izin vermedik, Batl lkeler vatandalarna hem tarm alanlarnda ve hem de orman alanlarnda mlk sahibi olmaya izin verdi, onlar sahip olduklar ormanlar daha iyi korudular, bizim insanlarmz sahip olamad (devletin olan) ormanlar korumadlar, hatta tahrip ettiler. Bu kanlmaz bir sonutur. Bugn karmza kan 2 Bnin temel nedeni budur. lkemizde ahslara ait herhangi bir alann (tapulu buday tarlasnn, elma-armut Yazar: Prof. Dr. Cemil ATA, Yeditepe niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Peyzaj Mimarl Blm, Blm Bakan, .. Orman Fakltesi mezunu (1969), Z.K.. Orman Fakltesi Dekan ( 19931997, iki dnem ) Y.. Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan ( 20022005, bir dnem ), Halen Y.. Gzel Sanatlar Fakltesi Peyzaj Mimarl Blm Bakan

lkemizde ve Dnyada Ormanlarn Mlkiyeti 415 portakal bahesinin) baka insanlar tarafndan igal edildii grlm bir olay mdr? Olmaz byle bir ey. lkemizde devlete ait olan 450 bin hektar yani 4.500.000.000 m2 orman alan vatandalarmz tarafndan igal edilmitir. Yani 2B. Bir baka deyile 450 bin hektar orman yok edilerek yerlerine evfabrikaiyeri yaplmtr. Zannedilmemeli ki tahrip sadece bu kadardr. Tahrip korkun boyutlardadr. 20.2 milyon hektar orman alanmzn sadece 8 milyon hektar verimli orman olarak kalmtr. 12 milyon hektar orman alan insan tahribat nedeniyle verimsiz ormanlara dntrlmtr. Yaklak yarm milyon hektar ise 2B olmutur. Yani devlet daha iyi korumak iin vatandan orman sahibi yapmam, sahip olduu orman koruyamam, korkun tahribata neden olmutur. Keke biz de batl lkelerde olduu gibi vatandalarn orman alanlarnda mlk sahibi olmasna izin verseydik. nsanlar kendi mallarn korurlar gelitirirler. Batl lkelerde bir kavram vardr. nemli bir kavram. Devlet vatandan sahiplenmedii orman alann sahiplenmitir. Vatanda, sahiplendii, malm dedii orman alanlarna sahip olmutur. Yani tapusunu alm, oralar korumu ve gelitirmitir. Vatandan itibar etmedii yerler ise devletin olmutur.

BATI LKELERNDE ORMANLARIN MLKYET

Almanyada ormanlarn % 65i vatandan, sadece % 35i devletindir. En iyi orman alanlar vatandan elindedir. Dalk yerlerdeki, Alplerdeki ve Hartz mntkasndaki, iletilmesi g olan orman alanlar, ulam zor, vatandan etkin olarak iletemeyecei orman alanlar devletin maldr. Yani vatandan benim dedii her yer vatandan olmutur. Mal sahibi olan bu insanlar mallarn yani ormanlarn korumu ve gelitirmitir. Almanyada verimsiz orman yok gibidir. Amerika Birleik Devletlerinde verimli ormanlarn % 67si, Japonyada % 59u, Avrupa Birlii lkelerinde ortalama % 70i, ahslara ait zel ormanlardr. Fransada ormanlarn % 74 vatandan, % 26s devletindir. svete ormanlarn % 83 vatandan , % 17si devletindir. talyada ormanlarn % 66s vatandan, % 34 devletindir. Finlandiyada ormanlarn % 71i vatandan, % 29u devletindir. Trkiyede ise ormanlarn % 99.9u devletin, % 1den az vatandandr. 2 Bnin temel nedeni budur. ok nemli baka bir soru; nsanlar kendi sahip olduu orman korur, bu anlalmtr. Ancak ya insanlar kendi sahibi olduu orman keserek tarla aarsa, yani tarm alanna dntrrse, tm ormanlar

416 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu keser, tarm alanna dntrrse ne olacaktr, buna nasl engel olunabilir? Batl lkelerde bu sorun nasl almtr? Bu sorunun cevaplar ok ynldr. Bu soruyu A ve B olarak iki temel noktada toplayarak cevaplamak gerekir.

ORMAN ALANLARINDA DEVAMLILIIN SALANMASI

A- Dz arazi, erozyon olmayan arazi, derin toprakl arazi tarma uygun arazidir. Byle yerlerde tarm yaplmaldr. Dalk arazi, erozyon tehlikesi olan arazi, dik yamal ve derin toprak olmayan arazi, yani tarma uygun olmayan arazi ise, byle yerlerde zaten tarm yaplamaz, byle yerlerde orman yetitirilir. nsanlar bu gerei bilir. Yani tarma uygun olan yerde tarm yapar, uygun olmayan yerde orman yapar. nsanlar yararl ii bilir. Kendine ait olan arazide ne yapacan bilir ve dorusunu yapar. Vatanda doruyu kolay bulur. Bunda endieye gerek yoktur. Mlk sahibi olan Batl lkelerde byle olmutur. Vatanda ancak kendine ait olmayan, devlete ait olan, verimsiz olacan bile bile devlet ormann keser, tarla aar, belirli bir sre sonra buralarda erozyon da topra alr gtrr, vatanda da buralar terk eder. Oralarn ne olaca hi de umurunda deildir. lkemizde olan ite budur. Vatanda kendi aacnn daln kesmez, devlete ait olan ise, brakn kesmeyi kkn bile sker. B- Orman alanlarnn daraltlmamas son 50-60 yldan beri hemen hemen her lkede kanunlarla emniyet altna alnmtr. Batl lkelerde hi bir orman sahibi orman alann baka bir amala kullanamaz. Kanunlarla bu konu ok sk dzenlenmitir. Bu lkelerde orman sahipleri belirli kurullardan (Devletten) izin almadan bir orman alann kesinlikle baka bir amala kullanamaz. Yani tarm alanna dntremez. Orman alanlar Orman Mhendisleri tarafndan yaplan Amenajman planlarna gre iletilir. Hi kimse bu planlarn dna kamaz. karsa ne olur? Hrszlk yapmak yasaktr. Biri hrszlk yaparsa ne olur? te hrsza ne olursa Amenajman planna uymayan orman sahibine de o olur. ayet vatanda verimli olmuyor diye ormann iletmez ise, yani amenajman planlarna uymaz ise, devlet vatandaa ekonomik yardmlarda bulunur. Faizsiz krediler aar, cretsiz fidan verir, yani birok tevik tedbirleri vardr. Onlar devreye sokar. Bylece hi bir vatandan sahip olduu orman kesip, tahrip edip tarm alanna evirmesi mmkn deildir. Yani buna izin verilmez. Mlkiyet sorununu halletmeden lkemizde orman tahribi durdurulamaz..

lkemizde ve Dnyada Ormanlarn Mlkiyeti 417

LKEMZDE 2B ALANLARININ DURUMU

2B arazileri 1980den nce ilmen ve fennen orman vasfn kaybetmi orman arazileri iin sz konusudur. Yani 450 bin hektar ormanszlatrlan alan 1980 ncesindeki alanlardr. 1980den gnmze kadar devletten alnan, tahrip edilmi olan alanlarnn ne kadar olduu henz tesbit edilmemitir. Ancak uras kesin ki bu orman tahribinin hz kesilmemitir, bilakis artmtr. Vatanda orman sahibi yapmadan ormanlar korumak mmkn deildir. Tm bunlar doru kabul edilirse vatanda nasl orman sahibi yaplabilir? Ormanlar vatandaa rastgele datlacak mdr? Hayr, datlmamaldr. Para karl satlacak mdr? Hayr, hi kimse yatrm amac ile orman satnalmaz. Verimli 8 milyon hektar orman alan satlr m? Hayr, verimli ormanlarn parasal deerini kimse deyerek alacak gte deildir.

ZM YOLU
zm nedir? lkemiz ormanlarnn % 60, yani 12 milyon hektar orman alan; verimsiz, kapall krlm, artmdan dm, degrade ormanlardr. Bu ormanlarn zerindeki servet (aalar) o alanlarn verimli orman alanlarna dntrlmesi iin ounlukla yeterlidir. Bu orman alanlar zerindeki servetle birlikte vatandaa verilirse, vatanda bu serveti kullanarak o verimsiz ormanlar slah edebilir. Bu ii yapmaya hazr binlerce, yzbinlerce vatanda kacaktr. Yeterki; insanlara mal sahibi olacaklar garantisi verilsin, miras hakk verilsin, bir daha devletletirme yaplmayaca garantisi verilsin. Mlk sahibi olmak isteyen, verimsiz ormanlar verimli ormanlara dntrecek, binlerce insan bunu bekliyor. Bir daha 2B sorunu yaratmak istemiyorsak vatandamz orman sahibi, mlk sahibi yapalm. Her aa, her fidan her sene birazck byyor. Onlar bu lke iin byyor. Vatandan mal m yoksa devletin mal m olduklarn bilmeden byyor. Yeterki verimsiz ormanlar verimli ormanlara dnsn. Aalar vatanda iin veya devlet iin, kimin iin byrse bysn, yeter ki bysn. Zaten vatanda ve devlet ayn ey deil mi? Ormanlarnn tamam devlete ait, retim unsurlarnn ounu elinde tutan, ada Batl bir lke yoktur. Yanln anlayan Demirperde lkeleri bile hatasndan dnd. Doru yolu buldu. Biz neden bulmayalm?

418 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Adler, A., 1946. nsan tabiatn tanma, 1994 Bank. Kltr Yay. Hanerliolu, O., 1974. Dnce Tarihi, Remzi Kitapevi Yay. ubuk, M., 1985. Trkiyede Kentleme Sresi ve Krsal Alan Sorunlar Kollokyumu, Mimar Sinan ni. Fen Bil. Ens. Yayn, stanbul. Glubuk, B., 1998. Avrupa Birlii ve Trkiyede Blgesel Kalknma Politikalar, Tarm ve Mh. Der. TMMOB Yaynlar Say 58, S.10-14, Ankara Kele, R., C. Hamamc 2002. evrebilim, mge Kitapevi Yay., Ankara Ongan, S.E., 1997. Ulusal evre Eylem Plan, Arazi Kullanm ve Ky Alanlarnn Ynetimi Raporu, DPT Yayn ISBN 975-19-1676-3,735, Ankara. Mahupyan, E., 1998. Osmanldan Gnmze Paral Kamusal Alan ve Siyaset, Dou-Bat No:5,1999-9 Carr, S., M. Francis, L.G. Rivlin, A.M. Stone, 1992. Public Space, Cambridge Uni. Pres., 400 p. Zonneveld, I.S., 1994. Basic Principles of Classification, Kluwer Aca. Pub., 1994, 23-47. London.

KIYILARIN HUKUK REJM, MLKYET VE EVRE SORUNLARI

Dr. Sheyla Suzan ALICA Ky, deniz ve kara ekosistemlerinin bulutuu ve her iki sistemin birbirini etkiledii ve bu nedenle zengin bir habitat oluturan alandr. Kynn bir doal deer olarak nemi bilinmesine ramen, bu kadar hoyrata kullanlmasnn pek ok nedeni vardr. Ender biyolojik eitlilii barndran, korunmas gereken ortak miras oluturan kylarmzdaki hassas alanlar, ekosistemler, tehdit altndaki trler de bu hoyrat kullanmn ve yamann maduru olmaktadrlar. Kresel snmann ska tartld gnmzde, ky alanlarndaki ve evresindeki sulak alanlarn, nehirlerin, deltalarn, lagnlerin ve su kaynaklarnn korunmasnn nemi bir kez daha artmtr. Bu kaynaklar tehlike altna sokacak ya da yok edecek kullanm ve faaliyetlerin yasaklanmasnn ve denetim altna alnmasnn zorunluluu aktr. Ky, doal bir yeryz biimi olarak ncelikle jeomorfolojinin konusunu oluturmakla birlikte, toplumsal dzen ierisinde hukuk da ky kavramna belirli sonular balamtr. Tarihi sre ierisinde de kynn zellikle iki hukuki niteliinin gz nnde tutulduunu grmekteyiz. Kylar doal zelliklerinden dolay herkesin kullanmna ak ve zel mlkiyet alan dnda braklmtr. Kylarn hukuki rejimine temel tekil eden bu ilkeler, almamzda belirtilen yasal dzenlemelerin de erevesini izmektedir. Bu ereve ierisinde yargnn da hareket alannn snrlandrld gzlenmektedir. Yargtayn bir kararnda ok ak biimde dile getirdii zere;1 tamamen bir lkenin snrlar ierisinde kalan denizlerle, kara sular o devletin hkmranlk sahasna girdiklerinden menfaati umuma aittir. Medeni Kanun uyarnca menfaati umuma ait olan mallar, devletin hkm ve tasarrufu altndadr, kimsenin mlk deildir. Kylar, ister kumluk, akllk, ister talk, kayalk olsun denizlerin temadisi olup, ondan ayrlmas mmkn deildir. Bu hkmle yarg, ok doru bir ekilde kynn denize baml bulunduunu ve denizin hukuki dzenine tabi olduunu vurgulamtr.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi evre Hukuku . Grevlisi. email: salica64@yahoo.com.tr 1 Yargtay Byk Genel Kurulunun 13.03.1972 tarih ve E.1970/7, K.1972/4 sayl tihad Birletirme Karar.

420 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

I- KIYILARIN HUKUK REJM

Hukuk sistemimizde ky ile ilgili ilk hkm 1926 tarihli Medeni Kanunda yer almtr. Yetmili yllardan itibaren de kylara ilikin kapsaml hkmlerin getirildiini grmekteyiz. 12.01.1970 tarih ve 7/52 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile deniz ve gl kylarndaki kamuya ait arazi ve arsalarn satlmas, kamp yeri olarak tahsis edilmesi, irtifak hakk tesisi suretiyle gerek ve tzel kiilere devredilmesi yasaklanmtr. (Saytay Bakanl, 2006: 5) Kylardaki yaplamaya ve planlamaya ilikin ilk yasal dzenleme ise 11.07.1972 tarihli 1605 sayl Kanunla 6785 sayl mar Kanununda yaplan deiikliktir. 2 1982 Anayasasnda ilk kez kylarn korunmasna ilikin dorudan bir hkm dzenlenmitir. Anayasann 43. maddesinde yer alan; Kylar, Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Deniz, gl ve akarsu kylaryla, deniz ve gllerin kylarn evreleyen sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle kamu yarar gzetilir. Kylarla sahil eritlerinin, kullanl amalarna gre derinlii ve kiilerin bu yerlerden yararlanma imkn ve artlar kanunla dzenlenir. hkm ile kylarn korunmas anayasal gvence altna alnmtr. Kylarn korunmas ve kullanmna ilikin genel bir ereve izen sz konusu hkme gre, Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan ky, zel mlkiyete konu olamaz ve doasna uygun olarak, genellik, eitlik ve serbestlik ilkeleri gerei herkesin ortak kullanmna ak bulunmaldr. Anayasal dzenlemenin ardndan, 1984 ylnda Ky Kanunu yrrle girmi, ancak birok maddesi Anayasa Mahkemesince iptal edilmitir. Bunun zerine 1990 ylnda 3621 sayl yeni Ky Kanunu karlmtr. ptal kararnn 10.07.1986 tarihinde Resmi Gazetede yaymndan, yeni Ky Kanununun 17.04.1990 tarihinde kabulne kadar geen srete kylara ilikin uygulamalar bir yasal dzenleme ile deil, Bayndrlk ve skan Bakanlnn 15.07.1987 tarih ve 110 sayl genelgesi ile srdrlmtr (Kele, 2000: 466). Ky kanunu dnda Medeni Kanunda da kylara ilikin hkm yer almaktadr. Yeni Medeni Kanunun 715. maddesinde de; sahipsiz yerler ile yarar kamuya ait mallarn, Devletin hkm ve tasarrufu altnda
Bu dzenleme ile ky alanlar imar dzenine tabi klnm ve deniz, gl ve nehir kenarlarnda 10 metreden az olmamak zere mar ve skan Bakanlnca tespit edilecek mesafe ierisinde halka ak olmayan bina ina edilemeyecei ve mevcutlara ilave yaplamayaca, 10 metrelik erit ierisinde arazi ve arsalarn zel mlkiyet konusu yaplamayaca, denizin doldurulmas yoluyla zel mlkiyete konu edilecek ekilde arsa ve arazi kazanlamayaca belirtilmitir.
2

Kylarn Hukuki Rejimi 421 olduu hkme balanmtr. Benzer bir hkme Ky Kanununun 5. maddesinde de rastlamaktayz. Bu maddede, kylarn Devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu ve herkesin eit ve serbest olarak yararlanmasna ak bulunduu ifade edilmitir. Maddeye gre, ky ve sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle kamu yarar gzetilir. Bu kapsamda, kylarda zel mlkiyete dayal yaplamaya gidilemez, kylarda kazanlm hak ilkesine dayanlamaz. Kylar denizlerin devam olup ondan ayrlmas olanakl deildir. Kamu yarar, toplumun yararlanmasna ak, nceliin kamuya verilmesi kavramlar kylarn ortak bir doal deer olarak korunmas ve kylardan yararlanma hususlarnda yarg kararlarna yol gsteren kavramlar olarak karmza kmaktadr. Bu kavramlar erevesinde, Anayasa Mahkemesi, almamzda yer verdiimiz kararlarnda, kylarn hukuki rejiminin kapsamn izmitir. Sz konusu hkmlerden, kylarn korunmasna ilikin dzenlemelere zel bir nem verildiini anlamakla birlikte, kylardaki mlkiyet hukukuna ilikin uyumazlklarn olduka fazla olduunu grmekteyiz. Bu sorunlarn ana sebebinin, kylarn zel mlkiyete konu olamayacann yargsal itihatlarla belirlenmi olmasna ramen, bu dzenlemelerle getirilen sisteme konu olan fiili kara parasnn hukuken tespit edilememi olmas ve hangi kara parasnn zel mlkiyet konusu olamayaca hususunda yaanan belirsizliktir. (oban, 2009: 149)

II- KIYILARDA MLKYETN TESPTNE VE KULLANILMASINA LKN SORUNLAR

lkemiz kylar sanayi ve turizm iletmelerinin faaliyetleri, youn yaplamann getirdii bask, su rnleri retimi gibi sebeplerle doal yapsn kaybetmektedir. Bahse konu bu sebeplerin oluumunda mlkiyet hukukuna ilikin sorunlar da rol oynamtr. Kylarmzda yaanan temel sorunlarmz birka balk altnda toplamamz mmkndr. 1- Ky Alanlarnn Planlanmasnda ve Ynetiminde Kurumlar Arasnda Yaanan Yetki atmas Ky alanlarna ilikin ayr bir ynetim modeli oluturulmasnda baarl olunamam ve ky alanlarnn nasl kullanlacan gsteren planlarn yapm ve onayna ilikin yetki ve grevler farkl kurumlara verilmitir. Bunun sonucunda kurumlar arasnda yetki atmas olumu ve yargya yansyan sorunlar domutur. Bu durum ise ky alanlarnda planlama almalarnn aksamasna ve kylarn plansz kullanmna neden olmutur. (Saytay Bakanl, 2006: 7) Kylarda evre

422 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dzeni planlar ve nazm imar planlar ile ky ve dolgu alanlarnda ky yaplarn ieren uygulama imar planlarnn yapm ve onay srecine ilikin olarak yetkiler aadaki ekilde dzenlenmitir. (Bayndrlk ve skan Bakanl, 2007: Tablo 3.2.1.4.) 1- 1/25.000 ve 1/100.000 leinde evre Dzeni Planlar iin; - zel evre Koruma Alanlarnda zel evre Koruma Kurumu Bakanl, -GAP Blgesinde GAP daresi, -Tm ky ve sahil eritlerinde evre ve Orman Bakanl, l zel dareleri ve Bykehir Belediyeleri, 2- 1/5000 leinde Nazm mar Planlar iin; - Ky Dolgu Alanlarnda Bayndrlk ve skan Bakanl, -Turizm Blge, Alan ve Merkezlerinde Kltr ve Turizm Bakanl, - GAP Blgesinde GAP daresi, - Dolgu Alan dnda ve zel kanun kapsam dnda kalan alanlarda l zel dareleri ve Belediyeler, 3- 1/1000 leinde Uygulama mar Planlar iin; - Ky Dolgu Alanlarnda Bayndrlk ve skan Bakanl, - Turizm Blge, Alan ve Merkezlerinde turizm amal mar Planlarnda Kltr ve Turizm Bakanl, - GAP Blgesinde Dolgu Alanlar dnda kalan alanlarda GAP daresi, - zel evre Koruma Alanlarnda Dolgu Alan dnda kalan alanlarda zel evre Koruma Kurumu Bakanl, -zelletirme kapsamnda kalan alanlarda zelletirme daresi Bakanl, - zel kanun kapsam ve Dolgu Alanlar dnda kalan alanlar ile Turizm Blge, alan ve merkezlerindeki turizm d kullanm alanlarnda l zel dareleri ve Belediyeler, yetkilidir. Kylarn planlanmas iin en nemli hususlardan biri, dier planlara yol gsterici olmas gereken, koruma ve kullanma esaslar asndan uygulayc kii ve kurumlar iin zorunlu esaslar belirleyen st lekli evre dzeni planlarnn3 henz tamamlanamam olmasdr. st lekli planlarla gelecekteki kullanm biimleri belirlenemediinden, bir snrevre Dzeni Planlarnn yapm ve onaylanmas konusunda da kamu kurumlar arasnda yetki atmas yaanmakta olup, bu hususta da kamu kurumlar arasnda yargya intikal eden davalar sz konusu olmutur.
3

Kylarn Hukuki Rejimi 423 lama olmakszn her hangi bir yer iin dolgu ve liman gibi kullanmlara ilikin talepler ortaya kabilmektedir. Dier taraftan hangi kylarn ne tr kullanma uygun olduuna ve kylarn zelliklerinin belirlenmesine ilikin almalarn yeterli olmad ve bu konulara ilikin verilerin plan yapacak kurumlarda bulunmad da bilinmektedir (Saytay Bakanl, 2006: 21) 2- Ky Kenar izgisinin Tespiti ve Mlkiyet Hakkna likin Sorunlar 3621 sayl Ky Kanununda Ky Kenar izgisi; Deniz, tabii ve suni gl ve akarsularda, ky izgisinden sonraki kara ynnde su hareketlerinin oluturduu kumluk, akllk, kayalk, talk, sazlk, bataklk ve benzeri alanlarn doal snr olarak tanmlanmtr. Ky kenar izgisinin tespitinde yaanan skntlar, uygulamada hukuki sorunlara yol aabilmektedir. Kylarn ve sahillerin korunarak kamunun kullanmna sunulmas amacyla kamu yarar dorultusunda kullanma ilkelerinin belirlenmesinin ilk admnn ky kenar izgisinin tespiti olduu vurgulanmaktadr. (Bayndrlk ve skan Bakanl, 2007: 26) Ky Kanununa gre, kyda ve sahil eridinde planlama ve uygulama yaplabilmesi iin Ky Kenar izgisinin tespiti gerekmekle birlikte, kylarmzn ne kadarnda Ky Kenar izgisinin tespitinin yapld hususunda salkl ve gncel bilgiler bulunmamaktadr. ( Saytay Bakanl, 2009: 30) Ky kenar izgisinin belirlenmesi suretiyle, kt bir doal kaynak olan kynn kullanmna ilikin sorunlarn akla kavuturulmas ngrlmektedir. Ky kenar izgisi bu adan sadece kylarn doal yapsn belirlemeye ilikin bir rol stlenmemi, ayn zamanda kylarn hukuksal rejimini ortaya koymas ve ky alann belirlemesi asndan ilev ve neme sahiptir. Yargtaya gre ky kenar izgisi; bir taraftan sahipsiz mal niteliindeki ky alanlarnn rejimini belirlerken, te yandan zel mlkiyet konusu tanmazlarn snrn da izmektedir.4 Yksek mahkemeye gre; ky kenar izgisinin; kynn kara ynnden sona erdiini gstermek, zel mlkiyete konu arazinin ve baz durumlarda da kamu orta mallarnn deniz ynnden snrn oluturmak ve ky alannn hemen bitiminde zel mlkiyete konu olan arazinin yer almas halinde, ky alann belirtme yannda zel mlkiyet rejiminin balama snrn da gstermek gibi ilevi bulunmaktadr.
Yargtay tihad Birletirme Hukuk Genel Kurulunun 28.11.1997 tarih ve E.1996/5 K.1997/3 sayl Karar.
4

424 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 3- Ky Kenar izgisini Belirlemede darenin Yetkisi, Adli ve dari Yargnn Grev Alan Ky Kanununun 1990 ylnda kabulnden bu yana yirmi yl gemi olmasna ramen, henz baz yerlerde ky kenar izgisi belirlenememi, bu nedenle bu izgi iinde kalan tapulu tanmazlara ilikin uyumazlklar zme kavuturulamamtr. (oban, 2009: 150) Ky Kanunu uyarnca idarenin ky kenar izgisini belirleme asndan sorumluluu nedir? Ky Kanunu btnyle ele alndnda, kynn kamuya ak tutulabilmesi ve idarenin grevlerini yerine getirebilmesi ve kyda planlama ve uygulamann icra edilebilmesi iin ncelikle ky kenar izgisinin tespit edilmesi gerektii bilinmektedir. - Ky kenar izgisi, Valiliklerce hazrlanan yllk tespit programlar erevesinde, Valiliklerce -jeoloji mhendisi / jeolog / jeomorfolog, harita ve kadastro mhendisi, ziraat mhendisi, mimar / ehir plancs, inaat mhendisi mesleklerinden birer kii olmak zere- kamu grevlilerinden oluturulan en az 5 kiilik komisyon tarafndan arazide tespit edilmekte ve Ynetmeliin 7. maddesinde belirtilen- onayl halihazr haritalar zerine ilenmektedir. Ancak valiliklerin ky kenar izgisinin tespiti konusunda yllk program yapmadklar, bu durumun sebebi olarak da tespit ilemi iin gereksinim duyulan haritalarn yapmnn maliyetinin yksek olmas ve harita deneinin verilmemesinin gsterildii konuya ilikin Saytay Performans Denetim Raporunda ifade edilmektedir. Anlan Raporda; yerinde denetim yaplan baz blgelerde kylarmzn ne kadarnda ky kenar izgisinin belirlemesinin bitirildii konusunda net bilgi alnamad ve grme yaplan yetkililerin belirttikleri oranlarn tahmini olduu ve bir aratrmaya dayanmadnn anlald ifade edilmektedir (Saytay Bakanl, 2006: 30-31.) Ky Kanunu, ky kenar izgisinin tespiti grevini idareye vermitir. darenin yapt bu tespitin, bir idari ilem olarak yarg denetimine tabi olaca aktr. dari yargnn yerlemi itihatlarna gre; ky kenar izgisi tespit almalarnn onayl ky kenar izgisi bulunmayan yerlerde yaplmas gerektii, bir blgede daha nce ky kenar izgisinin bulunmas durumunda, bu izgilerin geerliliini koruyaca, zaman iinde doal olaylar ve koullar gerei deien ky zelliinin mevcut ky kenar izgisinden farkl yeni bir ky kenar izgisi tespitini zorunlu klmas durumunda deiiklik ihtiyacnn Ky Kenar izgisi Tespit Komisyonunca mahallinde yaplacak somut saptamalarla belirlenmesi gerektiidir. Yksek mahkemeye gre mevzuata uygun olarak belirlen-

Kylarn Hukuki Rejimi 425 mi ve onaylanm ky kenar izgisinin hukuken yrrlkte olduu dnemde, bu mevcut ky kenar izgisi yok kabul edilerek yeni bir ky kenar izgisi tespit edilmesinin gerei bulunmamaktadr. 5 Grld zere Dantay, ky kenar izgisinin tespitine ilikin ilemin idari bir ilem olduunu kararlarnda vurgulamtr. Buna ramen Adli Yarg bu hususta farkl bir yaklam iindedir. Konuya ilikin Yargtay tihad Birletirme Hukuk Genel Kurulu Karar, ky kenar izgisi ve hukuki uyumazlklar konusunda tartmalara neden olmu nemli bir karardr. Anlan kararn Sonu Blmnde; Kural olarak, mlkiyet hukuku ynnden ky kenar izgisinin belirlenmesi grevinin adli yargya ait olduuna; ancak, 3621 sayl Ky Kanununun 9. maddesi uyarnca idare tarafndan ky kenar izgisi belirlenmi ve yazl bildirime ramen yasal sresinde idari yargya bavurulmamas nedeniyle yarg yolunun kapanm olmas veya idari yarg tarafndan verilip kesinlemi karar bulunmas durumlarnda, bunlara uygun ekilde ky kenar izgisinin adli yarg tarafndan saptanmas gerektiine karar verilmitir.6 Anlan karara gre; kyya ilikin bu tespit, kynn kamuya ak tutulabilmesi ve yasann bu alanda idareye verdii grevlerin yerine getirilmesi ve kyda planlama ve uygulamann yrtlebilmesi iin gereklidir. Bu nedenle idarenin kendi asndan bu belirlemeyi yapmas zorunludur. Yargtaya gre; kamu hukuku kurallarna gre tesis edilen bu idari ilem, planlama, uygulama, imar, ykm, ruhsat ve iskan gibi idari ilere esas alnabilse de mlkiyet ve zilyetlik gibi tanmazlarda hakkn zne ilikin Kadastro Yasalarnda ngrld trden bir saptama yapmamaktadr. Bu izginin mlkiyet hakknn tespitine ilikin olduuna dair kanunda ak ve kapal bir hkm bulunmamaktadr. Kararda ounluk kararna katlmayan yelerin Kar Oy Yazsnda ise; kyy belirleme ynteminin bir kadastral faaliyet olarak dnlmedii, 3621 sayl Yasann ky belirleme dzenlemelerinin bir kamu tasarrufu, bir idari ilem olarak ortaya kt, Yasann sadece kydaki kamu hukukunu dzenlemek iin getirildii, zel mlkiyetin bu yasann konusu olmad, sonu olarak Ky Yasasnn 5 ve 9. maddelerine dayanlarak yaplm ky kenar izgisi belirleme ileminin, idari yarg yerlerinde iptal edilip ortadan kaldrlmadka hukuki varln koruyaca; bu ilemin idarece, yasa hkmlerinin btnl bozulmakszn
Dantay 6. Dairesinin 23.11.2004 tarih ve E.2003/2368, K.2004/5902 sayl Karar 28.11.1997 tarih ve E.1996/5, K.1997/3 sayl Yargtay tihad Birletirme Hukuk Genel Kurulu Karar.
5 6

426 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu yerine getirilmesinin (gerek resen gerekse, ilgilisinin bavurusu zerine) Hukuk Devleti olma ilkesine uygun decei; yargsal uygulamalarda da birlii salayaca, gr belirtilmitir. Sz konusu Yargtay kararnn bir takm sakncalara yol aabilecei ve yarg yerleri arasnda veya yarg ve yrtme organ arasnda uygulamada byk kargaa douraca ifade edilmitir (Aksoylu, 1998: 4) Buna gre; her eyden nce 3621 sayl Yasa, ky kenar izgisinin belirlenmesi yetki ve grevini idarelere vermitir ve bu ilem bir idari ilemdir. Bu idari ilemlere kar ilgililerin bavuracaklar yarg yeri de idari yarg dr. Ancak Yargtay tihad Birletirme Karar kendi iinde elikiye dmektedir. Zira anlan karara gre, idare tarafndan tespit edilen ky kenar izgisinin kesinlemesi demek ilgililere tebli edilip bu ileme kar idari yargya sresinde dava amalar veya sresinde dava alp da idari yarg tarafndan bu hususta bir karar verilmesi sonucu bu ilemin kesinlemesi demektir. Buna gre bu ilemin idari bir ilem olduu tereddtszce kabul edildii halde, ilemin kesinlememesi halinde veya ilemin idarece yaplmamas halinde bunu adli yargnn yapabileceinin kabul edilmesi byk bir elikidir. nk bir ilem ya adlidir ya da idaridir. Bir ilem ayn anda hem idari hem de adli olamaz. (Aksoylu, 1998: 4)

III- MLKYET HAKKI VE KIYILAR

Anayasal ve yasal dzenlemeler yaplmadan veya ky kenar izgisi belirlenmeden nce, yrrlkte bulunan hkmlere gre zel mlkiyet konusu olmu ve tapu siciline tescil edilmi olan araziler zerindeki haklarn ne olaca sorunu yargda en ok tartlan konulardan biri olmutur. Yarg sz konusu dzenlemelerde yer verilen, kylarn herkesin serbeste yararlanmasna sunulmu sahipsiz kamu mal olmas ilkesine dayanarak karar vermitir. Bu ilke sonucunda kynn devir ve fera edilmesi, zamanam yoluyla mlkiyetinin kazanlmas, tapu sicili hkmlerine bal bulunmas, haczedilmesi mmkn deildir. Yukarda kylara ilikin olarak belirtilen bu yaklam, uygulamada pek ok mlkiyet sorununun domasna neden olmutur. Zira ky kenar izgisi belirlenmeden nce kydaki baz tanmazlar zerinde zel mlkiyet tesis edilerek tapuya tescil edilmi, tapu kaydna dayanlarak tanmazlar el deitirmi, birletirilmi ve ayni haklara ilikin zerinde pek ok ilem yaplmtr. Sonucunda da bu ilemler kamu otoriteleri tarafndan da onaylanarak resmi ileme dntrlmtr. Daha sonra belirlenen ky kenar izgisi ilemi neticesinde de, tanmaz ky kenar

Kylarn Hukuki Rejimi 427 izgisi iinde kalan, Hazine tarafndan alan davalar sonucunda tm yatrm ve beklentileri ile birlikte tapular iptal edilen ve hibir karlk ve bedel denmeksizin tanmazlar ellerinden alnan kiiler hakszla uradklarn dnmektedirler (oban, 2009: 157). Bu davalar sonucunda uygulamann dayand Ky Kanununun 5. maddesinin Anayasaya ve Avrupa insan Haklar Szlemesine aykr olduu ileri srlmtr. 1. Anayasa Mahkemesinin Ky Kanunu le lgili Son Kararnn Deerlendirilmesi Anayasa Mahkemesi Ky Kanununun 5. maddesinin Anayasaya aykrlna ilikin sz konusu kararnda;7 Anayasann 43. maddesinin ve paralel olarak Medeni Kanunun 715. ve Ky Kanununun 5. maddelerinin, kylarn devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu hkmn ierdiini, deniz, gl ve rmak kenarlarndaki kylara uygulanacak hukuki statnn, ancak ky kenar izgilerinin belirlenmesi ile fiilen ortaya kacan, kylarn bu hukuksal durumu nedeniyle, uygulamada Anayasal ve yasal dzenleme yaplmadan ya da yasaya uygun olarak ky kenar izgisi belirlenmeden nce zel mlkiyete konu olmu ve tapu siciline tescil edilmi olan tanmazlar zerinde kazanlm hak domayacan, buralarn zamanam yoluyla iktisap edilemeyeceini, tapu sicili hkmlerine bal tutulamayacan ve haczedilmeyeceini belirtmitir. Anayasa Mahkemesi Anayasann mlkiyet hakkna ilikin 35. ve Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 1. Protokoln 1. maddesine atfta bulunduktan sonra, mlkiyet hakknn bireyin eya zerindeki hakimiyetini gvence altna ald ve bu hakimiyetin bireye devletin mdahale edemeyecei zel bir alan yaratt, bireye kendi hayatn ynlendirme ve geleceini tasarlama olana sunduu ve bu nedenle birey zgrl ile mlkiyet hakk arasnda yakn bir iliki olduu vurgulanmtr. Ancak mlkiyet hakknn mutlak bir hak olmad ve kamu yarar amacyla snrlandrlabilecei, kylarn devletin hkm ve tasarrufu altnda olmas nedeniyle zel mlkiyete konu yaplamamasnn Anayasada ngrld belirtildikten sonra, iptali istenilen 3621 sayl Yasann 5. maddesinin birinci fkrasnn, Anayasann 43. maddesindeki hkmn bir tekrar niteliinde olduu, bu nedenle 5. maddenin Anayasaya aykr bir yn bulunmad kararna varlmtr. Anayasa Mahkemesine gre, itiraz bavurusunda deinilen uygulama sorununun, son yllarda Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar erevesinde ky kenar izgisi iinde kalan tapu siciline kaytl tanmazlarn karlkl hak dengesini
7 Anayasa Mahkemesinin 24.09.2008 tarih ve E. 2008/26, K.2008/147 sayl karar.

428 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu salamak amacyla mlk sahibine tazminat niteliinde bir bedelin denmesi gerektii yolundaki yarg kararlar ile ortadan kalkmtr. 2. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlar erevesinde Mlkiyet Hakk ve Kylar Aka belirtildii zere Anayasa ve dier hukuki dzenlemelerde kylarn devletin hkm ve tasarrufu altnda olduuna ve bu yerlerde zel mlkiyetin olamayacana dair birok hkm ve zel mlkiyetin iptal edilmesi ile ilgili, bu gne kadar saysz Mahkeme karar bulunmaktadr. Ancak Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, kylarda, kamu yarar amacyla zel mlkiyetin olamayacan kabul etmekle birlikte, iyi niyetle ve hukuki kstlamalardan habersiz bir ekilde, mlkiyeti edinen kiinin bu mlkiyetinin bedelsiz olarak ortadan kaldrlmasnn mlkiyet hakknn ihlali olacana hkmetmitir. Anayasann 35. maddesinde dzenlenen Mlkiyet Hakk, kiiye eya zerinde en geni yetkiyi tanyan bir ayni hak olarak kabul edilmektedir. 35. maddeye gre; Herkes, mlkiyet ve miras hakkna sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarar amacyla kanunla snrlanabilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, tapu ktnde sz konusu tanmazlarn ky ierisinde kaldna dair bir erh yokken, bu tanmaz edinen kiinin bu hususlar bilemeyeceini, dolaysyla iyi niyetli olarak bedeli karlnda tanmaz edindiini belirterek, sorumluluun kamu idaresinde olduuna deinmi ve mlkiyetin ancak belirli bir bedel karlnda kiilerin ellerinden alnabileceine vurgu yapmtr. Mahkemenin bu kararlarna atf yapan Yargtay, ky ierisinde kalmasndan tr tapular bedelsiz iptal edilen ahslarn tazminat isteyebilecei ynnde kararlar vermektedir.8 Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin bu kararlarnda dayand Mlkiyet Hakkna ilikin hkm, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 1 Nolu Protokoln 1. maddesidir. Anlan hkme gre; Her gerek ve tzel kiinin mal ve mlk dokunulmazlna sayg gsterilmesini isteme hakk vardr. Bir kimse, ancak kamu yarar sebebiyle ve yasada ngrlen koullara ve uluslararas hukukun genel ilkelerine uygun olarak mal ve mlknden yoksun braklabilir. Yukardaki hkmler, devletlerin, mlkiyetin kamu yararna uygun olarak kullanlmasn dzenlemek veya vergilerin ya da baka katklarn veya para cezalarnn denmesini salamak
Yargtay 1.Hukuk Dairesinin 23.10.2007 tarih ve 2007/6214 E.-2007/9985 K. sayl karar
8

Kylarn Hukuki Rejimi 429 iin gerekli grdkleri yasalar uygulama konusunda sahip olduklar hakka halel getirmez. AHM, mlkiyetlerine karlk yeterli tazminatn denmedii bu durumda, kanun tarafndan ngrlmesine ramen, bu mdahalenin, kamu yarar gerekleri ve kiinin temel haklarnn korunmas gerekleri arasndaki adil dengeyi salamadna hkmetmektedir. Grld zere, AHM, ky alanlarndaki tanmazlarn bedelsiz olarak iptal edilmesi durumunda Avrupa nsan Haklar Szlemesini eki 1 Nolu Protokoln 1. maddesine aykr davranldna hkmederek kiiler lehine karar vermitir.9 Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin sz konusu kararlar zerine Yargtay da kyda kalan zel mlkiyetin bedelsiz ortadan kaldrlamayacana karar vermi bulunmaktadr. Gelinen bu noktada, kyda kalan tanmaz bedelsiz olarak iptal edilen ahslar, tanmazlarnn karl bir tazminat elde edebilmek iin, ncelikle i hukukta gerekli davalar amak zorundadrlar.

IV. KIYI KANUNU TASARISI VE KIYILARIN KORUNMASI

Ky Kanunu Tasars ile Ky Alanlar Koruma ve Gelitirme Blgesi ad altnda, corafi, tarihi, kltrel, geleneksel yaam tarz, sektrel ya da turistik nitelikleri ile korunmas ve sektrel ihtiyalar dikkate alnarak planl bir ekilde korunarak gelitirilmesi amacyla snrlar Bakanln nerisi ve Bakanlar Kurulu kararyla tespit ve iln edilen blgeler eklinde, korunmas gereken alanlara yeni dzenlemeler getirmek istemektedir. Ayrca Ky Ynetim Plan olarak yeni bir plan trnn, planlama mevzuatna katlmas ngrlmektedir. Tasarya gre, bu Kanun ve hkmleri ile imar plan kararlarna uygun olmak kaydyla, Bayndrlk ve skan Bakanl; gerekli grd sahil eridi ve ky alanlarnda ilgili idareden Ky Ynetim Planlarnn hazrlanmasn isteyecek ve ilgili idarece hazrlanp Bakanlka uygun grlen planlara gre uygulama yaplacaktr. Ky Kanunu Tasarsna, enerji ve maden sektrnn nndeki engellerin kaldrlmasna ynelik deiikliklerin damgasn vurduunu sylemek kanmzca yanl olmayacaktr. Kanunun 6. maddesinin 4. fkrasnda yaplan yenilikler kapsamnda, Kyda imar plan karar ile yaplabilecek tesisler ierisine enerji tesisleri, her trl boru hatlar,

N.A. ve Dierleri Trkiye, no. 37451/97, 41-42, AHM 2005

430 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu enerji ve haberleme nakil hatlarna ve tp geitlere ait yap ve tesisler ile petrol, doalgaz, maden iletme tesisleri, eklenmitir. Bayndrlk Bakanl, Btnleik Ky Alan Planlarn yaptrma ve onaylama yetkisini alarak, Ky Koruma ve Gelitirme Blgelerinde; altnc maddenin drdnc fkrasnda belirtilen kullanmlar ile btnleen ve sahil eridi ile gerisindeki etkilenme alanlarn kapsayan ve bu alanlarn korunmasna, kullanlmasna ve yaplamasna ilikin faaliyetleri yerine getirecektir. Kyda, uygulama imar pln aranmakszn yaplabilecek olan yap ve tesislerin ise ynetmelik ile belirlenecei ngrlmektedir. Yani idari bir ilem olan Ynetmelik ile idarenin istedii tesislerin kyda yaplmasna gz yumulabilecektir. Sz konusu planlarn mar Kanununda dzenlenen planlama hiyerarisine uymamasna ramen, plnlara ilikin iln, ask ve itirazlara dair hususlar hakknda, 3194 sayl mar Kanununun ilgili hkmlerinin uygulanaca ve onaylanan, iln ve ask sreci tamamlanarak kesinleen plnlarn valilik ve belediyelerce uygulanmasnn mecbur olduu ngrlmtr. Ancak ilgin bir baka hkm Kltr ve Turizm Bakanl ile evre ve Orman Bakanl ve zel evre Koruma Kurumunun planlama yetkilerinin alnmak istenmesidir. Tasar kapsamndaki plnlarda; 2634 sayl Turizmi Tevik Kanununun pln onama yetkisini dzenleyen hkmleri ile 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun koruma amal imar plnlarna ilikin hkmleri ve 2872 sayl evre Kanununun 9 uncu madde hkmleri uygulanmayacaktr. Bu hkmn getirili amacnn ne olduu ok ak biimde bellidir. Bayndrlk ve skan Bakanl ky alanlarn planlanma yetkisini dier kurumlardan alarak kendisi kullanmak istemektedir. 2872 sayl evre Kanununun 9 maddesi ile zel evre Koruma Kurumuna verilen yetkilerin kullanlamayaca da aktr. Tasarya gre Sahil eridi; ky kenar izgisinden itibaren kara ynnde yatay olarak en az 100 metre geniliindeki alan olarak belirlenmitir. Ancak, corafi yaps, tarihi, kltrel zellikleri ya da geleneksel yaam tarz nedeniyle yerlemelerin alternatif gelime alannn bulunmamas halinde, Belediye veya Valiliin teklifi ve alann zelliine gre ilgili kurum ve kurulularn gr alnmak suretiyle Bakanln, sahil eridini Bayndrlk Kurulu Karar ile ky kenar izgisinden itibaren kara ynnde yatay olarak belirleyecei ngrlmektedir. Ancak kanmzca bu hkm Anayasaya aykrlk tekil etmektedir. Zira sahil eridinin idare tarafndan bu ekilde belirlenmesi durumunda kylarn korunmasnn mmkn olamayaca aktr. Anayasa Mahke-

Kylarn Hukuki Rejimi 431 mesi de konuya ilikin verdii bir kararnda; Sahil eridi derinlikleri, imar plnl ya da henz uygulama plnlar yaplmam yerlerde, kullan amalarna gre ayr ayr saptanabilir. Ancak, yukardaki koullar ieren bir derinliin, her halde 100 m. den az olmamas gerekir. Sahil eridi olarak daha dar bir alann belirlenmesi, bu yerlerden Anayasann ngrd kamu yararna uygun bir yararlanmay zorlatracaktr. demektedir. Yksek Mahkemeye gre; Yasakoyucu, takdir hakkn, ne zaman yaplaca belli olmayan bir plann gereke gsterilerek kamu yararna saptanm geniliklerin daraltlmas sonucunu douracak uygulamalara olanak verecek biimde kullanamaz.10 Grlyor ki; mahkeme farkl geniliklerin belirlenmesi bakmndan uygulama imar plan gibi bir gerekenin gsterilmesini Anayasaya aykr bulmamaktadr. Tasar ile getirilmek istenen yeni dzenlemede uygulama imar plan da yer almamaktadr. Sadece Kurul Karar yeterli olmaktadr. Anayasa Mahkemesi, Anayasann 43. maddesinin kullanm amalarna gre ifadesini kullanarak farkl ltlerin belirlenmesini mmkn kldn dnmektedir. Fakat mahkeme sahil eridine ilikin asgari geniliin en az 100 metre olabileceini vurgulamaktadr. Bu gerekelerin Anayasann 43. maddesi asndan yaplm deerlendirmelere dayand aktr. Mahkeme bu bendi ayrca Anayasann evre Hakkn dzenleyen 56. maddesine aykr bulmutur. Sonu olarak; ada devlet anlayna gre, kylarda kamu yararna uygun dzenlemenin asgari koullarn belirlemitir. Ky blgeleri, corafi zellikleri, doal kaynak potansiyeli ve ekosistem zenginliinin yan sra, kentleme, sanayileme, ikinci konut gelimeleri nedeniyle zerindeki basklarn artarak srd bir blgedir. Ky blgelerinin, denizden ve gneten yararlanmaya elverili ayrca, kiilerin salk, temiz hava ve dinlence gereksinimlerini karlayacak toplumun yararlanmasna ak kimi tesislerin yapmna ve yeterli bir sahil yolu geirilmesine olanak veren bir derinlii iermesi, bu yerlerden yararlanmada nceliin kamuya verilmesinin asgari koulunu oluturur. Bu derinlik, denizden doal servet ve kaynak olarak yararlanlmaya ve bu amal tesislerin yapmna da elverili olmaldr. lkemiz kylarnn yeni bir yaklam ve model erevesinde planlanmas, ky blgelerinin sadece ky ve sahil eridinden oluan bir mekan deil, etkileim iinde bulunduu alanlar da kapsayan bir blge olarak ele alnmas gerekmektedir.

10

Anayasa Mahkemesinin 18.09.1991 tarih ve E. 1990/23, K. 1991/29 sayl Karar.

432 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
AKIN, mit, Kylarn Tabi Olduu Hukuki Rejim, Yetkin Yaynlar, Ankara 1998. AKSOYLU, Bekir, Yargtay tihad Birletirme Kararnn Dndrdkleri, Dantay Dergisi, Ankara 1998, sh. 3-7. Bayndrlk ve skan Bakanl, Ky Mevzuat ve Uygulamas, Teknik Aratrma ve Uygulama Genel Mdrl, Yayn No:122, Ankara, Mart 2007. Bayndrlk ve skan Bakanl, skenderun Krfezi Ky Alanlar Btnsel Planlama ve Ynetim Projesi, 2007. OBAN, Ali Rza, Ky Kenar izgisi inde Kalan Tapulu Tanmazlarn Hukuki Durumu, Terazi Hukuk Dergisi, Mart 2009, Say:31, sh. 149167. KELE, Ruen, Kentleme Politikas, mge Kitapevi, Ocak 2000. SAYITAY BAKANLII, Kylarn Kullanmnn Planlanmas ve Denetimi, Performans Denetim Raporu, Haziran 2006.

Yarg Kararlar:
Anayasa Mahkemesinin 18.09.1991 tarih ve E. 1990/23, K. 1991/29 sayl Karar. Anayasa Mahkemesinin 24.09.2008 tarih ve E. 2008/26, K.2008/147 sayl karar. Yargtay Byk Genel Kurulunun 13.03.1972 tarih ve E.1970/7, K.1972/4 sayl tihad Birletirme Karar. Yargtay tihad Birletirme Hukuk Genel Kurulunun 28.11.1997 tarih ve E.1996/5, K.1997/3 sayl Karar. Yargtay 1.Hukuk Dairesinin 23.10.2007 tarih ve 2007/6214 E.2007/9985 K. sayl karar Dantay 6. Dairesinin 23.11.2004 tarih ve E.2003/2368, K.2004/5902 sayl Karar Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Kararlar, N.A. ve Dierleri Trkiye, no. 37451/97, 41-42, AHM 2005, TUNCAY/Trkiye, No. 1250/02, Strazburg, 12 Aralk 2006, http://www.inhakbb.adalet.gov.tr/aihm/karar/Tuncay

TCKDE ZAMANAIMI KURALLARI EREVESNDE YARGITAYIN ST ALANLARINA EL ATMA VE SALDIRI SU DEERLENDRMESNN SONULARI
Halil GNER

SUUN TANIMI
Gnmzde, toplumsal yaamn olgularndan biri, en nemlisi su olduu belirtilir. Toplumsal yaamla birlikte toplumsal dzeni kuran ve koruyan, srdren baz kurallar benimsenmitir. Kaynaklar (dinsel, ahlaki, kiisel v.b.) farkllk gsteren, zamanla benimseme ve temellendirme biimi deien bu dzen kurallarnda yaplabilecekler ve yaplamayacaklar ortaya konmutur. Tarihsel olarak, insann toplumsal yaama geiiyle birlikte su ve sulu kavramlarnn ortaya kt dnlmektedir. Su toplumda oluur, sosyal bilimde, su normaldir ve suun ilenmedii toplumun olmad kabul edilir. Durkheime gre bir olgu, oluumunun belli bir dneminde, belirli tipteki bir toplumda genel olarak grlyorsa normaldir. Su yalnzca u ya da bu tr toplumlarn ounda deil, ama her trden tm toplumlarda gzlemlenir. (Aron, 2000; 294) Durkheim, suun her salkl toplumun btnleyici bir paras, kamusal saln bir unsuru olduunu ileri srer. ... Su gereklidir ve toplumsal yaamn temel koullarna baldr. (Ayan, 2006; 193) lk aamalarda, kurallarda, yaplabilecekler dzenlenirken, toplumsal deiimin belirli dneminde artk yaplabilecekler deil, yaplmayacaklar gsteren ve uyulmadnda yaptrm gsteren kurallar konmutur. ...Su, doal olgular alemine deil, normatif olgular alemine ait bir kavram demektir. Gerekten, su, olgusal anlamda deneye dayal bir dorulamann deil, beeri bir davran zerine verilen bir deer hkmnn rndr. Bundan dolay her su, kendine vcut veren bir kural, yani bir kanun hkmn zorunlu klmaktadr. Ortada bir deerlendirme, akas bir kanun hkm yoksa, su da yoktur, sadece zararl veya yararl, ya da haz veya ac veren fiiller vardr. (Hafzoullar, 2008; 239)

434 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Su sosyal bir olgudur. Nerede en az iki insan varsa orada birine gre normal olan dierine gre olmayan ve su olarak grlen bir davran ortaya kar, bu normaldir. Su duraan bir olgu deildir. (Burkay, 2008; 1) Ceza hukuku teorisinde suun ok farkl tanmlar yaplmtr: Su, kanunun isleyenini bir ceza tehdidi altna sokarak soyut dzeyde ngrd beeri bir fiildir. Bu halde, bir fiilin su olup olmadn belirlemede, sadece fiilin kuralla benzeiminin tespiti yetmemekte, ayrca hukuka uygunluk nedenlerinin de bulunmamas gerekmektedir. te yandan, suun bu tanm, onun hukukun genel teorisindeki yerini de belirlemektedir. Hukukun genel teorisinde, su, hukuki fiiller arasnda ifadesini bulmaktadr. Ancak, su, tabii fiiller kmesine deil, iradi fiiller kmesine girmektedir. Su, bu kme ierisinde hukuka uygun fiiller arasnda deil, doal olarak hukuka aykr fiiller arasnda yer almaktadr... Su, beeri davranlar zerine hukuk kurallar oluturmaya yetkili kimsenin deerlendirmelerine gre devletin amalaryla atan, etkin bir biimde yasaklanmalar ancak bir ceza meyyidesiyle salanabilen fiillerdir. (Hafzoullar, 2008; 240) Su, isnad yeteneine sahip bir kiinin kusurlu iradesinin yaratt icra veya ihmali bir hareketin meydana getirdii yasada yazl tipe uygun, hukuka aykr ve meyyide (yaptrm) olarak bir cezann uygulanmasn gerektiren bir eylemdir. (Alacakaptan, 1975; 10)

SREN SU (KESNTSZ - MTEMAD SU) KAVRAMI

Sular, sonularna gre, ani sular ve sren sular olarak ayrlmaktadrlar. Ani sular, bir anda gerekleip sonulanan sulardr. Sonu gerekletiinde tamamlanan sulardr. Sren (kesintisiz - mtemadi=devam eden) sular ise, failin harekete gemesiyle sona ermeyen, icras bir sre uzayan sulardr. Yani, bir anda bitmeyen, sonucu olutuktan sonra belirli sre devam eden sulardr. Burada nemli olan, eylem sonucu oluan zararn srmesi ya da etkilerinin srmesi deil, (rnein, etkili eylem suunda, yarann iyileme sresi, izlerinin kalmas ani su niteliini kaldrmaz) eylemin yasann tanmlad sonularnn her an olumaya devam etmesi, srmesi gerektiidir. Ayrca, suu ileyen kiinin (fail), eylemini srdrme iradesinin olmas, yani eylemi serbest iradesiyle srdrmesi, eylemi sona erdirme

TCKde Zamanam Kurallar 435 iradesinin olmas gerekir.(Alacakaptan,1975; 54) (zgrl kstlama suunun oluabilmesi iin, kiinin zgrlnden belirli sre yoksun braklmasn gerektirir.) Ani su, sren su arasndaki ayrmn nemi sralanabilir: 1- ikayet sresi, ani sularda eylem gerekletii anda, sren sularda ise eylemin sona erdii anda balar. Yani srdrmenin bitirildii zaman balar. 2- Uygulanacak yasa ynnden, ilkine eylemin ilendii anda yrrlkte bulunan yasa, dierinde ise sona erdii yani srdrmenin sona erdii anda yrrlkte bulunan yasa uygulanr. 3- Genel Af halinde ise sren suta eylem dneminde kan aftan sonraki dnemdeki eylem su olmaktan kacaktr. 4- Zamanam ynnden ise, srenin balangcnn tespiti ve hesaplanmas durumunda farkl sonular vardr. Sren (kesintisiz temadi) sularda, iddianame dzenlenmesiyle eylem kesintiye uramtr. Eer iddianame sonrasnda eylem sryorsa, yeni bir su ileniyor demektir. Bu bambaka bir su deil, iddianame ncesindeki su, tekrar ediliyor demektir.

ZAMANAIMI KAVRAMI
Zamanam, hukukta ok sk karlalan bir kavramdr. Hakkn aranmasnda ya da sularn aratrlmasnda, izlenmesinde ncelikle dikkate alnan, hukukun temel kurumlarndan biridir, zamanam. Szck anlam, i-Yasann belli ettii koullar altnda belli bir srenin gemesi ve bunun sonucunda kimi haklarn kazanlmas ya da dmesi ii- Yasada belirtilen konular gerekletikten ve snrlar izilen sreler geirildikten sonra bir ykmllkten kurtulmu olma. (tdk.gov.tr, 2009) Kanunda ngrlen ve belirli koullar altnda gemekle, bir hakkn kazanlmasn, kaybedilmesini veya bir ykmllkten kurtulmay salayan sre. (adalet.gov.tr, 2009) Bu tanmlarda da grld gibi, hak iddiasnn, hakkn doduu ya da doduunun renildii tarihten itibaren belirlenmi sre iinde ileri srlmesi gerekir.

436 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Medeni hukuk ynyle bu sre zamanam ya da hak drc sre olarak adlandrlr. Zamanam ile hak drc sre ayn kavramlar deildir, farkl etki ve sonular vardr. Zamanam sresinde iddia edilmeyen hakkn sonradan talep edilmesi olanakl deildir. Ceza hukuku ynnden ise zamanam iki gelidir. Kovuturma zamanam, ceza zamanam. Kovuturma zamanam, herhangi bir suun, soruturulup kamu davas alarak yarglama yaplmas ve ceza hkmnn kesinlemesinin tamamlanmas iin yasada dzenlenmi sredir. Yarg organlar, suu, suun ilendii tarihten itibaren yasada belirtilen sre iinde yarglama yapp sonulandrmalar gereklidir. Bu sre getiinde, su iledii iddia edilen kiinin yarglanmas mmkn olmaz. Ceza zamanam ise, hakknda, su iledii iin cezalandrlmasna karar verilen hkmlnn bu cezasnn infaz iin yasann dzenledii azami sredir. Bu sre, devletin suluyu cezalandrma sresini gsterir. Zamanam, hukuk devletinin gerei, hukuksal ngrlebilirliin gerekletii bir kurumdur. Devleti de hereyi zamannda sonulandrmas iin zorlayan srelerdir. Devlet, zamannda suu kovuturmal, verilen cezay da zamannda infaz etmelidir. Aksi halde, kovuturma ve cezay uygulama hakkn kaybeder. Doktrinde, suun zerinden ok zamann gemi olmasndan tr, ou kez kantlarn kaybolmasnn, kalanlarn zgnln yitirmesinin, ihlalin bastrlmasna kar toplumun ilgisinin azalmasnn suun kovuturulmasn yararsz kld; cezadan uzun sre kaan hkmlnn, kaaklk sresi iinde hep yakalanmak korkusu ile yasad, bunun bir yerde cezay ekmi olmaya denk olduu ileri srlm, dolaysyla ceza hukukunda zamanamnn zorunlu olduu dnlmtr. Ancak, doktrinde, aksi dnce, toplumda srekli huzur ve gven ortamnn tesisi isteniyorsa, sularn her yerde ve her zaman mutlaka kovuturulmas gerektiini ileri srmektedir.(Hafzoullar, 2008; 655) 5237 sayl TCK'de zamanam, 66-72 maddeleri arasnda dzenlenmitir:

TCKde Zamanam Kurallar 437 DAVA ZAMANAIMI Madde 66 - (1) Kanunda baka trl yazlm olan hller dnda kamu davas; a) Arlatrlm mebbet hapis cezasn gerektiren sularda otuz yl, b) Mebbet hapis cezasn gerektiren sularda yirmibe yl, c) Yirmi yldan aa olmamak zere hapis cezasn gerektiren sularda yirmi yl, d) Be yldan fazla ve yirmi yldan az hapis cezasn gerektiren sularda onbe yl, e) Be yldan fazla olmamak zere hapis veya adl para cezasn gerektiren sularda sekiz yl, Gemesiyle der. (2) Fiili iledii srada oniki yan doldurmu olup da onbe yan doldurmam olanlar hakknda, bu srelerin yarsnn; onbe yan doldurmu olup da onsekiz yan doldurmam olan kiiler hakknda ise, te ikisinin gemesiyle kamu davas der. (3) Dava zamanam sresinin belirlenmesinde dosyadaki mevcut deliller itibaryla suun daha ar cezay gerektiren nitelikli hlleri de gz nnde bulundurulur. (4) Yukardaki fkralarda yer alan srelerin belirlenmesinde suun kanunda yer alan cezasnn yukar snr gz nnde bulundurulur; seimlik cezalar gerektiren sularda zamanam bakmndan hapis cezas esas alnr. (5) (Deiik fkra: 29/06/2005-5377 S.K./8.mad) Ayn fiilden dolay tekrar yarglamay gerektiren hallerde, mahkemece bu husustaki talebin kabul edildii tarihten itibaren fiile ilikin zamanam sresi yeni batan ilemeye balar. (6) Zamanam, tamamlanm sularda suun ilendii gnden, teebbs hlinde kalan sularda son hareketin yapld gnden, kesintisiz sularda kesintinin gerekletii ve zincirleme sularda son suun ilendii gnden, ocuklara kar stsoy veya bunlar zerinde hkm ve nfuzu olan kimseler tarafndan ilenen sularda ocuun onsekiz yan bitirdii gnden itibaren ilemeye balar. (7) Bu Kanunun kinci Kitabnn Drdnc Ksmnda yazl arlatrlm mebbet veya mebbet veya on yldan fazla hapis cezalarn gerektiren sularn yurt dnda ilenmesi hlinde dava zamanam uygulanmaz.

438 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu DAVA ZAMANAIMI SRESNN DURMASI VEYA KESLMES Madde 67 - (1) Soruturma ve kovuturma yaplmasnn, izin veya karar alnmas veya dier bir mercide zlmesi gereken bir meselenin sonucuna bal olduu hallerde, izin veya kararn alnmasna veya meselenin zmne veya kanun gereince hakknda olduu hususunda karar verilmi olan su faili hakknda bu karar kaldrlncaya kadar dava zamanam durur. (2) Bir sula ilgili olarak; a) pheli veya sanklardan birinin savc huzurunda ifadesinin alnmas veya sorguya ekilmesi, b) pheli veya sanklardan biri hakknda tutuklama kararnn verilmesi, c) Sula ilgili olarak iddianame dzenlenmesi, d) Sanklardan bir ksm hakknda tutuklama karar verilmesi,halinde, dava zamanam kesilir. (3) Dava zamanam kesildiinde, zamanam sresi yeniden ilemeye balar. Dava zamanamn kesen birden fazla nedenin bulunmas halinde, zamanam sresi son kesme nedeninin gerekletii tarihten itibaren yeniden ilemeye balar. (4) Kesilme halinde, zamanam sresi ilgili sua ilikin olarak kanunda belirlenen srenin en fazla yarsna kadar uzar. CEZA ZAMANAIMI Madde 68 (1) Bu madede yazl cezalar aadaki srelerin gemesiyle infaz edilmez: a) Arlatrlm mebbet hapis hapis cezalarnda krk yl, b) Mebbet hapis cezalarnda otuz yl, c) Yirmi yl ve daha fazla sreli hapis cezalarnda yirmidrt yl d) Be yldan fazla hapis cezalarnda yirmi yl, e) Be yla kadar hapis veya adli para cezalarnda on yl, (2)Fiili iledii srada oniki yan doldurmu olup da onbe yan doldurmam olanlar hakknda bu srelerin yarsnn; onbe yan doldurmu olup da onsekiz yan doldurmam olan kiiler hakknda ise te ikisinin gemesiyle ceza infaz edilmez.

TCKde Zamanam Kurallar 439 (3) Bu kanunun ikinci kitabnn drdnc ksmnda yazl yurt dnda ilenmi sular dolaysyla verilmi arlatrlm mebbet hapis veya mebbet hapis veya on yldan fazla hapis cezalarnda zamanam uygulanmaz. (4) Trleri baka baka cezalar ieren hkmler, en ar ceza iin konulan srenin gemesiyle infaz edilmez. (5) Ceza zamanam, hkmn kesinletii veya infazn herhangi bir suretle kesintiye urad gnden itibaren ilemeye balar ve kalan ceza miktar esas alnarak sre hesaplanr. CEZA ZAMANAIMI VE HAK YOKSUNLUKLARI Madde 69 - (1) Cezaya bal olan veya hkmde belirtilen hak yoksunluklarnn sresi ceza zamanam doluncaya kadar devam eder. MSADEREDE ZAMANAIMI Madde 70 - (1) Msadereye ilikin hkm, kesinlemeden itibaren yirmi yl getikten sonra infaz edilmez. CEZA ZAMANAIMININ KESLMES Madde 71 - (1) Mahkmiyet hkmnn infaz iin yetkili merci tarafndan hkmlye kanuna gre yaplan tebligat veya bu maksatla hkmlnn yakalanmas ceza zamanamn keser. (2) Bir sutan dolay mahkm olan kimse st snr iki yldan fazla hapis cezasn gerektiren kastl bir su iledii takdirde, ceza zamanam kesilir. ZAMANAIMININ HESABI VE UYGULANMASI Madde 72 - (1) Dava ve ceza zamanam sreleri gn, ay ve yl hesabyla belirlenir. Bir gn, yirmidrt saat; bir ay, otuz gndr. Yl, resm takvime gre hesap edilir. (2)Dava ve ceza zamanam re'sen uygulanr ve bundan pheli, sank ve hkml vazgeemezler. 765 sayl TCK'de zamanam kurallar 102-104 maddeleri arasnda dzenlenmiti.

440 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA YASASI VE STLER

lkemizde tarihsel ve zel kltrel deerler ile yaadmz doann baka lkelerde benzeri olmayan yerlerle baka bir yerde rastlanmayan canllar korumak, gelecek kuaklara salkl bir evre brakmak dncesiyle kabul edilen 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma yasas, belirli tanmlamalar yapmtr. Bunlar; Kltr varlklar; tarih ncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kltr, din ve gzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih ncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaama konu olmu bilimsel ve kltrel adan zgn deer tayan yer stnde, yer altnda veya su altndaki btn tanr ve tanmaz varlklardr. Tabiat varlklar; jeolojik devirlerle, tarih ncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmalar veya zellikleri ve gzellikleri bakmndan korunmas gerekli, yer stnde, yer altnda veya su altnda bulunan deerlerdir. Sit; tarih ncesinden gnmze kadar gelen eitli medeniyetlerin rn olup, yaadklar devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri zelliklerini yanstan kent ve kent kalntlar, kltr varlklarnn youn olarak bulunduu sosyal yaama konu olmu veya nemli tarihi hadiselerin cereyan ettii yerler ve tespiti yaplm tabiat zellikleri ile korunmas gerekli alanlardr. Koruma ve Korunma; tanmaz kltr ve tabiat varlklarnda muhafaza, bakm, onarm, restorasyon, fonksiyon deitirme ilemleri; tanr kltr varlklarnda ise muhafaza, bakm, onarm ve restorasyon ileridir. Korunma alan; tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn muhafazalar veya tarihi evre iinde korunmalarnda etkinlik tayan korunmas zorunlu olan alandr. ren yeri; tarih ncesinden gnmze kadar gelen eitli uygarlklarn rn olup, toporafik olarak tanmlanabilecek derecede yeterince belirgin ve mtecanis zelliklere sahip, ayn zamanda tarihsel, arkeolojik, sanatsal, bilimsel, sosyal veya teknik bakmlardan dikkate deer, ksmen ina edilmi, insan emei kltr varlklar ile tabiat varlklarnn birletii alanlardr. Bu tanmlamalara gre belirlenmi varlklara ve sit alanlarna ynelik eylemler de 65 ve devam maddelerinde, sular ve cezalar olarak dzenlemitir. 2863 sayl KTVKK 65 nci maddesi, yazmza konu suu ve cezasn dzenlemitir. Buna gre;

TCKde Zamanam Kurallar 441 Madde 65- (Deiik madde: 23/01/2008-5728 S.K./408.mad) a) Korunmas gerekli tanmaz kltr ve tabiat varlklarnn yklmasna, bozulmasna, tahribine, yok olmasna veya her ne suretle olursa olsun zarara uramalarna kasten sebebiyet verenler iki yldan be yla kadar hapis ve bebin gne kadar adl para cezasyla cezalandrlr. Bu fiiller, korunmas gerekli kltr ve tabiat varln yurt dna karmak maksadyla ilenmi ise, verilecek cezalar bir kat artrlr. b) Sit alanlarnda gei dnemi koruma esaslar ve kullanma artlarna, koruma amal imar plnlarna ve koruma blge kurullarnca belirlenen koruma alanlarnda ngrlen artlara aykr izinsiz ina ve fizik mdahale yapanlar veya yaptranlar, iki yldan be yla kadar hapis ve bebin gne kadar adl para cezasyla cezalandrlr. ... Bu kurala gre, korunmas gerekli kltr ve tabiat varlklarna zarar verme, sit alanlarna mdahale su olarak dzenlenip cezas gsterilmitir.

FZK, NA MDAHALE
Kltr ve tabiat varlklarnn bozulmas, zarar verilmesi, herhangi bir yap, eklenti, deiiklik yaplmas; snrnn deitirilmesi vb eylemler fiziki ve inai mdahale saylr. Sit alanlar doal ve arkeolojik alanlar olarak iki farkl grupta dzenlenmi, her grup da kendi iinde dereceye ayrlmtr. Kltr bakanl ilemleri veya kamusal ilemler ynnden ve mlkiyetle ilgili olarak da farkllk gsteren bu derecelendirmenin su ynnden farkll yoktur. Yani 1. derece arkeolojik ya da doal sit alannda ilenen sula 3. derece arkeolojik ya da doal sit alannda ilenen su arasnda cezalandrma ynyle ayrm yoktur; her iki halde de, sulara, niteliine gre ayn ceza verilebilir. Fiziki ve inai mdahale sularnda bir zellikle karlalmaktadr. Bu da, anlk bozma, ya da ykma dndaki eylemlerde, rnein, sit alanna ev, dkkan, lokanta, liman, iskele yani ksaca yap veya eklenti yaparak el atmak, igal etmek eylemleriyle meydana gelen sularda devamlln olmas, yani, failin kullanma ya da el atmay srdrmesidir. Bu halde, su, mtemadi (sren) su niteliine dnmtr. Eylemle kltrel ya da tabiat varlklarna ynelik el atmann sonular, etkileri eski hale dnnceye kadar srmektedir. Failin eski hale dntrmesi, yapy ortadan kaldrmas veya kullanmaktan vazgeip uzaklamas eylemine kadar su ilenmektedir.

442 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

ZAMANAIMININ BALANGICI VE HESAPLANMASI

Zamanamnn balangc, suun ilendii tarihtir. Srenin hesabnda suun ilendii tarih dikkate alnr. Zamanamn kesen ilemlerden biri, iddianamenin kabul edilmesidir. Sank hakknda dzenlenen iddianame, ilgili mahkemesince kabul edildiinde zamanam kesilir. (TCK 67/2.c md) Bu halde sre yeniden ilemeye balar ancak zamanam sresi deiebilir ki bu TCK 67/3 ve 4. maddelerinde dzenlenmi, srenin yars kadardan fazla uzamayacan hkme balamtr. Sren (kesintisiz-temadi) sularda zamanam nasl hesaplanacaktr? Zamanam, sren (kesintisiz mtemadi) sularda kesintinin gerekletii; yani, iddianamenin dzenlendii gnden itibaren balar (TCK m. 66/6). Bu sular ynnden, sren su tanmna uygun olarak, eylemin bir blmn sona erdiren neden, iddianamenin dzenlenmesidir. ddianame dzenlenmekle, o ana kadar geen zamandaki su kesintiye uramtr ancak eer eylem sryorsa yani kii kullanmay, el atmay srdryorsa, iddianameden sonra ayn su tekrarlanyor demektir. Bu bamsz bir su olacaktr. Zamanamnn iddianameden balamasnn nemi burada grlebilir. lk halde, olay tarihi dikkate alndnda sonraki eylemlerde hangi tarih dikkate alnacaktr? Sonraki bamsz sularda iddianamenin balang saylmas, ncekinde iddianameyle balatlmasn gerektirir. Bu balang tarihinin asl nemi, lkemizde sularn renilmesinin ve yargya intikal etmesinin uzun srmesinde ortaya kar. Bu tr sular, siyasi dncelerle her zaman ya da hemen bildirilmemekte, gerek denetimin yetersizlii gerekse poplist dnceler veya ekonomik karlarn zarara urayaca inanc, suun uzun sre sonra bildirilmesine neden olmaktadr. Yarg organnda grlnceye kadar epey zaman gemektedir. Yarg, gerek bilirkii sorunu, gerekse teknik olanakszlklar nedeniyle ksa zamanda zme imkan bulamamaktadr.

TCKde Zamanam Kurallar 443

YARGITAY'IN GR
2863 sayl KTVKK'nin 65. maddesi kapsamndaki sular hakknda, Yargtay, suun niteliini farkl deerlendirerek suu kesintisiz sren su olarak grmemekte, ani sular toplam (mteselsil su) olarak grmektedir. Bu konuda bir karara bakmakta yarar vardr. Yargtay 7. CD'nin 10.10.1996 gn 1996/1809 sayl bozma kararnda; ... sanklarn 2863 sayl kanunun 9. maddesine aykr olarak korunmas gerekli ve tescilli tanmaz kltr varlnn bozulmasna yol aacak ekilde inai ve fiziki mdahalede bulunduklar anlalmasna ramen... inaatn durdurulduuna ilikin ../../1993 gnl tutanaktan sanklarn haberdar olduklarn kabule yeterli delil bulunmad anlalm ... bakaca bir fiili kesinti mevcut olmad halde teselslden bahisle sanklar hakknda TCK'nin 80. maddesinin uygulanmas ... gerekesi, bu suun yukarda belirtilen ayrm kapsamnda ani su olarak deerlendirildiini gstermektedir. nk, 765 sayl TCK'nin 80. maddesi teselsl dzenler. Bu madde; Bir su ilemek kararnn icras cmlesinden olarak kanunun ayn hkmnn bir k defa ihll edilmesi, muhtelif zamanlarda vaki olsa bile bir su saylr. Fakat, bundan dolay terettp edecek ceza altda birden yarya kadar artrlr. hkmn ierir. Bu maddeye gre; mteselsil su hukuk bir varsaym dan ibarettir. nk, mteselsil su her biri bamsz bir su olan mteaddit sularn varln gerektirir. Yasa koyucu, ok ar ceza verilmesini nlemek ve adaleti salamak amacyla bu sular tek bir su saymtr. Yasann sz de bunun bir kantdr. (Alacakaptan, 1975; 55) Yargtay bozma kararna gre, 2863 sayl yasann 65. maddesine aykr bu davran, sren (temadi- kesintisiz) su, yani ncelikle tek su deil, sularn birletii, yasaca tek kabul edilen, mteselsil su olarak nitelendirdii anlalmaktadr. TCK 66/6 maddesi dikkate alndnda, sit alanlarna inai ve fiziki mdahale suu da sren su olduundan, zamanamnn balangc iddianamenin dzenlendii ya da CMK gerei iddianamenin kabul edildii tarih olmaldr. Ancak, Yargtay, 2863 sayl KTVKK 65. maddesi kapsamndaki sularda, yukarda rnek kararda grld gibi tek ani su kabul etmekle, zamanamnn balangcnda, olayn olutuu, el atmann ya da igalin balad tarihi dikkate almaktadr.

444 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Yargtay 7. CDnin 24.06.2009 gn 2007/7749 E 2009/7532 K sayl ilamyla* yerel mahkemenin inaatn yapld tarihi dikkate alarak verdii karar onamtr. Yargtay'n bu deerlendirmesi, suun niteliine uygun deildir, doru deildir. Yukarda anlatld gibi fiziki ve inai mdahale suu ani su deil, sren (kesintisiz temadi) su olarak deerlendirilmelidir. rnein, inaat veya yap suretiyle el atmada eylem, yapnn yaplmas suretiyle sit alanna el atmak, mdahale etmektir. Bu eylem, failin eylemden vazgemesine veya hakknda iddianame dzenlenip kabulne kadar tektir, ancak belirli sre gemesi gerekmitir. Bunun farazi olarak birka sutan ibaret tek su grlmesi, su tanmna uygun deildir. Kesintisiz bir sutur ve devamll iddianame keser. ddianame dzenlenene kadar tek su kabul edilmeli, sonrasndaki eylem de ayr ve bamsz bir su olarak grlmelidir. Ayrca, bu yarglama ynnden sknt yaratmaktadr. nk, lkemizde hava fotoraflar sk aralklarla ekilmediinden, inaat veya mdahalenin tam tarihinin teknik olarak tespit edilememesi nedeniyle sadece tank beyanna dayanlmaktadr ki, bu, adalet duygusu ynnden tatmin edici deildir. Tanklarn ou, kesin tarih vermek yerine yuvarlak rakamlar vermek, belirsiz rnekleme yapmak suretiyle hukuka aykrln yarglanmasnn engellenmesine neden olabilmektedir. Ayn yredeki benzer durumdaki kiiler de bunu kullanarak mlkiyet ve evre ynyle skntl durumlarla karlalmaktadr. nk, zamanam gerekletiinde TCK'nin 66. maddesine (765 sayl TCK 102-105 md) gre kamu davasnn dmesine karar verilmesi zorunludur. Bu karar, suun sbutu yani varlna ilikin bir karar olmad iin failler ve fiil hakknda bir deerlendirme yaplamamaktadr. Bir yerde sular da kovuturalamadan kalmaktadr.

KAMUSAL ETKLER
Zamanam gerekletiinde, mahkemeler, <kamu davasnn dmesine> vermek zorunda olduundan fail ya da sanklar hakknda kesin bir deerlendirme yaplamamakta, Anayasann ve hukukun genel kurallar gerei, masum kabul edilen kii aleyhine, inai ve fiziki mdahalesinin nlenmesine ilikin hukuk mahkemelerinde yaplacak hukuki mcadele zorlamaktadr. Eski hale getirilmesi zorlamakta, tamamen
* Yargtay 7. CDnin benzer kararlar oktur. rnek asndan, 7. CDnin 19.10.2009 gn 2007/3555 E - 2009/11170 K ve 20.01.2009 gn 2006/17275 E 2009/159 K. ilamlar

TCKde Zamanam Kurallar 445 idari tasarrufa kalan eski hale dntrme ilemi eitli nedenlerle yaplamamakta veya yaplmamaktadr. Bunun sonucunda kamuya ait olan tanmazlar, kltr ve tabiat varlklar zarar grmekte; haksz kazanlara neden olmakta; kamu mlkiyeti, kamu yarar kiisel karlarca ortadan kaldrlmaktadr. Cezasz kalan aykrlklar rnek oluturmakta, ihlalleri artrmaktadr. Bir ey olmaz dncesi yaygnlaarak evre zarar grmektedir. hlallerin artmas zm zorlatrmakta, yrtme tarafndan ihlalin nlenmesi yerine, karlan aflarla hukuksuzluklar merulatrlmaktadr. Bu aflar ve sonraki yasa deiiklikleri, hem kamu mlkiyetine zarar verdii gibi hem de Medeni yasa anlamnda, zilyetlikle tanmaz mlkiyeti edinimi olana salayabilmektedir.

SONU
2863 sayl KTVKK'nin 9. maddesinde tanmlad ve 65. maddesinde yaptrmn gsterdii ST alanlarna inai ve fiziki el atma saldr sularnda, yarg organna getirilmesinin uzun sre almas, ge bildirilmesi nedeniyle hemen sonu alnamad grlmektedir. Yarglamann, hem yargnn genel ve teknik sorunlar hem de idarenin kusurlar nedeniyle uzun srmesi, zamanam nedeniyle kamu davalarnn dmesine neden olmaktadr. Yargtay, bu sularn nitelemesinde farkl gr ortaya koyduu iin, zamanamnn balangcnn tespitinde TCK'nin 66/6 maddesine uymayan deerlendirme yapmakta, zamanamnn balangcnda, iddianame tarihi yerine olay tarihini esas almaktadr. Zamanam tarihindeki farkl dnce, zaten ge gelen sularn kovuturulmasn nleyebilmektedir. Bu da, hem toplumsal hem de kamusal zararlara neden olmaktadr. zm zorlatka, kar atmas ve evre zararlar da domakta, mlkiyet haklarnda adil olmayan deiimlere yol amaktadr. Yargnn zamannda sonu alamamas nedeniyle, ayrca, kamusal haktan piyasaya dnm de tevik etmektedir. Bu nedenlerle, 2863 sayl yasann 9. madde tanmlamasyla 65 maddesindeki sular ynnden, zamanamnn balangcnda iddianamenin kabul tarihinin dikkate alnmasnn nemi byktr.

446 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Alacakaptan, Uur (1975) Suun Unsurlar, A Hukuk F. Yayn, Ankara Aron Raymond, (2000) Sosyolojik Dncenin Evreleri, Bilgi yaynevi, stanbul'dan aktaran Ayan, Sezer (2006) iddet ve Fanatizm, C. . ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 7,2 Ayan, Sezer (2006) iddet ve Fanatizm, C. . ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 7,2 Burkay, Senem (2008) Teorik erevede Su, Ethos,2/4, Ekim 2008 (115) Hafzoullar, Zeki (2008) Trk Ceza Hukuku Ders Notlar, Bakent . Hukuk F. y. Ankara http:/www.adalet.gov.tr/mevzuat (15.09.2009) http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=zamana%FE%FD m%FD&ayn=tam, (01.10.2009) http://www.uyap.gov.tr/hs/index.htm (01.10.2009) http:/www.yargitay.gov.tr (15.09.2009)

1999 YILINA KADAR ANAYASALARIMIZDA YER ALMAYAN DEVLET MLKYET KAVRAMI VE MADENLER ZERNDE HKM VE TASARRUF
Av. Volkan KAYA

1961 ve 1982 Anayasalarnn hazrlk aamalarnda sosyalizm ve bunu artrabilecek ideolojik cmle ve kavramlarn Anayasa metinleri ierisinde yer almamasna zen gsterilmitir. Bu durum kimi zaman madde gerekelerine, kimi zaman ise Danma Meclisi konumalarnda kendini gstermitir. Anayasann devletin temel ama ve grevlerinin sayld 5 nci maddesinde geen sosyal hukuk devleti ilkesinin Danma Meclisince, sosyal devlet bazlarnn yanl sandklar veya kasten tahrif ettikleri gibi sosyalist devletle ilikisi olmayan bir devlet anlaydr, (TBMM, 1982: 3) eklinde gerekelendirilmesi bu duruma rnek tekil etmektedir. Bu dnce Anayasann, Anayasa Komisyonunca Danma Meclisine sunulan ilk taslak metininde Temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlamamas balkl 13 nc maddesi ve Parti kurma ve partilere girme hakk balkl 77 nci maddesinin ieriklerinde dahi yer almtr. 13 nc madde, Trk Devleti'nin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel hak ve zgrlkleri yok etmek, devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak ya da sair herhangi bir yoldan komnizme, faizme veya din temellere dayanan bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamaz (TBMM, 1982: 80) 77 nci madde, Snf ve zmre esasn, komnizmi, faizmi, teokrasiyi ve her hangi tr bir diktatrl Trkiye'de savunmay ve yerletirmeyi esas alan siyas partiler kurulamaz. (TBMM, 1982: 93) olarak dzenlenerek Danma Meclisine sunulmutur. Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanm olan taslann mlkiyet ve miras dzenleyen 43 nc maddesinin gerekesi aklanrken, Mlkiyetin Anayasa gvencesi altna alnmas, yine Anayasann komnizmi, faizmi ve din temeline dayanan Devlet kurmay yasaklayan hkmle TMMOB Maden Mhendisleri Odas

448 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu riyle birlikte karlatrlnca, mlkiyetin bu ekildeki himayesinin bir lde ekonomik sistem tercihi bakmndan da bir gsterge tekil etmektedir. Ksaca, zel mlkiyetin zellikle retim aralar zerindeki zel mlkiyetin yok edilmesi, inkr edilmesi de nlenmitir. denilmektedir (TBMM, 1982: 146). Btn bu durum bizi tabii servetler ve kaynaklarn dzenlendii Anayasa maddesinde devlet ve mlkiyet kelimelerinin bir arada kullanlmamasna gsterilen zen ile kar karya brakmtr. Bunun sonucunda genel kabulde devletin mal olarak kabul edilen, tabii servetler ve kaynaklar ile kylarn (devletin mlkiyetinde olduklar sylenmeksizin) devletin hkm ve tasarrufu altnda olduklar belirtilmektedir. Devlet ve mlkiyet kavramnn Anayasada bir arada kullanmna ise 1982 Anayasasnn Devletletirme balkl 47 nci maddesinin balna zelletirme kavramn ekleyen ve madde ieriine nc ve drdnc fkralar ekleyen 1999 deiiklii ile karlamaktayz. 47 nci maddeye eklenen nc fkra ile Devletin, kamu iktisadi teebbslerinin ve dier kamu tzelkiilerinin mlkiyetinde bulunan iletme ve varlklarn zelletirilmesine ilikin esas ve usuller kanunla gsterilir denilerek, devlet mlkiyeti kavramna ilk kez zelletirme bal altnda bir Anayasa maddesinde yer verilmitir.

MADEN - MLKYET LKS

lkemizde uygulanan devlet hakimiyeti sistemi ve bu sistemin kabul edilme sebebinin anlalabilmesi iin ncelikle mlkiyet ve maden kavramnn tanmlanmas ve Anayasalarmzn oluturulma aamasnda bu iki kavramn Anayasada yer al biiminin vurgulanmasnda fayda vardr. Mlkiyet, Arapa kkenli olup, szcn harfi m-l-k dir. M-l-k kknden mlkiyetten baka mlk, malik, melik, meleke, emlak, temlik ve temellk gibi daha pek ok szck tretilmektedir. Bu kelimeler g, kuvvet, iktidar, zapt ve hakimiyeti, hakimiyetin konusu veya hakimiyet ile ilgili ileri ifade etmektedir. u halde mlkiyet ile hakimiyet kavram arasnda ok sk bir ba bulunmaktadr (nal, 2006: 901). Trkede olduu gibi Grek ve Latin kkenli dillerde mlkiyet anlamnda kullanlan szcklerde de ayn ba mevcuttur. Greke de kullanlan Kyriots ve Latincede kullanlan dominium szcklerinde de efendi, hakim, iktidar, sahip anlam bulunmaktadr. Latincede aile bakannn evdeki iktidar gibi bir hakimiyeti artran dominium

1999 Ylna Kadar Anayasalarmzda Yer Almayan Devlet Mlkiyeti 449 dan baka, mlkiyeti ifade etmek zere bir de proprietas szc kullanlmtr. Bu szck kendisine mahsus zg (propres) anlamna gelmektedir. u halde, bugn proprietas szcnden geldiinde phe bulunmayan Latin kkenli bat dillerinde kullanlan proprit (Frans.), property (ng.) szcklerinin de dier btn fertleri darda tutan mnhasr ve kiiye zg bir hakimiyeti ve aidiyeti ifade ettii ileri srlebilir (nal, 2006: 901). Trk Hukuk Lgatine gre, mlkiyet hakk, ferdin bir eyin zerindeki hakimiyeti demektir (Trk Hukuk Lgat, 1991: 255). Maden szcnn, Trk Hukuk Lgatinde Arapa kkenli olduu ve ikamet manasnda olan adn kelimesinden geldii belirtilmektedir (Trk Hukuk Lgat, 1991: 255). Trk Dil Kurumu Szlne gre, yer kabuunun baz blgelerinde eitli i ve d doal etkenlerle oluan, ekonomik ynden deer tayan mineral madendir (tdk.gov.tr., 2009). Maden Kanununa gre, yer kabuunda ve su kaynaklarnda tabii olarak bulunan, ekonomik ve ticar deeri olan petrol, doal gaz, jeotermal ve su kaynaklar dnda kalan her trl madde madendir (Maden Kanunu 2. md.).

MADEN MLKYET SSTEMLER

Dnya zerinde madenlerin mlkiyetine ilikin uygulanan farkl sistem bulunmaktadr. Bunlar: 1- Arazi Mlkiyeti Dnda Kabul Edilen Sistem 2- Mtemmim Cz Sistemi 3- Bulma Sistemidir. Arazi mlkiyeti dnda kabul edilen sistem, kendi iinde ikiye ayrlmaktadr. lki madenlerin amme mlk saylmas (dominialite) sistemidir. kinci sistem, madenlerin devlet mlk saylarak muhtelif ekillerle ahslara iletme hakknn verilmesi (regalien) sistemidir (Fndklgil, 1966: 79). Devlet mlkiyeti sisteminde madenler kimin arazisinde olursa olsun, devletin hakimiyetindedir. Mtemmim cz sisteminde, madenler arazinin bir btnleyicisi bir paras olarak kabul edilmekte ve arazi sahibi madenin de sahibidir. Bulma sisteminde ise madeni bulan kii arazi bakasna ait olsa dahi madenin sahibi saylmaktadr. Anayasa mahkemesi 1986 ylnda vermi olduu bir kararnda (Anayasa Mahkemesi 1986/30 K. N.) maden mlkiyeti konusunda u aklamalara deinmitir; Madenin hukuk mahiyeti zerinde gr

450 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu birlii olmamas maden zerindeki mlkiyet rejiminin de farkl olmas sonucunu dourmutur. Nitekim bugn eitli lkelerde maden iin uygulanan ayr mlkiyet rejimi tespit etmek mmkndr. Bunlardan birincisi mtemmim cz rejimidir. Bu rejimde madenin bulunduu arazinin sahibi ayn zamanda madenin mlkiyetine de sahiptir. kinci rejime Devlet hakimiyeti rejimi ad verilebilir. Bu rejimin zn, madenler zerindeki mlkiyet hakknn Devlete ait olmas tekil eder. Bu rejim iki ayr ekilde uygulanabilmektedir. Birinci tr uygulamada Devlet, madenler zerinde tam bir mlkiyet hakkna sahiptir. kinci tr uygulamada ise madenler toplumun mal olup, Devlet bu madenlerin en verimli ekilde iletilmesini salamakla grevli ve yetkilidir. nc mlkiyet rejimi ise sahipsiz eyler rejimi denebilir. Bu rejimde madenin mlkiyet hakk onu bulana aittir. Bu ayr rejimde mlkiyet hakknn konusu ya madd olabilir veya iletme hakk eklinde belirlenebilir. Mlkiyet hakknn konusu eer, maden rezervi, bu rezervin iletilmesi iin alan galeriler, kullanlan ara ve gereler zerinde bir mlkiyet hakk olarak dnlyorsa, bu madd bir mlkiyet hakkdr. Buna mukabil maden zerinde mlkiyet hakk, madenin iletilmesi ve bunun iin gerekli giriimlerde bulunabilme hakk olarak dnlrse, bu da iletme hakk eklinde belirlenen soyut bir mlkiyet hakk olur. Mlkiyet rejimi ile ilgili yukardaki aklamalarla birlikte deerlendirildiinde, iletme hakk eklinde belirlenen mlkiyet hakknn, Devlet hakimiyeti rejiminin doal bir gerei olduu grlr.

ANAYASALARIMIZDA MLKYET
Anayasalarmzda mlkiyet kavramnn yer almas 1924 Anayasas ile gereklemitir. Trklerin Kamu Haklar balkl 1924 Anayasasnn 70 inci maddesi; ahsi masuniyet, vicdan, tefekkr, kelam, neir, seyahat, akit, say amel, temellk ve tasarruf, itima, cemiyet, irket, hak ve hrriyetleri Trklerin tabii hukukundandr. olarak dzenlenmitir. 1945 ylnda Trkeletirilen ve 15.01.1945 tarih ve 5905 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 1924 Anayasasnn 70 inci maddesi; Kii dokunulmazl, vicdan, dnme, sz, yaym, yolculuk, bat, alma, mlkedinme, maln ve hakkn kullanma, toplanma, dernek kurma, ortaklk kurma haklar ve hrriyetleri Trklerin tabii haklarndandr eklindedir.

1999 Ylna Kadar Anayasalarmzda Yer Almayan Devlet Mlkiyeti 451 1924 Anayasasndan farkl olarak 1961 Anayasas ile mlkiyet, mlkiyet hakk olarak ayr bir balk altnda, mlkiyete ait genel kural, toprak mlkiyeti, kamulatrmay ve devletletirmeyi ieren drt madde ile dzenlenmitir. Maddeler Anayasann, Sosyal ve ktisadi Haklar ve devlerin dzenlendii nc blmnde yer almtr. Mlkiyete ait genel kuraln dzenlendii 36 nc maddeye gre, herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlanabilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. 1982 Anayasasnda mlkiyet 1961 Anayasasndan farkl olarak, dzenlenmi olduu dnemdeki liberal ekonomik dnceyi yanstr ekilde, Kiinin Haklar ve devlerinin dzenlendii ikinci blmde dzenlenerek, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler blmnden karlmtr. Mlkiyet hakk, Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanarak Danma Meclisinde sunulan ilk tasarda Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler balkl blmde yer almtr. Danma Meclisince kabul edilen metin uzun tartmalara neden olmu olmasna ramen, mlkiyet hakknn, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler balkl blmde kalmas gerektii kabul edilerek, Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonuna gnderilmitir. Danma Meclisinde yaplan tartmalarda, mlkiyet hakknn Kiinin Haklar ve devleri blmne tanmasnn gerekliliinin gerekesi olarak, mlkiyet hakknn kutsal olduu bu nedenle bu hakkn kii haklar arasnda dzenlenerek devlet tarafndan snrlanmasnn zorlatrlmas gerektii ile nsan Halklar Evrensel Beyannamesi ne srlmtr. Sonuta askeri yelerden oluan Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu maddeyi Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler blmnden, Kiinin Haklar ve devleri blmne tayarak generallerden oluan Milli Gvenlik Konseyine sunmu ve Anayasann tm zerinde yaplan deiiklerle beraber madde kabul edilmitir. 1982 Anayasasnn Mlkiyet Hakk balkl 35 inci maddesine gre, herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlanabilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. Maddeye dair Danma Meclisi ve Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu gerekelerinin ayrca ele alnmasnda yarar bulunmaktadr.

452 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Danma Meclisi Alman hukukular referans alarak yazm olduu madde gerekesini, Mlkiyet hakk Devletten nce de var olan bir gerek olmas itibariyle (Maunz - Drig - Herzog - Scholz, Grundgesetz, Kumm- Entar, Art. 14, N.5) ekonomik ve sosyal haklar arasnda deil de kiinin temel haklar arasnda dzenlenmesi dnlebilirse de Komisyon imdiki dzenlemenin yerinde olduu sonucuna varmtr (TBMM, 2008: 62). Mlkiyetin Anayasa gvencesi altna alnmas, yine Anayasann komnizmi, faizmi ve din temeline dayanan devlet kurmay yasaklayan hkmleriyle birlikte karlatrlnca, mlkiyetin bu ekildeki himayesinin bir lde ekonomik sistem tercihi bakmndan da bir gsterge tekil etmektedir. Ksaca, zel mlkiyetin zellikle retim aralar zerindeki zel mlkiyetin yok edilmesi, inkr edilmesi de nlenmitir Mlkiyetin korunmas, hrriyeti de gvence altna alr (Maunz - Drig Herzog - Scholz, Art. 14. N. 15/16)... devletletirmenin mlkiyetin Anayasa gvencesi altna alnmas ile eliir bir yan yoktur olarak belirtmitir (TBMM, 2008: 64).

ANAYASALARIMIZ VE KANUNLARDA MADENLER

Tabii servet ve kaynaklarmzdan olan madenlerin Anayasa ile dzenlenmesi hususuna ilk kez 1961 Anayasas ile yer verilmitir. 1926 ylnda kabul edilen Trk Kanunu Medenisinin gayrimenkullerin konusunu dzenleyen 632 nci maddesinde madenler araziler, tapu siciline zel ve daimi olarak ayrca kaydedilen haklarla birlikte gayrimenkul olarak belirtilmitir. Maden hukukunun Trkiye Cumhuriyeti dneminde derli toplu tek mevzuat haline getirilmesi 1954 ylnda kabul edilen 6309 sayl Maden Kanunu ile olmutur. 6309 sayl Maden Kanununda madenlerin devletin hkm ve tasarrufu altnda olduklar ve iinde bulunduklar arzn mlkiyetine tabi olmadklar vurgulanmtr. Maddenin aklamasnda madenlerin bulunduklar arazinin mtemmim cz olmadklar, zel mlkiyete konu edilemeyecekleri, devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan mallardan ibaret olduklar sylenmitir. Maden Kanununun kabulnn ardndan Medeni Kanun hkmleri ile Maden Kanunu hkmleri eliir bir hal almtr. Bu durum 2001 ylnda kabul edilen ve 743 sayl Medeni Kanunu hkmden kaldran 4721 sayl Trk Medeni Kanununun kabulne kadar devam etmitir.

1999 Ylna Kadar Anayasalarmzda Yer Almayan Devlet Mlkiyeti 453 Yrrlkte bulunan Medeni Kanunda madenlerin gayrimenkul saylacaklarna dair bir hkm bulunmamaktadr. 1961 Anayasasnn 130 uncu maddesine gre, tabii servetler ve kaynaklar, devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Bunlarn aranmas ve iletilmesi hakk devlete aittir. Arama ve iletmenin devletin zel teebbsle birlemesi suretiyle veya dorudan doruya zel teebbs eliyle yaplmas, kanunun ak iznine baldr. 1982 Anayasasnn Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanan tabii servetlerin ve kaynaklarn aranmas ve iletilmesini dzenleyen taslak maddesi, Danma Meclisi tarafndan en sert ekilde kar klan maddeler arasnda yer almtr. Kar duruun temel nedenini madde ile zel teebbse madenlerin aranma ve iletilmesinde tannan ncelikler oluturmutur. Tepkiler sonunda taslak madde deitirilerek Danma Meclisinde kabul edilmi, Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu tarafndan redaksiyona tabi tutulmutur. 1982 Anayasasnda tabii servetler ve kaynaklar, Ekonomik Hkmler blmnde dzenlenmitir. 168 inci maddeye gre, tabii servetler ve kaynaklar devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Bunlarn aranmas ve iletilmesi hakk devlete aittir. Devlet bu hakkn belli bir sre iin, gerek ve tzel kiilere devredebilir. Hangi tabii servet ve kaynan arama ve iletmesinin, devletin gerek ve tzel kiilerle ortak olarak veya dorudan gerek ve tzel kiiler eliyle yaplmas, kanunun ak iznine baldr. Bu durumda gerek ve tzel kiilerin uymas gereken artlar ve devlete yaplacak gzetim, denetim usul ve esaslar ve meyyideler kanunda gsterilir. 1982 Anayasas sonras kabul edilen 3213 sayl Maden Kanunu, 5177 sayl Kanun ile deitirilerek gnmzde uygulanagelen halini almtr. Kanunun 4 nc maddesi Anayasaya paralel olarak madenlerin devletin hkm ve tasarrufu altnda olup, iinde bulunduklar arzn mlkiyetine tabi olmadklar eklinde dzenlenmitir. Maden Kanununda 5 gruba ayrlan madenlerin aranmas ve iletilebilmesi iin I, II, III ve IV. grup madenler iin ruhsat, V. grup madenler iin sertifika alnmas gerekmektedir. I. grup madenler arama ruhsatna tabii olmayp dorudan iletme ruhsat ile iletilirler. Ruhsatn bulunduu arazi arayan ve/veya iletene ait deilse, arazide arama faaliyetinin gsterilebilmesi iin zel mlkiyete konu gayrimenkul zerinde kullanma amacna mnhasr olmak zere belli sreler iin Bakanla mracaat ile irtifak ve/veya intifa hakk tesis edilebilir. Ayrca iletme ruhsat safhasnda

454 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu iletme faaliyetleri iin gerekli olan zel mlkiyete konu tanmaz, taraflarca anlama salanamamas ve iletme ruhsat sahibinin talebi zerine Bakanlka kamu yarar bulunduuna karar verilmesi halinde kamulatrlr. Ruhsatlar, medeni haklar kullanmaya ehil T. C. vatandalarna, madencilik yapabilecei statsnde yazl Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna gre kurulmu tzel kiilie haiz irketlere, bu hususta yetkisi bulunan kamu iktisadi teebbsleri ile messeseleri, bal ortaklklar ve itirakleri ile dier kamu kurum, kurulu ve idarelerine verilir.

SONU
lkemizde iinde bulunduu artlara gre devaml deiim halinde olan maden mevzuatnn, Anayasa ve Maden Kanununda birok eksiklik ierir ekilde dzenlenmi olduu rahatlkla sylenebilir. deolojik dncelerden kaynakl olarak Anayasada tabii servetler ve kaynaklarn, devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu belirtilmi, mlkiyetinin devlete ait olduuna deinilmemitir. Bu durum hukuki adan madenlerin mlkiyet sorununu ortaya karmtr. 1954 ylnda kabul edilen 6309 sayl Maden Kanununun komisyon grmelerinde madenlerin devlet mallarndan saylm olduklar belirtilmitir, ancak 1961 ve 1982 Anayasalarnda bu konuya yer verilmemitir. Gnmzde ise mevzuattaki eksikliler nedeniyle madenlerin mlkiyete tabi mal olup olmadklar konusu, hatta sadece bir arama ve iletme hakkndan m ibaret olduklar tartlr hale gelmitir. Dier bir eksiklik, ister hak ister mlkiyet olsun, verilmi ruhsata istinaden karlan madenlerin hangi aamada devletin hkm ve tasarrufu altndan ktklar sorunudur. Yani topraktan karldklar zaman m devletin hkm ve tasarrufu altndan kmaktadrlar; yoksa verilmi olan ruhsat ile birlikte mi? Tartlamayacak tek konu ise hangi aamada olursa olsun madenler zerinde devletin gzetim ykmllnn devam etmekte olduudur. Madenlerin menkul m, gayrimenkul m olduklar Medeni Kanun deiiklii sonrasnda ortaya km bir sorun olmakla beraber, bu sorun halen devam etmektedir. Eski Medeni Kanun dneminde karlm olan 6309 sayl Maden Kanununda madenler zerinde ipotek kurulabilmesi ve 3213 sayl Maden Kanununda bu hkmn korunuyor olmas, ipotek edilebilir olmas nedeniyle madenlerin gayrimenkul olarak

1999 Ylna Kadar Anayasalarmzda Yer Almayan Devlet Mlkiyeti 455 deerlendirilebilmesi savn glendiriyor grnmektedir. Ancak unutmamak gerekir ki, 3213 sayl Maden Kanununun yrrle girmi olduu dnemde 743 sayl Medeni Kanun halihazrda yrrlktedir. 2004 ylnda kabul edilen 5177 sayl Maden Kanununda ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun, 1954 ylndan beri uygulanagelen ipotek messesini kaldrmamtr. Sonu olarak tabii servetler ve kaynaklar arasnda yer alan madenlerin mevzuatta ak ifadeler ile dzenlenmesi ihtiyac bulunmaktadr. Bu yolla madenlerin mlkiyete tabi olup olmadklar, hkm ve tasarruf altnda olma kavramnn mlkiyete sahip olma anlamna gelip gelmedii, madenler zerinde bulunan devlet tasarrufunun sadece bir haktan m ibaret olduu ve son olarak madenlerin menkul m gayrimenkul m olduklar tartmalarnn sona ermesi salanabilir.

456 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
3213 sayl Maden Kanunu, Madde 2. Anayasa Mahkemesi, 1986/30 Karar Sayl Karar. Danma Meclisi Tutanak Dergisi, TBMM yay., 1982 Cilt 7 s. 80 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, TBMM yay., 1982 Cilt 7 s. 93 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, TBMM yay., 1982 Cilt 7 s. 146 http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6A A849816B2EF4376734BED947CDE&KKelim=maden (23.11.2009) FINDIKLIGL, Yavuz, Maden Hukuku, 1966 s. 79. Madde Gerekeli Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, TBMM yay., 2008 s. 62 64. Trkiye Cumhuriyeti Anayasa Tasarsnn Danma Meclisince Kabul Olunan Metni ve Mill Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu Raporu, TBMM yay., 1982 s. 3 Trk Hukuk Lgat, 1991 s. 255 Trk Hukuk Lgat, 1991 s. 213 NAL, Mehmet, Ferdi (zel) Mlkiyetin Tarihi, Dini ve Beeri Kkenleri, Prof. Dr Fikret Erene Armaan, Yetkin Yay. Ankara 2006 s. 901. NAL, Mehmet, Ferdi (zel) Mlkiyetin Tarihi, Dini ve Beeri Kkenleri, Prof. Dr Fikret Erene Armaan, Yetkin Yay. Ankara 2006 s. 901.

YABANCILARA TOPRAK SATII

YABANCILARIN TRKYEDEK TAINMAZLAR ZERNDEK HAKLARI

Do. Dr. N. Aye ODMAN BOZTOSUN

2003 ylnda ilgili mevzuatta yaplan deiikliklerle1, yabanclarn Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisindeki tanmazlar zerinde hak edinmelerine dair tartmalar hararetlendi. Uygulamada en fazla etki dourabilecek iki deiiklik, yabanclara ky snrlar ierisinde kalan tanmazlar zerinde hak edinme olana tannmas ve yabanc ticaret irketlerinin de tanmazlar zerinde hak edinebilecekler arasnda saylmasyd. Deiiklikler aleyhine Anayasa Mahkemesine gidildi. Anayasa Mahkemesi iptal karar verdi.2 Karardan sonra yaplan dzenlemelerdeki3 baz hkmler aleyhine tekrar Anayasa Mahkemesine gidildi ve Anayasa Mahkemesi bir kez daha iptal karar verdi.4 ptal karar zerine yaplan deiiklikleri ieren son dzenleme 15 Temmuz 2008de yrrle girdi5 ve bu dzenlemedeki baz hkmler aleyhine de Anayasa Mahkemesine iptal bavurusunda bulunuldu. Anayasa Mahkemesi dosyay esastan grme karar ald ve dava gndeme alnmak zere Anayasa Mahkemesinde bekliyor. Bu sre ierisinde konu kamuoyunda ok tartld; ancak konuyu hukuki, iktisadi ve sosyal adan bilimsel ekilde ele alan almalarn says ok azd. Bu bildiride, 2005 ylndan bu yana konunun hukuki boyutu zerinde alan ve zm nerileri reten bir aratrmac sfatyla, parametreleri ve kritik neme

Akdeniz niversitesi BF letme Blm. 4916 Sayl, eitli Kanunlarda Ve Maliye Bakanlnn Tekilat Ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, Kanun, Kabul Tarihi: 3 Temmuz 2003, Resmi Gazete: 25173, 19 Temmuz 2003. 2 2003/70 Esas, 2005/14 Karar ve 14 Mart 2005 tarihli Anayasa Mahkemesi karar. 3 5444 Sayl, Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, Kabul Tarihi: 29 Aralk 2005, Resmi Gazete: 26046, 7 Ocak 2006. 4 2006/35 Esas, 2007/48 Karar sayl ve 11/04/2007 tarihli Anayasa Mahkemesi karar. 5 5782 Sayl, Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, Kabul Tarihi: 3 Temmuz 2008, Resmi Gazete: 26937, 15 Temmuz 2008.
1

458 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu sahip noktalar saptamak istiyorum. Bylece dier aratrmaclara da konunun hukuki boyutuna ynelik bir klavuz sunmu olacam.

I. BELRLEYC KAVRAM
Konunun hukuki adan doru deerlendirilmesi belirleyici kavramn nitelenmesine baldr. Bunlar srasyla yabanc, tanmaz ve tanmazlar zerindeki haklar kavramlardr.

1. Yabanc Kavram
Yabanc kavramn yabanc gerek kiiler ve yabanc tzel kiiler eklinde ikiye ayrarak incelemek gerekir. Yabanc gerek kii, bir devletin lkesinde bulunup da o devletle vatandalk ba olmayan kimsedir. (Odman Boztosun, 2005: 57-59) rneklersek bir ngiliz vatanda, bir rdn vatanda, bir Yunan vatanda ve hatta vatansz kiiler yabanc gerek kiidir. Gerek kii Trk asll olduu halde Trkiye Cumhuriyeti vatanda deilse yine yabanc gerek kiidir (rnein Trk asll Bulgar veya Yunan vatandalar). ifte vatandalk olanandan yararlanan kiiler ise (Almanyada ikamet eden baz vatandalarmz gibi) yabanc gerek kii saylmaz; nk Trkiye Cumhuriyetine vatandalk ba ile baldrlar. Yabanc tzel kiiler ise tzel kiilie sahip ticaret irketlerini, dernekleri, vakflar ve benzeri oluumlar kapsarlar. Tzel kii, eer Trkiye Cumhuriyeti mevzuat uyarnca tanmlanp kurulmamsa yabanc tzel kiidir. rnein srail mevzuatna gre kurulmu bir irket, A.B.D.nin Virginia eyaleti mevzuat uyarnca kurulmu bir vakf veya Fransa mevzuat uyarnca kurulmu bir dernek yabanc tzel kiidir. Tzel kiilie sahip uluslararas kurulular da uluslararas dzenlemeler yoluyla kurulduklarndan yabanc tzel kiidir; rnein Avrupa Birlii. Son dzenleme uyarnca yabanc tzel kiilerden sadece yabanc ticaret irketleri Trkiyedeki tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilir. Bu tanm uyarnca Trkiye Cumhuriyeti mevzuat uyarnca kurulmu ticaret irketleri, yabanc sermayeli olsalar da yabanc tzel kii deildirler. Yabanc sermayeli irketler, yabanc lkelerin vatandalna sahip gerek kiilerin (vatanszlar ve mlteciler hari tutulmu), yurt dnda ikamet eden Trk vatandalarnn, yabanc tzel kiilerin ve uluslararas kurulularn sermaye koyarak Trkiyede kurduu veya hisselerini satn ald (menkul kymet borsalarndan almsa en az %

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 459 10 orannda olmal) irketlerdir. Bunlar, tanmazlar zerinde mutlak haklarn edinimi asndan dier yerli ticaret irketlerinden farkl dzenlemeye tabi tutulmulardr.

2. Tanmaz Kavram
Eya hukuku kapsamnda zerinde hak edinilebilecek eya, tanr ve tanmaz eklinde ikiye ayrlr. Medeni Kanunun Eya Hukuku kitabnda tanmazn tanm yaplmamtr; ancak tanmaz mlkiyetine konu unsurlar, (i) arazi, (ii) (zerinde bamsz ve srekli hak kurulmusa) yap ve su kayna 6ve (iii) bamsz blmler7 eklinde sayma yoluyla belirtilmitir.8 Bu durumda rnein bir tarla arazi olarak, bir spor salonu yap olarak ve bir apartman dairesi bamsz blm olarak bir tanmaz niteliindedir. Buna karn barnma amal kullanlsa ve bir yerde sabit dursa da bir karavan tanmaz niteliinde deildir.

3. Tanmaz zerindeki Hak Kavram

Tanmaz zerinde iki trl hak edinilebilir; mutlak hak veya nisbi hak. Mutlak haklar hak sahibi tarafndan herkese kar ileri srlebilir; nisbi haklar ise sadece kendisiyle hukuki ilikiye giriilen kiiye kar ileri srlebilir. Yalnz tanmazlar zerindeki baz nisbi haklar tapuya erh verilerek bu haklarn etkisi kuvvetlendirilebilir; yani herkese kar ileri srlebilirler. Tanmaz zerindeki mlkiyet hakk mutlak haktr; kira hakk ise nisbi haktr, ancak tapuya erh verilerek etkisi kuvvetlendirilebilir.9 rnein bir dkkan sahibi dkkann istedii ekilde deerlendirebilir ve dkkanna yaplan tecavzleri nleme yetkisine sahiptir. Dkkann kiracs ise sadece dkkann sahibine kar kiraclktan kaynaklanan haklar talep edebilir; esas itibaryla dkkan ngrlen sre ierisinde kullanmaktan baka bir yetkisi yoktur. Eer bu dkkan zerindeki kira hakk tapuya erh verilmise kirac dkkann sonKural olarak arazi zerindeki mlkiyet hakk arazinin zerinin stndeki yaplar ve kaynaklar da kapsar [Medeni Kanun, m. 718 (2)]; ancak yap zerinde bamsz ve srekli nitelikte st hakk veya su kayna zerinde ayn ekilde kaynak hakk kurulmusa artk bu haklar, tapu ktne tanmaz olarak ayrca kaydedilir. Ayrca ltfen aadaki altbalkta (3. Tanmaz zerindeki Hak Kavram) st hakk ve kaynak hakk ile ilgili aklamaya baknz. 7 Kat Mlkiyeti Kanunu uyarnca kat mlkiyeti hakk sadece bamsz blm zerinde deil, binann zerinde bulunduu arazi zerinde de belirlenen oranda mlkiyet hakk (arsa pay) salar. Kat Mlkiyeti Kanunu, m. 2(d), m. 3(1), m. 5. 8 Medeni Kanun, m. 704; Tapu Sicili Tz, m. 7. 9 Medeni Kanun, m. 1009.
6

460 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu raki maliklerine kar da kiraclktan kaynaklanan haklarn ileri srebilir. Tanmaz zerindeki mutlak haklar, mlkiyet hakk ve snrl ayni haklardr. Mlkiyet hakk, tanmaz zerinde serbeste tasarruf olana salar. Mlkiyet hakk devredildiinde tanmaz ile sahibi arasndaki ba tamamen kopar. Hak sahibi mlkiyet hakkn elde tutarak tanmaz zerinde snrl ayni hak veya nisbi hak da tanyabilir. Snrl ayni haklar da mutlak hak niteliindedir, yani herkese kar ileri srlebilirler; ancak tanmaz belirli sreliine kullanma, tanmazdan yol geirme, tanmaz yoluyla gvence salama gibi snrl haklar salarlar. Arazi zerine yap ina etme hakkn tanyan snrl ayni hak niteliindeki st hakk ise dier snrl ayni haklardan ayrlr (Civelek, 2005).10 Eer bu hak bir tanmaz lehine deil de bir gerek veya tzel kii lehine kurulmusa, hakk devir yasa getirilmemise ve hakkn sresi otuz yldan uzunsa bu hak, tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilir. Yani artk zerindeki araziden bamsz olarak mlkiyet hakknn konusunu tekil eder. Bylece st hakkna dayanlarak yaplan yap, altndaki araziden bamsz olarak devredilebilir, zerinde snrl ayni hak veya nisbi hak tannabilir. Bu nedenle tapu ktne ayr kaydedilen bamsz ve srekli nitelikteki haklar, tanmaz mlkiyetinin konusu arasnda saylmtr.11 Bu nitelikleri haiz st hakk, bir snrl ayni hak deil, mlkiyet hakk niteliindedir. Tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilebilen bir dier bamsz ve srekli hak, bamsz nitelikte ve en az otuz yl iin kurulmu kaynak hakkdr.12 Kaynak hakk, sahibine, bakasnn arazisinden su alp aktma olana salar.

II. MEVCUT DURUM NEDR?

Konuyla ilgili hukuki kavramlar bu ekilde akla kavuturduktan sonra, yabanclarn Trkiyedeki tanmazlar zerinde hak edinmelerine dair rejimi ana hatlaryla aklamak istiyorum. zel dzenleme konusu haklar sadece mutlak haklardr, yabanclarn Trkiyedeki tanmazlar zerinde nispi hak edinmelerine (etkisi kuvvetlendirilmi nisbi haklar dahil) herhangi bir snrlama getirilmemitir.

Medeni Kanun,m. 726, m. 826. Tapu Sicili Tz, m. 10. 12 Medeni Kanun, m. 837(3).
10 11

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 461 1. Yabanc Gerek Kiiler Asndan Yabanc gerek kiilerin Trkiyedeki tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilmeleri, vatanda olduu lke ile aramzda karlkllk bulunmasna (Odman Boztosun vd., 2005, 60-63)13, tanmazn uygulama veya mevzi imar plan kapsamnda, gvenlik blgeleri ve zel alanlarn kapsam dnda kalmasna baldr. Ayrca mlkiyet hakk edinmek istedii iledeki imarl blgedeki alanlarn14 % 10undan fazlasnn yabanc mlkiyetinde olmamas gerekmektedir. Yine edinebilecei mlkiyet haklarnn15 toplam yzlm 2.5 hektardan (25000 m2/25 dnm) fazla olamaz. Bu miktar snrlamalar snrl ayni haklar asndan getirilmemitir. Yani yabanc gerek kiiler, bir ile snrlar ierisinde yabanc mlkiyet oran ve Trkiye snrlarnda hak edinebilecekleri azami miktar gzetilmeden istedikleri miktarda snrl ayni hak edinebileceklerdir. Dier yandan, yabanc gerek kiilerin ancak iyeri veya mesken olarak kullanmak amacyla hak edinebilecekleri belirtilerek rant amal edinim yasaklanmaktadr. Dolaysyla kii tanmaz zerinde mutlak hak elde ederken rant amal edinimde bulunmayacan da taahht etmi
Dileri Bakanl Yabanclar Dairesinden verilen bilgiye gre, karlkllkla ilgili bir liste oluturulmu ve lkeler drt snfa ayrlmtr. Bu snflarn hangi ltlere gre belirlendii, Tapu Sicil Mdrlklerinde yabanc gerek kiiler ve yabanc ticaret irketleri iin ilem yaplrken listenin nasl kullanld ve listenin ierii ile ilgili ayrntl bilgi almak mmkn olmamtr. Belgenin hizmete zel belge niteliinde olduu, kamuya aklanrsa lkelerin kendi aralarnda karlatrmaya gitmelerine neden olabilecei, ancak somut bir ilemle ilgili bilgi talep edildiinde bu bilginin verildii ifade edilmitir. 14 Alan ile sadece arazinin mi yoksa tanmaz mlkiyetine konu olabilecek unsurun birden mi kastedildii ak deildir. Eer sadece arazi kastediliyorsa bu durumda yabanclara daha geni bir yzlmnde mutlak hak edinme olana salanmaktadr; unsur birden kastediliyorsa % 10luk kota daha abuk dolacandan bu oran daha dk olacaktr. Kanmca tanmaz mlkiyetinin konusu Medeni Kanun, m. 704te unsuru kapsayacak ekilde (arazi, bamsz ve srekli nitelikte st hakk, bamsz blm) snrl olarak sayld iin burada unsurun toplamnn hesap edilmesi gerekir. 15 Yzlm snrlamas getiren ilgili hkmlerde tanmaz ve bamsz ve srekli nitelikte snrl ayni hak edinimi denilerek yanl bir ifade kullanlmtr; tanmaz mlkiyetinin konusu, (i) arazi, (ii) tapu ktnde ayr sayfaya kaydedilen bamsz ve srekli haklar (kii lehine, devri yasaklanmam ve 30 yldan uzun sreli st hakk ve kaynak hakk) ve (iii) kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmlerdir. Tanmaz edinimi ile tanmaz mlkiyeti edinimi kastediliyorsa, ayrca bamsz ve srekli nitelikte snrl ayni hak ediniminden bahsedilmesine gerek yoktur; nk zaten bu hak tanmaz mlkiyeti kapsamndadr. Bu ifadenin tanmazlar zerinde mlkiyet hakk edinimi eklinde yorumlanmas gerekir. Bylece sadece arazi zerindeki mlkiyet hakkn ve bamsz/srekli nitelikteki st hakkn deil, bamsz blmler zerindeki mlkiyet hakkn da kapsad kabul edilecektir. Dolaysyla yaplacak hesaplamada tm bu unsurlar zerindeki mlkiyet haklarnn toplanmas gerekecektir.
13

462 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu olmaktadr. Bu ekilde edinimin yaptrm hakkn tasfiyesidir.16 Yabanc gerek kiilerin sadece iyeri veya mesken amacyla ayrlp tescil edilmi tanmazlar zerinde mutlak hak edinmeleri ngrldnden tapuya tescili yaplmam tanmazlar zerinde mutlak hak edinmeleri ncelikle mmkn deildir. Yalnz bu kstlamalar, snrl ayni hak niteliinde olmasna ramen yabanc gerek kii lehine tanmaz rehni kurulmasnda uygulanmaz.

2. Yabanc Tzel Kiiler Asndan

Yabanc ticaret irketleri dnda kalan yabanc tzel kiilerin Trkiyedeki tanmazlar zerinde dorudan mutlak hak edinmelerine izin verilmemitir. Bu durumda yabanc vakflar, dernekler, uluslararas tzel kiilie sahip kurulular dorudan hak edinemezler; ancak Trkiyede irket kurarak veya irketlere ortak olarak hak edinmeleri mmkndr. Bir tzel kiiliin ticaret irketi olup olmad kurulduu lkenin kanununa gre saptanr. rnein srailde kurulan bir tzel kiiliin ticaret irketi olup olmad srail kanunlarna gre belirlenir. Yabanc ticaret irketlerinin hak edinebilmeleri, kurulduklar lke ile aramzda, Trk meneli ticaret irketlerinin hak edinebilmesi asndan karlkllk olmasna baldr. Ayrca snrlar Bakanlar Kurulunca belirlenen korunmas gereken alanlarda, zel koruma alanlarnda, hassas alanlarda ve stratejik yerlerde mutlak hak edinemezler. Yabanc ticaret irketleri, uygulama veya mevzi imar plan snrlar dnda kalan alanlarda da rnein ky snrlarnda kalan arazilermutlak hak edinebilir, yeter ki bu ekilde hak edinmeleri zel bir kanunla ngrlm olsun (Turizmi Tevik Kanunu, Petrol Kanunu ve Endstri Blgeleri Kanunu yabanc ticaret irketlerinin tanmazlar zerinde mutlak hak edinmelerini ngrmektedir.) Yabanc ticaret irketlerinin hak edinirken edinim amalarn aka belirtmeleri gerekir; amaca aykr kullanmn yaptrm hakkn tasfiyesidir. Yabanc gerek kiilerde olduu gibi, bu kstlamalar, snrl ayni hak niteliinde olmasna ramen yabanc ticaret irketleri lehine tanmaz rehni kurulmasnda uygulanmaz.
Bu madde hkmlerine aykr edinilen veya kanun zorunluluk dnda edinim amacna aykr kullanld tespit edilen tanmazlar ile snrl ayn haklar, Maliye Bakanlnca verilecek sre ierisinde maliki tarafndan tasfiye edilmedii takdirde tasfiye edilerek bedele evrilir ve bedeli hak sahibine denir. (Tapu Kanunu, m. 35, son fkra)
16

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 463

3. Yabanc Sermayeli irketler Asndan

Yabanc yatrmclar, yabanc lkelerin vatandalna sahip gerek kiiler, yurt dnda ikamet eden Trk vatandalar, yabanc tzel kiiler ve uluslararas kurulular olabilir. Yani yabanc ticaret irketleri dnda yabanc vakflar, dernekler, uluslararas tzel kiilie sahip kurulular Trkiyede irket kurabilir, Trk irketlerine itirak edebilir.17 Dolaysyla tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilecek yabanc tzel kiilerin yabanc ticaret irketleriyle snrlandrlmasnn uygulamada bir etkisi yoktur. Yabanc yatrmclarn Trkiye'de kurduklar veya itirak ettikleri18 tzel kiilie sahip irketlerin tanmazlar zerinde hak edinmeleri baz kstlamalara tabidir. Tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilmeleri iin baz belgelerle tanmazn bulunduu ildeki Valilik l Planlama ve Koordinasyon Mdrlne bavurmalar gerekir. Tanmaz zerinde mlkiyet hakk edinilmesine dair bavurular, tanmazn iinde kald alann niteliine gre l bir ayrma tabi tutularak incelenir: i.
17

Tanmaz zel gvenlik blgesi iinde ise19 Valilik bnyesinde oluturulan Komisyon, tanmaz edinimi talebini, lke gvenlii

Yalnz Yabanc Sermayeli irketlerin Tanmaz Edinimine likin Ynetmelik (Ynetmelik)te (R.G., 12 Kasm 2008, 27052) ortan yabanc tzel kii olmas halinde ise, irketin ilgili Trk Konsolosluunca veya Lahey Devletler zel Hukuku Konferans erevesinde hazrlanan Yabanc Resm Belgelerin Tasdiki Mecburiyetinin Kaldrlmas Szlemesi hkmlerine gre tasdik edilmi Faaliyet Belgesi istenecei belirtilerek sanki sadece yabanc ticaret irketleri yabanc yatrmc olabilirmi gibi bir ifade kullanlmtr. DYYKnn ak ifadesi karsnda sadece yabanc ticaret irketlerinin deil dier yabanc tzel kiilerin de (tzel kiilie sahip uluslararas kurulular dahil) Trkiyede irket kurabileceini ve Trk irketlerine itirak edebileceini kabul etmek gerekir. 18 Burada itirak ile ne kastedildii ak deildir. Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu uyarnca itirak, Trk irketlerinin hisselerinin satn alnmasdr; ancak hisseler menkul kymet borsalarndan alnmsa bu almn itirak kabul edilmesi en az % 10 orannda veya bu oranda oy hakk salayan nitelikte olmasna baldr. Tapu Kanununda DYYKya atfta bulunulmamtr; ancak Tapu Kanununda ilgili dzenlemenin Anayasa Mahkemesinin DYYKda yer alan ve yabanc sermayeli irketlerine serbest hak edinme olana salayan maddeyi iptalinden sonra yapld dikkate alnrsa, itirakin DYYKde tanmland ekilde kabul edilmesi gerektii ileri srlebilir. 19 Komisyon, tanmaz edinimi bavurusu zerine, tanmazn zel gvenlik blgesinde kalp kalmadn, Emniyet Genel Mdrlnden yirmi gn iinde bildirmesini yazl olarak talep eder. (Ynetmelik, m. 5). Yalnz uygulamada bu sre ierisinde gerekli deerlendirmenin yaplamad Emniyet Genel Mdrlnn 11 ubat 2009 tarihli yazsndan anlalmaktadr. Bu yazda Emniyet Genel Mdrl, mevcut zel gvenlik blgelerine ait snrlarn dikkate alnarak talep konusu tanmazn zel gvenlik blgesi iinde kalp kalmadnn Komisyon tarafndan mahallinde tespitinin yaplmas istenmektedir. Bu arada zel Gvenlik Blgesi oluturma ile ilgili Valiliklerce hazrlanan neri dosyalar, Askeri Yasak Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Kanunu ve ilgili Ynetmelikteki usul uyarnca deerlendirilmeye devam etmekte ve zel gvenlik blgesi oluturmaya ynelik Bakanlar Kurulu kararlar tapu kaytlarna alnmak zere

464 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ve talebin irketin ana szlemesinde belirtilen faaliyet konusuna uygunluuna ilikin gr erevesinde, ilgili kurum ve kurulularn yazl grlerini deerlendirerek karara balar. ii. Tanmaz asker yasak blge, asker gvenlik blgesi veya stratejik blge iinde ise, Genelkurmay Bakanl veya yetkilendirecei komutanlklar, tanmaz mlkiyeti edinimine ilikin talebi lke gvenlii ynnden deerlendirerek sonucu valilie bildirir. Sonu olumlu ise Valilik (Komisyon), talebin ana szlemesinde belirtilen faaliyet konusuna uygunluuna ilikin gr erevesinde talebi sonulandrr. Tanmaz bu blgeler dnda kalyorsa, Valilik (Komisyon), sadece talebin ana szlemesinde belirtilen faaliyet konusuna uygunluuna ilikin gr erevesinde talebi sonulandrr. Talebin irketin faaliyet konusuna uygunluuna ilikin gr Sanayi ve Ticaret l Mdrl tarafndan hazrlanr.

iii.

Yerli sermayeli irketlerin yabanc sermayeli hale gelmesi durumunda irketin tanmazlar zerinde sahip olduu mlkiyet haklar yukardaki l ayrm uyarnca uygunluk deerlendirmesine tabi tutulur; eer olumsuz sonuca varlrsa bu haklar tasfiye edilir. Mevcut yabanc sermayeli irkete yeni yabanc ortak itirak ederse, sadece zel gvenlik blgesi veya asker yasak blge, asker gvenlik blgesi veya stratejik blge iinde kalan tanmazlar zerindeki mlkiyet haklar asndan deerlendirme yaplr; bu blgeler dnda kalan tanmazlar zerindeki mlkiyet haklar asndan yeni bir deerlendirme yaplmaz. Tanmaz zerinde snrl ayni hak edinilmesi talebi ise talebin irketin ana szlemesinde belirtilen faaliyet konusu erevesinde olup olmadna dair Sanayi ve Ticaret l Mdrlnn gr erevesinde Valilik (Komisyon) tarafndan sonulandrlr. Bu halde l ayrma gidilmez; yani tanmaz asker yasak blge, asker gvenlik blgesi, stratejik blge veya zel gvenlik blgesi iinde kalsa dahi, talep sadece irketin faaliyet konusuna uygunluk asndan deerlendirilir.20
Tapu ve Kadastro Genel Mdrlne gnderilmektedir. Bu kararlarn tamam kayt altna alnmadan mevcut zel gvenlik blgeleri dikkate alnarak yabanc sermayeli irketlerin tanmazlar zerinde mutlak hak edinmesine izin verilmesi Tapu Kanununa aykr bir uygulama niteliindedir. Tapu Kanunu, Askeri Yasak Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Kanunu hkmlerini sakl tutmutur ve bu uygulama sz konusu kanunun hkmlerini ihlal etmektedir. 20 Ynetmelik, m. 9. Bu hkmn Tapu Kanununun ilgili hkmne uygun olup olmadn tartmak gerekir. Tapu Kanunu, m. 36(1) ilk cmlede, yabanc sermayeli irketlerin faaliyet konularn yrtmek amacyla tanmaz mlkiyeti veya snrl ayn hak edinebilecei belirtilmitir. Tapu Kanunu, m. 36(2) ise, askeri yasak blgeler, gvenlik

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 465 Dier yandan, edinilen haklarn irketin ana szlemesinde belirtilen faaliyet konular erevesinde kullanlmas gerekir.21 Eer haklarn hi kullanlmad veya faaliyet konularna aykr ekilde kullanld saptanrsa irkete bildirimde bulunulur, sre tannabilir, sre sonunda durum dzelmezse hak tasfiye edilir. Faaliyet konular erevesinde kullanm kavram fazla geni bir kavramdr, nitekim yabanc ticaret irketleri asndan Tapu Kanunu, m. 35, son fkrada tercih edilen ibare edinim amacna aykr kullanmdr; Tapu Kanunu, m. 36daki dzenlemenin amacna uygun ekilde yle yorumlanarak uygulanmasn neriyorum: irket, bavuru yaparken hangi proje (yani belirli i) kapsamnda hak talep ettiini beyan ve haktan bu proje kapsamnda yararlanacan taahht etmelidir. Beyan ve taahhdne aykr davranrsa bu durumda irkete bildirimde bulunup sre tannabilir ve durum dzeltilmezse verilen sre sonunda hak tasfiye edilebilir. Uygulamada Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnn genelgesi ile 22, yabanc sermayeli irketler lehine tanmaz rehni kurulmasnda, dier snrl ayni haklarn edinilmesine nazaran bir kolaylk getirilmitir. irketlerin merkezlerinin bulunduu Valilikten bir kere bu dorultuda izin belgesi almalar ve ilem yaptklar her Tapu Sicil Mdrlne bir kereliine bu belgenin tasdikli rneinin verilmesi o il snrlar ierisinde tanmaz rehni elde edebilmeleri iin yeterli kabul edilmitir. Tapu sicil mdrlkleri bu belgeyi alacak bir dosyada saklayarak sonraki bavurular iin yeniden belge istemeksizin ipotek ilemlerini sonulandracaklardr. Dier snrl ayni haklarda bu olanak tannmamtr; her bir bavuru ayr deerlendirilecektir. Tapu Kanunu ve ilgili Ynetmelikte tannmayan bu olanan bir genelge ile tannmas uygun deildir.
blgeleri, stratejik blgeler ve zel gvenlik blgelerinde tanmaz edinimini zel koullara balanmtr. Acaba bu fkradaki tanmaz edinimi ile sadece tanmaz mlkiyeti mi, yoksa hem tanmaz mlkiyeti hem snrl ayni haklar m kastedilmektedir? Kanmca tanmaz edinimi ibaresi, tanmaz zerinde mlkiyet hakk ve snrl ayni haklar edinmeyi kapsamaktadr. Nitekim m. 36(1) ikinci cmlede de bu ekilde edinilen tanmazlar ibaresi kullanlarak tanmaz edinimi ile tanmaz mlkiyeti veya snrl ayni hak edinimi kastedilmitir. Bu durumda tanmaz edinimi ibaresi ile sadece tanmaz mlkiyeti ifade edilmemekte, bu ibare snrl ayni hak edinimi de kapsamaktadr. Bu yoruma gre ilgili Ynetmelik hkm Tapu Kanununa aykrdr; snrl ayni hak edinimini de l ayrma tabi tutacak ekilde deitirilmesi gerekir. Dier yandan, TSAD, snrl ayni hak edinimine ilikin yabanc yatrmclara hibir snrlama getirilmemesini nermektedir. (5782 Sayl Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Hakknda TSAD Gr, 27 ubat2009,http://www.tusiad.org/FileArchive/2009.02.275782SayiliTapuKanunundaDegisiklikHkkTUSIADGorusu.pdf) 21 Yabanc Sermayeli irketlerin Tanmaz Edinimine likin Ynetmelik, m. 13. 22 1671, 2008/21 sayl, 27/12/2008 tarihli Genelge.

466 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

III. PTAL DAVASI

Cumhuriyet Halk Partisi, 7 Austos 2008 tarihli dileke23 ile, Tapu Kanununda 5782 sayl Kanun ile yaplan baz deiikliklerin iptali iin Anayasa Mahkemesine bavuruda bulunmutur. Aada iptali istenen hkmlere ve iptal gerekelerine ksaca yer veriyorum: 1. Yabanc gerek kiilerin bir ile snr ierisinde edinebilecekleri mlkiyet haklarnn orannn (% 10) uygulama ve mevzi imar plan snrlar ierisinde kalan toplam alana gre hesap edilmesini ngren hkmn iptali istenmektedir. ptal gerekeleri uygulama ve mevzi imar plan snrlar24 ltnn konut ve ticaret alanlarnn % 10undan daha yksek miktarlara karlk gelmesi ve ilgili ile birimlerince kolaylkla artrlabilirliidir. Bu lt yerine bir ile snrlar ierisindeki konut ve iyerlerinin toplam yzlm eklinde belirli bir lt benimsenmesi nerilmektedir. 2. Yabanc gerek kiilerin mlkiyet hakk edinmesine dair azami oran ve azami miktar snrlamalarn yabanc ticaret irketleri iin ngrmeyen hkmn iptali istenmektedir. ptal gerekeleri, bu durumun eitlik ilkesine aykrl ve kamu yarar olmakszn, zel karlar yararna dzenleme yaplm olmasdr. 3. Yabanc sermayeli irketlerin ana szlemede belirtilen faaliyet konularn yrtmek zere tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilmesini ngren hkmn iptali istenmektedir. ptal gerekeleri, sadece faaliyet konusu ile ilgili snrlama getirilmesinin yetersizlii ve zellikle miktar kstlamasna yer verilmemesidir.25
Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubundan talepte bulunularak dileke metni elektronik ortamda temin edilebilmektedir. 24 Uygulama mar plan kavramnn kapsam ierisinde kalan alanlar iinde; konut ve yerleim alanlar, ncelikli korunmas gereken tarm arazileri, su havzalar, orman ve 2B alanlar, ky alanlar, doal sit vb. alanlar ile mar Plan Uygulamasnda Dzenleme Ortaklk Pay erevesinde % 40 oranna kadar tutulan ve kamusal alan olarak tahsis edilen yol, park, otopark, yeil alan, eitim ve salk yerleri, ibadet yerleri vb. alanlar da vardr. Mevzi imar plan, yrrlkteki her tr ve lekteki plan snrlar dndaki, imar uygulama planyla btnlemeyen konumdaki, sosyal ve teknik altyap ihtiyalarn kendi bnyesinde salayan plandr. Bu balamda herhangi bir gerek kii, uygulama imar plan dndaki arazisinde mevzi imar plan yapmak iin zel firmalara bavurabilir ve hazrlanan plan, ilgili belediyenin onaylamas halinde mevzi imar plan olarak uygulanabilir. Cumhuriyet Halk Partisinin 7 Austos 2008 tarihli dilekesi, s. 9. 25 Anayasa Mahkemesi, yabanc sermayeli irketlerin, Trk vatandalarnn hak edinmelerine ak olan tanmazlar zerinde serbeste mutlak hak edinebilmesini ngren DYYK, m. 3(d)yi 11/3/2008 tarihli ve E.: 2003/71, K.: 2008/79 sayl karar
23

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 467 4. le uygulama ve mevzi imar plan snrlarnn yzlmn belirlemek iin ilgili kurumlara tannan aylk sre ierisinde yabanc gerek kiilerin tanmazlar zerinde mlkiyet hakk edinebilmesine olanak tanyan hkmn iptali istenmektedir. ptal gerekesi, bu durumda yabanc gerek kiilerin ngrlen azami orann zerinde mlkiyet hakk edinebilecek olmas ve bu dzenlemenin yasalarn ak ve belirgin olma zelliine aykrldr. 5. Ayrca iptali istenen bu hkmlerin yrrlnn durdurulmas da istenmektedir. stemin gerekesi sz konusu hkmlere dayanarak yabanclarn tanmazlar zerinde hak edinmesi halinde giderilmesi imkansz zararlarn doacak olmasdr.

IV. DEERLENDRME VE ZM NERLER

Yabanclarn Trkiyedeki tanmazlar zerinde hak edinmesi, bilimsel adan, siyasi, hukuki, iktisadi ve sosyal ynleriyle yeterince incelenmemitir. Bu satrlarn yazar, drt yldr konunun hukuki adan etraflca incelenmesi gereini vurgulamakta ve farkl hukuk dallarndan uzmanlara arda bulunmaktadr. Maalesef hukukularmz salam gerekelere dayal dzenleme nerileri gelitirme konusunda ilgisiz ve yetersizlerdir. Bunun nemli bir nedeni bu konudaki yntem eksikliidir. Hangi ltlere gre, nasl bir nesnel deerlendirme yaplacaktr? Kamu yararn en ok gzeten veya en fazla yarar salayan dzenleme ekli nedir? Bu sorularn yantlar aranrken hukukun ekonomik analizini ngren hukuk ve ekonomi yaklamndan yararlanlabilir (Sanl, 2007: 9-93). Bu kapsamda, yaplan dzenlemelerin etkilerini inceleyen almalar da gerekli olabilir (Canpolat, 2010: 66-97). Her ne kadar aada ileri srlen grler yukarda bahsedildii ekilde ekonomik analizlere dayanarak ve dzenlemelerin etkileri deerlendirilerek elde edilmemi olsa da, srecin geliimi ve gelinen nokta eletirel gzle deerlendirilerek rasyonel iyiletirme nerileri getirilmeye allmtr:

ile iptal etmiti. Kararda iptal gerekesi, Hukuk devletinin yukarda belirtilen ilevlerinin yaama geirilebilmesi balamnda milli ekonominin ulusal karlar dorultusunda dzenlenebilmesi iin yabanc yatrmclarn edinecei tanmaz mlkiyeti ve snrl ayni haklarn iktisap amac, kullanm ekli ve devrine ilikin esas ve usullerin Yasada belirlenmesi gerekirken bu ynde hibir dzenleme yaplmam olmas belirsizliklere yol amakta ve yabanc yatrmclara snrsz bir ekilde tanmaz mlkiyeti ve snrl ayni hak edinme olana tannmaktadr. eklinde ifade edilmitir.

468 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 2003te yaplan ilk dzenleme ile karlatrldnda, mevcut dzenlemenin yabanclarn tanmazlar zerinde hak edinmeleri konusunu daha ayrntl ve etrafl bir ekilde ele ald grlmektedir. Bu noktaya gelinebilmesinde, kamuoyunun tepkisi ve takibi ile birlikte, Anayasa Mahkemesine yaplan bavurular ve alnan iptal kararlar da etkili olmutur. Ayrca bu srecin kendisi, kamuoyunda yaygnlkla kullanlan deyile, yabanclara toprak sat konusunda farkndalk yaratlmasn salamtr. Bu genel deerlendirmenin tesinde, mevcut dzenlemeyi drt adan olumlu gryorum. ncelikle, yaplan ayrntl dzenlemenin Trkiyedeki tanmazlarn kayt altna alnmasn tevik edecei ngrlebilir; zira yabanclarn tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilmesi,bu tanmazlarn tapuya tescil edilmi olmalarna baldr. Dier yandan, yeni dzenlemede tanmazlar zerindeki mlkiyet hakk ve snrl ayni haklar ayr ele alnarak farkl kurallara balanmlardr; mlkiyet hakknn edinimine dair kurallar, snrl ayni haklarn edinimine gre daha ar koullar iermektedir. Bu dzenleme ekli, snrl ayni haklara ynelik talebi artrarak tanmazlar zerinde hak yelpazelendirmesinin ve tanmazlarn mlkiyeti devredilmeden tanmazlardan daha fazla gelir elde edilmesinin nn aabilir. Tam bir gvence salamamakla birlikte26 yabanc gerek kiilerin sadece uygulama ve mevzi imar plan ierisinde kalan tanmazlar zerinde, mesken veya iyeri olarak kullanmak amacyla mutlak hak edinebilecek olmas, krsal kesimde arazi zerinde hak edinimini engellemektedir; bu da tarm topraklarnn yabanclamasn nleyebilir. Son olarak yabanc sermayeli irketler asndan edinilen hakkn amaca uygun kullanmn ngren dzenleme, rant amal edinimlerin nn kapayabilir. Yukarda saylan olumlu ynlerine ramen, mevcut dzenleme ile ilgili halledilmesi gereken nemli sorunlar bulunmaktadr: ncelikle hem yabanc gerek kiiler hem de tzel kiiler asndan dikkate alnmas temel nerimi tekrarlamak istiyorum. Yabanc gerek ve tzel kiilere ve yabanc kontrolndeki Trk irketlerine Trkiyedeki araziler zerinde mlkiyet hakk tannmasn. Mlkiyet hakkna konu dier unsurlar, yani yaplar zerindeki bamsz ve srekli st hakk, kaynaklar zerinde bamsz ve srekli kaynak hakk ile kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmler zerindeki mlkiyet hakk (kat mlkiyeti), arazi zerinde mlkiyet hakk kadar kritik neme sahip
26

Bkz.: yuk. 25. dipnot.

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 469 deildir. Tanmaz mlkiyetini bu ekilde ayrtrarak dzenlemeye tabi tutmak ve yabanclara arazi zerinde mlkiyet hakk tanmamak gerekir. Arazi arzn ouludur. Arz, toprak demektir. Devlet olmann koullarndan biri lke, yani topraktr. Topraklarmz zerinde yabanclara mlkiyet hakk tanmak hem sakncal hem gereksizdir.27 Bu hakk bir kere yabanclara tandktan sonra gvenlik gerekesiyle dahi olsa geri almak uluslararas arenada ciddi diplomatik ve hukuki sorunlara yol aacaktr. Yabanclar, ister mesken ister i amacyla, tanmazlar zerinde edinecekleri dier haklarla ihtiyalarn karlayabilirler. Arazi zerinde mlkiyet hakk edinememek sz konusu amalarn gerekletirilmesini engellemez. Dzenlemede gz ard edilen ikinci nemli mesele, mutlak haklar dnda kalan haklardr. Tanmazlar zerinde mutlak haklar edinilebilecei gibi, uzun sreli kira gibi nisbi haklar da edinilebilir. Bu haklar tapuya erh verilerek etkileri kuvvetlendirilebilir ve bylece herkese kar ileri srlebilir hale getirilebilirler. Bu haklara dair herhangi bir dzenleme yaplmam olmas da nemli bir eksikliktir. Bu haklarn tespit edilip (rnein arazi zerinde otuz yldan uzun sreli kira hakk gibi) getirilecek snrlandrmalar asndan snrl ayni haklarla ayn dzenlemeye tabi tutulmalar gerekir. Yabanc gerek kiilerin hangi snrlar ierisindeki tanmazlar zerinde ne kadar ve ne tr hak edinebilecekleri, kesin, belirli ve amaca uygun ltlere balanmamtr. Uygulama ve mevzi imar plan kapsamndaki alanlara dayal bir snrlandrma yerine her ilede azami (rnein) 50 hektar (50 hektometrekare = 500000 metrekare = 500 dnm) gibi kesin bir oran belirlenmesi tercih edilmelidir.28 Bakanlar Kurulu, ilenin zel durumunu ve ilgili kurumlarn nerilerini dikkate alarak bu oran azaltabilmelidir. Bu oran sadece tanmazlar zerindeki mlkiyet
Nitekim karlkllk koulu ile ilgili getirilen hkmde kiilere toprak mlkiyeti hakknn tannmad lkelerden bahsedilmektedir [Tapu Kanunu, m. 35(6)]. Demek ki Kanun Koyucumuz da toprak mlkiyeti konusunda hassas lkelerin varlndan haberdardr. Biz vatandalarmza ve Trk irketlerine deil, sadece yabanclara toprak zerinde mlkiyet hakk tannmamasn nerirken baz lkeler, brakn yabanclar, kendi vatandalarna ve kendi kanunlarna gre kurulmu irketlere dahi lke topraklar zerinde mlkiyet hakk tanmamaktadr. 28 Trkiyede toplam 892 ile bulunduu bilgisinden hareket ederek (http://www.icisleri.gov.tr/default.icisleri_2.aspx?content=120), bu orana gre yabanclarn zerinde mutlak hak edinebilecei tanmazlarn toplam yzlm 446000 hektar, yani 4460 kilometrekare olacaktr. Trkiye iin (yaklak 800000 kilometrekare) dk gibi grnebilecek bu byklk bile Lksemburgun yzlmnn (2586 kilometrekare) yaklak iki katna karlk gelmektedir.
27

470 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu hakkn deil, tm mutlak haklar ve uzun sreli kira gibi nisbi haklar kapsamaldr. Rant amal edinimleri nlemek ve ayn uyruktan kiilerin belirli blgelere odaklanarak gvenlik sorunu yaratacak ekilde hak edinmelerini engellemek iin u tr zmler dnlebilir: Yabanc uyruklu gerek kiinin hak konusu tanmaz mesken veya iyeri amacyla kullandn belgelemesi iin tanmazn bulunduu iledeki ilgili makama dzenli olarak bildirimde bulunmas koulu getirilebilir. Ayrca bir ile snrlar ierisinde ayn uyruktan yabanc gerek kiilerin mlkiyet hakk edinimlerinin o ilenin toplam yzlmnn rnein binde bei gibi kritik bir dzeye ulamas durumunda sz konusu uyruktan kiilerin o ile snrlar ierisinde daha fazla mlkiyet hakk edinememeleri ngrlebilir. nerdiim ekilde arazi zerinde mlkiyet hakk tannmamas durumunda, dier haklar asndan getirilecek azami yzlm ve oran snrlamalarnda daha esnek olunabilir. Tzel kiiler asndan durumu deerlendirdiimde yabanc ticaret irketi ile yabanc sermayeli Trk irketi nitelendirmelerinin ve bu ekilde ayrma gidilmesinin amaca uygun olmadn dnyorum. nerdiim nitelendirme yabanc ve yabanc kontrolndeki tzel kiiler dir. Bugn yabanc ticaret irketi dndaki yabanc tzel kiilere tanmazlar zerinde mutlak hak edinme olana tannmam olmas, yabanc sermayeli irketlere bu olanan tannm olmas gerei karsnda bir anlam tamamaktadr. Yabanc ticaret irketleri dndaki yabanc tzel kiiler pekala yabanc yatrmc sfatyla yabanc sermayeli irketlere ortak olabilir ve bylece dolayl yoldan tanmazlar zerinde mutlak hak edinebilirler. Bu durumda, yabanclk unsuru barndran tzel kiilerin tanmazlar zerinde hak edinmelerine dair statlerinin belirlenmesinde yabanc veya yabanc kontrolndeki tzel kiiler (Odman Boztosun vd., 2005: 63-65) tanmlamas tercih edilmelidir ve bunlar yeknesak bir dzenlemeye tabi tutulmaldr. Hangi hallerde Trkiyede kurulan bir tzel kiinin yabanc kontrolnde kabul edilecei bir Ynetmelikle dzenlenmelidir. Yukardaki nerim dorultusunda yabanc ve yabanc kontrolndeki tzel kiilere salt arazi zerinde mlkiyet hakk tanmamak kaydyla dier haklar (bamsz ve srekli st ve kaynak haklar, kat mlkiyeti ktne kaytl bamsz blmler zerinde mlkiyet hakk, snrl ayni haklar, etkisi kuvvetlendirilmi veya kuvvetlendirilmemi, uzun sreli veya uzun sreli olmayan nispi haklar) tannabilir. Bu haklarn tannmas iin n koul, ilgili tzel kiinin hakkn kullanmn ieren bir proje ile yetkili mercie bavurusu olmaldr. Yet-

Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerindeki Haklar 471 kili merci bu projeyi, gerekten hakkn kullanmn gerektirip gerektirmedii asndan deerlendirmelidir. Hakkn kullanmnn projenin gereklemesi iin gerekli ve yeterli olduuna kanaat getirilirse hakkn edinimi iin n izin verilmi kabul edilmelidir. Dier yandan, hak konusu tanmazn Tapu Kanunu, m. 35(7)de ngrlen alanlarn kapsamnda kalmamas da aranmaldr. Bu snrlama, mevcut dzenlemenin aksine sadece yabanc ticaret irketleri iin deil tm yabanc veya yabanc kontrolndeki tzel kiiler iin sz konusu olmaldr. Hak edinildikten sonraki sre ierisinde hak sahibi tzel kiinin dzenli aralklarla hakkn proje kapsamnda kullanlmaya devam edildiini gsteren belgelerle yetkili mercie bildirimde bulunmas ngrlmelidir. Eer hakkn proje kapsamnda kullanlmad saptanrsa hak tasfiye edilmelidir. Tzel kiiye projede deiiklik yaparak, yetkili merciden onay almak kouluyla edinilmi olan hakk farkl bir proje iin kullanma olana da tannmaldr. Tzel kiinin hangi mercilere, hangi belgelerle bavuraca, proje sresince nasl bildirimde bulunaca ayrca bir Ynetmelikle dzenlenmelidir. Bu dzenleme ekli tercih edilirse yabanc ticaret irketleri sadece Turizmi Tevik Kanunu, Endstri Blgeleri Kanunu ve Petrol Kanunu kapsamnda hak edinmekle snrl tutulmam olacaktr. Haklarn edinimi ve kullanm asndan etkin bir amaca uygunluk denetimi yaplabilecektir ve Trkiyede kurulu, yabanclar tarafndan kontrol edilen tzel kiilerin tanmazlar zerinde hak edinmeleri asndan gereki bir gzetim yntemi ngrlm olacaktr. Tzel kiilere arazi zerinde mlkiyet hakk tannmazsa ve proje dayanakl hak edinme ve gzetim sistemi getirilirse, koruma kapsamndaki alanlar ve stratejik blgeler sakl tutulmak kaydyla, tanmazlar zerinde nerede, ne kadar bir alanda hak edineceklerine dair ayrca snrlandrc dzenlemelere gidilmesine de gerek kalmayacaktr. Yabanclarn Trkiyedeki tanmazlar zerinde hak edinmeleri nemli bir konudur, bilimsel adan etraflca irdelenmesi gerekir. Bu konuda kamu yararna en uygun dzenlemenin yaplabilmesi iin uzmanlarn bir araya gelip konuyu enine boyuna tartmalarnda ve vardklar sonular yeni tartmalara zemin hazrlamak zere milletvekilleriyle, ilgili Bakanlklarla, Anayasa Mahkemesi yeleriyle ve tm ilgili kamu kurum ve zel kurum mensuplaryla ivedilikle paylamalarnda byk yarar gryorum.

472 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Canpolat, nder (2010) Hukuki Dzenleme Teknii, Dzenleyici Etki Analizi (DEA) ve Yasa Yapm Sreci, Adalet Yay., Ankara. Civelek, Sinem Pelin (2005) st Hakknn Esaslar ve Yeni Medeni Kanunda Getirilen Yeniliklere Bak http://www.turkhukuksitesi.com/makale_188.htm (01.02.2010) Cumhuriyet Halk Partisi (2008) 7 Austos 2008 tarihli Anayasa Mahkemesine sunulan, 5782 sayl Kanunun baz maddelerinin iptaline dair dileke Odman Boztosun, Aye, kran Ekecik, Akn nal, Gndz Alp Aslan, Pnar Turgut, Hseyin Akif Karaca (2005) Yabanclarn Trkiyedeki Tanmazlar zerinde Hak Edinimi, Harita Ankara, Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas Ankara ubesi Blteni, Yl:2, Say:3, (56-75) (http://hukuk.erciyes.edu.tr/projeler/erciyesrapor.mht). Sanl, Kerem Cem (2007) Haksz Fiil Hukukunun Ekonomik Analizi Hukuk ve Ekonomi retisi, Arkan Yay., stanbul

TRKYEDE YABANCI GEREK KLERE MLK SATIININ DNEMSEL FARKLILIKLARI ZERNE OK BOYUTLU BR DEERLENDRME
Nilgn GRER TAMER Fatma ERDOANARAS zlem GZEY lk YKSEL

Bugn emlak piyasalarnn artan oranda uluslararaslamasnda etkili olan iki belirleyiciden birisi finans piyasalarnn serbestlemesi, dieri ise 1980li yllar ve sonrasnda iletiim ve ulam teknolojilerinde yaanan gelimelerdir. Bu iki etken, uluslararas sermaye aknn ynn dolaysyla mlkn kresel lekte ticari bir mal haline gelmesini, emlak yatrmlarnn nicelik ve nitelik asndan boyutlarn da belirlemede nemli bir rol stlenmitir (Magalhaes, 2001, Kaltenborn, 1998 iinde Mller, 2002). 1980ler ve 1990larda stanbul metropoliten alan ve evresini iine alan uluslararas emlak piyasas, Trkiyenin turizm alannda uluslararas paynn artmas sonucunda, Ege ve Bat Akdeniz evresindeki ky yerlemelerini kefetmitir. Yabanc gerek kiilerin bu eilimi ile 2000li yllarda Trkiyede emlak piyasas uluslararas emlak piyasalarna eklemlenerek yeni bir boyut kazanmtr. Son yllarda, Trkiyenin ky yerlemelerinde hzla artan ve yaylarak devam eden yaplama basksnn da en nemli nedeni yabanc gerek kiilerin tatil konutu (2.konut) talebidir. Yabanclar tarafndan ilk srada ifade edilen konut talebinin ekici unsuru Trkiyenin iklim, doal gzellikler ve kltrel eitlilik asndan bir cennet olduudur. zellikle ngiliz ve Almanlarn ban ektii turist yaam biimine odakl bu talep dalgasnn tesinde, arlkl ekim unsurlar ve zellikle talebin ynn belirleyen dier koullar arasnda gnlk yaam maliye

Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, gorer@gazi.edu.tr Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, fcetin@gazi.edu.tr Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, odundar@gazi.edu.tr Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, uduman@gazi.edu.tr

474 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu tinin ucuz olmas, Trkiyede yatrm yapmann ksa srede getirisinin yksek olaca eklindeki speklatif beklentiler de yer almaktadr. Bireysel tercihleri ynlendiren etkenlerin yan sra, Avrupann orta ya st emekli gnn yeni var noktas olarak Trkiyenin Ege ve Bat Akdeniz kylarna ynelmesi, Trkiyenin Avrupa Birliine ye olaca beklentisi ve yabanclarn mlk edinme srecini kolaylatran yasal dzenlemeler ile turizm sektrnn motor gc bir araya gelerek, Ege ve Akdeniz evresindeki yerleim alanlar arlkl olmak zere, emlak piyasasnda bir patlama yaanmtr. Yazarlar, 1980 sonrasnda yaanan srete, Trkiyede yabanc gerek kiilere mlk satn etkileyen iki tarihsel krlma noktas olduunun altn izmeye almlardr. lk krlma noktas 1980 yldr. Bu tarih Trkiyenin liberal ekonomi politikalarn (24 Ocak Kararlar) yaamn her alannda hayata geirecek uygulamalara yn verecek mevzuat deiikliklerinin de balangcdr. kinci krlma dorudan ya da dolayl olarak yabanclara mlk satn dzenleyen yasalarda ve dier ilgili yasalarda radikal dzenlemelerin gerekletii 2003-2004 yllardr. Bu genel ereve kapsamnda bildiride 1980-2004 (nisan) ve 20042008 yllarn kapsayan iki dnem, yabanc gerek kiilere mlk satnn farkl boyutlarn ortaya koymak amacyla karlatrlmaktadr. almada Bayndrlk ve skan Bakanl, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Yabanc ler Dairesi Bakanlnn yabanc gerek kiilere yaplan satlar ieren 1980-2004 (nisan) ve 2004-2008 yllarn kapsayan verileri kullanlmtr. Kurumun verdii snrl verilerden hareketle satlan mlkn zellii, kys olan ve olmayan illere gre incelenerek talebin niteliksel ve niceliksel farkllklar, mekansal izleri zerinden okunmaya allmtr. almada Kurumdan alnan istatistik verilerin dnda, yazarlarn Dalyan (2003), Alanya (2004) ve ldeniz (2006) yerlemelerindeki yabanclara mlk sat srecini ele alan almalarndaki gzlemlere ve dier aratrmaclarn bu konudaki alan almalarna da yer verilmitir. Bylelikle soyut saylarn mekansal yansmalar da ortaya konulmutur. Emlak asndan krl bir yatrm alan ve Avrupadan daha ucuza yaanabilecek, konforlu ve gvenli bir yer olarak sralanan ekici unsurlar ve speklatif beklentilerin tesinde yabanclarn lkemiz emlak piyasalarna ynelen talep artnn en nemli belirleyicisi, yaplan mevzuat deiiklikleridir. 1980 sonrasnda yabanclara mlk satn dzenleyen

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 475 be ayr yasa1 deiiklii gndeme gelmitir. Bu yasa deiikliklerinin drd Anayasa Mahkemesi tarafndan Anayasaya aykr bulunarak iptal edilmitir. Yabanc gerek kiilerin mlk edinmesinin nn aan radikal dzenlemelerden ilki 2003 ylnda 4916 sayl Yasa ile yaplan deiikliktir. Yasann19. maddesi ile 2644 sayl Tapu Yasasnn 35. maddesi deitirilmitir.2 Ayrca 442 sayl Ky Yasasnn 87. maddesi yrrlkten kaldrlm ve ky snrlar ierisinde yabanclarn tanmaz mal edinmeleri olanakl hale gelmitir. Bu karar, ncelikle ky yerlemelerini ve bu yerlemelerin yakn evresindeki krsal alanlar ikinci konut basks altna almtr. Bu deiiklikler o gne kadar emlak rantlarna konu olmam krsal alanlar da iine almtr. Dolaysyla piyasaya ucuz arsa sunulmu, bu yolla arsa speklasyonu ve emlak rantlar ilk el tanmaz sahipleri iin nemli bir kazan salamtr. Yazarlarn aratrmalar srasnda Dalyanda (Haziran 2003), bir emlaknn emlak vurgununun boyutlarn
I-Yabanclara tanmaz satna ilikin 21.06.1984 tarih ve 3029 Sayl Yasa. Bu Yasa Anayasa Mahkemesinin 24.08.1985 gnl R.G. yaynlanan 13.06.1985 tarihli ve E.1984/14, K.1985/7 sayl karar ile iptal edilmitir. II-22.04.1986 tarihli ve 3278 Sayl Yasa. Bu Yasa Anayasa Mahkemesinin 31.01.1987 gnl R.G. yaynlanan 09.10.1986 tarihli ve E.1986/18, K.1986/24 sayl karar ile iptal edilmitir. III-19.07. 2003 tarihli ve 4916 Sayl Yasa. Bu Yasa Anayasa Mahkemesinin 26.04.2005 gnl R.G. yaynlanan 14.03.2005 tarihli ve E.2003/70, K.2005/14 sayl karar ile Anayasann 2, 7 ve 16. Maddelerine aykr bulunarak iptal edilmitir. IV-29.12.2005 tarih ve 5444 sayl Yasa ile drdnc kez dzenlenmitir. Bu Yasa 16.04.2008 tarihinde Anayasaya aykr bulunarak Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir V- Bugn 3.07.2008 tarihli ve 5782 Sayl Yasa yrrlkte olmakla birlikte yabanclara mlk satn dzenleyen zel yasalar bulunmaktadr. 2634 sayl Turizmi Tevik Yasas, 4737 sayl Endstri Blgeleri Yasas, 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Yasas, zelletirme Yasas, Maden, 6326 Sayl Petrol Yasas gibi birok zel yasa ierisinde yabanclara mlk sat dzenlenmektedir. Yasal mevzuattaki bu dankln en nemli nedeni ulusal fiziki plana dayanan bir toprak kullanm politikasndan yoksun braklm olmamzdr. 2 Karlkl olmak ve kanuni snrlamalara uyulmak kaydyla, yabanc gerek kiilerin yan sra yabanc lkelerde o lkelerin yasalarna gre kurulan tzel kiilie sahip ticaret irketlerine de 30 hektar ile snrl olmak zere tanmaz edinme hakk tannmtr. Askeri blge ve gvenlik blgeleri ile stratejik blgelerdeki kstlamalar aynen muhafaza edilmi, mevcut kstlamalara ek olarak kamu yarar ve lke gvenlii bakmndan bu maddenin uygulanmayaca yerleri belirlemeye ynelik Bakanlar Kuruluna yetki verilmitir. Yabanc uyruklu gerek kiilerin miras yoluyla tanmaz edinmesinde karlkllk koulu kaldrlmtr. Karlkllk ilkesinin uygulamasnda, yabanc devletin tanmaz ediniminde kendi vatandalarna veya yabanc lkelerin kanunlarna gre kurulan tzel kiilie sahip ticaret irketlerine tand haklarn, Trkiye Cumhuriyeti vatandalarna veya ticaret irketlerine de tannmas esas alnmtr. Snrl ayni haklarn (yararlanma hakk, oturma hakk, st hakk, ipotek vb.) tesis edilmesinde, yabanc uyruklu gerek kiiler ile yabanc lkelerde bu lkelerin yasalarna gre kurulan tzel kiilie sahip ticaret irketleri iin karlkllk koulu kaldrlmtr.
1

476 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu anlatmak iin kulland pamuk ektik villa kt ifadesi, tarm alanlarnn hzla yabanclar iin tatil konutlarna dnmesinde yaanan srecin dramatik bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.

1980 SONRASINDA YABANCI GEREK KLERN MLK EDNMNDE ORTAYA IKAN NCELKSEL, NTELKSEL VE MEKANSAL FARKLILIKLAR
1980-2004 ve 2004-2008 dnemleri yabanc gerek kiilerin mlk edinme sreleri asndan karlatrldnda, yabanclara mlk satnn 2004-2008 yllar arasnda artarak devam ettii grlmektedir. 1980-2004 yllar arasnda 33.254 adet tanmazn yabanclara sat gereklemiken 2004-2008 yllar arasndaki ksa dnemde satlan mlk saysnn 51.007ye ykseldii grlmektedir. Dier bir deyile 28 ylda toplam mlk satlarnn says 84.261e ulam olup 1980 sonras mlk satlarnn %39u ilk dnemde, %61i son dnemde yaplmtr. Emlak satlarnda ana tanmazlarn (arsa/arazi ve meskenli arsa/arazi) %46s ilk dnemde, %54 son dnemde gereklemitir. Kat mlkiyeti tanmazlarn (bamsz blm) ise %35i 1980-2004 (nisan) dneminde gerekleirken, %65inin 2004-2008 dneminde gerekletii grlmektedir. Bu durumda 2004-2008 dneminde, kat mlkiyeti tanmazlarn almnda nemli bir art olduu sylenebilir. 2004 sonrasnda yaanan bu artn nemli bir nedeni de, bu dnemde daha ok yabanc gerek kiinin mlk edinmi olmasdr. Yaklak 95 bin yabanc gerek kii mlk satn almtr. Bunlarn %37si 19802004 yllar arasnda, %63 2004-2008 yllar arasndaki dnemde mlk edinmilerdir. Yine ilk dnemde toplam 178.365.427 m2 alan yabanclara satlrken, son dnemde satlan tanmazlarn alannn 37.015.137 m2ye dt grlmektedir. Dier bir deyile, 1980 sonras yabanclara satlan tanmaz mlkn yzlm asndan %82si 1980-2004 (nisan) dneminde, %18i ise 2004-2008 dneminde elden karlmtr. Emlak satn kolaylatran ve snrlandrmayan yasal dzenlemelerin bu deiimde ok nemli paynn olduu sylenebilir. 20053 ve sonrasnda
2003 tarihli ve 4916 Sayl yabanclara gayrimenkul satna izin veren Yasa Anayasa Mahkemesi tarafndan 14 Mart 2005 tarihinde iptal edilmitir. Anayasa Mahkemesi yabanclara tanmaz satn dzenleyen Yasa ile getirilen gvenceleri ve snrlamalar yeterli grmedii iin iptal ettiini aklamtr. Aralk 2005te 5444 sayl Tapu Yasasnda Deiiklik Yaplmasna Dair Yasa kabul edilmitir. Yasann yabanclara mlk sat konusunda getirdii yeni dzenlemeler ierisinde en ok tartlan snrla3

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 477 gerekletirilen yeni dzenlemelerle, yabanclarn mlk edinmesinin nemli lde snrland grlmektedir. Buna bal olarak 1980-2004 yllar arasnda ana tanmaz niteliindeki satlara ait toplam alanlarn %84, 2004-2008 yllar arasnda ise %16s gereklemitir. Son dnemde kat mlkiyeti satlarndaki arta paralel olarak satlan mlk alanlarnn daha ok bamsz blmlere kayd, satlan mlklerin alan byklkleri asndan da izlenmektedir. Yabanclara Satn En ok Yapld llerde Alnan Mlklerin zellikleri 1980-2004 (nisan) yllar arasnda yabanc uyruklu gerek kiilere mlk satlarnn 9 ilde younlat ve bunun toplam satlarn %86,7sini oluturduu grlmektedir (Tablo-1).

malar aada zetlenmitir:Yabanclar, karlkl olmak ve yasal snrlamalara uyulmak kaydyla, Trkiyede iyeri veya mesken olarak kullanlmak zere, uygulama imar plan veya mevzi imar plan iinde bu amalarla ayrlp tescil edilen tanmazlar edinebilirler.Yabanclarn lke genelinde edinebilecei tanmazlar ile bamsz ve srekli nitelikte snrl ayni haklarn toplam yzlm 2,5 hektar geemez. Yzlm miktarn 30 hektara kadar artrmaya Bakanlar Kurulu yetkilidir.Yabanclar ile ticaret irketlerinin korunmas gereken hassas alanlarda ve stratejik yerlerde kamu yarar ve lke gvenlii bakmndan tanmaz ve snrl ayni hak edinemeyecekleri alanlar belirlemeye ve yabanclarn il baznda edinebilecekleri tanmazlarn, illere ve il yzlmne gre binde bei gemeyecek zere orann tespite Bakanlar Kurulu yetkilidir. Bu Yasann yrrle girdii tarihten sonra belirlenecek askeri yasak blgeler, askeri ve zel gvenlik blgeleri ile stratejik blgelere ve deiiklik kararlarna ait harita ve koordinat deerleri Milli Savunma Bakanlnca geciktirilmeksizin Tapu Kadastro Genel Mdrlnn bal olduu Bakanla verilir. Yasaya aykr alnan veya yasal zorunluluk dnda edinim amacna aykr kullanld tespit edilen tanmazlar ile snrl ayni haklar, Maliye Bakanlnca verilecek sre iinde sahibi tarafndan tasfiye edilmedii takdirde tasfiye edilip bedele evrilerek hak sahiplerine denir.

478 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 1. Yabanclara Satn En ok Yapld llerde Alnan Mlklerin zellikleri (1980- 2004 Dnemi)
li stanbul Antalya Bursa zmir Mula Aydn Hatay Mersin Balkesir Toplam Trkiye Toplam Tanmaz says 6 819 6 638 4 037 3 378 3 284 1 671 1 228 997 779 28 831
33 254

Kii % 20,51 19,96 12,14 10,16 9,88 5,02 3,69 3,00 2,34 86,70
100,00

Arsa/arazi % 18,26 24,32 14,86 9,12 11,49 5,67 1,97 2,66 2,02 90,37
100,00

says 6 475 8 625 5 269 3 233 4 073 2 012 699 944 715 32 045
35 459

says 1 226 784 2 471 1 170 943 210 1 030 220 246 8 300
10 522

% 11,65 7,45 23,48 11,12 8,96 2,00 9,79 2,09 2,34 78,88
100,00

Meskenli arsa /arazi says % 568 21,13 145 5,39 525 19,53 447 16,63 324 12,05 66 2,46 90 3,35 26 0,97 91 3,39 2 282
2 688

Bamsz blm says 5 025 5 709 1 041 1 761 2 017 1 395 108 751 442 18 249
20 044

% 25,07 28,48 5,19 8,79 10,06 6,96 0,54 3,75 2,21 91,04
100,00

84,90
100,00

Kaynak:Bayndrlk ve skan Bakanl, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Yabanc ler Dairesi Bakanl, 2004-2008 verilerinden dzenlenmitir Benzer bir ekilde 2004-2008 yllar arasnda yaplan satlarn da arlkla bu illerde younlat ve toplam satlarn %83,20sini oluturduu izlenmektedir (Tablo-2). Sralamada son dnemde bu dokuz il iinden Balkesir yerini Ankaraya brakmtr. Tablo 2. Yabanclara Satn En ok Yapld llerde Alnan Mlklerin zellikleri (2004-2008 Dnemi)
li Antalya Mula Aydn stanbul zmir Ankara Mersin Bursa Hatay Toplam Trkiye Toplam Tanmaz says 18 031 8 978 6 452 3 731 1 725 1 104 898 774 746 42 439 51 007 % 35,35 17,60 12,65 7,31 3,38 2,16 1,76 1,52 1,46 83,20 100,00 Kii says 24 217 12 846 9 082 3 445 1 740 795 1 016 714 509 54 364 59 522 % 40,69 21,58 15,26 5,79 2,92 1,34 1,71 1,20 0,86 91,33 100,00 Ana tanmaz says 1 240 1 476 769 1 238 778 506 182 481 517 7 187 13 008 % 9,53 11,35 5,91 9,52 5,98 3,89 1,40 3,70 3,97 55,25 100,00 Kat mlkiyeti tanmaz says 16 791 7 502 5 683 2 493 947 598 716 293 229 35 252 37 999 % 44,19 19,74 14,96 6,56 2,49 1,57 1,88 0,77 0,60 92,77 100,00

Kaynak:Bayndrlk ve skan Bakanl, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Yabanc ler Dairesi Bakanl, 2004-2008 verilerinden dzenlenmitir. Toplam satlarn son dnemde bu dokuz il iin toplamda dm olmasnn bir nedeni de talebin lke genelinde yaylma eilimine girmesidir. 1980-2004 (nisan) dneminde satlarda n planda olmayan Kay-

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 479 seri, Krehir ve Konya illerinde yabancya mlk satlarnn 2004-2008 dneminde nemli lde artt belirlenmitir (Tablo-3). Tablo 3. Dnemler tibariyle Yabanc Gerek Kiilerin Edindii Toplam Tanmaz Saysnda llere Gre Deiim ller 1980-2004 4 Dnemi toplam tanmaz says 2004-2008 Dnemi toplam tanmaz says 1980-2008 yllar arasndaki toplam tanmaz says 24865 1902 8142 12338 1155 472 2012 11429 3609 5152 758 719 339 441 470 206 1739 279 312 711 525 468 487 572 450 79552 84261

Antalya 6834 18031 Mersin 1004 898 Aydn 1690 6452 Mula 3360 8978 Balkesir 781 374 Adana 171 301 Hatay 1266 ***746 stanbul 7698 3731 Bursa 2835 774 zmir 3427 1725 Kocaeli 446 339 Yalova 461 258 Samsun 119 220 Sakarya 145 296 Tekirda 241 229 Edirne 117 89 Ankara 635 1104 Gaziantep 172 107 Kilis 311 ***1 Manisa 562 149 Mardin **84 441 Nevehir 165 303 Krehir **6 418 Kayseri **19 553 Konya **60 390 Toplam 32609 46907 Trkiye toplam 33254 51007 Kaynak:Bayndrlk ve skan Bakanl, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Yabanc ler Dairesi Bakanl, 2004-2008 verilerinden dzenlenmitir.
100 sat ve zerinin gereklemi olduu iller. ** ikinci dnemde sat patlamas yaayan iller. *** Kilis ve Hatay da l iin belirlenen binde be snr aldndan satlar bu illerde durdurulmutur.
4

480 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 1980-2004 (nisan) dneminde yabanclara en fazla mlk satnn gerekletii illerin corafik konumlar dikkate alndnda tamamnn ky yerlemelerini ierdii izlenmektedir. En fazla mlk satlarnn olduu il stanbuldur. Daha sonra sras ile Antalya, Bursa, zmir, Mula, Aydn, Hatay, Mersin ve Balkesir illeri gelmektedir. 2004-2008 dneminde ise en fazla mlk sat yaplan ilin Antalya olduu, stanbulun drdnc sraya geriledii grlmektedir. Daha sonra srasyla Mula, Aydn, stanbul, zmir, Ankara, Mersin, Bursa ve Hatay illeri gelmektedir. zellikle 2000-2004 dneminde en arpc sramay gsteren Antalya, Mula ve Aydn illerinin bu dnemde n plana ktklar grlmektedir. Ayrca bu dnemde 8 ky yerlemesinin arasna kys olmayan Ankarann da girdii izlenmektedir (Tablo-3).

UYRUKLARA GRE SATILAN TAINMAZLARIN ZELLKLER

Trkiye genelinde 1980-2004 (nisan) dneminde mlk edinen 58 lke varken, 2004-2008 dneminde lke saysnn 74e ykseldii grlmektedir. lk dnemde bu lkeler ierisinde en fazla mlk edinen 9 lkenin toplam tanmazlarn %90,75ini edindii saptanmtr. Son dnemde de benzer bir durum sz konusudur. 74 lke ierisinde en fazla mlk edinen 10 lkenin toplam tanmazlarn %92,93n edindii belirlenmitir. 1980-2004 (nisan) dneminde toplam satn alnan tanmaz says asndan yabanclarn uyruklarna gre dalm sras ile Almanya, Yunanistan, ngiltere, Hollanda, Suriye, KKTC, ABD, Avusturya ve talyadr. Bu lkelerin uyruunda bulunan gerek kiiler, toplam arsa satlarnn %93,10nunu, meskenli arsa/arazi satlarnn %89,21ini ve bamsz blm satlarnn %90,84n elde etmilerdir. Son dnem itibariyle toplam tanmaz says dikkate alnarak yaplan sralamada, nemli deiiklikler olmutur. ngiltere birinci srada yer alrken, Almanya ikinci sraya dmtr. Daha sonra srasyla rlanda, Danimarka, Hollanda, Norve, Avusturya, Belika, Yunanistan ve Rusya Federasyonu uyruuna kaytl yabanc gerek kiiler gelmektedir. Bu lkelerin uyruunda bulunan gerek kiiler, toplam ana tanmaz saysnn %94n, toplam bamsz blm satlarnn (kat mlkiyeti) %92sini edinmilerdir. lk dnemde, en fazla mlk edinen yabanclarn talep ettikleri mlkn zelliine gre bir deerlendirme yaplrsa, srasyla Yunanistan, Almanya ve Suriyenin arsa almnda nde geldii grlmektedir. Arsann alan olarak deerlendirildiinde ise, toplam satlar iinde %91,44

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 481 ile Suriye uyruklu yabanc gerek kiiler nemli bir paya sahiptir. Suriyeyi %2,72 ile Almanya ve %1,65 ile Yunanistan uyruklu gerek kiiler izlemektedir. Bu talepler meskenli arsa/arazi says olarak deerlendirildiinde ilk sray %37,35 ile Yunanl yabanc gerek kiiler almaktadr. Daha sonra Almanlarn ve ngilizlerin mlk edindii grlmektedir. Toplam alan olarak bu gruba bakldnda en byk payn %30,56 ile Alman, %17,68 ile ngiliz, %15,08 ile Yunan uyruklu gerek kiilere ait olduu grlmektedir. Arsa ve meskenli arsa/arazi ana tanmaz grubunu oluturduu iin bu gruba son dnem iin bakldnda toplam ana tanmaz saysnda ilk sray Almanya (%58,34), ikinci sray ngiltere (%14,06) ve nc sray Avusturya(%10,08) almaktadr. Ana tanmazn alan byklklerinde de en byk payn Almanya (%65,15) uyruklu gerek kiilere ait olduu, ardndan Avusturya (%15,31) ve ngilterenin (%5,94) geldii grlmektedir. Ksacas, bu dnemde daha nceki dnemde nemli lde mlk edinen Yunanistan ve Suriye uyruklu yabanc gerek kiilerin emlak piyasasna olan taleplerinde bir daralma olduu ve etkinliklerini yitirdikleri, zellikle ana tanmazn say ve alan bykl dikkate alndnda Almanyann nemli bir yere sahip olduu, kinci olarak ngilterenin geldii nceki dnemde pek varlk gsteremeyen Avusturyann ise zellikle toplam ana tanmazn alan byklnn %15,31 ini elde ederek ikinci derecede emlak piyasasnda etkin bir rol oynad grlmektedir. Dier lkelerin bu srete etkinliinin olduka snrl kald izlenmektedir. nceki dnem kat mlkiyeti tanmaz grubu (bamsz blmler grubu) asndan deerlendirildiinde, toplam bamsz blm saysnn %37,21inin Alman, %23,85inin Yunan ve %13,57sinin ngiliz uyruklu yabanc gerek kiiler tarafndan mlk edinildikleri grlmektedir. Toplam satn alnan tanmazlara byklk asndan bakldnda, %38,96 ile Alman, %22,20 ile ngiliz, %8,18 ile Yunan ve %8, 16 ile Hollanda uyruklu yabanc gerek kiiler tarafndan satn alnm olduu grlmektedir. Kat mlkiyeti tanmaz grubunu oluturan bamsz blmler son dnem iin deerlendirildiinde, ngilizlerin bu dnemde gerek say gerek alan byklklerinde nde geldikleri grlmektedir. ngilizler kat mlkiyeti tanmaz saysnn %34,31ini, tanmaz alanlarnn ise %46,03n mlk olarak edinmilerdir. kinci srada Almanlar, nc srada ise rlandallar gelmektedir. Daha nceki dnemden farkl olarak emlak piyasasnda Yunanistann ve Almanyann arlklarnn azald grlmektedir

482 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

1980 SONRASINDA KIYISI OLAN VE KIYISI OLMAYAN LLERDE YABANCI GEREK KLERN MLK EDNME SRECNDE YAANAN FARKLILIKLAR
Kys olan ve kys olmayan illerde yabanc gerek kiilerin mlk edinme davranlarnn nedenlerinin ve niteliklerinin farkllat grlmektedir. Ky yerlemelerinde daha ok turizm potansiyeli ve doal gzellikler yabanclarn mlk edinme srecinde etkin rol oynamaktadr (Erdoanaras vd. 2004; Dndar vd. 2005; Keskinok vd. 2005; Tamer Grer vd., 2006; Nudral, .,2007; Bakrc, S., 2007; Sanver, .,2008). Yabanclarn daha nce turist olarak geldii yerlemeden tatil konutu alma eilimleri yksektir. lk dnem itibariyle i kesimlerdeki illerde yaplan satlarda genellikle tarihsel kkenlerin n plana kt gzlemlenmitir. Bursa, stanbul ve zmir gibi ky illerinde tarihsel kkene dayal bir mlk edinme srecinin etkili olduu sylenebilir. Bursa ve stanbul birinci derecede, zmir ise ikinci derecede Yunan uyruklu yabanc gerek kiiler tarafndan tercih edilmektedir (Erdoanaras vd, 2004). 1980-2004 (nisan) dneminde yabanclara sat yaplan toplam kat mlkiyeti tanmazlarn %95,84nn 9 ky ili ile Ankaray kapsad grlmektedir. Son dnemde bu iller dikkate alndnda, ayn orann korunduu izlenmektedir. Ancak ilk dnemde bu grupta en fazla pay %33,36 ile Antalya, %21,07 ile Mula ve %15,26 ile stanbul alrken, 2004-2008 dneminde Antalya (%36,47) ve Mulann (%34,17) paylarn ykselterek yerlerini koruduklar, ancak nc srada %16,06lk oranla Aydnn yer ald grlmektedir. stanbul %3,12lik bir oranla drdnc srada yer almaktadr. Dnemler itibariyle dier nemli farkllk kys olmayan illerde izlenmektedir. Ankara ve Mardin dndaki illerin (Gaziantep, Kilis, Manisa, Nevehir) mlk edinme srecinde neminin azald, Krehir, Konya ve Kayserinin bir srama yaparak uluslararas emlak piyasalarna ald grlmektedir. Edinilen mlklerin ortalama byklkleri asndan bakldnda, kys olmayan illerde elde edilen tanmazlarn daha byk olmas, arlkla arsaya yatrm yapld ve bunun da konut d kullanmlar iin edinildiine iaret etmektedir (Tablo 4). Ky ve i kesimlerdeki mlk edinme srelerinin nedenlerinin yan sra, edinilen mlkn niteliklerinin de olduka farkllat grlmektedir. 1980-2004 (nisan) dneminde genelde kys olan illerde (Hatay ve Bursa illeri dnda) talebin arlkla bamsz blmler zerinde younlat ve ikinci derecede arsaya talebin olduu grlrken, kys

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 483 olmayan illerde (Ankara ve Nevehir illeri dnda) ok byk oranda bu talebin arsa zerinde younlam olduu grlmektedir. Tablo 4 - Kys Olan ve Olmayan llere Gre Alnan Mlklerin Nitelikleri ve Byklkleri (1980- 2004 Dnemi)
Toplam tanmaz says Bamsz blm says Arsa/arazi alan (m2) Blm Alan arsa/arazi Alan %'si arsa/arazi Meskenli Alan (m)

Arsa says

Alan %'si

Kys olmayan iller

Antalya Aydn Balkesi r Bursa Hatay stanbul zmir Mersin Mula Ankara Gaziantep Kilis Manisa Mardin Nevehi r

6 638 1 671 779 4 037 1 228 6 819 3 378 997 3 284 635 172 311 562 84 165 23 941 33 254

784 210 246 2 471 1 030 1 226 1 170 220 943 230 142 309 372 60 26 9 439 10 522

1 025 787 351 692 448 677 1 502 753 49 785 835 736 934 1 611 226 356 216 1 619 333 250 549 5 828 431 104 205 309 752 911 4 658 477 20 634 173 154 764 175 176 075

0,59 0,20 0,26 0,86 28,42 0,42 0,92 0,20 0,92 0,14 3,33 59,49 0,43 2,66 0,01 98,85 100,0 0

145 66 91 525 90 568 447 26 324 16 22 2 38 24 131 2 515 2 688

75 595 17 354 22 699 70 911 105 307 237 515 156 359 35 272 270 725 5 951 7 665 33 10 185 5 390 28 666 1 049 627 1 120 195

6,75 1,55 2,03 6,33 9,40 21,20 13,96 3,15 24,17 0,53 0,68 0,00 0,91 0,48 2,56 93,70 100,0 0

5 709 1 395 442 1 041 108 5 025 1 761 751 2 017 389 8 0 152 0 8 18 806 20 044

690 229 168 805 56 643 35 066 3 655 315 748 166 325 56 724 435 975 44 498 1 855 0 6 748 0 862 1 983 133 2 069 157

33,36 8,16 2,74 1,69 0,18 15,26 8,04 2,74 21,07 2,15 0,09 0,00 0,33 0,00 0,04 95,84 100,0 0

Kys olan iller

Toplam Trkiye Toplam

Alan %'si

Bamsz (m)

Meskenli says

ller

484 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 5 - Kys Olan ve Olmayan llere Gre Alnan Mlklerin Nitelikleri ve Byklkleri (2004-2008 Dnemi)
Ortalama ana tanmaz bykl (m) Kat Mlkiyeti Tanmaz Says Toplam Tanmaz says Kat Mlkiyeti Tanmaz Alan (m) 1 933 739 1 811 773 851 533 165 689 141 747 71 331 11 275 16 474 32 058 9 112 37 640 17 998 51 3 332 21 644 5 125 396 5 302 273 Ana Tanmaz Says Ana Tanmaz Alan (m2)

Alan %'si

Kys olmayan iller

Antalya Mula Aydn stanbu l zmir Mersin Bursa Hatay Balkesir Kocaeli Ankara Kayseri Mardin Krehi r Konya

18 031 8 978 6 452 3 731 1 725 898 774 746 374 339 1 104 553 441 418 390 44 954 51 007

1 240 1 476 769 1 238 778 182 481 517 207 202 506 274 426 355 216 8 867 13 008

1 545 578 1 828 432 1 062 130 1 049 660 1 299 294 397 139 573 476 869 725 313 831 237 622 3 388 507 986 162 1 896 309 1 919 621 1 408 986 18 776 472 37 015 136

0,88 1,04 0,61 0,60 0,74 0,23 0,33 0,50 0,18 0,14 1,93 0,56 1,08 1,10 0,80 10,72 100,00

1 246 1 239 1 381 848 1 670 2 182 1 192 1 682 1 516 1 176 6 697 3 599 4 451 5 407 6 523 40 809 16 648

16 791 7 502 5 683 2 493 947 716 293 229 167 137 598 279 15 63 174 36 087 37 999

36,47 34,17 16,06 3,12 2,67 1,35 0,21 0,31 0,60 0,17 0,71 0,34 0,00 0,06 0,41 96,66 100,00

Toplam Trkiye Toplam

Kys olmayan illerde, bamsz blme talep ikinci srada gelmektedir. Bu grup iinde turizm odakl bir gelime gsteren Nevehir ilinde talep mekansal dokunun zelliklerine gre meskenli arsa/arazi zerinde younlamaktadr. Ankara ilinde ise, talebin bamsz blmlere yneldii grlmektedir. 2004-2008 dneminde ise kys olan illerde arlkla bamsz blmler zerinde younlaan talebin devam ettii grlmektedir. Ancak Bursa, Hatay, Balkesir ve Kocaelinde ana tanmaz (arsa ve meskenli arsa/arazi) zerinde talebin younlat grlmektedir. Ayrca son dnemde Ankarada ana tanmaz zerine artan talep kat mlkiyeti tanmaz (bamsz blm) zerindeki taleple neredeyse eitlenmek zeredir. Dier kys olmayan illerde ise durum farkldr. Talebin arlkla ana tanmaz zerine odakland grlmektedir. Bu durum daha nceki dnemde balayan arsaya ynelik talebin devam ettiine iaret etmektedir. 1980-2004 (nisan) dneminde toplam arsa alan dikkate alndnda %60 ile Kilis en fazla arsa alannn yabanc uyruklulara satld il olarak n plana kmaktadr. Ardndan srasyla %28 ile Hatay, %3 ile Gaziantep ve Mardin illeri gelmektedir. kinci dnem iin Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnden alnan veri setinde arsa ve meskenli

Kys olan iller

Alan %'si

ller

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 485 arsa/araziye ilikin bilgiler toplam olarak verildiinden net olarak satlan arsa says ve alan konusunda yorum yapma olanamz yoktur. Yine de kabaca ana tanmazlarn kullanm amac ve byklkleri konusunda baz yorumlar karmak olanakldr. Ortalama Arsa Bykl Son dnemde kys olan illerde toplam ana tanmaz saysnn %54 toplam ana tanmaz alannn %29unu tekil etmektedir. Ayrca yaplan alan almalarnda da kys olan illerde arlkla konut amal ana tanmaz elde edildii, tanmazlarn byklklerinin snrl olduu ve arlkla meskenli arsa/arazi niteliinde olduu belirtilmektedir. Bu durumda bunlarn ortalama parsel byklklerinin de 1000-2000 m2 arasnda deitii grlmektedir (Tablo 5). Ancak, kys olmayan illerde durum farkldr. Bu farkllklardan ilki nceki dnemden farkl olarak, kys olmayan illerde toplam ana tanmaz saysnn %13 toplam ana tanmaz alannn %30unu kapsamaktadr. Bu illerde ortalama alan byklkleri tm kys olan illerdeki ortalamalardan yksektir. Bunlarn ana tanmaz ortalama byklkleri yaklak olarak 3500-7000 m2 arasnda deimektedir. Bu durumda yabanclarn kys olmayan illerde elde ettikleri mlklerin arlkl olarak konut kullanm dnda tarm gibi retim amal kullanlmak zere elde edildii ve mlkn niteliinin de meskenli arsadan ok arsa/arazi niteliinde olduu eklinde yorumlanabilir. Bu farkllklardan ikincisi, ortalama arsa byklnde gzlenmektedir. 1980-2004 (nisan) dneminde i kesimlerdeki illerde ortalama arsa byklklerinin ky illerine oranla olduka byk olduu grlmektedir. Bu dnemde yabanclarn satn ald arsa bykl Kiliste 337.234 m2 Mardinde 77.641m2 ve Gaziantepte 41.045 m2ye kadar kmtr. 2004-2008 dneminde her ne kadar yabanclara satlan arsa bykln takip etme imkanmz olmasa da mevcut talebin arlkla ana tanmaz zerinde devam etmesi bu grupta arlkla arsaya olan talebin devam ettiine iaret etmektedir. Ortalama ana tanmaz byklklerinin Trkiye ortalamasnn (2438 m2) zerinde olmas da bu saptamay desteklemektedir. Bu dnemin nceki dnemden fark, ortalama ana tanmaz byklklerinin 3500 m2 ile 7000 m2 arasnda deiiyor olmasdr. Mardinde bu deer 4451 m2ye kadar dmektedir. Bu da en son yasal dzenlemelerin edinilen ana tanmaz (zellikle arsa) byklklerini nemli lde snrlandrdn gstermektedir. Bu srete,

486 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Mardinde edinilen ana tanmazn toplam byklnn de yardan fazla dt izlenmektedir.

Kii Bana Den Mlk Says

Ky ve i blgelerdeki illerde mlk edinme srecindeki dier nemli bir farkllk da kii bana den ortalama mlk saysdr. Bir nceki dnemde i kesimlerdeki illerde bir kiinin birden fazla mlk edindii izlenirken, ky illerinde (Hatay (1,7) dnda) bu oran 1 civarndadr. kesimlerdeki illerde ihtiyacn tesinde mlk edinme durumu sz konusu iken, turizmin n plana kt Antalya, Mula ve Aydn illerinde kii bana edinilen mlk saysnn birin altnda olmas nedeniyle bu illerde ortaklklar yoluyla mlk edinildii grlmektedir. 2004-2008 dneminde ise Hatay (1,46) ve Kocaeli (1,31) dnda ky illerinde kii bana ortalama mlk says 1 civarndadr. kesimlerde bunun birin zerine kt, hatta Mardinde 5,88i bulduu, ksacas nceki dnemde balayan eilimin bu dnemde de devam ettii grlmektedir. Benzer ekilde en fazla mlk satnn olduu Antalya, Mula ve Aydn da kii bana den mlk saysnn 1in altnda olmas, ilk dnemde balayan ortaklklar yoluyla mlk edinme srecinin devam ettiine iaret etmektedir. Mlk Alan Gerek Kiilerin Uyruklar Bir dier farkllk ise, en ok mlk edinen yabanclarn uyruklarna ait lke saylarndadr. 1980-2004 (nisan) dneminde mlk edinen yabanclarn uyruklar, ky illerinde eitlilik gsterirken (ortalama 28 farkl lkeden yabanclar mlk edinmitir) Gaziantep ilinde 6, Hatay ilinde 3 farkl lkeden yabanc gerek kiilerin mlk edindii, Kilis ve Mardinde ise sadece Suriye uyruklu yabanc gerek kiilerin mlk edindii grlmektedir. Bu dnemde bu illerde mlk edinme srecinde birka lkenin etkin olduu grlmektedir. Son dnemde (2004-2008) Trkiye genelinde mlk edinen yabanc lke saysnn 58ten 74e kmas eitliliin arttna iaret ederken, bunun kys olan illerde ve i kesimlerde nasl daldna ilikin veriler elde edilemedii iin yorum yaplamamtr.

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 487

YABANCI GEREK KLERN MLK EDNME TALEBNN EVRESEL VE MEKANSAL DNAMKLER BELRLEMEDEK ROL
Yabanc gerek kiilere en ok mlk satnn yapld iller olan Antalya ve Mula Trkiyenin en nemli turizm merkezleridir. Bu iller ierdikleri turizm potansiyelinin yan sra doal zenginlikler asndan uluslararas anlamalar5 ile korunmas gvence altna alnm nemli zel evre koruma alanlarna sahiptir. Akdeniz ve evresindeki biyolojik eitliliin korunmas iin planlama yetkisi de olan zel statl kurumsal bir yapnn (zel evre Koruma Kurulu) denetiminde 14 adet zel evre Koruma Alan belirlenmitir. Bu amala kurulmu zel evre koruma alanlarnn drd (Gkova, Kyceiz-Dalyan, Fethiye-Gcek, Data-Bozburun) Mula li snrlar iinde, ikisi (Ka-Kekova, Belek) Antalya li snrlar iinde ve biri de iki ilin snrlar iinde olmak zere (Patara), toplam yedi zel evre koruma alan bu blgede yer almaktadr. Bu alanlarn byklkleri ile illerin yzlmleri karlatrldnda, Antalya linin % 3n Mula linin %31,6sn uluslararas szlemeler ile korunmas gvence altna alnm, alanlar oluturmaktadr. Bugn yabanclara mlk satn dzenleyen 5782 sayl Tapu Yasasnda Deiiklik Yaplmasna Dair Yasa ile (15.07.2008 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir) 21/12/1934 tarihli ve 2644 sayl Tapu Yasasnn 35. maddesinin6 yedinci ve sekizinci fkralarnda yaplan deiiklik ile zel koruma alanlar ile flora ve fauna zellii nedeniyle korunmas gereken hassas alanlarda ve stratejik yerlerde kamu yarar ve lke gvenlii bakmndan yabanclara mlk satnn snrlandrlabilmesi sz konusudur. Bu dzenleme sonrasnda
Akdeniz'de biyolojik eitliliin korunmasna ynelik almalar, Akdenizin Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesinin (Barcelona Szlemesi) protokollerinden olan Akdeniz'de zel Koruma Alanlar Ve Biyolojik eitlilik Protokol erevesinde srdrlmektedir. Bu protokole ek olarak imzalanan Akdeniz'de zel Olarak Korunan Alanlara Ait Protokol (Cenevre 1982,(imza tarihi 6.11.1986 R.G. 23.10.1988, say 19968) 1995 ylnda revize edilerek ad Akdeniz'de zel Koruma Alanlar Ve Biyolojik eitlilik Protokol olarak deitirilmitir. Taraf lkelerce 1982 ylnda imzalanan protokol 26 Mart 1986 ylnda yrrle girmitir. lkemiz Protokol'e taraf olduktan sonra konuyla ilgili ulusal uygulamalardan sorumlu bir otorite olarak zel evre Koruma Kurumu Bakanl'n 1989 ylnda kurulmutur. Bugn 14 adet alan zel evre Koruma Blgesi olarak bu kapsamda ilan edilmitir. Akdeniz'de zel Koruma Alanlar ve Biyolojik eitlilie likin Protokol kapsamnda Birlemi Milletler evre Program (UNEP) tarafndan Trkiye' de dokuzu zel evre Koruma Blgesi, Milli park statsnde olmak zere 12 adet alan zel koruma alanlar listesine alnmtr. 6 11.4.2007 tarihinde Anayasa Mahkemesine alan dava sonucunda, Anayasa Mahkemesinin ald karar ile 5444 sayl Yasann 35. maddesi, 1. fkras ksmen iptal edilmitir.
5

488 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu bata zel evre koruma alanlar iindeki satlarn durdurulmas beklenirken, herhangi bir snrlamann henz gndemde olmad grlmektedir. zellikle ilk etapta il yzlmne gre zel evre koruma alanlarnn kaplad alan ve nemi asndan Mula li iinde yabanc uyruklu kiilere mlk satnn durdurulmas ynnde bir aba izlenmedii ve Yasann zel evre koruma alanlarndaki sat snrlayan hkmnn iletilmedii ortadadr. Artan talebin ortaya kard yaplama basks nemli habitat alanlarnn bulunduu hassas ekosisteme sahip yerleimlerde satlarn devam etmesinin lke karlar iin herhangi bir getirisinin olmad aksine nemli bir ekonomik kayp ile kar karya olunduu grlmektedir. demeler dengesi istatistiklerine gre, 2003-2008 Eyll dneminde yabanclara gayrimenkul satndan 12,3 milyar dolar gelir elde edilmitir. lkemizde, sektrn tm dikkate alndnda cari aklarn giderilmesi amacyla giriilen abann lkenin ekonomik deerlerinin (tarm topra, ormanlar, ky alanlar) elden karlmasna demedii anlalmaktadr. Farkl alan almalarnn sonular, kaybolan doal ve ekonomik deerlerin boyutlarn ortaya koymaktadr. 2000-2005 tarihleri arasnda Dalyanda yabanc gerek kiilere satlan alan 46,3 hektardr. Bu satn 13 hektar (%28i) imar plan dndaki alanlarda gereklemitir (Bakrc, S., 2007). Dalyan gibi zel evre Koruma Alan iindeki Fethiye Gney-ldeniz Belediyesi ve Kaya Ky yerlemelerini kapsayan 107 km2lik alanda, 2002 ve 2007 tarihli uydu grntleri deerlendirilmi ve yerleim alanlarnn be yl iinde 10 km2ye kt, orman alanlarnda 3 km2 ve tarm alanlarnda 2 km2 byklnde bir azalma olduu saptanmtr (Sanver, ., 2006). Villa tarz yaplamann hakim olduu bu iki yerlemede saakl kentsel dokunun gelimesi, artan kullanm younluu, doa tahribat ve tarm alanlarnn yaplamaya alarak yok olmas sonucunda, lkenin biyolojik zenginliinin kayb ve deerli tarm toprann yerlemeye almas geri dnlmez kayplarn ortaya ktn gzler nne sermektedir. Orman ve tarm alanlar zerinde yaplama basksnn giderek artmas; mevzi imar planlar ile retilen yaral kent paralar; saakl kentsel gelimenin sonucu, artan altyap maliyetlerinin yerleik halkn faturalarna yansmas; yzme havuzlu villa tarz konuta olan talebin ky yerlemelerinin su kaynaklar zerinde oluturduu tehdidin grmezden gelinmesi; kendi iine kapal, korunakl sitelere olan talebin kentten kopuk sezon d l evreler yaratmasndan kaynaklanan gvenlik sorunlarnn henz kamuoyunda

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 489 konuulmuyor olmas; su ve toprak gibi kt kaynaklarn kullanmndan kaynaklanan ekonomik kayplarn farkna varlmadnn bir gstergesidir. Bir dier ekonomik kayp, turizm altyapsnn tatil konutlarna ayrlmas ile turizm sektrne vurulan darbedir. Villa turizmine kayan gelime yabanclarn kayt d turizm faaliyetlerine giriinin nn amaktadr (Keskinok, ., vd., 2005). Uluslararas byk emlak firmalar bu haksz kazanc tevik eden sat stratejileri de izlemektedirler. ldeniz yerlemesinde uluslararas bir emlak firmas yabanclara konutlarn kullanmadklar dnemde kiraya vermeyi ve bu yolla yatrmlarnn yl gibi ksa srede geri dnecei garantisi ile villa pazarlamaktadr. Tarmsal faaliyetlerin yerini arsa rantnn ald yerlemelerde, hzla tarmsal retim geri ekilmektedir. Tarm topraklar zerindeki kentleme basksnn sonucunda kt bir kaynak olan topran amac dnda bir kullanma ayrlmasndan dolay nemli bir kaynak kaybna yol almaktadr. Yabanclara mlk satn inceleyen birok alan almasnda konu farkl alardan ele alnmakla birlikte vurgulanan ortak nokta; bugn Trkiyede uluslararas emlak piyasasnn, zellikle ky yerlemelerinde kentsel gelime dinamiklerini ynlendiren bir g olduudur.

DEERLENDRME NOTU
Yabanc gerek kiilerin mlk edinimi sreci incelendiinde, yasal dzenlemelerin talebi belirleyen en nemli faktr olduu grlmektedir. 1980-2004 (nisan) ve 2004-2008 dnemleri arasnda yabanc gerek kiilerin mlk edinme sreleri deerlendirildiinde, 2004-2008 dnemi 1980 sonras en fazla yabanclara mlk satnn yapld dnem olmutur. Bu dnem ierisinde yabanclara mlk satn dzenleyen yasalar Nisan 2005 ve Mart 2008 tarihlerinde iki kez iptal edilmi olmasna karn satlarda bu dnemde art yaanm olmas dikkat ekicidir. 1980-2008 yllar arasnda yaklak 95 bin yabanc gerek kiinin mlk satn ald, yabanc gerek kiilerin %63nn 2004-2008 yllar arasndaki dnemde mlk edindii izlenmitir. 2004-2008 dneminde toplam 178.365.427m2 alan yabanclara satlrken, son dnemde satlan tanmazlarn alannn 37.015.137m2ye dt belirlenmitir. Yabanclara satlan tanmaz mlkn yzlm asndan bakldnda byk bir ksmnn (%82) 1980-2004 (nisan) dneminde elden karlm

490 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu olduu grlmektedir. Bu gelimede 2005 yl ve sonrasnda, yabanc geek kiilerin tanmaz edimine alan bykl konusunda getirilen snrlamalarn bunda etkisi olduu sylenebilir. 2004-2008 dneminde bamsz birim satlarndaki arta paralel olarak, satlan mlklerin alan byklklerinde de bir dme izlenmektedir. Kys olan ve kys olmayan illerde yabanclara mlk sat deerlendirildiinde, kys olmayan illerde daha nceki dnemde elde edilen byk arsa edinimlerine rastlanmamaktadr. Yine de bu illerde talebin ana tanmaz (arsa, meskenli arsa/arazi) zerine odakland grlmektedir. Bu durum daha nceki dnemde balayan arsaya ynelik talebin devam ettiine iaret etmektedir. zetle, 2004 yl sonrasnda gerekletirilen yasal dzenlemelerin toplam satlar snrlamaktan ok, edinilen mlklerin niteliine yn vermede etkisinin olduu sylenebilir. Bugn yabanc gerek kiilerin bata turizm olmak zere tarm ve sanayi asndan nemli yerleim merkezlerine ynelmesinin nne engel konmayarak, zel koruma alanlarnda satlara gz yumularak, konut tipolojisinde alabildiine serbestlik tannarak, dzenleyici ve ynlendirici aralarn kontrol piyasa mekanizmasna teslim edilerek aka lke topraklarnn sistemli olarak yamalanmasna zemin hazrlanmtr. Saysal ve alansal olarak snrlamalar kadar, mekansal zelliklere bal olarak da satlarn ynlendirilmesi, kstlanmas ve yasaklanmas gerekir. Ayrca bu srete planlamann piyasaya arsa reten bir sunum arac olmaktan ok talebin ynlendirilmesinde, dzenleyici ve snrlayc olarak kullanmna gereksinim vardr. Yabanclara mlk satn dzenleyen yasal mevzuatn, satlan mlkn byklne indirgenmi bir snrlamadan teye gemeyen nlemler ald sylenebilir. Her ne kadar 5782 sayl Yasa ile sulama, enerji, tarm, maden, sit, inan ve kltrel zellikleri nedeniyle korunmas gereken alanlar, zel koruma alanlar ile flora ve fauna zellii nedeniyle korunmas gereken hassas alanlarda ve stratejik yerlerde kamu yarar ve lke gvenlii bakmndan tanmaz ve snrl ayn hak edinemeyecekleri konusu Bakanlar Kurul kararna balanm olsa da, bu yetki henz kullanlmamtr. Yaplan satlarn byklnn kontrol iin 5782 sayl Yasa ile getirilen yabanc uyruklu gerek kiilerin, merkez ile ve ileler baznda, uygulama imar plan ve mevzi imar plan snrlar ierisinde kalan toplam alanlarn yzlmnn yzde onuna kadar ksmnda tanmaz ile bamsz ve srekli nitelikte snrl ayn hak edinebilmesi konusundaki snrlamadr. Bu dzenleme ile satlarn hem planl

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 491 alanlara ekilmesinde hem de satlarn snrlandrlmasnda bir ara olarak imar planlarnn kullanld grlmektedir. Satlarn ynelebilecei alanlardaki arazi kullanm ilevlerinin belirlenmesinde, toprak ve su kaynaklarnn lke karlar dorultusunda kullanlmasn benimseyen bir mlkiyet dzenlemesinin salanmasnda, doal eikleri dikkate alarak talebin ynlendirilmesinde planlamann dzenleyici rol ne karlmaldr. Satlarn mevzi imar plan iinde olmas art, aslnda bir kstlama olmamaktadr. Mevzi imar planlar, yerlemeden kopuk, kentsel saaklanmay arttrc, tarmsal alanlar, doal ve tarihi sit alanlarn, hassas blgelerin dengesini bozan gelimelere ve speklatif basklara ak hale getiren bir ara olarak ilemektedir. Satlarn imarl alanlarda olmas zorunluluu, gereksiz yere birok alann imara almas ynndeki basklarn artmasna da yol amaktadr. Bu durum lkenin ve toplumun yararna dayal bir gelimeyi engellemekte, ayrca emlak fiyatlarndaki art lke halknn mlkszlemesine de yol amaktadr (Uzun, B., Yomruolu, T., 2007). Son dnemde lkemizde hzlanarak devam eden yabanclarn mlk edinme talebinin yaplacak yeni dzenlemeler ve gereki ltlerle, hem niceliksel hem de niteliksel olarak snrlanmasna ihtiya duyulmaktadr. Ayrca satlara ilikin snrlarn ve kurallarn ihlal edilip edilmediinin ilk aamada, satlarn yapld yerel dzeyde izlenmesi gerekmektedir. Yabanclara mlk satn inceleyen birok alan almasnda konu farkl alardan ele alnm olsa da buluulan ortak nokta; bugn Trkiyede uluslararas emlak piyasasnn, zellikle ky yerlemelerinde mekansal dinamikleri etkileyen bir g olduu ynndedir. 2004 sonrasnda, uluslararas emlak piyasasnn deien eilimi sonucunda gayrimenkul sektr, Trkiyenin da almn ve yabanc sermayeyi destekleyen politikalar ile basit bir scak para kayna olmann tesine gemitir. Dolaysyla, yabanclara ynelik emlak piyasasnn dinamiklerinin izlenmesi/incelenmesi, zellikle Ege ve Bat Akdeniz ky yerlemelerinde yaanmakta olan sosyo-ekonomik, demografik ve mekansal deiimin kavranlmas asndan, yol gsterici bir alma alan olarak karmza kmaktadr.

492 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
Bakrc, S., 2007, Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi:Dalyan rnei, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, ehir ve Blge Planlama Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Ankara. Emerging Trends in Real PriceWaterhousecoopers. Estate Europe, 2008, ULI and

Erdoanaras Fatma., Dndar zlem., Grer Tamer Nilgn., Duman lk., 2004, Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Satlarnn Niteliksel, Niceliksel ve Mekansal Boyutlaryla Deerlendirilmesi, 11.Blge Bilimi/Blge Planlama Kongresi: 118-128, Trabzon. Dndar zlem., Grer Tamer Nilgn., Erdoanaras Fatma., Duman lk., 2005, Yabanclarn Mlk Edinmesi ve Yabanc Orta Ya zeri Emekli Gnn Ky Yerlemelerine Etkisi: Trkiye rnei Dnya ehircilik Gn Kolokyumu, stanbul. Grer Tamer Nilgn., Erdoanaras Fatma., Dndar zlem.,Duman lk., 2006, Social Economic and Physical Effects of Second-Home Ownership Based On Foreign Retirement Migration in Turkey:Alanya and Dalyan, Cities Between Integration and Disintegration, Zeynep Merey Enlil and Pablo Vaggione (edited), selected papers from 42nd ISOCARP Congress, 109-125, 2006, stanbul. Hines, M.A., 2001, Investing in International Real Estate, Quarum Books, Westport, Connecticut, London. Howell, J., Locke. T., 2007, Buying a Property Turkey, Gadogan Guides, New Holland Publishers (UK) Ltd. Magalhaes C. S., 2001, International Property Consultants and the Transformation of Local Markets, Journal of Property Research, 18(1): 99-121. Mller, D. K., 2002, Reinventing the Countryside: German Second-home Owners in Southern Sweden, Current Issues in Tourism, 5: 426-446. Nudral, F. ., 2007, The Experiences of Citizens in Didim, A Coastal Town in Turkey: A Case of Life-Style Migration. Msc Thesis. METU. Sanver, . E., 2008, Kentsel Yaylmann evreye Etkilerinin Uzaktan Alglama Yntemiyle Belirlenmesi ldeniz (Fethiye) rnei, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, ehir ve Blge Planlama Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Ankara.

Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Sat 493 Uzun, B., Yomruolu, T., 2007, Trkiyede Yabanclarn Tanmaz Edinimi: Arazi Ynetimi Balamnda Bir nceleme, TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, 11. Trkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultay, Ankara. Williams, A.M., King, R., Warnes, T.,1997, A place in the sun: international retirement migration from northern to southern Europe, European Urban and Regional Studies, 4(2): 115-134.

TRKYEDE YABANCILARA TOPRAK SATII: TARHSEL ELMLER

Sonay BAYRAMOLU ZUURLU* Mehtap KAYIKI YILMAZ** Trkiyede yabanclarn tanmaz mlk edinimi, 2000li bandan itibaren ciddi tartmalara yol amtr. Tartma, Trkiyenin turizm blgelerinde tanmaz mlk satlarna odaklanmtr. Ayn dnem, yabanclara tanmaz satn dzenleyen mevzuatta da deiiklie gidilen bir dnemdi. Gazetelere yansyan haberler, daha ok ky blgelerini ele alarak byk lde irket ya da kurumsal satlardan ok gerek kiilere yaplan satlar tartmtr. Konu, hukuksal boyutuyla ve ehir blge planlama boyutuyla akademik almalarda ele alnrken, dier sosyal bilimler alanlarnda yeterince ele alnmad zellikle iktisadi ve siyasal boyutunda deerlendirilmedii grlmektedir. Ancak konunun dier boyutlaryla ele alnmas iin konuyla ilgili verilerde eksik olmamas gerekir. Bu alma, 1934 ylndan bu yana ilenen yabanclara toprak sat ile ilgili verilerin genel bir deerlendirmesini yapmaktadr. Bu alma, bir bakma, toprak mlkiyetindeki el deitirme yntemleri ve bunun toplumsal siyasal sonularnn deerlendirilmesi iin bir n hazrlk olarak dnlmtr. Her ne kadar toprak satn saysal analizle snrlandrmak byk lde bilgilendirici olmakla birlikte, aklayc olmaktan uzak olsa da mlkiyet yapsndaki dnmleri grebilmek iin toprak satnn iktisadi ve ynetsel politikalara gre ald biimin deerlendirilecei daha geni kapsaml bir almann sadece bir boyutunu ele almaktadr. Toprak mlkiyeti, siyasal rejimlerin kurulu dnemlerinde dnme urayan en nemli siyasal konularn banda gelir. Bunun arpc rnei, modern devletlerin kuruluunda grlebilir: Modern ulus devletler, birok lkede toprak talebinin bir lde karlanmas ile salanabilmitir.1 Az gelimi lkelerde kyllerin ve toprak sahibi
* Gazi niversitesi BF TKMYO. ** Gazi niversitesi BF TKMYO. 1 Fransz Devrimiyle, soylularn ve kilisenin topraklar kamulatrlm ve yoksul kyllere sata karlmtr; ABDda homestead yasas, Sava devam ederken, Federal hkmetin 1862de topraksz iftilere, lkenin batsndaki topraklar datmak amacyla karlmtr. Meksika Devrimi, toprak talebine dayanan bir devrim olmutur. Ekim Devrimi ve in devriminde de geni halk kitlelerine toprak datlmas nemli siyasal hedeflerden biri olmutur.

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 495 olmayanlarn toprak mcadelesi, 20. yzylda da nemini korumutur. Trkiyede toprak meselesi, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana tarihsel siyasal ayrmalarn vesilesi olmu ve bugn farkl biimlerde nemini srdrmeye devam etmektedir.2 Getiimiz on yl boyunca, toprak mlkiyeti tartmalarnda, Akdeniz ve Ege blgesinde yer alan illerde yabanclara toprak sat konusu ne kmtr. Bu sorulara yant vermek iin, Trkiyede yabanclara toprak sat konusunun Cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana izledii genel seyri izlemek ve deerlendirmek gerekmektedir. Bildirimiz, daha byk bir almann bir paras olarak, sadece Cumhuriyet boyunca gerekleen toprak satlarnn blgesel ve illere gre dalmn ortaya koymay amalamaktadr. Kullandmz veri setini zelliklerini ksaca belirttikten sonra, yabanclarn tanmaz mlk edinimine ilikin mevzuat ana balklar ele alndktan sonra, srasyla, 1934 ylndan bu yana blge ve il dzeyinde yabanclara tanmaz sat konusu saysal deerleri ile birlikte ortaya konulacaktr. Veri Setinin zellikleri a) almamzda kullandmz veri taban, Tapu Kadastro Genel Mdrl (TKGM) yabanc ler Dairesi Bakanlndan elde edilen verilerden meydana gelmektedir. Veri taban, 1934 ylnda balayp 2008 yl sonu verileri ile bitmektedir. b) Veri taban, gerek kiilerin aldklar tanmazlar kapsamaktadr. c) Tzel kiiler, zmlemeye dahil edilmemitir. irketlerin ve tzel kiilerin toprak satn almasyla ilgili getirilen yeni dzenlemeler, tzel kiilere dair gereki verilere ulamay gletirmektedir. (Tzel kiilerle ilgili farkl bir yntemin kullanlmas ve verilerin buna gre alan aratrmas ile derlenmesi gerekmektedir.) d) Veri seti, TKGMnin TAKBS kaytlarna dayal yapld iin baz aksamalar meydana gelebilmektedir: rnein, doutan Trk vatandaln kazanm olup da ileri Bakanlnn izniyle vatandalktan ayrlan ya da Trk vatandalndan baka bir devlet uyruuna geen ok sayda Trk asll kiinin ald tanmazlar da yabanc kategorisinde yer almas verilerin sosyal sonularn deerlendirirken sorunlara yol amaktadr.
Gnmzde toprak mlkiyeti nemini yeniden hissettirmektedir. Son dnemlerde Trkiyede Efemukuru rneinde olduu gibi acil kamulatrma karar gibi yntemlerle uluslararas tekellere satlmak zere kyllerin elinden topraklar kamulatrma yntemi ile alnmaktadr. Bu yeni sre, bundan sonraki toprak mlkiyeti tartmalarnn ana eksenini oluturaca beklenebilir.
2

496 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Yabanclara Tanmaz Satnda Hukuksal ereve

lkemizde yabanclarn gayrimenkul edinimine ilikin temel dzenleme 22.12.1934 tarih ve 2644 sayl Tapu Kanununun 35 ve 36. Maddelerinde bulunabilir. 2003 ylnda tapu Kanununun 35. ve 36. maddelerinde deiiklik yaplmtr. Daha sonra 2005 ve 2008 yllarnda yaplan deiiklikler yaplmtr.3 Ancak gerekletirilen deiikliklerle ngrlen dzenlemeler, Anayasa Mahkemesinin eitli tarihlerdeki kararlar4 ile Anayasaya aykr bulunarak iptal edilmi ve nihayet sz konusu maddeler 03.07.2008 tarih ve 5782 Sayl Kanunun 2. maddesi ile yaplan deiiklik neticesinde mevcut eklini almtr. Dzenlemenin mevcut son haline ynelik olarak; Bayndrlk ve skn Bakanlnn 17.07.2008 tarih ve 2008/12 sayl Genelgesi ile Tapu Kanununun 35. ve 36. maddelerinin uygulanmasna ynelik detaylar belirlenmitir. Hukuk sisteminde gerek kiilerin tanmaz edinimi ile tzel kiilerin tanmaz edinimi birbirinden farkldr. alma, gerek kiilerle snrlandrld iin, burada sadece gerek kiilerle ilgili hukuki kstlamalara deinilecektir. Konuyla ilgili hukuksal ereve, 2644 Sayl Tapu Kanunu ve 5444 sayl Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun; 2565 sayl Askeri Yasak Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Yasas; Askeri yasak Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Kanunu; 442 sayl Ky Yasas; 1062 sayl Mukabele-i Bil Misil Kanunu; 4403 sayl Trk Vatandal Yasasnda bulunabilir. Kiilerin, Trkiye genelinde edinebilecekleri tanmaz miktarna getirilen snrlama: Tapu Kanununun 35. maddesi gereince; yabanc gerek kiilerin karlkl olmak ve kanuni snrlamalara uymak kayd ileiyeri veya mesken olarak kullanmak zere, Trkiye topraklarnda tanmaz mal edinebilecekleri dzenlenmitir. Tapu Kanunun 35. maddesinin 1. fkras gereince; yabanc gerek kiinin lke genelinde edinecei tanmazlar ile bamsz ve srekli nitelikteki snrl ayni haklarn toplam yzlmnn 2,5 hektar (25.000 m2)

Tapu Kanunun 35. ve 36. maddelerinde deiiklik getiren dzenlemeler iin bkz; 3/7/2003 tarih ve 4916 Sayl Kanunun 38 maddesi.; 29/12/2005 tarih ve 5444 Sayl Kanunun 1. maddesi ; 3/7/2008 tarih ve 5782 Sayl Kanunun 2. maddesi. 4 Anayasa Mahkemesinin 11.04.2007 tarih ve 2006/35E. 2007/48 K. Sayl Karar ile 5444 Sayl Kanunun Tapu Kanunun 35. maddesinde deiiklik yaplmasna ilikin dzenlemelerin iptali konusundaki karar; Anayasa Mahkemesinin3/7/2003 tarih ve 4916 Sayl Kanunun 38 maddesinin iptaline ilikin 14.03.2005 tarih 2003/70 E., 2005/14 K. Sayl Karar.
3

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 497 geemeyecei ngrlmtr.5 2644 sayl Yasann 29.12.2005 gnl, 5444 sayl Yasa ile deiik 35. maddesinde; yabanc gerek kiilerin Trkiye'de ancak i yeri ve mesken olarak kullanmak zere, uygulama imar plan veya mevzi imar plan iinde bu amalarla ayrlp tescil edilen tanmazlar edinebilecekleri ngrlmtr. l ve ile dzeyinde, yabanclara sata izin verilen tanmaz miktarnda st snr: Mevzuatta ngrlen miktara ynelik kstlamalarn bir dier boyutu ise; belirli blgelerde yabanclarn youn olarak gayrimenkul edinmelerini engellemeye ynelik dzenlemelerdir. Tapu Kanunun 35. maddesinin 7. fkras gereince; merkez ile ve ileler kapsamnda, uygulama imar plan ve mevzi imar plan snrlar ierisinde kalan toplam alanlarn yzlmnn yzde onuna kadar ksmnda yabanclarn tanmaz ile bamsz ve srekli nitelikte snrl ayn hak edinebileceklerdir. Bu dzenleme gereince; lkemizin Hatay, Mardin ve Kilis illerinde yabanclar tarafndan edinilen gayrimenkullerin toplam miktarnn sz konusu ehirlerin yz lmnn yzde 10unu am bulunmas sebebiyle 13.11.2009 tarihinde tesis edilen Bakanlar Kurulu Karar sz konusu blgeler iin yabanclarn tanmaz edinimi yasaklanmtr.6 Yabanclara satta yasaklanm ya da kstlanm zel alanlar: Gerek kiilere tanmaz satnda, Bakanlar Kurulunun getirebilecei bir takm snrlamalar bulunmaktadr: sulama, tarm, maden, sit, ve eitli nedenlerle korunmas gereken hassas alanlarda ve stratejik yerlerde mlkiyet hakkna snr getirme yetkisine sahiptir. Bunun yan sra milli gvenlikle ilgili konularda, Tapu Kanununun yan sra Askeri yasak Blgeler ve Gvenlik Blgeleri Kanunu ile Mukabele-i Bil Misil Kanununda da zel olarak dzenlemeler bulunmaktadr. Kylerde yabanclara toprak satna getirilen kstlamalar: 442 sayl Ky Yasas'nn yabanc gerek ve tzel kiilerin kylerde tanmaz edinimlerini yasaklayan 87. maddesi, 03.07.2003 gnl, 4916 sayl Yasann 38/a maddesi ile yrrlkten kaldrlmtr.

Maddenin nceki halinde, Bakanlar Kuruluna verilen yzlm snrlandrmasn 30 hektara kadar arttrabilme yetkisi ve yabanclarn il baznda edinebilecekleri tanmazlarn illere ve il yzlmlerine gre binde bei gememek zere oran tespit etme yetkisi: Anayasa Mahkemesinin RG 16.01.2008/26758, E. 2006/35, K. 2007/48 sayl ve 11.04.2007 tarihli karar ile iptal edilmitir. 6 Ntvmsnbc, 13 Kasm 2009, yabanclara Mardin ve Kilis Yasa; Radikal, 21 Kasm 2009, Yabancya Ev Yasa.
5

498 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

A. YABANCILARA TAINMAZ SATIINDA GENEL ELMLER

Cumhuriyet dneminde gerekleen toprak satlarna dair veriler u ekilde zetlenebilir. 1934 ylndan 2008 sonuna kadar, gerek kiilere 17.216 hektarlk tanmaz varlk sat gereklemitir. Satlan tanmazlarn 99,5i ba, bahe, arazi ve arsa niteliine sahiptir. Yzde 0,5i konut niteliindedir. 81 ilin 74nde yabanclara tanmaz sat ilemi yaplmtr. Tanmaz edinen 90.161 yabanc gerek kii bulunmaktadr. Yabanc gerek kiilere sat yaplan 17.216 hektarlk alan, Trkiyede su ve kaya gibi alanlar, orman ve mera alanlar dnda kalan alanlarn yzlmnn yzde 0.06sn meydana getirmektedir. Bu oran, elbette tzel kiileri ve Trkiyede kurulan yabanc sermayeli irketlerin edinimlerini kapsamamaktadr. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn 1987 yl Genel Toprak Amenajman Planlamasna gre Trkiye yzlmnn yzde 5.5i sazlk bataklk, rmak yataklar, ky kumullar, plak kayalklar ve su yzeylerinden olumaktadr. Yzde 28,3 ayr ve mera, yzde 30.6s ise orman ve fundalklardan meydana gelmektedir.7 Sz edilen alanlarn sat, bu sre ierisinde mmkn olamayacandan, oranlamaya temel tekil etmesi gerekir. 81 ilin 74nde toplam 90,161 yabanc kii, kii bana ortalama 6,162 m2lik tanmaz edinmitir.

Yabanclara toprak sat, 2000 ile 2008 dneminde en yksek dzeyde gereklemitir. kinci srada en ok sat 1950-1959 dneminde yaplmtr. Yabanclara toprak satlarnn tarihsel dnemlere gre snflandrlmas sonucunda ortaya kan tablo, sat miktar olarak en youn satn 2000 sonras gerekletiini ortaya koymaktadr. Cumhuriyet dneminde, son 8 yllk dnem dnda, en ok toprak satnn, 1950-1959 dneminde gerekletii grlmektedir. Toprak miktar asndan 2000-2008 dneminde gerek kiilere sat yaplan toprak miktar 48 milyon m2dir. Sekiz ylda yabanc ger-

Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Genel Toprak Amenajman Planlamas, 1987. http://www2.cedgm.gov.tr/dosya/cevreatlasi/toprakvearazi.pdf, eriim tarihi: 10.2.2010.
7

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 499 ek kiilere satlan toprak miktar, 1980-1999 dnemini kapsayan yirmi ylda gerekleen 37,6 milyon m2lik sattan olduka yksektir. Tablo.1: Cumhuriyet Dneminde Toprak Satlar: 1934-2008 Dnem (19342008) 34-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90-99 2000-2008 TOPLAM Gerekleen Tanmaz Alan (m2) 2.114.063 4.368.445 34.395.637 24.667.990 20.495.483 18.290.013 19.419.294 48.410.044 172.160.969 Gerek Kii Says 578 378 1.200 999 2.005 4.914 11.281 68.806 90.161

Kiilerin satn ald topran bykl deerlendirildiinde, 195059 ve 1960-69 dnemi kii bana den toprak byklkleri dier dnemlerden ok yksek ortaya kmaktadr. Grafik.1.
Cumhuriyet Dneminde Yabanclara Toprak Sat (1940-2008)
60.000.000

50.000.000

40.000.000

m2

30.000.000

20.000.000

10.000.000

0 40-49 50 - 59 60-69 70-79 80-89 90-99 2000-2008

Yl
Gerekleen Tanmaz Alan (m2)

Yllar itibariyle en ok tanmaz alan 14.288.495 m2lik alann satlmasyla 2008 ylnda gereklemitir (Grafik.2.) Yine sat yaplan alan temel alndnda 2007 yl 9.634.214 m2ik alan satnn yapld senedir. 1956 ise, 9. 136.518 m2lik alanla nc srada en fazla miktarda sat sene olmutur (Grafik.2)

500 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Grafik.2. Yllara Gre Yabanc Gerek Kiilere Satlan Alan (m2)
Toplam m2
10000000 12000000 14000000 8000000 2000000 4000000 8000000

1934 1936 1938 1940 1942 1944 1946 1948 1950 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 501

B. BLGELERE GRE YABANCILARA TAINMAZ SATII (1934-2008)

Blgeler temelinde yabanc gerek kiilere satlan tanmazlar tasnif edildiinde, Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgesinin toplam yzde 79 dzeyindedir. Blgeler ierisinde, Akdeniz Blgesi, 1934ten 2004 ylna kadar, Hatay ilinden kaynakl olarak en ok sat yaplan blge olarak yerini korumutur. Gneydou Anadolu Blgesinde ise, 1955 ylnda balayan satlar, zellikle Mardin, Kilis bata gelmek zere 2004 ylna kadar younluunu srdrmtr. Dier blgelerde, yabanclara tanmaz satlarnda byk dalgalanmalar, 1995ten sonra meydana gelmitir. 2004 yl ve sonrasnda ise, tm blgelerde bir hareketlenme grlmektedir. Anadolu Blgesindeki satlar, 2004 sonras dnemde dikkat ekmektedir. 2005-2008 dneminde, Anadolu Blgesi, Trkiye genelinde toplam satlarn yzde 30unun gerekletii blge olmutur. Ankara, Krehir ve Konya bata olmak zere, birok ilde satlarda nemli artlar olmutur. 2004 sonras dnem, yabanclara toprak satnda yapsal bir krlma noktasn ifade etmektedir. Yabanclara toprak sat, 2004 sonrasnda, tm blgelere yaygnlam ve satlan alan miktar asndan, nceki dnemlerle kyaslanmayacak bir sat ivmesi kazanmtr. Son dnemde belirli blgelerde, yabanclarn tanmaz ediniminde kanuni snr atklar konusunda tartmalar olmaktadr. Tapu Kanununun 35. maddesinin 7. fkras uyarnca, merkez ile ve ileler kapsamnda, uygulama imar plan ve mevzi imar plan snrlar ierisinde kalan toplam alanlarn yzlmnn yzde onuna kadar ksmnda yabanclarn tanmaz ile bamsz ve srekli nitelikte snrl ayn hak edinebileceklerdir. Bu dzenleme nedeniyle, Hatay, Mardin ve Kilis illerinde yabanclar tarafndan edinilen gayrimenkullerin toplam miktarnn sz konusu ehirlerin imarl yz lmnn yzde 10unu amas sebebiyle 13.11.2009 tarihinde Bakanlar Kurulu karar ile sz konusu blgelerde yabanclarn tanmaz edinimi yasaklamtr.8 Akdeniz Blgesi: Cumhuriyet tarihinde yabanclara tanmaz satnn yzde 52si Akdeniz Blgesinde gereklemitir (Tablo.2). Akdeniz
Arzu Ongur Ergan, Yabanclarn Trkiyede Tanmaz Edinimine likin Hukuki Deerlendirmeler, http://www.turkhukuksitesi.com, Eriim: 15.10.2009 . Bakanlar Kurulu, merkez ile ve ilelerin altyap, ekonomi, enerji, evre, kltr, tarm ve gvenlik asndan nemlerini dikkate alarak, 10% orann daha az bir oran olarak belirleyebilme yetkisine sahiptir.
8

502 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Blgesinde gerekleen satlarn yzde 90 ise Hatay ilinde gereklemitir. 1980 ylndan nce, Akdeniz Blgesindeki satlarn yzde 99u Hatayda gereklemitir. Hatay, blgede, yabanc gerek kiilere satlarda, 2000lerin bana kadar en ok sat yaplan il olmaya devam etmitir. 1980 sonrasnda, Akdeniz Blgesindeki dier illerde de yabanc gerek kiilere toprak satnda nemli artlar meydana gelmitir. Nitekim, 2002 sonrasnda, sat yaplan illerin banda Antalya gelmektedir. Antalyay Hatay, Adana ve Mara izlemektedir. 2008 yl itibariyle, yabanclara satlan tanmazlarn yzde 30u Antalyada, yzde 28,5i Adanada gereklemitir. Blgedeki dier illerde satlar son dnemde giderek artmaktadr. rnein Adana, yabanclara tanmaz satnda giderek ykselen bir eilimi temsil etmektedir. Akdeniz Blgesindeki satlarn yzde 5i ise Antalya ilinde gereklemitir. Antalyadan sonra ise Adana ili gelmektedir. Tablo.2. Blgelere Gre Yabanc Gerek Kiilere satlan Alan (ha) (1934-2008)
Toplam indeki Pay 52,4 1,0 7,4 26,4 7,1 1,0 4,6 2005-2008

95-2004

AKDENZ DOU ANADOLU EGE GNEYDOU ANADOLU KARADENZ MARMARA

605 0 1 0 0 0 3

1.556 15 4 5 0 0 8

1.923 6 1 476 1 0 13

1.384 1 9 1.115 0 0 31

1.161 1 13 1.042 1 0 40

673 8 101 927 49 11 116

1.007 21 436 590 101 42 217

711 117 710 391 1.074 125 372

Gneydou Anadolu Blgesi, Gneydou Anadolu Blgesinde, yabanc gerek kiilere tanmaz sat, Trkiye toplamnn drtte biri oranndadr (yzde 26.4). Gneydou Anadolu Blgesinde, Kilis ve Mardin, yabanclara toprak satnda nde gelmektedir. 1950li yllardan balamak zere, Kilis ve Mardin ilinde yabanclara tanmaz sat bugne kadar youn bir biimde srmtr. Kilis ili, blgedeki satlarn yzde 57sini gerekletirmitir. Mardin, blgedeki satlarn yzde 26sn, Gaziantep ise yzde 14n meydana getirmektedir.

Toplam 9021 170 1276 4547 1226 178 800

34-44

45-54

55-64

65-74

75-84

85-94

Yllar

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 503 Ege Blgesi, 1934ten 2008e dek yabanclara tanmaz satnda Ege Blgesinin pay yzde 7 dzeyindedir. Egede, 2000li yllarn bandan itibaren hzl bir sat grafii izlenmektedir (Grafik.5). Ege Blgesinde en ok sat yaplan Mula ilinin blge iindeki pay yzde 36dr. Muladan sonra, blgede en ok sat yaplan il zmirdir (yzde 21); zmiri Aydn ili (yzde 19) takip etmektedir. Blgeler ierisinde Ege blgesindeki satlara biraz yakndan bakmak gerekmektedir. 60l yllara kadar anlaml bir sat kayd olmayan Ege Blgesinde 80lerin bandan itibaren ykselme eilimi ok belirgindir ve sat miktar olarak Akdeniz blgesi ile ayn seviyeye yaklamaktadr. Anadolu Blgesi, yzde 7lik sat oranyla Egenin hemen altndadr. Anadolu Blgesindeki satlarn yzde 47si Ankarada, yzde 24 Krehirde, yzde 19 ise Konyada gereklemitir. Blgede 1980li yllardan sonra belirgin bir hareketlenme olduu, 2004 ylndan itibaren hzl bir art eilimine girdii gzlenmektedir (Grafik.3). 2008 yl itibariyle, Trkiyedeki toplam satlarn yars Anadolu Blgesinde zellikle de Ankara ehrinde gereklemitir. Marmara Blgesi, yabanclara tanmaz satnda, toplam iindeki pay yzde 4,6dr. Blgedeki satlarn yzde 34 stanbulda, yzde 20si Bursada ve yzde 9,5i Tekirdada gereklemektedir. Blgedeki satlarda 1980 sonrasnda younlama grlmektedir. Ancak zelikle 2008 yl itibariyle, Trkiye toplam ierisindeki pay, yzde 10lara ykseldiini belirtmek gerekir. Karadeniz ve Dou Anadolu Blgelerinde yabanclara toprak sat oran dktr. Bununla birlikte, son yllarda Trkiyedeki genel eilime paralel olarak iki blgede de hareketlenmeler grlmektedir. Dou Anadolu Blgesinden en ok sat yaplan il blgedeki tm satlarn yze 35inin gerekletii Malatya ilidir; onu yzde 27 ile Elaz; yzde 9 ile Kars takip etmektedir. Karadeniz blgesinde belli bir ilde younlama grlmez; blgedeki satlarn yzde 7,4 Trabzon, yzde 7,2si Bayburt, yzde 6,8si Orduda gereklemitir. Dou Karadeniz Blgesinde, 2000 ylndan sonra yabanclara toprak sat her il dzeyinde gereklemi ve bir art eilimine sahip olmutur (Grafik.4). Yllar itibariyle blgelere gre yabanc gerek kiilere satlan alan incelendiinde, Akdeniz Blgesinin 1965 ylnda en byk sat gerekletirdiini grmek mmkndr (Grafik.4) 1965 ylnda sat yaplan miktar, 8.177.676 m2dir; bu alann yzde 99u Hatay ilindedir.

504 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Grafik.3. Yllara ve Blgelere Gre Yabanclara Satlan Tanmaz Alan
9000000

Blgelere Gre Yabanc Gerek Kiilere Satlan Tanmaz (m2)

Akdeniz Dou Anadolu Ege Gneydou anadolu Karadeniz Marmara

8000000

7000000

6000000

5000000

m2
4000000 3000000 2000000 1000000 0
19 34 19 36 19 38 19 40 19 42 19 44 19 46 19 48 19 50 19 52 19 54 19 56 19 58 19 60 19 62 19 64 19 66 19 68 19 70 19 72 19 74 19 76 19 78 19 80 19 82 19 84 19 86 19 88 19 90 19 92 19 94 19 96 19 98 20 00 20 02 20 04 20 06 20 08

yl

Anadolu Blgesi, Ege Blgesi gibi, yabanclara tanmaz satnda giderek adndan ok sz ettirecek bir blge olarak konumlanmaya balamtr. Anadolu Blgesinde toprak satlarn gsteren eri, 2005ten sonra dik bir biimde ykselmeye balamtr. Anadolu Blgesinde yabanclara satlan tanmaz miktar, bu dnemde Akdeniz Blgesini, Gneydou Anadolu Blgesini gemitir. Bu arpc bulgunun geliimine uzun vadede odaklanmak gerekebilir.9 2005 ylnda yabanclara tanmaz sat, 2000l yllarn genel art eilimine gre farkllamtr; 2003 ylnda yaymlanan 4916 sayl Kanunla yabanc gerek kiilerin tanmaz edinimiyle ilgili yaplan yeni dzenlemelerle ilgilidir.10 4916 sayl Kanun, Ky Kanununda yabanc gerek kiilerin ky arazilerinde tanmaz edinimini yasaklayan 87. maddesini iptal ederek ky arazilerinde yabanc gerek kiilerin tanmaz edinimini serbest brakmtr.

Anadoluya ynelen bu talep, Trk asll yabanc uyruklulardan geliyorsa bunun da sosyolojik olarak irdelenmesi gerekir. rnein Konya, Trk asll yabanc uyruklularn yabanclara toprak satndaki pay nemli dzeylerdedir. 10 Anayasa Mahkemesinin3/7/2003 tarih ve 4916 Sayl Kanunun 38 maddesinin iptaline ilikin 14.03.2005 tarih 2003/70 E., 2005/14 K. Sayl Karar. Yabanc gerek kiilerin tanmaz edinimi konusundaki temel dzenleme 22.12.1934 gnl, 2644 sayl Tapu Yasas ile yaplmtr. Bu Yasann 03.07.2003 tarihli 4916 sayl Yasa ile deiik 35. maddesinin Anayasa Mahkemesinin 14.03.2005 gnl, E.2003/70, K.2005/14 sayl Kararyla iptal edilmesi zerine 29.12.2005 gnl, 5444 sayl Yasa ile 2644 sayl Tapu Yasasnn 35. maddesi yeniden dzenlenmitir.
9

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 505

C. YABANCILARA TAINMAZ SATIINDA LLER

Yabanclara tanmaz sat verileri illere gre incelendiinde, tanmaz alan ve sat yaplan kii bakmndan farkl sonular ortaya kmaktadr. Tanmaz satn alan kiiler esas alndnda, Antalya, Trkiyede yabanc gerek kiilerin en ok rabet ettii il konumundadr. Trkiyede tanmaz satn alan yabanc gerek kiilerin toplamnn te biri Antalyada tanmaz satn almtr. Antalyadan Mula ve Aydn illerinde yabanc gerek kiilerin en ilgi gsterdikleri illerdendir. Alan bykl bakmndan en ok toprak miktar Hatayda satlmtr. Alan bykl bakmndan incelendiinde, 74 ylda sat gerekleen tanmazn yzde 47si Hataydadr. Hatay Kilis ve Mardin ili takip etmektedir (Tablo.4). Nitekim, bu illerdeki satlarn yasal snr at olgusu ile karlalmtr. Tablo.3: llere Gre Yabanc Gerek Kiilerin Tanmaz Alm (kii says) l ANTALYA MULA AYDIN STANBUL BURSA ZMR HATAY EL ANKARA YALOVA BALIKESR KLS TOPLAM DER LLER GENEL TOPLAM Kii says 30.039 14.939 10.285 9.722 5.461 4.552 3.567 1.387 1.106 911 820 645 83434 6.727 90.161

506 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo.4: llere gre satlan alan m2: 1934-2008 (1.000.000 m2den byk) 1934-2008 Toplam iindeki pay Genel Toplam (m2) TRKYE TOPLAM 172.160.969 100,00 HATAY 80.856.470 46,97 KLS 26.072.288 15,14 MARDN 11.760.741 6,83 MULA 4.626.501 2,69 ANTALYA 4.324.937 2,51 ANKARA 3.898.390 2,26 STANBUL 2.773.422 1,61 ZMR 2.731.594 1,59 AYDIN 2.420.485 1,41 ADANA 2.053.754 1,19 KIREHR 1.978.675 1,15 KONYA 1.538.392 0,89 Hatay, Mardin ve Kilis dnda ne kan illerde, Mula, Antalya, Aydn, Ankara gibi illerin Grafik 4te de grld gibi, 80 sonrasnda srekli ykselen bir eilim iinde olduu grlmektedir. Grafik.4. llerde Yabanclarn Tanmaz Edinimi (1934-2008)
llere Gre Yabanclarn Tanmaz Edinimi (1934-2008)
18.000.000 16.000.000 14.000.000 12.000.000
ADANA ANKARA ANTALYA AYDIN HATAY STANBUL ZMR KIREHR KONYA MARDN MULA KLS
34-44 45-54 55-64 65-74 75-84 85-94 95-2004 20052009

ller

alan m2

10.000.000 8.000.000 6.000.000 4.000.000 2.000.000 0 Yllar

Tanmazn, konut, toprak, ba bahe gibi nitelikleri bakmndan iller arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. llerde kii bana den ortalama alan bykl en genel eilimleri grmek bakmndan ilevsel saylabilir. Yabanc gerek kii bana den en byk alan miktar, 1934-2008 dneminde, srayla, Kilis ilinde, 40.422 m2; Mardinde 30.707 m2 ve Hatayda 22.668 m2dir. Kilis, Mardin, Hatayda tanmazlarn ba, bahe olarak satlmaktadr. Buna son zamanlarda ykselen Krehir ilini de eklemek gerekmektedir. Buna karn, zmir,

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 507 stanbul ve Antalyada yabanc gerek kii bana den ortalama alan byklkleri, bu ehirlerde konut talebinin yksekliini gstermektedir. Hatay, Kilis ve Mardindeki satlan tanmazlarn yzde 999 topraktr; Kiliste yzde yz arazi, ba ve bahe niteliindeki topraktr; Mardinde, satlarn yzde 99.9u toprak; Hatayda ise yzde 99.9u toprak niteliindedir. Tablo.5. Yabanc Gerek Kii Bana Den Tanmaz Alan (19342008) ller Ortalama tanmaz alan m2 (Kii Ba) Kilis 40.422 Mardin 30.707 Hatay 22.668 KIREHR 14.235 zmir 600 Mula 310 stanbul 285 Aydn 235 Antalya 144 2008 ylnda Mardin, Krehir, Kilis, Batman, Nide ve Yozgat toprak talebinin en yksek olduu iller arasndadr. (Mardin ilinde, kii bana 31623 m2, Krehirde 29.382 m2, Kiliste 24.652 m2,Nidede 20.728 m2 ve Yozgatta 19791 m2). 2008 ylnda, Antalya, Aydn, zmir gibi illerde konut talebinin youn olduu grlmektedir. Tablo.6. 2008 yl Yabanc Gerek Kii Bana Den Tanmaz Bykl l MARDN KIREHR KLS BATMAN NDE YOZGAT KIRIKKALE EDRNE ANKARA Kii bana 2008 31.623 29.382 24.625 23.022 20.782 19.791 17.487 11.789 10.846

508 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU YERNE
Yabanclara tanmaz sat konusunda, anlaml almalarn yaplabilmesi iin, sadece yabanc gerek kiilerin deil ayn zamanda yabanc tzel kiilerin edinimlerinin de ayn ekilde istatistiki olarak derlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle, eritiimiz veriler ve bulgularn, gerein sadece bir blmn iaret ettiini bilerek verileri deerlendirmek gerekir. Yabanc gerek kiiler bakmndan, verilerin balang yl olan 1934 ylndan bu yana meydana gelen sat verileri ile ulalabilen en nemli birinci sonu, bilinenin tekrardr: Yabanclara tanmaz satnda, 1980 sonrasnda nemli bir yapsal deiiklik meydana gelmitir. Hataydan bamsz olarak, dier illerde de yabanclara toprak sat bu tarihten sonra, hareketlenmitir. 1980-2000 dneminde Akdeniz ve Ege Blgesinde, yapsal dnmn etkileri grlmtr. 2000 sonrasnda ise, 1980 ile balayan sre, bir krlmaya da uramtr. 2000lerin bandan itibaren, Akdeniz ve Ege dndaki dier blgelerde de yabanclara toprak sat nemli dzeyde artmtr. Anadolu Blgesindeki satlarn daha detayl bir biimde incelenmesi gereklilii ortadadr. kinci nemli sonu, 1980 ncesinde, yabanclara tanmaz sat byk lde Hatayda sat gerekleen topraklarla ilgili iken, 80 sonrasnda, toprak satnn yan sra, konut talebinin bykl dikkat ekmektedir. Konut talebi, zellikle, ky blgelerinde hz kazanrken, i blgelerde, bilhassa Anadolu blgesinde geni alanlarn satlmas dikkat ekmektedir. Bu olgu, sadece Trk kkenli yabanc gerek kiilerin satn alma ilemi ile aklanabilir bir olgu deildir. nc nemli sonu, yabanc gerek kiilerin edindii toprak miktar, baz illerde, yasal snrn ok zerine kmtr ve baz illerde, satlar imdilik durdurulmutur. Hatay, Kilis ve Mardindeki bu olgunun, tm sosyal boyutlar ile incelenmesi gerekmektedir. Drdnc sonu, Trkiyede yabanclara toprak sat, konusu sadece ky kentlerdeki konut talebi ile snrl deildir; yabanclara tanmaz sat olgusu, zellikle, toprak dalm, byk toprak sahiplii, toprak mlkiyetindeki sorunlarla birlikte ele alnmas gerekmektedir. Bunun iin ise, sadece yabanc gerek kiilere ilikin verilerinin deil, irketlerin toprak ve tanmaz sahipliinin verilerinin de tutulmas gereklilii ortadadr.

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat: Tarihsel Eilimler 509 Trkiyede uluslararas sermayeli firmalarn yatrm yaptklar sektrler incelendiinde, imalat sanayinden bile daha fazla gayrimenkul kiralama sektrnn, perakende ticaretten sonra en ok ilgi gsterilen sektr olduu anlalmaktadr.11 Bu ilgiye karn, bu firmalarn satn alma ilemlerini istatistiki olarak inceleme olana bulunmamaktadr. Bu durum, yabanclara toprak sat konusunda speklasyon retilmesini ve gereklerle mitlerin karmasna yol amaktadr.

Hazine Mstearl verileri. Uluslararas Sermayeli Firmalarn Saylarnn Sektrlere Gre Dalm: Gayrimenkul kiralama ve i faaliyetleri, 2008 yl ierisinde Toptan ve perakende ticaret sektrnden sonra en ok yabanc yatrmcnn bulunduu sektr olma zellii gstermektedir. Toptan ve perakende ticarette 802 yabanc firma yer alrken, gayrimenkul kiralama ve i faaliyetleri alannda 692 yabanc firma bulunmaktadr.
11

TARIM TOPRAKLARININ YABANCILARA SATII VE GIDA GVENL

Iraz AKI* Mete ZKURT* Gnmzde, deien iklim koullar, tarma elverili topraklarn tarm d amalarla kullanlmas ve tahllardan gda yerine biyoyakt retilmesi gibi nedenler sonucunda gda fiyatlar dnya apnda istikrarszlamaya balamtr. Bu kr frsatn deerlendirmek isteyen okuluslu irketler ve kendi gda gvenliini salamak isteyen ancak byk miktarda tarm topra olmayan zengin lkeler yoksul ve azgelimi lkelerden ucuza tarm arazisi satn almann yollarn aramaktadr. Literatrde yeni smrgecilik (neo-colonialisation) olarak adlandrlan bu sre sonucunda, azgelimi ve gelimekte olan lkelerin tarma elverili topraklar sat ya da uzun sreli kiralama yoluyla hzla el deitirmekte, byk miktarda tarm arazisinin tasarrufu yabanc lke ve irketlerin eline gemektedir. Agro-emperyalist olarak adlandrlan bu lkeler ve okuluslu irketler son yllarda Afrika bata olmak zere Asya, Latin Amerika ve Dou Avrupa lkelerindeki tarma elverili topraklara el koymaktadr. Bunun en nemli nedeni yukarda belirtildii gibi, 2000 ylndan bu yana genel bir art gsteren gda fiyatlarnn 2006 itibariyle hzla ykselmeye balamas ve 2008 ylnn ilk aylarnda fiyatlarn yzde 100 civarnda artmasyla bir gda krizine dnmesidir (Grafik 1). Yaymlanan raporlar ve yaplan aratrmalar gda fiyatlarndaki art eitli nedenlere balamaktadr (Kugelman v.d., 2009).

GIDA FYATLARINDAK ARTIIN NEDENLER

Gelir ve Talep Art Gda fiyatlarndaki artn en nemli nedeninin gda talebindeki artn arzn stnde seyretmesi olduu eitli raporlarda belirtilmektedir. Talep artnn nedenleri; gelir art, gda rnlerinin biyoyakt olarak kullanlmas ve nfus art olarak sralanmaktadr ve dnya gda krizinin nedenleri arasnda deien ekonomik byme rakamlar olduka nemli bir yer tutmaktadr. zellikle nfusu olduka yksek olan in ve Hindistan gibi lkelerde 2004-2006 yllar arasnda gerekleen % 9 civarndaki ekonomik byme oran dikkat ekicidir. Sahra-alt Afrika lkelerinde de byme oranlar ayn dnemde % 6 orannda gerekle-

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 511 mitir (WB, 2008). Bu rakamlar dnya gda dengesinin talep ynn nemli lde etkilemektedir. Tarm rnlerinin Biyoyakt Olarak Kullanlmas 2000-2006 yllar arasnda dnya tahl talebi % 8 orannda art gstermitir. Tahl talebindeki artn nedeni sadece beslenme amal tketim deildir. Gnmzde biyoyakt retimi, gda retimiyle rekabet eder durumdadr. 2000 ylndan gnmze tahllarn endstriyel amal kullanm % 25ten daha fazla art gstermitir (FAO, 2008). zellikle dnyann msr ihracatnn yarsndan ounu gerekletiren ABD srekli olarak etanol retimi iin ayrd gda retimini artrmaktadr. Bu durumun gda fiyatlarn artrmasnn nedeni, msrn etanol retiminde fazla kullanlmasndan ok, hammadde retiminde kullanlan tarma elverili topraklarn miktardr (Grlk vd., 2008: 69). rnein, British Petrol gibi okuluslu irketlerden, yerel speklatrlere kadar birok yatrm irketinin destekledii biyoyakt projesi ProCana, Mozambikte eker kam ve etanol retimi iin 75.000 acre (yaklak 30.000 hektar) tarm alan zerinde faaliyet gstermektedir (Welz, Adam 2009). Verim Art ve Teknoloji Gelitirme Konularnda Yatrm Eksiklii 1970-1990 ve 1990-2007 yllarn kapsayan iki dnem karlatrldnda tarmsal retimin % 2,2den % 1,3e, verimliliin ise % 2den % 1,1e dt grlmektedir. Yaplan aratrmalarn sonularna gre nmzdeki on yl iinde verimliliin %1in altna dmesi beklenmektedir (Akder, 2008: 32). D Ticaret Politikalar ve Dk Stoklar Deien ticaret ekilleri gda arz ve talebini deitirmektedir. Tahllardaki stok miktarlarnn 1995ten bu yana ylda ortalama % 3,4 orannda azald grlmektedir (FAO 2008). retimin azalmas sonucu Arjantin, Kamboya, in, Msr, Etiyopya, Hindistan, Malezya, Kazakistan, Pakistan, Rusya, Vietnam, Zambia ve Srbistan gibi lkelerin ihracat yasana bavurmalar da gda fiyatlarnda arta yol amtr. klim Deiikliine Bal retim oklar klim deiiklii nedeniyle ortaya kan kuraklk, scak ve seller ok etkiler olarak ortaya kmakta ve gda fiyatlarnda istikrarszla yol amaktadr. Buday, arpa, msr, pirin gibi stratejik nem tayan ta-

512 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu hllarn 2006 ylndaki retimi 2 milyar ton olarak gereklemitir, bu rakam bir nceki yla gre % 2,4 daha azdr. Tahl retimindeki d, tarm alanlarnn azalmas ve iklim koullaryla ilikilendirilmektedir. AB ve ABDde 2004-2006 yllar arasndaki buday ve msr retimi % 12-16 arasnda azalma gstermitir (FAO, 2008). klim deiikliinin etkileri artan gda talebini karlamada olumsuz etkilere sahip olduundan lkelerin gda ithalatna bamllk dzeyleri artmaktadr (Grlk vd., 2008: 68). Yksek Girdi ve Tama Maliyetleri Yakt, gbre ve tama maliyetlerindeki artlar gda fiyatlar zerinde etkili olmaktadr. Gbre fiyatlar 2008in ilk aylarnda 2007 ylna oranla %160 art gsterirken, navlun cretleri 2006-2007 dneminde iki katna kmtr (FAO 2008). Petrol fiyatlarndaki ve gda fiyatlarndaki art arasndaki iliki incelendiinde, 2000 ylndan bugne kadar buday ve petrol fiyatlarnn yaklak katna, msr ve pirin fiyatlarnn da iki katna kt grlmektedir (Ninno vd., 2007). Nfus Art Gelimekte olan lkelerdeki nfus art gda talebini ve dolaysyla gda fiyatlarn artrmaktadr. Trkiyede bu art Adrese Dayal Nfus Kayt Sisteminden elde edilen verilere gre 1968-2007 yllar arasnda ylda % 1.97 orannda seyretmitir (TK, 2008).

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 513

YABANCILARA TOPRAK SATII

Hkmetlerin ve okuluslu irketlerin yabanc lkelerdeki tarm yatrmlarna yaklamlar bu alandaki krlln bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. 2009 ylnda yaplan Global AgInvesting toplantsnda OECD adna yaplan sunumda, iklim deiiklii, gbre kirlilii, ehirleme ve su ktl nedeniyle 2050 ylnda tarm alanlarnn azalacana dikkat ekilirken; nfus artna bal olarak gda ve biyoyakt ihtiyacnn, gda fiyatlarndaki ykselme nedeniyle de aln artaca belirtilmitir. Toplantda en temel ihtiya olan beslenmeden vazgeilemeyecei iin gelecein en krl alan olarak tarm yatrmlarna vurgu yaplmtr. Gda fiyatlarndaki art okuluslu irketlerin bu alanda kr frsat yaratma projelerini ortaya karrken, tarma elverili topraklar kstl lkeler de gda gvenliklerini salamak amacyla toprak almn nemli gndemleri arasna almaktadr. zellikle 2008 ylndaki enflasyon art ile ithalata bamll daha da ne geen Krfez lkeleri gda gvenliklerini garanti altna almak amacyla yabanc lkelerde yapacaklar tarm yatrmlarna hz vermektedir. James Petras tarafndan gelien yeni-smrgeci ekonomik gler olarak adlandrlan bu zengin lkeler ve okuluslu irketler, az gelimi ve gelimekte olan lkelerin tarma elverili topraklarn ou zaman herhangi bir cret demeden, istihdam ve altyap karlnda almaktadr (Petras, 2009). Yaanan srece yeni-smrgecilik adnn verilmesi 15. ve 20. yzyllar arasnda grlen smrgecilikle arasnda kimi benzerlikler ve farkllklar bulunmasndan kaynaklanmaktadr. En belirgin ortak zelliklerinden biri toprak alan tarafn altrd iiler olmaktadr. Gemite smrgelerde kleler, gmen mevsimlik iiler ve mahkmlar altrlmaktayken, gnmzde istihdam karlnda el deitiren topraklarda topraksz kyller gnlk 1-2 Dolar cretle sendikasz olarak altrlmaktadr. O alanda alan yneticiler ise topra satn alan lkenin vatandalar olmaktadr. Bunun sonucunda topraklarn tasarrufu o lkeye gemekte, gda gvenlii, siyasi ve ekonomik g elde etmektedir (Petras, 2009). Yabanc lkelerden toprak satn alan lkeler ve okuluslu irketler, gemiteki smrgecilerin aksine bu lkeleri igal etmemekte, sre topraklarn satan lkelerdeki ynetimler ile ibirlii iinde ilemektedir. Bu ibirlii iinde atlan ilk admlar tarmda uygulanan neo-liberal politikalar ile topraklarn yeniden datm, toprak reformunu destekleyen hareketlerin basklanmas ve ABD, Avrupa lkeleri gibi lkelerden

514 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ithal edilen rnlere uygulanan vergilerin drlmesi sonucunda azgelimi ve gelimekte olan baml lkelerdeki iftilerin iflasa srklenmesidir. Bunun sonucunda zengin lkeler ve okuluslu irketlere satlacak veya kiralanacak tarma elverili toprak miktar artmaktadr. Toprak satnda sre genellikle iki ekilde ilerlemektedir. Toprak satn almak isteyen lke talepte bulunmakta ya da topraklarn satmak isteyen lke topraklarn sunmaktadr. Buna rnek olarak Etiyopya Babakannn Yzlerce hektarlk tarm alan vermeye hevesliyiz ve Tarm ve Kyileri Bakan Mehdi Ekerin stediiniz araziyi sein ve aln ifadeleri verilebilir. Taraflar arasnda yaplan anlamalar karlkl eit ilkelere sahip deildir. retimin yapld lkede yksek oranlarda alk seyrediyor olmas, lke halknn beslenmek iin uluslar aras yardmlara muhta olmas, retilecek gda ve hammaddelerin neredeyse tamamnn topra satn alan lkeye ihra edilmesine engel olmamaktadr. Anlamalarda genellikle yol yapm, ulatrma ve depolama tesisleri gibi alt yap olanaklar ve istihdam vaatlerine karlk sat ilemleri gerekletirilmektedir. Bu alt yap tesisleri ise rnlerin ihracn kolaylatrmak amacyla yaplmaktadr. Baz anlamalarda hangi blgede hangi rnn yetitirilecei bulunurken, evre standartlarndan, yatrm dzenlemelerinden ve istihdamdan bahsedilmemektedir (Knaup ve von Mittelstaedt, 2009). Toprak satlarnn uzun vadede etkilerine bakldnda topraklarn satan lkelerde topraklarn fazla gbre ile kirletildii, ormanszlamann grld, ekolojik eitliliin azalmas ve yerel trlerin kaybolmas risklerinin bulunduu ve suyun fazla kullanmnn da soruna yol at belirtilmektedir. Tarm topraklarnn ok ucuz ya da bedava olmas nedeniyle zengin lkeler ve okuluslu irketler aldklar topraklarda srdrlebilir tarm uygulamalar yerine yllk krlarn maksimize edecek yntemler kullanmaktadr. Topran kirlenmesi sonucunda verim dtnde ise o blgeyi terk ederek yeni tarm alanlar aramaktadr.

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 515

DNYADAK DURUM
FAOnun yaymlad Dorudan Yabanc Yatrmlar balkl raporda yer alan bilgilere gre bu tip yatrmlar son iki ylda dnya apnda art gstermitir. 2007 ylndaki rakamlara bakldnda, dorudan yabanc yatrmlarn 1990 ylndakinin drt kat olan 32 milyar dolara ulat grlmektedir. Tarm alannda ise 2007 ylnda 3 milyar dolar deerinde dorudan yabanc yatrm yaplmtr. Yatrmlarn yapsna bakldnda genellikle tarma elverili alanlarn gda retimi amacyla uzun sreli olarak kiraland grlmektedir (FAO, 2009). Son ylda Sudan, Pakistan, Kamboya, Etiyopya, Madagaskar ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti gibi yoksul lkelerde yaklak 50 milyon acre tarm alan yabanc yatrmclara devredilmitir (Rizvi, 2009). Tarm alanndaki yatrmc lkeler; petrol zengini Arap lkeleri (zellikle Krfez lkeleri: Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri, Yemen ve Umman), gelime hz yksek olan Asya lkeleri (in, Hindistan, Gney Kore, Japonya) ile srail, ABD ve AB lkeleri olarak sralanmaktadr. Tek tek lkeler dnda Dnya Bankas, Wall Street bankalar, yatrm irketleri ve okuluslu irketler de toprak almnda rol almaktadr. Yatrmlar aslen zel sektr tarafndan gerekletirilse de hkmetler ve devlet fonlar da yatrm yapmaktadr. zel sektr kesiminde yatrm yapanlar ise yatrm irketleri veya holdingler olmaktadr. Yabanc lkelerde tarm yatrm yapan uluslararas tekeller arasnda ABDden Goldman Sachs ve Blackstone, Hollandadan Louis Dreyfuss ve Almanyadan Deutsche Bank dikkat ekmektedir. Hedefteki blgeler Afrika, Gneydou Asya ve Gney Amerika olmaktadr. Anlamalar bu blgelerdeki toprak satan lkelerin hkmetleri ile yaplmaktadr. Krfez lkeleri yeterli tarma elverili topraa ya da su kaynana sahip olmadklarndan, ABD ve Avrupa lkeleri snrl tarm alanlarna sahip olduklarndan ve bu arazilerin pahal olmasndan dolay, okuluslu irketlerse bu alan krl grdklerinden toprak almna ynelmektedir. rneklere bakldnda, dnya nfusunun % 20sine sahip olan inin dnyadaki tarma elverili topraklarn %9una sahip olduu grlmektedir. Dnyadaki msr ithalatnda ilk iki srada Japonya ve Gney Kore bulunmaktadr. Gda rnlerinin % 60n ithal eden Krfez lkelerinin tarm iin kullanlacak su kaynaklar 30 yl yetecek miktardadr. Btn bu nedenlerle gnmzde dnya zerinde 22 milyon hektar tarm alan yabanc lkelere kiralanm ya da satlm durumdadr (GRAN Briefing, 2008).

516 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Hkmetler, para fonlar ve onlarn destekledii holdinglerle yaplan anlamalara bakldnda hkmetler arasnda en ok dikkat eken Suudi Arabistan olmaktadr. En nemli toprak alclarndan olan Suudi Arabistan, 2009 ylnn bahar aylarnda ilk pirin mahsuln Etiyopyadan ihra etti. Suudi Arabistan ylda 800 milyon dolar ile pirin, buday, msr ve arpa gibi stratejik tarla mahsulleri yetitiren irketleri desteklemektedir. 1990l yllarda dnyadaki altnc buday ihracats olan Suudi Arabistan gnmzde su kaynaklarn harcamamak iin tarm faaliyetlerini yabanc lkelerde gerekletirmektedir. Uluslararas yardmlara muhta lkeler arasnda yer alan ve 42 milyon vatandandan 5,6 milyonu gda yardm alan Sudan Hkmetinin 1,5 milyon hektarlk tarm alann 99 yllna Krfez lkeleri, Msr ve Gney Koreye, Kamboyann ise 130.000 hektarlk pirin ekili araziyi Kuveyte kiralamas dikkat eken rnekler arasndadr. Msr, Ugandadaki 840.000 hektar zerinde buday ve msr yetitirmeyi planlarken, Demokratik Kongo Cumhuriyeti Gney Afrikaya 10 milyon hektar kiralamay nerdi. Toprak satn alan okuluslu irketlere bakldnda da arpc rnekler ortaya kmaktadr. Gney Kore irketi Daewoo Logistics Madagaskarda tarma elverili topraklarn yarsna denk gelen 1,3 milyon hektarlk araziyi 99 yllna kiralam, bu anlama Madagaskardaki iktidar deiiklii ile iptal edilmitir (Ashton, 2009). Japon irketlerine bakldnda, Gneydou Asya ve Gney Amerikada 12 milyon hektar byklnde tarm arazisine sahip olduklar grlmektedir. Toprak alclarnn hedef lke seimlerindeki eilimlere bakldnda Arap lkelerinin Gney ve Gneydou Asyay tercih ettikleri; in, Japonya ve Gney Korenin Afrika ve Latin Amerikada yatrmlarn younlatrdklar grlmektedir. ABD, Avrupa lkeleri ve bu lkeler arasnda kurulmu olan okuluslu irketler ise Dou Avrupa lkeleri, Latin Amerika ve Afrikaya ynelmektedirler. Aada baz rnekler verilmitir (Petras, 2009): Bahreyn pirin yetitirmek amacyla Pakistan, Filipinler ve Sudanda tarm alanlar satn alm. in; Afrika, Latin Amerika, Gneydou Asya ve Brezilyada soya fasulyesi; Kbada 5000 hektarlk alanda pirin yetitiriyor. Burma ve Kamerunda 10.000 hektar, Laosta 100.000 hektar ve Filipinlerde 1,24 milyon hektar tarma elverili alana sahip. Mozambikte 10 bin inli gmen ii tarm retiminde alyor. Uganda da inin toprak ald lkeler arasnda yer alyor.

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 517 Krfez lkeleri bir milyar dolarlk fonu Kuzey ve Sahra-alt Afrikaya yatrmay hedefliyor. Japonya Brezilyada 100.000 hektarlk arazide soya fasulyesi ve msr yetitiriyor. Kuveyt; Burma, Kamboya, Fas, Yemen, Msr, Laos, Sudan ve Ugandada tarm alanlarna sahip. Katar; Kamboya ve Pakistanda pirin, Sudanda buday, msr ve yal tohum ve Vietnamda hububat, meyve, sebze yetitiricilii ve srclk yapyor. Suudi Arabistan, Endonezyada 500.000 hektar byklnde pirin tarlasna sahip.

TRKYEDEK DURUM
Dorudan Yabanc Yatrmlar Trkiyede Trk Ticaret Kanununa gre kurulan yabanc sermayeli irketler ile yabanc uyruklularn itirak ettikleri irketler Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanununa gre tanmaz edinebilmekte ve hibir kstlama olmakszn Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn yararlandklar her haktan yararlanabilmektedirler. 4875 Sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanununa gre dorudan yatrm yapan irketler btn ortaklar yabanc olsa dahi ayrm yaplmadan aynen bu haktan yararlanacaktr. 2003 ylnda kan bu yasann ardndan 2006 ylna kadar kurulan yabanc sermayeli irket says, nceki yllarda kurulanlarn %130u kadardr. Haziran 2006 itibari ile yabanc sermayeli irket saysna bakldnda 11.013 yabanc sermayeli irket veya ube, 2338 yerli sermayeli irkete itirak eden toplam 13.351 yabanc sermayeli irket faaliyet gstermektedir. Fakat dorudan yabanc yatrmclarn edindikleri tanmaz says hakknda bilgi almak, tapu kaytlarnda yalnzca irket adnn yazl olmas nedeniyle mmkn deildir. nk yabanc yatrmclarn Trk Ticaret Yasasna gre satn aldklar irketler el deitirse de sahip olduklar tanmazlar tapu kaytlarnda belirtilmemektedir. Hazine Mstearl verilerine gre 20032007 yllarn kapsayan be yllk dnemde yabanclarn Trkiyede aldklar gayrimenkullerin toplam 10 milyar dolar deerine ulamtr. 2007 yl sonu itibariyle 71 bin civarnda yabanc kiiye 60.000 adet arsa, arazi ve bamsz blm olmak zere toplam 36 milyon metrekare tanmaz satlmtr (HKMO, 2006).

518 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 15 Nisan 2005 tarihli bir incelemede yabanclara satlan tanmaz says 49 bin 567 olarak aklanmtr. Sat miktar 7 Temmuz 2006 tarihli bir raporda ise 56 bin 953 olarak yer ald. nceki raporda 52 bin 818 kii olan tanmaz edinen yabanc says, ikincisinde 61 bin 803 olarak belirlenmitir (Dura, 2007).

Trkiyede Yabanclara Toprak Sat

Krizle birlikte finansal yatrmlar riskli bulan ve portfylerini eitlendirmek isteyen Krfez lkeleri; ayn zamanda kendi snrlar ierisinde tarmsal retim asndan elverili topraklara sahip olmadklarndan bu eksiklii baka lkelerden tarm arazisi kapatarak gidermeyi hedeflemektedirler. Suudi Arabistann 1 trilyon, Birleik Arap Emirliklerinin 875 milyar, Kuveytin ise 700 milyar dolar tutarnda yatrm fonuna sahip olduu belirtilmektedir ve bu lkelerin toprak satn almak istedikleri lkelerin banda, lojistik kolaylklarn da etkisiyle Trkiye bulunmaktadr. Bu konuda yaplacak almalarn en byk kst yeterli veriye ulalamamas olmaktadr. Hkmetler arsnda imzalanan protokollerin verilerine ksmen ulalabilmekte, yaplan anlamalar byk lde kamuoyuyla paylalmamaktadr. Trk Ticaret Yasas nedeniyle zel mlkiyet altnda olan arazilerin durumlar bilinmemektedir. Haziran 2009da Trkiye, Krfez lkelerinden yatrmclara enerjiden, emlak ve tarm alanna kadar tm alanlarda yatrm yapmalar iin Tarm Bakan Mehdi Ekerin Tm topraklarmzn haritalarn hazrladk. Aln ve istediinizi yetitirin szleriyle arda bulunmutur. Bu arnn ardndan 26 Austos 2008 tarihinde Suudi Arabistan Tarm Bakan Fahad A. Balghunaim ve aralarnda NADEC, Bugshan&Alamoudi Group, Hail Agricult Development Company, Tabuk Agricult. Co., Safola Group, Almuhaidb Group, Alqasseem Agricult. Co., Al Jouf Agricultural Dev. Co. yneticilerinin de bulunduu 11 i adam ile birlikte, tarm sektrndeki ibirlii ve yatrm alanlarnda grmelerde bulunmak zere Trkiye'ye gelerek, Tarm letmeleri Genel Mdrl'nde (TGEM), Trkiye'de tarm alannda ve GAP Blgesi'nde yatrm olanaklar hakknda bilgi almtr. Ekim ay sonunda ise Krfez lkelerinden yatrm bankasndan oluturulan Krfez yatrm fonu Vision3 yatrm grubu ile Babakanlk Yatrm Destek ve Tantm Ajans arasnda, GAP blgesinde 6 milyar dolarlk arazi alm ve yatrm iin mutabakat imzalanmtr. Getiimiz sene iinde Krfez merkezli yatrm irketi Trkiye, Filipinler, Hindistan, Sudan ve Malide 1 milyar dolarlk yatrm projesi balatmlard. Katardaki Krfez Finans Kuruluu, Bahreyndeki Ithmaar Grubu ve Katardaki BAE merkezli Abu Dhabi yatrm danma

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 519 irketi Trkiyede tbbi biyoloji, tarm, hayvanclk, biyoyakt ve tarm teknolojileri olmak zere be temel alanda yatrm yapmak zere anlamlard. Trkiyeye be ylda 20 milyar dolarlk yatrm yapacan aklayan Suudi Arabistann Planet Food World irketi niversitelerle anlaarak irket 20 bin adet iftlik kuracan belirtmiti. Yaplan aklamalarda tarm, balklk, tavukuluk ve hayvanclk olmak zere drt ayr konuda ihtisaslam tesisler kurulaca belirtilmektedir. Araziler satn alnmamakta fakat yetitirilen rnlerin yurtdna ihra edilmesi planlanmaktadr. Tekirda niversitesi bu amala be iftlik iin yer tahsis etmitir. GRAINin 2008 yl iin hazrlad gda gvenlii ve mali gvenlik iin toprak alan lkelerle ilgili aklad rapora bakldnda Trkiye ile ilgili veriler de dikkat ekmektedir. Raporda yer alan bilgilere gre Kamboya, Endonezya, Pakistan ve Sudan gibi lkelerde pirin, buday ve msr retimi yapan Katar hkmetinin kendi gda ihtiyacna karlamak iin ilgilendii lkelerden biri de Trkiye olmaktadr. Raporda Suudi Arabistandan zel irketlerin buday, msr, pirin, soya fasulyesi, arpa ve yem retimi iin Msr, Filipinler, Senegal, Trkiye, Uganda ve Ukraynada toprak almay hedefledikleri bildirilmektedir (GRAIN Briefing Annex, 2008). Trkiyede tarma yatrm yapan lkeler arasnda Krfez lkeleri dnda srail de yer almaktadr. srail Hkmetinin kuruluu olan Geological Survey Of Israel (GSI) Trkiyede ilk etapta 500 adet damzlk st inei retimi iin zmirde iftlik kurmutur ve Tarm Bakanlndan yaplan aklamalara gre Trkiye genelinde de hem damzlk hayvan retimi hem de yem retimi iin arazi alacaktr. Tam ve Kyileri Bankl uzmanlarnn yapt bir dier aklamada srail firmasnn yem retimi iin Konya ve Eskiehirde arazi bulduu ynndedir. Trkiyedeki toprak satlarna dair bakanlk aklamalar ve uluslar aras kurulularn raporlar dnda dnya basnnda yer alan haberlerde kstl da olsa kaynak olarak fayda salamaktadr. Aada bu balkta son bir ylda kan haberlerde rnekler verilmitir (http://farmlandgrab.org/cat/turkey): 13 Kasm 2009 Trade Arabia News Service: Al Salam Bankas Bahreynde 100 milyon dolar bteli bir tarmsal yatrm irketi kurmay planlyor. irket Dou Asya ve Trkiyede faaliyet gsterecek.

520 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 9 Eyll 2009 Reuters: Suudi AgroInvest irketi gda gvenliini salamak iin yabanc lkelerde 533 milyon dolar tarm yatrm yapacak. Kralln belirledii lkelerin arasnda Trkiyede yer alyor. 10 Temmuz 2009 Reuters: Suudi irket Planet Food World nmzdeki be sene iinde Trkiyede tarma 3 milyar dolar yatrm yapacak ve gda rnlerini Krfez blgesine ihra edecek. Mete Mutluolunun sylediine gre PFWC 20.000 iftlik kuracak, her bir iftlik 10.000 metrekare olacak. Sebze meyve yetitirmenin yan sra tavukuluk, balklk, koyun ve sr yetitiricilii de yaplacak. Toplamda 200 kilometrekare toprak kullanyor olacak. 10 Haziran 2009 CNBC-E: Suudi tarm irketi Planet Food World, Trkiyede 20 milyar dolar yatrmla 5 ylda 20 bin modler organik iftlik kuracak. irket 200 bin tarm iisi yetitirecek. stanbulda yaplan Trk-Suud Konseyi 9. ortak toplantsndan Trkiyeye yeni bir yatrm mjdesi kt. 24 Mays 2009 Financial Times: Suudi Arabistan tarm irketi Hail Agricultural Development Trkiye ve Kazakistanda 100.000 hektarlk alanda tarm yatrm yapmay planlyor. Bu miktar irketin kendi lkesinde tarm yapt topran kat. 16 Nisan 2009 Vision3 Basn Duyurusu: AgriCap irketinin tantm irketi Vision3 ve TGEM arasnda protokol imzaland. Anlamaya gre TGEM ve Vision3 yeni tarm yatrm alanlar yaratmak iin birlikte alacaklar. Babakanlk Yatrm Destek ve Tantm Ajans Bakan Alpaslan Korkmaz, Bu anlamay yapm olmaktan ok mutluyuz, bunun Trkiyeye ve yatrmclara byk kr salayacan dnyoruz. Trkiye bereketli topraklar ve ald yalar sayesinde her tr mahsln yetiebildii bir lkedir. Topraklarnn %35i tarma elverili olan Trkiye birka kendine yeten lkeden biridir eklinde konutu. 16 Nisan 2009 Gulf Daily News: Bahreyn ve Trkiye arasnda 6 milyar dolarn hedeflendii bir tarm projesi iin anlama imzaland. 26 Ocak 2009 Reuters: Babakanlk Yatrm Destek ve Tantm Ajans Bakan, Krfez lkelerinin fonlarndan 9 milyar dolara varan fonlar zellikle gda ve tarm alanna ekebiliriz. Gney Dou Anadolu blgesi iin byk bir proje zerinde alyoruz dedi. 26 Ocak 2009 Suudi Arabistan Dileri Bakanl: Suudi Arabistan Dileri Bakanlna bal yneticiler ve teknisyenlerden oluan bir ekip tarmsal potansiyeli yksek lkelere ziyarette bulundu. Ekip, Trkiye, Ukrayna, Msr, Sudan, Kazakistan, Filipinler, Vietnam ve Etiyopyay ziyaret etti.

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 521

ALIK VE GIDA GVENL

Kresel alk indeksi IFPRI tarafndan gelitirilen ve dnyadaki aln durumunu aklayan bir parametredir. 1990 ylnda aklanan kresel alk indeksi verileri ile 2009 ylndaki veriler karlatrldnda Gneydou Asya, Yakndou, Kuzey Afrika, Latin Amerika ve Karayiplerde aln azald, Gney Asya ve Sahra-alt Afrikada ise yksek deerlerini koruduu grlmektedir. 2009 yl itibariyle dnya zerinde 1,02 milyar insan yetersiz beslenmektedir (FAO, 2008). FAOnun 2009 ylnda yaymlad Landgrab Africa raporunda, Afrika ktasndan seilen yedi lkedeki durum incelenmitir. Geni lekli topraklarn el deitirdii ve Afrika ktasnn farkl corafi blgelerinden seilen lkeler Etiyopya, Gana, Mali, Madagaskar, Mozambik, Sudan ve Tanzanyadr. Bu lkelerden Gana, Mali ve Sudanda ciddi boyutlarda alk grlrken, alk indeksi Madagaskar ve Mozambikte endie verici, Etiyopyada ise ok endie verici dzeylerdedir (IFPRI 2009). Aln yksek boyutlarda seyrettii lkelerde byk miktarlarda topran el deitirmesi, o lkelerin gda gvenliini ortadan kaldrmaktadr. Tarma elverili topraklarn deerlendirilmedii ve alk eken lkelerde tasarruf devri bu lkelerin gelecekte de beslenme sorunlarnn zlmesinin nnde ciddi bir engel olmaktadr. Aratrmaya konu olan lkelere bakldnda 2004 ylndan beri toplam 2.492.684 hektar topran el deitirdii grlmektedir. Topraa yaplan yatrmlarn son be senede artt yaplan projelerden ve toprak hareketliliinden anlalmaktadr. Sat srasnda byk ksmnn bo olduu ileri srlen tarma elverili topraklarn ou yerel halk tarafndan kullanlmaktadr. Tek seferde alnan topraklarn boyutunun byd gzlemlenmektedir. Madagaskarda 452.500 hektar byklnde arazi biyoyakt projesinde kullanlmak zere, Etiyopyada 150.000 hektarlk alan hayvanclk ve Malide 100.000 hektarlk alan sulama amal satlmtr (Cotula vd., 2009). Tablo 1de toprak hareketliliinin en youn olduu lkelerdeki tarm alanlar, alk ve salk durumlaryla ilgili parametreler yer almaktadr. Bu lkelerin tarma elverili topraklarnn, dnyada aln en dk dzeylerde yaand lkelerin sahip olduklar tarma elverili topraklarndan daha fazla olduu dikkat ekmektedir.

522 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 1: Toprak Hareketlilii Yksek Olan lkelerdeki Beslenme ve Salk Verileri
Ortalama eksik beslenme miktar (kcal, 20032005) Beklenen yaam sresi (yl, 2006) 52 60 54 59 42 58 52 5 ya alt ocuk lm oran (bin doumda, 2006) 123 120 217 115 138 89 118 Kii bana tarm alan (dekar, 2002) Nfus ierisinde eksik beslenme oran (%, 20032005) Kresel alk indeksi (2009) 30,8 11,5 25,3 19,5 25,3 19,6 21

Etiyopya Gana Madagaskar Mali Mozambik Sudan Tanzanya

lke

1,48 2,06 1,79 4,10 2,28 4,95 1,14

46 9 37 11 38 21 35

320 200 290 210 320 240 280

SONU
Yukardaki tabloda alk sorunu ok ak grlen Madagaskarn tarm arazilerinin yarsn 99 yllna kiralayan Daewoo Logisticsin bir yneticisi olan Hong Jon-Wan Madagaskar ile olan ilgilerini Bu lkede msr ekip gda gvenliimizi salamak istiyoruz. Gda artk dnyada bir silah olabilir diye zetliyor. Gda talebi dnyada arttka bu silah daha da gleniyor. Sre alk sorunu yaayan lkeleri dorudan etkilerken dnyann ok nemli bir kesiminide tehdit ediyor. Toprak satn alan lke yada irket satn ald lkenin ihtiyalarna ynelik tarm yapmyor. O lkenin doal koullarna uygun tarm yapmyor. Uzun vadeli planllarla deil youn gbreleme ile topraa zarar veriri bir tarm uyguluyor. Sonu olarak bu silah dnyay tehdit ediyor. lkemiz ise henz namlunun ucunda deil. Gda silah henz lkemizi tehdit etmese de tehlikeyi bugnden iaret etmekte fayda gryoruz. Hkmetin politikalar ve 2008de balayan krizin lkeye scak para girii konusunda alternatif araylarn zorlamas, btn bunlarla birlikte petroln uzunca br sre ok yksek fiyatlarda seyretmesi sebebiyle ok nemli bir zenginlik biriktirmi krfez lkelerinin tarm arazileri alma eilimi lkemizde de gda gvenliinin ksa zamanda farkl parametrelerle konuulur hale getirebilir.

Tarm Topraklarnn Yabanclara Sat ve Gda Gvenlii 523

KAYNAKA
Ashton Glenn (2009) Madagascar: The New Land Grab, http:// allafrica.com/stories/200901210007.html, 20.11.2009 Cotula, Lorenzo, S. Vermeulen, R. Leonard, J. Keeley (2009) Land Grab or Development Opportunity? Agricultural Investment and International Land Deals in Africa, IIED, FAO, London, Rome Dura, Cihan (2007) Trkiye'de Yabanclara Toprak Sat zerine Gzlemler ve Hipotezler,http://www.cihandura.com/index.php?option=com_cont ent&task=view&id=47&Itemid=63, 19.11.2009 FAO (2008) The State of Food Insecurity in the World 2008, FAO, Roma FAO (2009) Foreign Direct Investment win-win or land grab?, FAO, Roma GRAN Briefing (2008) The 2008 Land Grab for Food and Financial Security GRAN Briefing Annex (2008) The 2008 Land Grabbers for Food and Financial Security Grlk, Serkan ve Turan zlem (2008) Dnya Gda Krizi: Nedenleri ve Etkileri, U.. Ziraat Fakltesi Dergisi, Cilt 22, 1 (63-74) Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas (2006) Yabanclara Toprak Sat: Neo-liberalizmin Kskacnda Trkiye Topraklar, Ankara (http://farmlandgrab.org/cat/turkey, 17.11.2009) Knaup, Horand ve Juliane von Mittelstaedt (2009) The New Colonialism: foreign inverstors snap up African farmland, Der Spiegel, 30.07.2009, http://www.farmlandgarb.org/6590, 16.09.2009 Kugelman, Michael, S. L. Levenstein, R. M. Hathaway (2009) Land-grab: The Race for the Worlds Farmland, http://www.farmlandgrab.org/3007, 20.10.2009 Mutluer, Mustafa ve Sda lkay (2005) Yabanclarn Trkiyede Mlk Edinimi: Corafi Bir Yaklam, Ege Corafya Dergisi, 14 (45-55) Ninno Carlo del, P. A. Dorosh, K. Subbarao (2007) Food aid, domestic policy and food security: Contrasting experiences from South Asia and sub-Saharan Africa food policy, 32, 4, 413-435dan aktaran Serkan Grlk, Dnya Gda Krizi: Nedenleri ve Etkileri, U.. Ziraat Fakltesi Dergisi, Cilt 22, 1 (63-74)

524 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Petras, James (2009) The Great Land Giveaway: Neo-Colonialism by Invitation Colonial style empire-building is making a huge comeback, Global Research Articles, http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=11231, 15.11.2009 Rizvi, Haider (2009) Rich countries feding on poor countries farmland, http://www.farmlandgrab.org/8692, 1.11.2009 TK (2008) Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Nfus Saym 2008, Trkiye statistik Kurumu, Ankara Von Grebmer, Klaus, B. Nestorova, A. Quisumbing, R. Fertziger, H. Fritschel, R. Pandya-Lorch, Y. Yohannes (2009) IFPRI 2009 Global Hunger Index, The Challenge of Hunger: Focus on Financial Crisis and Gender Inequality, IFPRI, Bonn, Dublin, Washington Welz, Adam (2009) Ethanols African Land Grab, http://www.motherjones.com/environment/2009/03/ethanolsafrican-landgrab, 31.10.2009 World Bank (2008) World Bank Group World Development Report 2008: Agriculture for Development, Washington

TOPRAK SATII ve MAYINLI ARAZLER

Suay KARAMAN

lkemizde 1980li yllarda balayan, emperyalizmin yeni ad olan kreselleme ya da yeni dnya dzeni denen dnemde, yabanclara tanmaz satnn nnn almas ile ilgili dzenlemeler yaplmtr. 1934 ylndan 1984 ylna kadar yrrlkte kalan yasal dzenlemeler, 1984 ylndan sonra neo-liberal politikalar sonucunda srarla deitirilmeye allmtr. Bunun sonucunda d borca karlk, geleceini ipotek altna alan lkemizin topraklar da dier kt doal kaynaklar gibi ticari bir mal haline getirilmi ve hazineye kaynak yaratma abasyla ok uluslu irketlerin kullanmna almtr. Yabanclara toprak sat ile ilgili dzenlemeler, Dnya Bankas Bor Antlamalar, IMF Niyet Mektuplar ve Avrupa Birlii Katlm Ortakl Belgelerinde bor karl gsterilen n koullar olarak nmze sunulmaktadr. Neo-liberal politikalarn hayata geirilmesindeki srece bir btn olarak bakmak gerekir. lkemizde yaanan, stratejik neme sahip Petkim, Tpra, Seydiehir Alminyum, Ereli ve skenderun Demirelik Fabrikalar, Seka, Tekel, Et Balk Kurumu, St Endstrisi Kurumu, Smerbank, Etibank, Telekom gibi ok byk kurulularn, madenlerin, limanlarn, elektrik ve suyun zelletirilmesi ile birlikte enerjiden haberlemeye, tarmdan sanayiye kadar tm bu alanlardan devletin ekilmesi, mlkiyet kavramn ve zelinde de topran satn ne karmaktadr. Yabanclara tanmaz satn dzenleyen yasalar, Anayasa Mahkemesi tarafndan drt kez iptal edilmitir. Ancak srarla karlan bu yasalar sonucunda, topran yabanclara satlmasnn, siyasi ve kltrel bamszlktan da vazgemek anlamna geldii bilinerek, gzden karlmaktadr. Yabanclara toprak sat, Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu, Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi ile Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi (kiz Szlemeler), Tahkim Yasas, Endstri Blgeleri Kanunu, Turizmi Tevik Kanunu, zelletirme Kanunu, Petrol Kanunu,

retim Grevlisi, Gazi niversitesi Tapu Kadastro Meslek Yksekokulu, Ankara. Eileti: suaykaraman@gmail.com

526 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Maden Kanunu, Orman, Hazine ve 2B arazilerindeki dzenlemeler ve 4 Haziran 2009 tarihinde TBMMde kabul edilen Trkiye Cumhuriyeti Devleti le Suriye Arap Cumhuriyeti Devleti Arasndaki Kara Snr Boyunca Yaplacak Mayn Temizleme Faaliyetleri le hale lemleri Hakknda Kanun ile birlikte deerlendirilmelidir. 4 Haziran 2009 tarihinde kabul edilen 5903 sayl yasayla, Trkiye ile Suriye arasndaki 510 kilometrelik snr koridorundaki, Hatay, Kilis, Gaziantep, anlurfa, Mardin ile rnak illerinde yer alan 216 bin dekar alanda bulunan anti personel ve anti tank maynlar ile patlamam mhimmatn temizlenmesi, imha edilmesi ve bu suretle elde edilecek arazilerin tarmsal amal kullanlmas ilemlerine ilikin esas ve usuller dzenlenmektedir. karlan bu yasayla maynlardan temizlenen arazi, 44 yllna, bu ii yapacak yabanc irketlerin kullanmna devredilmek istenmektedir. Ancak karlan bu yasann yrrll Anayasa Mahkemesi tarafndan durdurulmutur. Yasa esastan grlmeye devam edecektir.

YABANCILARA TOPRAK SATII

18 Mart 1924 tarihinde karlan 442 sayl Ky Kanununun 87. maddesi yledir: Trkiye Cumhuriyeti tabiiyetinde bulunmayan gerek ahslar, gerek ahs hkmnde olan cemiyet ve irketlerin kylerde arazi ve emlak almalar yasaktr. 87. maddeyle, yabanc ahs ve hkmi ahslarn (irketler, dernekler, vakflar) kylerde tanmaz alm tamamen yasaklanmtr. 22 Kasm 1934 tarihinde karlan 2644 sayl Tapu Kanununun 35. maddesinde u hkm yer almaktadr: Tahdidi (snrl) mutazammn (kapsayan) kanuni hkmler yerinde kalmak ve karlkl olmak artyla yabanc hakiki ahslar Trkiyede gayrimenkul mallara temellk (mal edinme) ve tevars (miras yoluyla edinme) edebilir. 35. maddede, yabanclarn tanmaz almn snrlayan yasa hkmleri sakl kalmak kaydyla, snrl olarak sadece yabanc ahslarn tanmaz almna msaade edilmi, yabanc irket, dernek, vakf ve benzeri tzel kiilikler bunun dnda tutulmutur. Yabanclarn Trkiyede tanmaz edinmesinin nn snrl olarak aan ilk yasa 21 Haziran 1984 tarihinde karlan 3029 sayl yasadr. 3029 sayl yasa Mtekabiliyet (karlkl ilem) art aranmakszn yabanc ahs, cemiyet ve irketlere mlk sat esasn getirmitir. Ya-

Toprak Sat ve Maynl Araziler 527 sada ehir-ky ayrm yaplmamtr. Yabanc hakiki ve hkmi ahslarn hangi blge ve illerde arazi ve emlak alaca, hangi lkelere bu hakkn tannaca Bakanlar Kurulunun iznine braklmtr. Anayasa Mahkemesi 13 Haziran 1985 tarihinde, anayasaya aykr olduu gerekesiyle, 3029 sayl yasann iptaline karar vermitir. Anayasa Mahkemesinin verdii iptal kararnda vurgu yapt nemli hususlar unlard: lkede yabancnn arazi ve emlak edinmesi salt bir mlkiyet sorunu gibi deerlendirilemez. Toprak, devletin vazgeilmesi olanaksz temel unsuru, egemenlik ve bamszln simgesidir. Yabancya satlm topraklarn yasal yollardan yerine gre geri alnabilmesi olanann varlna gvenilemez. Yabancnn her an kendi devletinin himayesinde olduu dikkate alndnda byle bir yola bavurmann devletleraras etin sorunlar davet etmesi kanlmazdr. Yabanc gerek kiilerin mlk edinmelerine olanak salayan 16 Haziran 1868 tarihli yasann karlmasnda, Osmanl Devletinin o tarihlerde iinde bulunduu skntlar ve kapitlasyonlarla yabanclarn himayesini stlenmi baz batl devletlerin etkisi yadsnamaz.

3029 sayl yasann Anayasa Mahkemesi tarafndan iptali zerine 22 Nisan 1986 tarihinde 3278 sayl yasa kabul edilerek yrrle konmutur. 3278 sayl yasayla, yabanclara tanmaz satna izin vermeyen 18 Mart 1924 tarihli 442 sayl Ky Kanununun 87. maddesine u hkm eklenmitir: Ancak milli menfaatlere ve/veya milli ekonomiye faydal grld hallerde, Bakanlar Kurulu; hangi lkelerin ve/veya hangi lkeler uyruundaki gerek kiilerin bu maddedeki kstlamalardan istisna edileceine karar verebilir. Bu hususlarla ilgili usul ve esaslar Bakanlar Kurulunca tespit edilir. Bu fkra hkm, tarm arazileri ile tarma veya hayvancla ynelik retim maksadyla iktisap edilmek istenen araziler hakknda uygulanmaz. 3278 sayl yasada mtekabiliyet (karlkl ilem) art aranmakszn yabanclara mlk sat esas getirilmitir. Bu yasayla mlk edinme hakk yabanc lkelere ve yabanc lkeler uyruundaki gerek kiilere tannm, yabanc tzel kiiler (irket, dernek vs) kapsam d braklmtr. Tarm arazileri ile tarma ve hayvancla ynelik retim maksadyla alnmak istenen arazilerin sat yasaklanmtr. Mlk edinme

528 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu hakk tannacak lkelerin ve uyrukluluklarnn saptanmas yetkisi Bakanlar Kuruluna braklmtr. 3278 sayl yasayla yabanclara tanmaz sat istisnai niteliktedir. Bakanlar Kurulunun iznine tabidir. Yasa lke topraklarnn nemli blmnn yabanclarn eline gemesine olanak salayacak nitelikte deildir. Anayasa Mahkemesi 9 Ekim 1986 tarihinde, 3278 sayl yasann Anayasaya aykr olduunu kabul ederek iptaline karar vermitir. Verilen iptal kararnda, bir nceki kararndaki deerlendirmeler tekrarlanm ve Anayasann Millet iradesinin mutlak stnl, egemenliin kaytsz artsz Trk Milletine ait olduu ve bunu millet adna kullanmaya yetkili klnan hibir kii ve kuruluun, Anayasada gsterilen hrriyeti demokrasi ve bunun icaplaryla belirlenmi hukuk dzeni dna kamayaca ilkesiyle tm kurulu ve kiilerin bu hukuk dzeni dna kmas engellenmitir vurgulamasn yapmtr. Gerek 3029 sayl ve gerekse 3278 sayl yasayla yabanclarn Trkiyede tanmaz edinmesi istisnai niteliktedir. Bu yasalarla Bakanlar Kurulunu etkileyebilecek gtekiler tanmaz edinebilir. Nitekim bu yasalarn yrrlk dnemlerinde bir ksm Arap zenginleri, stanbul Boazna bakan yerlerde kymetli tanmazlar edinebilmitir. Yabanclara tanmaz satlar, 2003 ylnda yeniden gndeme gelmi, Ky Kanunu ve Tapu Kanununda tekrar deiiklie gidilmitir. Bu deiiklikleri gerekesi bu kez 23 Haziran 2003 tarih ve 2003/5930 sayl Bakanlar Kurulu Kararnda ak bir ekilde grlmektedir. AB Mktesebatnn stlenilmesine Dair Ulusal Programda, Sermayenin Serbest Dolam balkl 4. maddesinde Trkiyedeki btn sektrlerde AB meneli yatrmlarn nndeki btn kstlamalarn kaldrlmas, AB vatandalar ve tzel kiilerin tanmaz alm nndeki btn kstlamalarn kaldrlmas... hkmlerine bu kararda yer verilmitir. 2003 ylndan itibaren Ky Kanunu, Tapu Kanunu, Dorudan Yabanc Yatrmlar Kanunu, Turizmi Tevik Kanunu ve Endstri Blgeleri Kanunu, Orman, Hazine ve 2B arazilerindeki dzenlemeler gibi birok yasada yabanclarn tanmaz alm nndeki kstlamalar teker teker kaldrlmtr. 19 Temmuz 2003 tarihli ve 25173 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren, 3 Temmuz 2003 tarih ve 4916 sayl yasann baz maddeleri, ana muhalefet partisinin Anayasa Mahkemesine bavurmas sonucunda, 14 Mart 2005 tarihinde iptal edilmi ve 26 Nisan 2005 tari-

Toprak Sat ve Maynl Araziler 529 hinde Resmi Gazetede yaynlanmtr. Hkmete yeni bir dzenleme iin ay sre verilmitir ancak bu sre kullanlmamtr. Anayasa Mahkemesinin bu iptal kararndaki deerlendirmeleri yledir: Dava konusu maddedeki yabanclar lehine tanmaz zerinde snrl ayni hak tesis edilmesinde de kukusuz ayn Anayasal sakncalar sz konusudur. nk burada da tesis edilecek snrl ayni hak sresinin ok uzun olmas halinde mlkiyet hakknn kullanlmasndan doan sonulara benzer bir duruma yol aaca grlmektedir. Hukuk devleti, eylem ve ilemleri hukuka uygun, insan haklarna dayanan, bu hak ve zgrlkleri koruyup glendiren, her alanda adaletli bir hukuk dzeni kurup, bunu gelitirerek srdren, Anayasaya aykr durum ve tutumlardan kanan, hukuku tm devlet organlarna egemen klan, Anayasa ve hukukun stn kurallarna bal, ilem ve eylemleri yarg denetimine ak, yasalarn stnde Anayasann ve yasa koyucunun da bozamayaca temel hukuk ilkelerinin bilincinde olan devlettir.

Anayasa Mahkemesinin Tapu Kanununun yabanclara mlk satnn nndeki engelleri kaldran hkmn iptal etmesinin ardndan hazrlanan yeni kanun, 29 Aralk 2005 tarihinde Tapu Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair 5444 sayl Kanun eklinde yasalamtr. 5444 sayl kanun, Anayasa Mahkemesinin daha nceki iptal karar dikkate alnmadan srarla ve inatla 4916 sayl yasann hkmlerinden daha fazla sakncalar tayarak kartlmtr. Anayasa Mahkemesinin iptal kararnda vurgulad eksiklikler ve sakncalar hi dikkate alnmadan, daha da yumuatlarak satlarn n iyice alm oldu. kartlan yasada Anayasa Mahkemesinin iptal kararna kar dikkate alnmayan hususlar unlardr: Yetki devri konusu, Karlkllk ilkesi ve Ayni hak tesisi konusu. Anayasa Mahkemesi bozma kararnda, 30 hektardan fazla arazi satlarnda Bakanlar Kurulunun yetkili olamayacan ve miktar arttrmas yapamayacan belirtmitir. Bunun kuvvetler ayrmna aykr olduunu, yrtmenin kendisini yasama ve yarg yerine koyarak yetki devri ve tecavz olacan gerekeli kararnda aklamtr. Satlacak arazi miktarnn snrlar da yasa ile belirlenmeli demektedir. Ayrca bunun TBMMnin ii olduunu, yrtmenin byle bir yetkisinin bulunamayacan ok somut olarak ortaya koymutur.

530 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Karlkllk ilkesi diye bir durum hibir ekilde bulunmamaktadr. ABD ve AB lkeleri, tarm arazisi satmamaktadr. ngiltere topraklar kraliyete aittir. Sadece 49 ya da 99 yllk kullanma hakk verilmektedir. ngilterede Trk vatandalarna 49 yllna kullanma hakk veriliyorsa, ben de bunu karlkllk ilkesi olarak kabul ederim diyen bir maliye bakan, ya bilerek yanl bir aklama yapmtr, ya da gereklerden haberi yoktur. Yunanistan, snr blgelerinde, gvenlik blgelerinde Helen rkndan olmayan vatandalarna dahi toprak satmamaktadr. Btn dnyada, bizim lkemizin satt gibi bir toprak sat yoktur. zerinde Trk bayra olan ve mutlak mlkiyet ieren tapu verilmez. Yabanc lkeler vatandalarna genel olarak kullanma hakk vermektedir. Yabanclarn lkemizde tanmaz satn almas daha nce de vard. Ancak, bu AB sreciyle saldrya dnmtr. Bizim vatandalarmz, ABD ve AB lkelerine vizesiz giremezler. Oturma izni olmadan kalamazlar; ii olmadan konut ve iyeri alamazlar. Sadece o lkelerde yerlemi olanlar, kullanma hakk almaktadr. Tarm arazisi hibir ekilde alamazlar. Onlar lkemize tatil iin geldiklerinde bile tanmaz almaktadrlar, biz satmak iin ne gerekiyorsa yapmaktayz ve her trl dn vermekteyiz. Ayni hak tesisi, yabanc irketler lkemizde ayni hak tesis ettikleri takdirde karlkllk koulu aranmamaktadr. Bu da Anayasa Mahkemesinin bozma karar vermesine neden olan hkmdr. Tamamen tek yanl ve sakncal bir maddedir. Bu yasa ile, yabanc irketler snrlama olmadan arazi alabileceklerdir. Bir an nce lke topraklarnn satn borlar demek amacyla satmaya kalkmak kabul edilir bir durum deildir. Bunun sorumluluu son derece byk olacaktr. Anayasa Mahkemesi drt kez iptal karar vermi ve lke topraklarnn satlmas, devlet olma zelliinin yitirilmesidir demitir. Hele irketlere satn ise, devletler aras bir soruna sebep olabilecei nedeniyle ok daha tehlikeli olduu ve yaplmamas gerektii karara balanmtr. Btn bunlara karn srarla satmaya kalkmak, inat etmek halkmzn fke iersinde gerilmesine neden olmaktadr. Anayasa Mahkemesi, 29 Aralk 2005 tarihli 5444 sayl yasa ile Tapu Kanununun deitirilen 35. maddesinin; ... Yabanc gerek kiilerin edinebilecekleri tanmaz yzlm miktarn iki buuk hektardan otuz hektara kadar artrmaya Bakanlar Kurulu yetkilidir ve ... yabanc

Toprak Sat ve Maynl Araziler 531 uyruklu gerek kiilerin il baznda edinebilecekleri tanmazlarn, illere ve il yzlmne gre binde bei gememek zere orann belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir hkmlerinin iptaline karar vermi, iptal karar 16 Ocak 2008 tarihinde 26758 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Hkmete yeni bir dzenleme iin ay sre verilmitir ancak bu sre kullanlmamtr. Trkiye Byk Millet Meclisinde 4 Haziran 2009 tarihinde kabul edilen 5903 sayl Trkiye Cumhuriyeti Devleti le Suriye Arap Cumhuriyeti Devleti Arasndaki Kara Snr Boyunca Yaplacak Mayn Temizleme Faaliyetleri le hale lemleri Hakknda Kanununun da yrrll, 23 Temmuz 2009 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafndan durdurulmutur. Bu kanunla, Trkiye ile Suriye arasndaki 510 kilometrelik snr koridorundaki, Hatay, Kilis, Gaziantep, anlurfa, Mardin ile rnak illerinde yer alan 216 bin dekar alanda bulunan anti personel ve anti tank maynlar ile patlamam mhimmatn temizlenmesi, imha edilmesi ve bu suretle elde edilecek arazilerin tarmsal amal kullanlmas ilemlerine ilikin esas ve usuller dzenlenmektedir. Bunun yannda maynlardan temizlenen arazi, 44 yllna, bu ii yapacak yabanc irketlerin kullanmna devredilmektedir. Gney snrmzdaki maynlar, yre iftisinden yaplan kamulatrmalar ve hazine arazilerinin kullanmyla 1954 ylndan balayarak Demokrat Parti iktidar srasnda NATOya bal kurulu olan NAMSA tarafndan denmitir. 2. Dnya Savanda ve Kore Savanda ABDnin elinde kalan maynlara bir yer bulmak gerekiyordu ve lkemizi kk Amerika yapma hevesindeki Demokrat Parti bunun aresini snr blgelerimize mayn denmesi suretiyle buldu. Bu blgeye, 1954 ylnda kaakl nlemek, snr gvenliini salamak, i piyasay gelitirmek ve kalknmay hzlandrmak amacyla mayn denmiti. Bu maynl alanlarn yarm yzyl sonra yeniden retime dnyor olmas sevindiricidir. Ancak, bu topraklarn kimin elinde olaca ve nasl kullanlaca lke gvenlii asndan ok byk nem tamaktadr. Trkiyede bizim dediimiz 921 bin mayn bulunmaktadr. Ancak TBMMden karlan 5903 sayl yasa ile sadece Suriye snrndaki 615 bin mayn temizlenecektir. Geri kalan maynlarn temizlenmesiyle ilgili olarak herhangi bir yaptrm yoktur.

532 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Sz edilen maynl alanlarn, tarmsal adan ok verimli olduu bilinmektedir. Ayrca bu blge, Orta Dounun en zengin su kaynaklarna sahiptir ve nemli petrol yataklar bulunmaktadr. Bu nedenlerden tr maynl arazilerin bulunduu blge, emperyalist glerin itahn kabartmaktadr.

SONU
2000 ylndan itibaren istatistiklere bakld zaman yabanclarn tanmaz almlar her yl srekli olarak artmaktadr. Hazine Mstearl verilerine gre 20002008 yllarn kapsayan dokuz yllk dnemde yabanclarn Trkiyede aldklar tanmazlarn toplam deeri yaklak 14 milyar dolara ulamtr. Yaplan zelletirmelerde olduu gibi, toprak satndan elde edilen bu gelir ile de, bte aklar kapatlmaya allmaktadr. Tapu Kadastro Genel Mdrl verilerine gre 2000 2008 yllarn kapsayan dokuz yllk dnemde 2008 yl sonu itibariyle 68.806 yabanc kiiye 59.644 adet arsa, arazi ve bamsz blm olmak zere toplam 45.410.044 metrekare tanmaz satlmtr. Bu yllara ait veriler aadaki tabloda verilmitir: Tablo 1. 20002008 Yllar Arasnda Yabanclara Satlan Tanmazlar Yl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kii Says Tanmaz Says Alan (m2) 1.382 1.305 1.146.626 1.660 1.580 1.644.497 2.370 2.152 1.560.345 3.670 3.008 1.791.570 9.234 7.210 4.271.929 6.574 5.432 4.688.271 14.803 11.615 6.384.096 15.605 13.899 9.634.214 13.508 13.443 14.288.496

Tapu Kadastro Genel Mdrl verilerine gre 20002008 yllarn kapsayan dokuz yllk dnemde 2008 yl sonu itibariyle 16.312 adet arsa ve arazi olmak zere toplam 39.472.979 metrekare tanmaz satlmtr. Bu yllara ait veriler aadaki tabloda verilmitir:

Toprak Sat ve Maynl Araziler 533 Tablo 2. 20002008 Yllar Arasnda Yabanclara Satlan Topraklar Yl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Tanmaz Says 591 625 798 896 1.861 1.474 2.144 3.701 4.222 Alan (m2) 1.039.626 1.550.082 1.408.331 1.506.924 3.515.914 4.127.020 5.045.051 8.191.331 13.088.701

Trkiyede tanmaz edinen yabanc uyruklulardan ilk sralarda olan Yunanistan, kendi lkesinde adalarda ve snra yakn blgelerde mlk ve toprak satn yasaklamtr. Bunun yannda snr ve gvenlik blgelerinde Helen rkndan olmayan vatandalarna bile toprak satmamaktadr. Ukrayna ve Rusyada da snr blgelerinde yabanclara arazi sat yasaktr. Avusturyada mlk ve toprak sat sadece AB yesi lke vatandalarna yaplabilmektedir. ngilterede ise tanmaz mlkiyeti kraliyete ait olup, tanmazn sadece kullanm hakk verilmektedir. srailde yabanclarn toprak satn almas sz konusu olmad gibi, srail vatandalar bile devlete ait topraklar satn alamaz. Birok Avrupa Birlii lkesinde, svire ve ABDnin baz eyaletlerinde yabanclarn toprak (tarm ve orman arazisi) satn almas yasaktr. 1 Mays 2004 tarihinde ABye katlan lkelerden Macaristan, Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Litvanya ve Estonyada, ABye girmeden nce yabanclara toprak sat yasakt. Bu lkeler gei sreci iinde yabanclara toprak sat yasann devamn salamlardr. Polonyada, ABye katldktan sonra yabanclara mlk satlabiliyor, ancak 12 yl boyunca tarm ve orman arazilerinin sat yasaklanmtr. Ayn ekilde Macaristan, ek Cumhuriyeti ve Slovakyada, yedi yl sreyle tarm ve orman arazilerinin satlmas yasaktr. ABye en son giren Bulgaristanda yabanclara tarm arazisi satlamad gibi, baheli bir ev bile satlamaz. Hrvatistanda yabanc kii ve irketler tarm arazisi, orman, orman arazisi satn alamazlar (Falakolu, 2004). Yabanclara yaplan satlarda irket almlar hi verilmemektedir. Bu almlarla ilgili veriler kamuoyuna aklanmamaktadr. Ayrca 49 ya da 99 yllna verilmi olan kullanma haklar ile zilyetlikle yaplan almlarn boyutlar bilinememektedir. Yaplan satlar ilk balad zamanlar il il verilmekteydi. Daha sonra ykselen tepkiler sonucunda, bu uygulama

534 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kaldrlmtr. Satlar kamuoyundan gizlenmektedir ve doru rakamlar, yaplan satlarn ne kadar olduu bilinmemektedir. Yabanclarn toprak almnda belli blgeleri ele geirmeye altklar grlmektedir. Bu olay ileride yabanclarn szleme hkmlerine dayanarak, bamszlk talebinde bulunabileceklerini, bulunduklar yerin doal zenginliklerini sahiplenme istekleri olabileceini gstermektedir. Trkiye, konumu, yer alt ve yer st zenginlii ve dnya enerji depolarnn bulunduu yerlere yaknl nedeniyle tarih boyunca emperyalist devletlerin ilgisini ekmitir. Anayasa Mahkemesi drt kez iptal karar vermitir ve lke topraklarnn satlmas, devlet olma zelliinin yitirilmesidir demitir. Hele irketlere sat ise, devletler aras bir soruna yol aaca nedeniyle ok daha tehlikeli olduu ve yaplmamas gerektii kararna balamtr. Prof. Dr. Faruk Erem Ceza Usul Hukuku kitabnda, Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen bir yasann aynsnn tekrar karlmasnn Anayasaya aykrln tesinde, Anayasay ihlal kavramna giden kuvvetli bir karinedir grndedir (Erem, 1978). Ulusal gvenliimiz ve vatann btnl tehlikededir. Btn bunlara karn srarla vatan topraklarn satmaya kalkmak, ihanet anlamna gelmektedir. AB, 6 Ekim 2004 ylnda yaymlad ve Trkiye iin mktesebat olan Etki Raporunun sekizinci sayfasnda, yelik halinde Frat ve Dicle nehirleri ile bunlar zerindeki barajlarn ve sulama planlarnn idaresinin uluslararas ynetime braklmasnn ve bu konuda komular ve srail ile ibirlii yaplmasnn Trkiyeden isteneceine yer vermiti. Kamuoyunun tepkisini eken bu istek, bir daha gndeme getirilmemiti. 1011 Aralk 2009 tarihinde gerekletirilen Hkmetler aras Konferansta Trkiye ile evre faslnda mzakerelerin balatlmas iin, Trkiye snr aan sularda ABye uyumu kabul etti. Bylelikle Frat ve Dicle Havzalarnn ortak kontrol konusunu onaylayarak, ulusal egemenlie bir darbe daha vurulmu oldu. Maynl arazilerin hangi amala temizlenmek istendii anlalamamaktadr. Birlemi Milletler Dnya Maynlarn Temizleme Komisyonunun ald kararlara 10 yl iinde uyulmas gerektii konusu lkemizin snr gvenliini nasl etkilemektedir? Btn bunlar ABye girmek iin, lkemize emperyalist devletler tarafndan ulusal bamszlmzn ve ulus devlet yapmzn ortadan kaldrmas amacna ynelik dayatmalar olarak kabul edilmelidir.

NERLER
Enerji koridoru olarak adlandrlan, Orta Dou ve Avrupa gibi iki nemli blgeyi birletiren, jeopolitik neme sahip Trkiyede yabanclara toprak satnn, uzun dnemli btncl bir toprak politikas retilmeden hayata geirilmesi hataldr. Yabanclara tanmaz sat effaf, uygulanabilir olmal, kaytlarla takip edilmeli, karlkllk ilkesinin hem hukuken, hem de fiilen uygulanabilirlii salanmaldr. lkemiz topraklarnda korunmas gerekli hassas alanlara, kamu yarar ve lke gvenlii bakmndan stratejik yerlere ait haritalar bir an nce yaplmaldr. Tanmaz bilgi sistemi oluturulmaldr. Tapu kaytlarnda geen yerli ve yabanc irketlerin, yabanc uyruklu gerek kiilerin hisse oranlar ve tanmaza ortakl net olarak belirtilmeli ve yllk takibi yaplmaldr. Trkiyenin snr aan sularda ABye uyum iin, Frat ve Dicle Havzalar'nn ortak kontroln kabul etmesi, ulusal egemenlie yaplan byk bir saldrdr. Bu egemenlikten vazgeilmesi anlamna gelmektedir ve kabul edilemez niteliktedir. Bu uygulama hemen braklmal ve ulusal egemenlik daha fazla zarar grmemelidir. 4 Haziran 2009 tarihinde kabul edilen 5903 sayl yasayla Trkiye ile Suriye arasndaki 510 kilometrelik snr koridorundaki, Hatay, Kilis, Gaziantep, anlurfa, Mardin ile rnak illerinde yer alan 216 bin dekar alanda bulunan anti personel ve anti tank maynlar ile patlamam mhimmatn temizlenmesi, imha edilmesi ve bu suretle elde edilecek arazilerin tarmsal amal kullanlmas ilemlerine ilikin esas ve usuller dzenlenmektedir. Bu yasayla temizlenecek bu topraklar, 49 yllna mayn temizleme iini yapacak yabanc irketlerin kullanmna devredilmektedir. Bu topraklarn kimin elinde olaca ve nasl kullanlaca, hem lke gvenlii hem de gda gvenlii asndan stratejiktir, yaamsal nem tamaktadr. 2010 ylnda ihalenin yaplaca varsayarsak, yabanc irketler 2015e kadar maynlar temizleyecek ve 2059 yl sonuna kadar bu arazileri tarmsal amala kullanacaklardr. Bu erevede, yre halknn yarm yzyl evvel kendilerinden alnarak kamulatrlan arazilere girememesi bakmndan deien hibir ey olmayacaktr. Maynl arazilerdeki temizleme iini TSK ya da yerli irketler yapmaldr. stelik mr yaklak 60 yl olan maynlarn temizlenmesi, ok zor olmayp, byk masraf gerektirmeyecektir.

536 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Sz edilen maynl alanlarda, birinci ve ikinci snf tarm arazileri en byk oran oluturmaktadr. lenebilir tarm arazilerinin yannda, daha dk miktarlarda olmak zere mera alanlar, orman ve makilik bulunmaktadr. Maynl arazilerin ilemeli tarma elverili blmnn, yaklak 170 bin dekar olduu hesaplanmtr. Bu arazinin % 70inin sulanabilir zellikler tad deerlendirilmektedir. Maynl arazilerin tarma almas durumunda elde edilecek yllk net gelirin 20 milyon dolarn zerinde olaca hesaplanmaktadr. Trkiyenin gelimilik dzeyi en dk blgelerinden olan Gney Dou Anadolu Blgesinde, maynl arazilerin temizleme sonrasnda yre iftisine tahsis edilmesi durumunda yarataca istihdam, Trkiyenin sosyal dengeleri asndan ok nemlidir. Yasada bulunan hkm dorultusunda, yabanc irketler, mayndan temizlenecek alanlar ile mstakil kullanm mmkn olmayan ve bu tanmazlarla btnlk tekil eden Hazineye ait dier tanmazlarn kendilerine braklmasn talep edebileceklerdir. Bu durum, tehdit altndaki arazilerin yalnzca 216 bin dekar ile snrl olmadnn en ak kantdr. Blgede bulunan TGEM arazileri de dahil olmak zere, yaklak 650 bin dekarlk bir alan pazarlk konusu yaplabilecektir. Bu topraklar, belli bir dnem satmamalar kaydyla, blge kyllerine verilmelidir. Ancak bu basit bir toprak dalmyla deil, kooperatif rgtlenme temel alnarak yaplmaldr. Kooperatifler, tarmsal girdileri ucuza temin ederek, ayn zamanda retimi deerlendirmede ve pazarlamada etkin rol oynamaldr. Anayasa Mahkemesi verdii iptal kararnda: lke topraklarnn satlmas, devlet olma zelliinin yitirilmesidir ifadesini kullanmtr. Ayrca toprak, devletin vazgeilmesi olanaksz temel unsuru, egemenlik ve bamszln simgesidir grn bildirmitir. Anayasa Mahkemesi tarafndan bu kadar aklkla dile getirilen vatan topraklarnn satn savunmak, ihanet anlamna gelmektedir, lkemizi emperyalist devletlere peke ekmek kararllnda bulunmak anlamndadr. Devletimize, bamszlmza ve ulusal egemenliimize sahip kmak iin, hangi nedenlerle olursa olsun, vatan topraklarnn satlmamas gerekmektedir. Bunun iin bilinli ve rgtl olarak hep birlikte mcadele vermek zorunluluundayz.

Toprak Sat ve Maynl Araziler 537

KAYNAKA
Erem, Faruk (1978), Ceza Usul Hukuku, 5. Bask, Ankara. Anayasa Mahkemesinin 13.06.1985 gn ve E.1984/14, K.1985/7 sayl karar. Anayasa Mahkemesinin 09.10.1986 gn ve E.1986/18, K.1986/24 sayl karar. Anayasa Mahkemesinin 14.03.2005 gn ve E.2003/70, K.2005/14 sayl karar. Anayasa Mahkemesinin 11.04.2008 gn ve E.2006/35, K.2007/48 sayl karar. Falakolu, B. (2004) Uyan Trkiye, 27 Temmuz 2004, http://www.evrensel.net/04/07/27/kose.html#4 zkaya, Orhan (2004), Yabanclara Toprak Satlamaz, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Austos 2004. 1924ten 2008e Yabanclara Toprak Mhendisleri Odas, 20 Mays 2009. Sat, Harita Kadastro

http://www.hkmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=4284&turu=R Basn Aklamas, Ziraat Mhendisleri Odas, 24 Mays 2009, http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=11330&tipi= 3&sube=0 Karaman, Suay (2009), Maynl Araziler zerine, Ulus Gazetesi, 15 Haziran 2009.

YABANCILARIN KNC KONUT TALEBNN FZKSEL EVREYE ETKS: DALYAN RNE1

Sibel BAKIRCI Fatma ERDOANARAS Son almalarda, yurt dnda ikinci konut sahibi olmak uluslararaslamann farkl bir boyutu olarak deerlendirilmekte ve ikinci konut sahipliliinin kendisinin de deien corafi kimliin bir gstergesi olduu vurgulanmaktadr (Mller, 1999 iinde Hall ve Mller, 2004). Urry (2000) almasnda hareketlilii modern yaamn z olarak ortaya koymakta ve yurt dnda ikinci konut edinimini de hareketliliin bir eidi olarak tanmlamaktadr. Sermaye birikiminin ve igc srelerinin deimesine, olduka esnek ve uluslararas tketim eitlerinin gelimesine yol aan, retim ve tketim alanlarndaki en son deiiklikler hareketlilii younlatrmaktadr (Hall ve Williams, 1998 iinde Hall ve Mller, 2004). Mesafeler klrken, seyahat zamanlar ksalmakta, daha uzun tatil ve bo zaman elde edilmekte, birok yerin eriilebilirlii artmaktadr (Azarya, 2004 iinde Hall ve Mller, 2004). Dnyada ikinci konut geliimi kreselleme, iletiim ve ulam teknolojilerindeki gelimeler ve emlak piyasasnn uluslararaslamas ile hz kazanmtr. Ayrca yaplan almalarda ikinci konut ediniminde iklim, dk yaam maliyeti, sessiz ve sakin olma zellii, doal gzelliklerin varl ve sahile yakn olma, gidilen lkeye duyulan hayranlk, tekrarlayan tatil ziyaretleri ve kentsel yaamn yorucu temposundan uzak olma gibi konulara dikkat ekilmektedir. Dnya rneklerinde ikinci konut geliiminin fiziksel evreye etkileri deerlendirildiinde, plansz ve kontrolsz gelimelerin doal bitki rtsn ortadan kaldrd, evreyi kirlettii, doal ve kltrel deerlerin tahribinde veya tamamen yok olmasnda nde gelen etmenlerden birini oluturduu grlmektedir. Ayrca, zellikle kreselleme ve AB entegrasyon politikalar srecinde hareketlenen emlak piyasalar, kent eperinde ve ounlukla tarm alanlarnda yaplama basksn artrmaktadr. Bylece tarmsal aktiviteler krsal alanlardan zorunlu olarak tasfiye edilmekte, konut
Bu alma; Bakrc (2007) tarafndan, GMMF ehir ve Blge Planlama Anabilim Dalnda, Yard. Do. Dr. Fatma ERDOANARAS danmanlndaki Yksek Lisans Tezinden hazrlanmtr. sibelbakirci@gmail.com, fcetin@gazi.edu.tr
1

Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi 539 talebi kentsel yerlemelerde artmakta ve bu oluumlar kentsel yaylma ve artan younluklara neden olmaktadr (Williams ve Patterson, 1998 alntlayan Warnes, vd., 2006). Bu erevede, uluslararas emekli g uluslararas turizm ile birlikte pek ok Akdeniz ky alannn kentlemesinde birincil etken olmaktadr. Turizm konut alan ihtiyacn genileterek konfor arayndaki uluslararas emeklilii desteklerken, emekli g arkada-ziyaret-ve-iliki turizmi yaratmakta, bu iki olgu bir arada Akdeniz blgelerinde konut talebini artrmaktadr. Turistlerin ve gerlerin biraradal kalabalklk, grlt ve gece ekonomisi zerine tartmalara yol aarken, zaman ierisinde emekli gerler, mevsimsel ya da kalc, balca ky yerleimlerinden epere yaylmaktadr (Gzey, 2006). spanya rneinde emekli g yakn zamana kadar pozitif bir olgu olarak alglanrken, arazi talebindeki art ve yabanc yerleimlerinin ky alanlarndan kentsel alanlara yaylm ile evresel etkileri balamnda tepki ekmeye balamtr. Ekonomik faydalar zellikle yerel emlak karlar asndan ak olan bu gelimenin artk tm kurallar belirledii ifade edilmektedir (Warnes, vd., 2006 aktaran Gzey, 2006). Ayrca bu srete, kentsel yaylma ve artan younluklarla birlikte evresel deerlerin korunmas ile ilgili nemli sorunlar ortaya kmaktadr. Kentleme sklkla kentsel hizmetlerin sunumunun nnde gitmekte ve pek ok yerel otorite snrl imkanlar ile artan talebi karlayamamaktadr. Dier taraftan, ikinci konutlarn emlak piyasasnda tanmaz fiyatlarn yukar ekmesi yerel halkn emlak piyasasndan dlanmasna yol amaktadr. Mller (2002) bu geliimin kent yaamndaki etkilerini u ekilde tanmlamaktadr: Pek ok yerleimde yeni gelenler daha ucuz konut stou iin yerel yerleiklerle rekabete girmekte, snrl arz artan talep ile birlikte, yerel konut fiyatlarn artrmakta ve dk gelirli yerel yerleikler iin nemli problemler yaratmaktadr (Shucksmith, 1983 aktaran Gzey, 2006). Yabanclarn ikinci konut ediniminin fiziksel evreye ve emlak piyasasna etkileri varolan yasal ereve ve mevzuatlar, yerel ve merkezi idarenin rolleri ve yaptrmlarnn farkllamas nedeniyle farkllklar gstermektedir. Trkiyede ikinci konut olgusu 20. yzyln balarndan beri grlmekle birlikte, 1950lerin sonunda farkl nitelik kazanm, ikinci konutlarn niceliksel ve niteliksel sramas 1980li yllarda iyice belirginlemitir. 2000li yllara kadar yerel halkn ikinci konut talebi n planday-

540 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ken, bu yllardan itibaren Tapu Kanunu ve Ky Kanununda yaplan deiikliklerle, yabanclarn ikinci konut talebi ky yerleimlerini fiziksel olarak etkileyen en nemli faktrlerden biri haline gelmitir. Fiyatlarn uygunluu, iklim ve emlak piyasasnn kresellemesi yabanclarn tercihlerini Trkiyeye ynlendirmektedir. Dalyan yerleiminin de iinde yer ald ky alanlarndaki ikinci konut geliimi, zellikle 2003 ylndan sonra yabanc gerek kiilerin ikinci konut edinimiyle d talebe ynelik olarak olduka youn ve hzl bir ekilde gereklemektedir. Bu sreci hzlandran en temel faktrn yabanclarn mlk edinmesini serbestletiren yasal dzenlemeler olduu bu konuda literatrde yaplan almalar tarafndan vurgulanmtr ( Erdoanaras vd. 2004, Keskinok vd., 2005, Gzey vd., 2005; Nudral 2007; Tamer vd., 2006). Ayrca, Erdoanaras vd.nin (2004) yapt almada, turizm sektrnn ok daha nceden gelitii Fransa, spanya ve talya, Yunanistan gibi Akdeniz lkelerindeki mlk fiyatlarnn ar deer kazanmas sonucunda bu lkelere ynelen orta ya zeri emekli gnn ynn parann satn alma gcnn daha zayf olduu lke ekonomilerine doru deitirmi olmasnn nemli rol oynad belirtilmitir. Kontrolsz ve plansz ikinci konut geliimi, Trkiyedeki evrenin kirlenmesinde, doal ve kltrel deerlerin tahribinde veya tamamen yok olmasnda nde gelen etmenlerden birini oluturmaktadr. kinci konutlarn artmasyla zellikle ky yerlemelerinin evresindeki krsal alanlar hzla kentsel arazilere dntrlmektedir. Bu alanlarn byk ounluunu tarm arazileri ve doal bitki rtlerinin bulunduu alanlar oluturmaktadr. Bunun yan sra bu gelimeler flora ve fauna alanlarn tehdit etmekte ve evre kirliliinin artmasna neden olmaktadr. Dalyan yerleimi son yllarda hzla artan nfusu, turizm ve tarm sektrne ynelik yatrmlaryla nemli ekonomik potansiyeli olan bir yerlemedir. zel ve nemli bir habitat yapsna sahip olmas, tr eitliliinin yksek olmas gibi nedenler ile doal gzelliklerinin, tarihi mirasnn, ekolojik dengesinin, su alt ve su st canl ve cansz varlklarnn korunmas amacyla 1988 ylnda zel evre Koruma blgesi ilan edilmitir. klimi, denizi, Dalyan Kanal (Boaz), plajlar ve iklimin tipik florasna sahip zengin bir bitki rtsyle son yllarda yabanclarn ikinci konut edindikleri yerleimlerden birisi olmutur. Ancak Dalyan, yksek nfus art, kentleme ve evresel kirliliin yaand pek ok turizm yerleimlerinden farkl olarak halen byk lde bozulmamtr. Dalyann bugne dek bozulmadan kalm olmasnn nedeni karayoluyla

Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi 541 eriebilirliinin zorluu, hem de zamannda alnan yasal nlemlerin gnmze kadar basklar snrlayc bir ara olarak kullanlmasdr. Dalyan bu zelliklerinden dolay, ikinci konut talebinin yarataca fiziksel etkilerinin bu alanda izlenmesi ve ortaya konmas asndan alma alan olarak seilmitir.

DALYAN YERLEMNDE YABANCI KNC KONUT GELMNN FZKSEL EVREYE ETKLER

Ulamn kolayl, iklimin uygunluu, gneli gn saysnn fazlal, doal, kltrel ve tarihi gzelliklerin bulunmas, mlk ediniminin ekonomik adan uygunluu, kreselleme ile blgenin tantm, yabanclarn mlk edinimini salayan lke politikalar, tekrarlanan tatil ziyaretleri gibi saylabilecek nedenlerin talebi belirledii birok almada ortaya konulmutur (Dndar ve ark., 2005; Nudral, 2007; Mizan, 1994). Bu nedenlere bal olarak ortaya kan talep emlak piyasasn hareketlendirmitir. Ortaca Tapu Mdrlnden Dalyan yerleimine ilikin olarak alnan 20002005 dnemine ait tapu kaytlarna gre, Dalyanda 267 mlkn yabanclara satld belirlenmitir (Tablo 1). Satlarn % 50.18inin 2004 ve sonras gerekletii; bu satlarda ngilizlerin % 70.41 ile n srada yer ald, onu ikinci srada % 14.98 oranyla Almanlarn izledii grlmektedir. Tablo 1. Dalyan da Mlk Edinen Yabanclarn Uyruklarna Gre Dalm
Mlk Edinen Yabanclarn Uyruu Alman Alman-Trk ortak Avustralya Belika Gney Afrika-ngiliz ortak Hollandal ngiliz ngiliz-rlandal ortak rlandal sveli ngiliz-Trk ortak Uyruu belirtilmeyenler Toplam Say 40 2 1 1 1 7 188 1 2 2 3 19 267 Yzde (%) 14.98 0.74 0.37 0.37 0.37 2.62 70.41 0.37 0.74 0.74 1.11 7.11 100

542 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 2000 yl itibariyle yabanclara yaplan satlarn pay % 5.99 iken, 2004 ylnda % 40.45e ykselmi, baka bir deyile yabanclara yaplan satlar 2003 ylndaki yasal dzenlemeye bal olarak byk bir art gstermitir (Tablo 2). Mlk satlarnn bir ksmnn yabanclar arasnda gerekletii izlenmitir. Bu durum yabanclarn emlak piyasas iinde nemli bir aktr olarak yer aldklarnn gstergesidir. Yabancdan yabancya satlar, 2004 ylnda (16 adet) en st dzeydedir (Tablo 3). Bu durum ayn zamanda yabanclarn emlak piyasasnda speklatif davranlar iine girdiini de gstermektedir. Bunun yansra yabanclarn birden fazla konuta sahip olduklar ifade edilmitir (Emlaklar, 2007). Speklatif mlk satlar dolaysyla talebin ykseldii ve yaplama basksnn artt sylenebilir. Bu speklasyon rant deerlerini ykselterek yerel halkn mlk edinim gcn zayflatmaktadr (2007 yl itibariyle Dalyanda villa fiyatlar 150 bin549 bin YTL arasnda deimektedir). Bu da alm gc yksek olan yabanclarn mlk edinmesi srecinde yerel halkn dlandn ortaya koymaktadr. Tablo 2. 20002005 Tapu Kaytlarna Gre Yaplan Tm Satlarn Yllara Gre Dalm Yl Yabanclara Trklere Toplam Say Toplam Say Toplam Say (Yl sat iinde sat iinde iindeki (%) (%) satn (%) dalm dalm dalm 16 5.99 87 13.51 103 11.31 31 11.61 58 9.00 89 09.77 30 11.24 62 9.63 92 10.10 56 20.97 123 19.10 179 19.65 108 40.45 150 23.29 258 28.32 26 9.74 164 25.47 190 20.85 100 100 100 267 29.30 644 70.69 911

2000 2001 2002 2003 2004 2005

TOPLAM (20002005) Kaynak: Ortaca Tapu Sicil Mdrl Kaytlar

Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi 543 Tablo 3. 20002005 Tapu Kaytlarna Gre Yabanclara Mlk Satnn Dalm
Satlar Trk satcdan yabancya Yabancdan yabancya Toplam yabancya sat Tm satlar toplam 2000 2001 Say 10 5 16 103 Say 26 4 23 89 2002 2003 Say 24 6 30 92 Say 46 8 56 179 2004 2005 Say 88 16 95 258 Say 18 5 26 190 Toplam Say %

212 23.27 44 04.82 246 27.00 911

Kaynak: Ortaca Tapu Sicil Mdrl Kaytlar Ortaca Tapu Mdrlnden elde edilen veriler dorultusunda mlklerin zelliklerine gre dalm incelendiinde; toplam mlklerin arsa/arazi % 43.82sini, meskenli arsa % 12.73n ve bamsz blm % 43.45ini oluturmaktadr. Ancak, bamsz blm olarak nitelendirilen mlklerin site eklindeki yaplamalar da ierdii dikkate alnacak olursa villa tr yaplamann yalnzca meskenli arsa ile ifade edilmedii grlr. Meskenli arsa grubu iinde dubleks mesken, mesken ve apart dairelerin de olduu grlmektedir. Dalyanda villa tr yaplamann giderek artt grlmektedir. Villa tr yaplamann daha byk alan gerektirmesi, daha fazla alann konuta almasna, betonlamaya ve tarmn tasfiye edilmesine yol amaktadr (ekil 1, 2, 3).

KENTSEL MEKANA ETKLER

Dalyanda gelien ikinci konut alanlar nedeniyle saakl yaplama gelimitir. Saakl kent olmas, boluklu, gvenlik sorunu olan, belediye hizmetlerinin zorlat, etapsz bir gelimeye neden olduu iin her adan olumsuzluklar da beraberinde getirmektedir. kinci konut gelimesinin sonucunda kentsel dokuya ve kimlie yabanc bir kent peyzajnn ortaya kmas, kentsel yaylmann kente getirdii altyap maliyeti, mevsimsel kullanm dnda atl kalan hayalet bir konut stounun varl olumsuz etkilerin bazlardr. Dalyanda yabanclara ynelik satlar incelendiinde, Ortaca Tapu Mdrlnden alnan parsel numaralar ile kadastral pafta zerinde aktrlan veriler dorultusunda ounlukla edinilen mlklerin imar

544 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu plan snr iinde yer ald, % 6.74 (18)nn ise imar plan snr dnda bulunduu grlmektedir. 20002005 yllar arasnda yabanclara, toplam 46.3 ha alan satlmtr. Bunun 13 ha (% 28), imarsz alanlarda gereklemitir. marsz alanlarda az sayda sat olmasna ramen byk parsellerin satlm olmas sz konusudur. Bu durum da tarm alanlarnn byk lde etkilendii gereini ortaya koymaktadr.

TARIM ALANLARI ZERNE YAPILAMA BASKISI

Dalyan yerleimin byk bir ksm II. snf ve III. snf tarm arazileri zerindedir. Kentin imar plan ile gelime deseninin oluturulduu II. ve III. snf tarm topranda oluturulan yeni gelime alanlar, eskiden pamuk ekili alanlarda basky artrmtr. Yabanclarn edindii mlkler de byk ounlukla bu ksmlar ierisinde yer almaktadr. mar snr iinde edinilen mlklerin byk ounluunun (% 93.26) II. snf tarm topraklar zerinde gerekletii grlmektedir. 1/25000 evre Dzeni Plan kararlarna gre, Dalyanda tarm alanlar ifraz suretiyle yaplamaya alabilmektedir. Yaplacak ifrazlardan sonra elde edilecek her parselin 2 hadan kk olamayaca ve bu parsellerin, ifrazdan sonra tapu kadastro veya tapulama haritasnda bulunan veya var olan bir yola, en az 30 m cephesi olmas zorunluluu getirilmitir. Burada nemli olan ifraz sonucu elde edilen parsellerde yaplama hakk (250 m) dk olmasna ramen ikinci konut yapmak iin alndnda tarmdan vazgeilmesinin sz konusu olmasdr. Bu nedenle her geen gn tarm alanlar tasfiye edilmektedir. Koruma stats altndaki hassas blgeler zerine yaplama basks kinci konut alanlarnn en ok etkisinin olabilecei yerler arasnda hassas alanlar yer almaktadr (ekil 4). Ancak Dalyann KBnde olmas nedeniyle Dalyann benzeri turizm merkezlerine oranla daha iyi korunduu grlmektedir. Dalyanda K stats kazandktan sonra mevcuttaki imar planndaki yaplama haklarnn nemli lde drld grlmtr. Yaplama haklarnn imar planlaryla snrlanmas hassas alanlar da (doal karakteri korunacak alanlar, makilikfundalk ve sazlk-bataklk alanlar, sit alan, orman alanlar ve sulak alanlar) zorlayacak olan yaplama basksnn azaltlmas asndan olduka nemlidir. Dalyanda makilik-fundalk alanlar Dalyan Kanalnn batsnda yer almaktadr. kinci konut alanlar Dalyan Kanalnn batsnda oluturul-

Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi 545 mad iin u an bir tehdit altnda deildir. Sazlk bataklk alanlar ise Dalyann kuzeyinde ve gneyinde yer almaktadr. K korumasnda olduu iin u an bir tehdit sz konusu deildir. Dalyan Kanal, mar Plan Snrlar dahilinde kuzeyden gneye kadar ikinci konut alanlarnn basksndadr. kinci konutlarn atklar artlarak Dalyan Kanalna verilmesine ramen, Dalyan Kanal yrede yaayan yerli ve yabanclarn belirttiine gre eskiye oranla daha kirli durumdadr. Son zamanlarda artan tekne trafii de kanaln kirlenmesinde etkin rol oynamaktadr. Kanal zerindeki bu basklar olumsuz sonular da beraberinde getirmektedir. Bugn iin tarm alanlar dndaki doal alanlar ve orman alanlar zerinde yabanclarn ikinci konutu yoktur. Ancak bu alanlarn bitiiinde yer alan alanlardaki ikinci konut gelimeleri sz konusu alanlar zerinde de yaplama basks oluturmaktadr.

SONU
Yabanclarn mlk edinme srecinin zelliklerine bakldnda, yabanclarn en ok sezon iinde mlk edindikleri, ikinci konutlarn doal, tarihi ve evresel deerlerin (kanala, orman alanlarna, kaya mezarlarna vb.) yaknnda yer seme eilimi olduu, bu srete emlaklarn nc rol oynad, Dalyanda satlan alanlarn % 28inin imarsz alanlarda gerekletii, imarsz alanlarda az sayda sat olmasna ramen byk parsellerin satlm olmas nedeniyle ikinci konut gelimelerinden tarm alanlarnn nemli lde etkiledii grlmektedir. Artan talep ile birlikte tarm alanlarnn ikinci konut geliimine ald izlenmektedir. Daha ok villa tr yaplamann tercih edilmesi nedeniyle tarm alan ilevsel deiime uramaktadr. Hassas zonlar ve orman alanlarnn yaknnda ikinci konutlarn yer almas sebepleriyle; doal alanlar, tarm ve orman alanlar zerine yaplama basks artmakta, evre betonlamakta, krlgan ekosistem zerindeki mikroklimay etkilemekte ve deimesine neden olmaktadr. Gerek imar planlaryla tarm topraklarnn ikinci konut yaplamasna almas gerekse tarm alanlarnda ifraz yoluyla ikinci konut yaplamasna gidilmesi, tarm tasfiye etmektedir. Bu srete speklatif beklentilerin de nemli rol oynad grlmektedir. K alan iinde olmas nedeniyle az katl imar koullarnn villa tr yaplamaya yol amas, villalarn dank bir ekilde konumland, yabanclarn sessiz, sakin yerleri tercih etmeleri ve bu alanlarn ounlukla yerlemenin eperlerinde bulunmas, imar plan snr ve yerleme

546 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu snr dnda da yaplamann olmas, imar plan uygulamalarnda bir etaplamann olmamas gibi nedenlerle ikinci konut yaplamalar yaygn, boluklu ve saakl kentsel gelimeye neden olmutur. Tarihi kltrel kaynaklar zamannda alnan yasal nlemlerle (2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 3621 ve 3830 sayl Ky Kanunlar) ve hassas zonlarn, endemik trlerin, sulak alanlarn, sazlk-bataklk alanlarn K Stats ile koruma altna alnmas, yaplama haklarnn K tarafndan snrlandrlm olmakla birlikte yaplarda baz dzenlemelerin olmas (pencerelerin llerinin snrl tutulmas) sayesinde belde benzeri turizm merkezi yerlemelere nazaran ksmen daha etkin korunmutur. Ayrca yre halknn bu konudaki duyarll ve imar haklar konusunda ar taleplerde bulunmamalar da beldenin korunmasnda etkili olmutur. Sralanan olumsuzluklarn giderilmesi iin alnabilecek nlemler yle sralanabilir: Beldede yabanclara yaplan ikinci konut sat tanmaz deerlerini ar ykselterek yre halkn konut piyasasndan dlamaktadr. Artan emlak rant karsnda, belde topraklarnda arazi sahibi olan yre halkna, topraklarn tarm arazisi olarak kullanmak yerine, yabanclara mlk olarak satmak daha cazip gelmektedir. Tarm alanlarnn satna paralel olarak tarmsal retimden vaz geilmesi ekonomik bir erozyona ve isizlie yol aacandan turizmin yan sra beldenin dier sektrlerinin de glendirilmesine ynelik nlemler alnmaldr. Tarm tevik eden politikalar izlenerek, verimli tarm topraklarnn yok edilmesinin nne geilmelidir. Dalyanda turizm sektrnn geliim sorunlarnn blgenin korunmas gereken zgn nitelikleri dikkate alnarak deerlendirilmesine ve yeni stratejiler gelitirilmesine gerek duyulmaktadr. Eine az rastlanr zelliklere sahip Dalyann zelliklerinin bozulmadan gelecek nesillere aktarlmasnn alnacak yasal nlemlerle devamll salanmaldr. Mevcut yaplama kararlar istemlere bal olarak deil, evre dzeni plannda nerildii gibi doal eikleri dikkate alan bir yaklam ile gzden geirilmeli ve neriler de bu yaklama bal kalnarak yaplmaldr. Yerel halkn mlklerini satarak beldeyi terk etmelerine kar stratejiler gelitirilmelidir. Yabanclarn ikinci konut geliimini destekleyen gereinden fazla yaplama alanlar yaratlmamaldr. mar plan snr dnda yaplamaya izin verilmemelidir.

Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi 547 Planlama kararlarnda ve projelendirmede yerel mimari karakteri bozacak imar haklar yaratlmamaldr. ekil 1. Dalyan Yerleiminde 20002005 Yllar Arasnda Yabanclara Satlan Arsa/Arazi Niteliindeki Tanmazlarn Mevkilere Gre Dalm

ekil 2. Dalyan Yerleiminde 20002005 Yllar Arasnda Yabanclara Satlan Meskenli Arsalarn Mevkilere Gre Dalm

548 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ekil 3. Dalyan Yerleiminde 20002005 Yllar Arasnda Yabanclara Satlan Bamsz Blmlerin Mevkilere Gre Dalm

ekil 4. Dalyan Yerleimi ve Yakn evresindeki Koruma Altndaki Alanlar ve Hassas Blgeler

Yabanclarn kinci Konut Talebinin Fiziksel evreye Etkisi 549

KAYNAKLAR
Dndar, ., Erdoanaras, F., Grer Tamer, N., Duman, ., Yabanclarn Mlk Edinmesi ve Yabanc Orta Ya zeri Emekli Gnn Ky Yerlemelerinde Etkisi: Trkiye rnei, 29. Dnya ehircilik Kollogyumu, 119132 (2005). Erdoanaras, F., Dndar, ., Grer Tamer N., Duman ., Trkiyede Yabanc Gerek Kiilere Mlk Satlarnn Niceliksel, Niteliksel ve Mekansal Boyutlaryla Deerlendirilmesi, 11. Blge Bilimi Kongresi, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon, 118128 (2004). Casado-Diaz, M.A., Kraiser, C., Warnes, A.M.,2004, Northern European Retired Residents in Nine Southern European Areas: Characteristics, Motivations and Adjustment, Ageing and Society, 24,4,353-381. Gzey, ., Yabanc Gerek Kiilerin Mlk Edinmesi ve Yabanc Emekli Gnn Ky Yerlemelerine Etkisi: ldeniz Belediyesi (Fethiye) rnei, BAP no: 06/200632.(2006). Gzey, ., Grer Tamer, N., Erdoanaras, F., Duman, ., Yabanclarn Mlk Edinmesi ve Yabanc Orta Ya zeri Emekli Gnn Ky Yerlemelerine Etkisi: Trkiye rnei, Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar, 29. Dnya ehircilik Gn, ehir Planclar Odas, 119132 (2005). Hall, C. M. ve Mler, D.K., Tourism, Mobility and Second Homes Between Elite Landscape and Common Ground, Aspect of Tourism 15, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto, Editors: Cooper, C., Hall, C., M. and Timothy D., Great Britain by the Cromwell Press, 6-106 (2004). Keskinok, ., zgnl N., ahin Ghan, N., Kalkann Gelime ve Koruma Sorunlar: Tehditler, Olanaklar ve zm nerileri, Planlama, 2005/1, 87-104 (2005). Mizan, G., Turizm ve kinci Konut Geliiminin Doal evre zerindeki Etkilerinin ncelenmesi: Dilek Yarmadas ve Yakn evresi rnei, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, 985 (1994). Nudral, F., ., The Experiences of Citizens in Didim, A Coastal Town inTurkey: A Case of Lifestyle Migration, ODT Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 6175 (2007). Ortaca Tapu Sicil Mdrl, Tapu Kaytlar (20002005), (2006).

550 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tamer Grer, N., Erdoanaras, F., Gzey, ., Yksel, ., Effects of Second Home Development by Foreign Retirement in Turkey, 42nd ISOCaRP Congress, 113 (2006). Warnes, A.M, Williams A., 2006,Older Migrants in Europe: A New Focus for Migration Studies, Journal of Ethnic and Migration Studies, 32,8, 12571281.

KADASTRO, YNETM ve PLANLAMA

TOPRAK MLKYETN TESPT VE KULLANIMDA KADASTRO

Prof. Dr. Hseyin ERKAN

TOPRAK ve BOYUTLARI
TOPRAK: "...Soluduumuz hava; -itiimiz su, -ilediimiz, rettiimiz ilik, -toplandmz, barndmz mekan, - bugnn ve gelecek kuaklarn gereksinimi iin korunmas gereken doa, Toprakta mlkiyet sistemi, devlet sisteminin de yaplanmasn gsterir. Toplumlarda zellikle topraktaki mlkiyet sistemi, toplumsal ve ekonomik yaam sistemi ile tam bir uyuma gsterir.

552 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Toprak boyutlu ve yer yznde de topran altnda ve stnde haklar, kstlamalar vardr.

Toprak Mlkiyetini Tespit ve Kullanmda Kadastro 553

KADASTRO TANIMLARI
Kadastro, bir lkedeki her tr arazinin yeryz zerindeki yer ve konumlarnn, yzlmlerinin, deerlerinin, zerlerinde bulunan hak ve ykmllklerin devlet eliyle tespit edilerek haritaya balanmas ii olarak tanmlanmaktadr. Kadastro, balangta zellikle Bat ve Orta Avrupa lkelerinde, tanmaz mallardan ve zellikle tarm topraklarndan adil ve dzenli vergi alnabilmesi amacyla devlet tarafndan dzenlenmitir. Zamanla, tanmaz mallarda mlkiyet hakknn ve snr gvenliinin salanmasnda yararl bir ara olduu anlalm ve bu zelliinden yararlanlmtr. Trkiyede plana dayal bir tanmaz mal sicil sisteminin kurulabilmesi, snr ve mlkiyet gvenliinin salanabilmesi iin temel ara olarak kabul edilmektedir. Kadastro topraa ve yaplara ilikin her tr bilginin konumsal yap iinde toplanabilmesi, depolanabilmesi, sunulabilmesi iin ve yeryz ile ilikili her tr planlama ve projeleme almalar, hazrlanan plan ve projelerin araziye aktarlabilmesi iin gerekli altlk olarak kabul edilmektedir. Trk Dil Kurumu Szlnde Kadastro Tanm Trk Dil Kurumu (TDK), kadastroyu aadaki gibi tanmlamaktadr: Bir lkedeki her eit arazi ve mlk yerinin, alannn, snrlarnn ve deerlerinin devlet eliyle belirlenip plana balanmas ii TDKnun bu tanmnda: Kadastronun: tanmaz mallarn yeryz zerindeki yerlerinin, snrlarnn, alanlarnn ve deerlerinin, Devlet eli ile belirlenmesi, plana balanmas,

gelerini yerine getiren bir hizmet dal olduu ortaya konmaktadr.

554 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu FIGde Kadastro erii ve Tanm Uluslar aras Harita ve Kadastrocular Birlii (International Federation of Surveyors) (FIG). Bir kadastronun oluturulma amacn aadaki gibi gstermektedir: A Cadastre... established for fiscal purposes (e.g. valuation and equitable taxation), legal purposes (land transfers), to assist in the management of land and land use (e.g. for planning and other administrative purposes), and enables sustainable development and environmental protection. Bir kadastro, vergileme amac ile (deerleme ve adil vergileme), hukuksal amala (arazi piyasasnn gereksinimleri iin), arazinin ve arazi kullanmnn ynetimine yardmc olma (planlama, ve dier ynetim amalar iin) ve srdrlebilir gelimeyi ve evre korumay olanakl klmak amalar iin kurulur. Uluslararas Bamsz Wikipedia Ansiklopedisinde Kadastro Tanm A cadastre is a comprehensive register of the metes and bounds real property of a country, and commonly includes details of the ownership, the tenure, the precise location, the dimensions, the cultivations if rural and the value of individual parcels of land. Kadastro bir lkenin tanmaz mallarnn ve tanmaz mal snrlarnn kapsaml kayddr. Bu kayt, arazi paralar mlkiyet bilgilerinin, elde bulundurmann, tanmaz maln kesin konum ve boyutlarnn, deerinin ve -eer krsal arazi ise- topran tarmsal zelliklerinin ayrntlarn ierir. Kadastro Bilgileri Klasik kadastro sistemindeki vazgeilemez temel bilgiler unlardr: Mlkiyet bilgileri: tanmaz maln sahibi ya da sahipleri, tr, tanmaz mal ile ilgili snrlamalar, tanmaz mal ykmllkleri, sorumluluklar vb, Geometrik bilgiler,: tanmaz maln konumu, snrlar ve yzlm deerine ilikin bilgiler. Bu ller ve deerler bilgiler bu haritalarda gsterilir, gerekli deerler bu haritalar araclyla elde edilir. Deer bilgisi: tanmaz maln vergiye ve alm-satma temel olabilecek ya da serbest piyasada oluan deeri.

Toprak Mlkiyetini Tespit ve Kullanmda Kadastro 555 T.C. Anayasa Mahkemesinin Kadastro Yorumu Anayasa Mahkemesi, kendisine gelen eden bir sorun nedeniyle ald 08.02.1973 gn ve Esas No: 1972/52, Karar No. : 1973/5 sayl kararnda, btn kamu kurumlarna k tutacak biimde, Kadastronun nemi ve faydalar bal altnda, aadaki gr ortaya koymutur: Kadastronun nemi ve faydalar: Kadastro her eyden evvel memleketin meden hviyetinin bir semboldr. Kadastro tanmaz mal servet plasmanlarnn en emin koruyucusudur. Kadastro muhtelif geometrik ekiller arz eden tanmaz mal yzlmlerinin gerek rakamlarla ifadesidir. Kadastro imarn ilk artdr. Kadastro romaniman parseliyer (Islah arazi)nin temininde tek vastadr. Kadastro mill tesand bozan amilleri ortadan kaldran itimai bir varlklar. Kadastro vergi tarh ve cibayetinde adaleti salayan Maliyenin istinat edecei byk kuvvettir.

Sosyal Fayda Bugn istatistikler gstermektedir ki, halk arasnda oluan anlamazlklarn ou, tanmaz mlkiyetinden ve buna ait haklarn kullanlmasndan domaktadr. Esasl planlara dayanan snrlandrmalar karsnda iki tarafn da kendisini hakl grmesine imkan yoktur. Davalar hakkn kendisinde olduu iddialarna gre meydana kar. Hudutlarda tereddt uyandran pheli kaytlardr ki byle iddialara zemin tekil eder. Kadastro yaplan yerlerde bu gibi ihtilflarn pek ok azalm olmas bu ameliyenin sratle yaplmasn zaruri klmaktadr. htilaflar karlkl patlamalar, srekli kin ve dmanlklar kamlamaktadr. Hukuksal olsun, cezai olsun mahkemelere aktarlan olaylar ekonomik alanda da kendisini gstermekte, vatandalar ilerinden ayrlarak mahkeme kaplarnda zaman kaybetmektedirler. Btn bu ihtilaflar nlemek, ancak kadastro faaliyetinin ancak lke lsnde Bir an evvel realize edilmesi sayesinde olanakl olacaktr.

556 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Ekonomik Fayda Memlekette byk lde gayrmenkul serveti mevcuttur. Medeni Kanunumuz gayrmenkullerin karlk gsterilerek tedavl ettirilmesini derpi etmi olmasna karn kadastro yaplmam olmas sebebiyle Meden Kanunumuzun bu hkmleri emin ve serbest bir tatbike mazhar olamamtr. Kredi fonsiye teebbs ve faaliyetinin temelini kadastro tekil etmek icabeder. Kadastro tatbiki suretiyle tesis edilecek tapu sicilleri sayesindedir ki, gayrmenkullere tedavl kabiliyetini de vererek ona iktisad fonksiyonunu da kazandrmak kabil olabilir. Yurdumuzda Meden Kanunun ngrd anlamda kadastro planlarnn ve tapu sicillerinin dzenlenmesi fikri bugn nemini daha da artrmtr. Szgelimi Devletin Anayasa'nn 37 nci maddesi ile yklendii devi yerine getirebilmesini kadastro planlarnn varl ile olanakl grmek hatal bir yarg saylamaz

Mali Fayda: lkede uygulanan bir ok vergi kadastral verilere dayanmaktadr. Bina, arazi ve bunlara ek vergiler, kazan vergileri vb. hep tanmaz maln gelirine dayanmaktadr. Bir mali reform biiminde ele alnan ve zerinde incelemeler yaplan Gelir Vergisinin, kadastrosu tamamlanmam bir lkede baar ile uygulanmas ok zordur. Gelir vergisi sistemine girilmesi bir zorunluluk olduuna gre kadastro almalarnn bir an nce sonulandrlmas, vergilerin gelirle orantl ve adilane toplanmasnda balca neden olacaktr. Bundan baka, kadastro almalar sonucunda kanunlar ve anlamalar erei Hazineye ait olan ve fakat haksz olarak unun bunun elinde bulunan bir ok tanmaz maln ortaya kmas olanakl olacak ve bu durumda ayrca Hazineye gelir getiren bir sonu yaratacaktr.

Toprak Mlkiyetini Tespit ve Kullanmda Kadastro 557

KADASTRO TRLER VE ERKLER

Kadastro, her lkenin kendi ihtiya ve amalarna gre ynlendirdii, ierii de buna gre belirlenen bir kamu hizmetidir. Kadastro, lkenin toplumsal ve ekonomik gelimesine bal olarak ierik kazanmakta, toplumun ihtiya1arn karlamak zere uygulanmakta, toplumun yaps ve ihtiyalar deitike kadastronun kapsam ve ierii de deimektedir (ekil 1). Bu gne kadar bu deime, tek boyutluluktan ok boyutlulua doru bir gelime biiminde olmutur.

ekil 1- Kadastro ieriinde gelimeler Kadastroda grlen bu gelimenin aamalarna gre oluan kadastro trleri, bir lde tarihsel geliime de paralel olarak, aadaki gibidir: Vergi Kadastrosu lk uygulanan kadastro trdr. Dnemin nemli retim arac olan tarm topraklarnn vergilendirilmesi amacyla, tarlalarn parasal deerlerine, verimliliklerine, yzlmlerine ilikin verileri hazrlayan ve bu verileri snflandrarak gsteren kadastro trdr. Sadece tanmaz mallarn vergilendirilmesi amacna ynelik bilgileri ieren bir kadastro trdr, mali kadastro olarak da adlandrlr. Hukuk Kadastrosu Tanmaz mallarn mlkiyet snrlarnn uygun biimde iaretlenerek nirengi, poligon gibi kontrol noktalarna dayal ve yeteri incelikte llmesi, maliklerinin, hak ve ykmllklerin, kstlamalarn belirlenmesi ve sonuta bu bilgileri ieren sicillerin oluturulmas amal kadastrodur. Tanmaz mal mlkiyetinin gvence altna alnmasna ve tanmaz mallar zerindeki her tr hak ve ykmllklerin gsterilmesine yarar.

558 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Ekonomik Kadastro XIX. yzyln ikinci yarsnda, sanayilemenin gelimesine kout olarak ticari i1ikilerin gelimesi sonucu topraklar karlk gsterilerek kredi alma yntemi gelimi, dolaysyla para dolam hz kazanmtr. Tanmaz mallara bir ekonomik deiim olana salanmas, sonucu kadastro da bu ilikileri dzenleme, gvence altnda grevini stlenmitir. Bu ierikteki kadastro ekonomik kadastrodur. Bu kadastro, tanmaz mallarn hukuksal ve geometrik durumlarn gvence altna alma grevi yannda, parasal karlklarn gsteren ve tanmaz mallar zerindeki her tr ticari ilikilerin gven ve dzen icinde yrtlmesini salayan kadastro tr olarak gelimitir. ok Ynl Kadastro Yer yz zerinde yaplacak her tr dzenleme iin kaynak veri hazrlayan, verilere mekansal boyut kazandrarak yeryznn toporafik yapsn gsteren, kamu ekonomisinin, hukukun, istatistiin, kamu ynetiminin ve eitli bilimsel aratrmalarn ihtiyalarna yant verebilecek ierikteki kadastro trdr.

TRKYE KADASTROSUNDAN BEKLENTLER

3402 Sayl Kadastro Yasasnn 1. Maddesinde Trkiye Kadastrosunun amac aadaki gibi ifade edilmektedir: Madde 1 - Bu Kanunun amac, lke koordinat sistemine gre memleketin kadastral veya toporafik kadastral haritasna dayal olarak tanmaz mallarn snrlarn arazi ve harita zerinde belirterek hukuk durumlarn tespit etmek suretiyle 4721 sayl Trk Medeni Kanununun ngrd tapu sicilini kurmak, meknsal bilgi sisteminin alt yapsn oluturmaktr. Bu grev tanmna gre Trkiye kadastrosu; 1. Tanmaz mallarn snrlarn arazi ve harita zerinde belirterek hukuk durumlarn tespit etmek suretiyle 4721 sayl Trk Medeni Kanununun ngrd tapu sicilini kurmak 2. Meknsal bilgi sisteminin alt yapsn oluturmaktr. Mekansal bilgi sistemini kurma grevi 2005 ylnda Trkiye Kadastrosuna verilmitir. Bu grev gereince Trkiye Kadastrosu, yer yzne ilikin her tr planlama ve projeleme almalarnn alt yaps olacak corafi bilgi sistemini, Trkiye Ulusal Corafi Bilgi Sistemini (TUCBS) kurmakla da grevlidir.

Toprak Mlkiyetini Tespit ve Kullanmda Kadastro 559

Kadastro Bir Kamu Sicilidir

Trk Medeni Kanunu (TMK), tanmaz mal mlkiyetinin kazanlmas ya da bir tanmaz mal zerinde herhangi bir ayni hakkn kurulabilmesi iin tescili zorunlu grmtr: "TMK 1022- Ayni haklar, tescil ile doarlar ve sra ve tarihlerini tescile gre alrlar. Tapu sicilinde yer alan ve tanmaz mal zerinde ayni hak kuran kaytlar, "t e s c i l" olarak adlandrlrlar. Sicilde kaytl olan bir ayni hak, devletin tam korumas altndadr.

Devletin Sorumluluu lkesi

Trk Medeni Kanunu'nun 1007. Maddesine gre, Devlet, tapu sicillerinin tutulmasndan dolay, btn zararlardan sorumludur. Ancak bu sorumluluk, sadece tapu siciline yaplm olan tescil ilemleri ile snrldr. Yani herhangi bir hak, ipotek, kira szlemesi, mlkiyet hakk, kaynak hakk, st hakk, vb. sicile aktarlm ise, Devlet bu hakkn sorumluluunu stlenmektedir: MADDE 1007.- Tapu sicilinin tutulmasndan doan btn zararlardan Devlet sorumludur. Sicillerdeki her tr deiiklik, ya hak sahiplerinin yazl olurlar ya da yarg organ karar ile olabilir, bunlar dnda hibir organ ya da kii yetkili olamaz.

KADASTRONUN KONTROL GREV VE YETKS

Gnmzde toprak, orman, su, hava ve zel koruma alan vb doal kaynaklarn koruma ve kullanm kontrol konusunda kadastro grevli kabul edilmektedir. zellikle 1992 Rio de Jenerio evre ve Kalknma Konferansndan sonra yksek nfus art ve doal kaynaklarn artrlmas olanaklarnn ok snrl olmas nedenleri ile evresel anlamda doal kaynaklarn korunmas temel yaklam benimsenmitir. Doal kaynaklarn korunmas konusunda dnya, kadastrodan grev beklemektedir. Kadastro, devlet eli ile ve devlet gvencesi altnda tutulan bir kamu sicilidir ve bu sicilde ancak hak sahiplerinin istemleri ile ya da yarg organ kararlar ile deiiklik yaplabilir. Tanmaz maln iyesi istemde

560 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu bulunmadka, tanmaz mal mlkiyeti zerinde hi kimse deiiklik yapamaz. potek sahibi istemde bulunmadka, hi kimse ipotein kaldrlmasn salayamaz. Arazi toplulatrmas yaplm bir alanda, yasa uyarnca konulan bir erh, yetkili kamu organ izin vermedike ya da yarg karar olmadka parselin blnmesi, belli bir kkln altnda tarlalar oluturulmas olanakl deildir. Ayn biimde, kentsel alanlarda da imar plannda ngrlenin dnda ya da belediye, yetkili kamu kurumu gibi organn planlar ve kararlar dnda arazi kullanm yaplamaz. Bu noktada resmi ilem ancak kadastro bilgi ve belgelerinde yaplabilir ve tapu ve kadastro birimleri de, yetkili kuruluun karar ve yetkilerini irdeler ve yasal duruma uygun zmleri ancak gerekletirebilirler. Bu anlayla dnyada da, arazi ynetiminde bir denetim organ olarak grev yapmaktadr. Trkiyede de 5403 sayl yasa ile ngrlen ve nemli tarm topraklarnn korunmasnda, ve kstlamalarda kadastro bir denetim organ olarak grev yrtmek durumundadr.

KADASTRONUN DENETM GREV

Trkiyede 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu, 10. Maddesinde, tarm topraklarnn korunmas konusunda aadaki hkme sahiptir: Tarm arazileri, arazi kullanm plnlarnda belirtilen amalar dnda kullanlamaz. Tarm topraklarnn tarm d amalarla kullanlmasnn nne geilmek istenmitir. Tarm d kullanlamayacak araziler: - mutlak tarm arazileri, - zel rn arazileri, - sulu tarm arazileri, - dikili tarm arazileri. 11. Maddesinde, tarm topraklarnn korunmas konusunda aadaki hkme sahiptir:

Toprak Mlkiyetini Tespit ve Kullanmda Kadastro 561 Arazi sahipleri ve araziyi kullananlar, hazrlanan pln ve projelere uymakla ykmldr. Kadastronun denetim grevi ile ilgili olarak sveden bir rnek: The cadastral system including the land information system has the following purposes: a) Promote and control sustainable and efficient land use b) Provide land information for land titling, land use planning, land taxation, environmental control and business development. Toprak bilgilerini de ieren bir sistem olarak kadastral sistem, aadaki amalara sahiptir: a) Srdrlebilir ve etkili toprak kullanmnn gelitirilmesi ve denetimi b) Kadastro aadaki bilgileri de salar : - Mlkiyet hakkna ilikin bilgiler - Toprak kullanm planlamas bilgileri - Toprak vergilendirme bilgileri - evresel denetim ve i gelitirme iin gerekli bilgiler

YEN MAR KANUNU TASARISI IIINDA TRKYE VE DNYADAK PLAN UYGULAMA ARALARININ RDELENMES
F. Sphan NAKBOLU

3194 sayl imar yasasnn yetersizlii ve iyiletirme nerileri uzun bir sredir gndemdedir. Bu konuda bahsedilebilecek en kapsaml alma, 1999 ylnda ODT Deprem Mhendislii Aratrma Merkezi tarafndan hazrlanan ve Bayndrlk ve skan Bakanl ve Toplu Konut daresine sunulan alma raporu1 ve bunu baz alarak hazrlanan imar yasas tasladr. ODT grubunun2 bu almas, yrrlkteki imar sistemimizin doal afet zararlarn azaltmak amacyla revize edilmesi istemi ile balayp, alma sonucunda Trkiyede yeni bir imar ve denetleme sistemi nerisine dnmtr. alma kapsamnda yrrlkteki imar mevzuat, planlarn kademeli birliktelii, sosyal adalet, doal afetler, kurumlararas egdm, denetim, katlm gibi konular asndan deerlendirilmi ve bu ynde etkinlii artracak yasal dzenlemeler ve aralar gelitirilmitir. Bu bildiride amalanan, ODT almas ile gndeme gelen plan uygulama aralarnn dnyada kullanlan benzer rnekler ile ilikilendirilmesi ve bu aralarn planlama pratiklerine getirdii olanaklarn bu rnekler stnden tartlmasdr.

PLAN UYGULAMA ARALARI

mar plan uygulama aralar, kentsel arazinin, imar plannda belirtilen kullanma biimine uygun duruma getirilmesine ynelik yerel ynetimlerin bavurabilecekleri yasal olanaklar btndr (Ersoy, 2005). Uygulama aralar genel planlama hedeflerine hizmet etmek durumundadr. ODT almasn baz alan mar Kanunu Tasars Taslann

ODT, Kentsel Politika Planlamas ve Yerel Ynetimler Ana Bilim Dal doktora rencisi, ehir ve Blge Planlama Blm aratrma grevlisi. 1 3194 Sayl mar Kanunu ve Ynetmeliklerinin Yeni Bir Kontrol Sistemi ve Afetlere Kar Dayankll Salayacak nlemleri ermek zere Revizyonu Aratrmas Mavirlik Hizmetleri Kesin Raporu. 2 Kesin raporu sunan aratrma grubu Raci Bademli, Murat Balamir, Beng Duygu, Melih Ersoy, Polat Glkan, Haluk Sucuolu ve Gnl Tankutdan olumutur.

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 563 (B..B; 2004)3 ama maddesi planlama hedeflerini kapsaml bir ekilde ortaya koyar4.Bu erevede planlama aralarnn, yaplama, koruma, gelitirme, srdrme, sosyal adalet, kamu yarar, toplum ve evre sal, sosyal ve ekonomik kalknma, insan haklar gibi geni bir konu yelpazesinde etkin olmas ve bunu effaf srelerle gerekletirmesi beklenmektedir. Bu beklenti teknik bir ara anlaynn tesine gemekte, planlama srelerini belli ilkeler dorultusunda srekli denetleyen, ara ve amacn iice getii bir sre tasarmn gerekli klmaktadr. Smolka ve Amborski (2000) plan uygulama aralarn mali ve dzenleyici aralar olmak zere iki grupta toplarlar. Mali aralar vergi ve cretleri ierirken, dzenleyici aralar planlama alan iinde ya da dndaki ayn katklara iaret eder. Her planlama sistemi bu aralar belli bir denge ile ierir.5 Tablo 1 eitli lkelerde hali hazrda bulunan plan uygulama ya da deere el koyma6 aralarnn bir derlemesidir. Bu tabloda 3194 sayl imar yasas kapsamnda yer alan aralar ayrca iaretlenmitir.

Yaznn geri kalannda taslak denildiinde anlalmas gereken belge budur. Bu Kanun, krsal ve kentsel alanlarda arazi kullanm, yerleme ve yaplama konusunda, bilim, teknik, sanat ve salk kurallar ile yresel koullara uygunluun salanmasn; doal, tarihi ve kltrel evrenin ve ekolojik sistemlerin korunmasn, yaatlmasn ve gelitirilmesini; sosyal adaletin salanmasn; toplum ve kamu yararnn, fert, toplum ve evre sal ile gvenliinin gzetilmesini; blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmasn ve tm lkede sosyal ve ekonomik kalknmann salanmasn; srdrlebilir kalknma ilkesi ile uyumlu, yaayanlarn temel haklarna saygl, karar srelerine katlmn ve sektrler aras uyumun gerekletirilmesini; afet zararlarn azaltc, gvenli ve yaam kalitesini artrc ilkelerin uygulamalara esas tekil etmesini; planl ve salkl kentsel dnmn salanmasn; ve anlan tm srelerin effaf ve etkin biimde denetlenmesini amalar (Bayndrlk ve skan Bakanl, 2004:5). 5 Mali aralar, daha ok, en az kamu mdahalesinin tercih edildii piyasa temelli bir planlama pratiini (rnein Kuzey Amerika) karakterize ederken, dzenleyici aralar arlkl olarak kentleme iin maddi kaynak ktl eken ve/veya kapsaml mdahalelerini adalet, kamu yarar ilkeleri ile temellendiren lkelerin planlama pratiklerini (rnein, Trkiye, Latin Amerika, spanya, talya) karakterize eder. 6 Deere el koyma Latin Amerika kkenli bir kavramdr ve temelinde kamu mdahalesi ile gelen toprak deer artlarna kamu yarar adna kamu tarafndan el konulmas dncesi yatar (Offersman, 2003). Merkezi devletten yerele kaynak transferlerin dk olduu Latin Amerika kentlerinde bu tr aralara finansman vurgusu ile ska bavurulmakta ve bu yzden bu aralara deere el koyma aralar denmektedir. Latin Amerika, zengin eitlilikte deere el koyma aralarnn uygulanmas konusunda nde gelmektedir.
3 4

564 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tablo 1. mar Plan Uygulama Aralar

Mali Aralar Vergi cret Dzenleyici Aralar Deer artlarna katlm (ayni) mar haklarnn aktarm mar haklar ak arttrmas Kamulatrma* Arsa takas* Toprak ayrtrma/birletirme* Kamu ortaklk pay* Arsa ve arazi dzenlemeleri (DOP) * Denkletirme ilkesi Arsa kiralama (leasing) * Arsa bankas Younluk primi Yatrma dahil olma (Inclusionary zoning) Yatrmdan pay alma (linkage) naat haklarnn sat Potansiyel inaat hakk sertifikas Arsa/arazi fiyat dondurma Kamu zel ortaklklar kr blm (benefit sharing) Ortak geliim (Joint development)

Geici vergi oran Arsa deeri vergisi* Bina vergisi* Bo arsalarda artan vergi Arsa speklasyon vergisi (Arsa stnden ) Sermaye kazan vergisi Vergi art finansman (Tax Increment Financing)

zel i/deerlendirme blgeleri Etki cretleri Gelitirme creti erefiye* Vize* Deer artlarna katlm (nakdi)

*3194 sayl kanunda mevcut aralar

Kaynak: Smolka ve Amborski (2000), Doebele (1998), Offermans (2003)

Planlamamz ynlendiren mali aralardan ziyade dzenleyici olanlardr. Bunlar iinde en nemlisi ise, dzenlemeye giren tanmazlarn en fazla %40lk bir blmnn, dzenleme ortaklk pay (DOP) ad altnda kamusal ortak hizmet alanlarnda kullanlmak zere bedel denmeden kamuya terkine olanak veren arsa ve arazi dzenlemeleri" aracdr. Arsa ve arazi dzenlemeleri, zellikle btncl bir planlama olana sunmas, DOP kesintisinin tm toprak sahipleri iin eit uygulanmas, kamusal alan sunumu iin arsa salamas ve belediyelere arsa retme kapasitesi sunmas alarndan yararl bir ara olarak grlmektedir (Ersoy, 2005). Fakat sonular itibar ile deerlendirildiinde, datlan imar haklarndaki eitsizlik ve zaman zaman %40lk bir kesintinin fiziksel ve sosyal altyap sunmadaki yetersizlii aracn adalet ve etkinliini tartmaya amaktadr.

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 565

TASLAK LE GNDEME GELEN ARALAR

Taslakta kapsaml bir plan uygulama ara ve yetki erevesi sunulmutur. Bu ereveyi oluturan plan uygulama aralarnn bir ksm 3194 sayl yasada var olan ifadelerin gelitirilmesinden ibaret iken, bir ksm yasaya ilk defa girmitir. Bu blmde amalanan, her aracn tek tek tantlmasndan ziyade sadece getirilen yenilik asndan ortaya konulmas ve tasarnn sunduu genel aralar erevesinin tablo 1deki aralar ile ilikilendirilerek oluturulmasdr. Mali aralar/ vergi kategorisinde saylabilecek yeni ara; (1) Emlak vergilerinde istisna uygulama, (2) Yapya zorlama yetkisi ve (3) Menkul deer karma yetkileridir. lk iki ara kapsamnda ilgili idare gerekli grd hallerde vergi matrahn % 20 orannda eksiltme veya arttrmaya (Taslak, 2004: 18), altyaps gtrlm fakat halen yaplamam alanlarda emlak vergisi deerini artrarak yapya zorlama ynnde yaptrmlar uygulamaya (a.g.b.:28) yetkilidir. Bu iki yeni ara, tablo 1.de sunulan geici artan vergi ve bo arsada artan vergi aralar ile rtmektedir. Menkul deer karma yetkisi ile ilgili idarelere zel nitelikli alanlarda en fazla bir yl iinde uygulamas balanacak yatrm projelerindeki altyap ve dzenleme ilerinde kullanlmak zere proje alan snrlar iindeki tanmazlardan 20 yl boyunca elde edecekleri emlak vergilerini karlk gstererek kymetli kat karma yetkisi verilmektedir (a.g.b.: 27-28). Kymetli katlarn sat yoluyla gelen tm gelirlerin projeye dndrlmesi esastr. Bu, tablo 1.deki vergi art finansman arac ile benzerlik iermektedir. Mali aralar/ cret kategorisinde yer alabilecek yeni bir ara ise, yine kamu yatrm maliyetlerine katk alma yetkisidir. Buna gre, ilgili idare, zel nitelikli alanlarda en fazla drt ylda gerekletirilecek olan yatrm projeleri ile altyap ve dzenleme ilerinin maliyetleri toplamnn en fazla % 60na kadar olan ksmn, bu yatrmlardan yararlanacak olan tanmazlardan, takdir edilecek yararlanma ve deer art dzeylerine gre, on yllk bir deme program iinde alabilecektir. Bu katk paylar dorudan proje iin kullanlacak ve ilgili btelere zel gelir ve zel denek olarak kaydedilecektir (a.g.b. :27-28). Bu, tablo 1.deki etki cretleri ve gelitirme cretleri aralar ile benzerlik iermektedir. Bu aracn ayrca dzenleyici aralar kategorisindeki deer artlarna katlm ile de kesitii noktalar vardr.

566 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Tasarda plan uygulama aralar kapsamnda getirilen dier yenilikler dzenleyici aralar kategorisinde ele alnabilir. ncelikle 3194te mevcut olan arsa ve arazi dzenleme aracna ilikin getirilen deiiklie bakldnda DOP %40dan %45 karlm ve mevcut kullanmlara ek olarak pazar yeri, salk tesisleri ve kapal otopark eklenmitir. Daha nce DOP alnan herhangi bir parselden yeniden DOP alnmas olanakl klnm (a.g.b. :22), zel uygulama niteliine sahip alanlarda, dzenleme ortaklk paynn % 50ye kadar ykseltilebilecei hkm getirilmitir (a.g.b. :21). Bylece getirilen eletiriler ynnde aracn gelitirilmesi ngrlmtr. Kamulatrma konusunda da yeni bir alm mevcuttur. Daha nce zel mlkiyetin bedeli karlnda kamuya devri veya tanmaz takas eklinde yaplabilen kamulatrma ileminin, imar haklarnn aktarm yoluyla da yaplabilecei hkm eklenmitir. Bu, imar haklarnn arsadan bamszlatrlarak ve menkul kymete dntrlerek alm ve satmn olanakl klan, tanmaz aktarm hakk tesis yetkisi 7 ad ile ifade edilen yeni bir aracn imar yasasna dahil edilmesi ile mmkn klnmtr. Bu ara imar haklarnn aktarm (HA) olarak da bilinmektedir. Taslak kapsamnda plan uygulama aralarna ilikin sunulan dier yenilikler, ilgili idarelere farkl risk sektrlerinde saknm plan hazrlama yetkisi getiren kentsel tehlike ve riskleri giderme (a.g.b. :23-26), tanmaz yatrm ve iletmecilii amal ortaklk, kooperatif, gayrimenkul gelitirme ortakl, tanmaz iletme ortakl ve benzeri rgtlenme olana getiren tanmaz ortaklklar kurma ve katlma (a.g.b. :.27), kamu yarar ve sosyal adalete hizmet amacyla getirilen ncelikli alm ve geri alm (a.g.b. :26) ve kira dzenleme ve denetim yetkileri (a.g.b. :28)dir. Bahsedilen tm ara ve yetkilerin birbirini destekleyici ve btnleyici bir biimde kullanlmasna olanak salamak amacyla ilgili idarelere kentsel blgeleme (a.g.b. :18), ve kamu ve zel proje uygulama alanlar tanmlama yetkisi getirilmitir. Bu zel blge ve alanlar (zel veya kamu proje uygulama alanlar, kentsel dnm alanlar, afet riskli alanlar, tanmaz aktarm hakk uygulama alanlar) farkllaan fiziksel
Bu planlama arac ilk defa 14.07.2004 tarihinde kabul edilen 5226 sayl yasa ile Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda yaplan deiiklikler ile mevzuatmza girmitir. Taslak ile getirilen bu uygulamann tm koruma alanlarn kapsayacak ekilde geniletilmesi olmutur (Ersoy, 2005).
7

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 567 ve sosyal sorunlara mdahalede geni yelpazede uygulama olana ve esneklii salamaktadr. Dnya rneklerine baktmzda farkl isimlerle de olsa benzer aralarn, benzer amalarla, farkl biraraya geliler ile kullanldn grmekteyiz. nc blmde buna ilikin rneklere yer verilecektir. Tablo 2. neri Plan Uygulama Aralar erevesi
Aralar Taslak (2004) Emlak Vergilerinde stisna Yapya Zorlama Yetkisi Menkul Deer karma Mali aralar Kamu Yatrm Maliyetlerine Katk Alma Aracn belediyelere sunduu yetki Vergi matrahn % 20 orannda eksiltme veya arttrma Emlak vergisi deerini artrarak yaplamaya zorlama Proje alan iin 20 yl boyunca emlak vergilerini karlk gsteren kymetli kat karma Proje ve altyap maliyetlerinin en fazla %60nn, yararlanacak olan tanmazlardan alnmas -DOPun %45e karlmas ve yeni kullanmlar eklenmesi. -Birden fazla DOP alnabilmesi, - zel nitelikli alanlarda DOPun %50ye kadar ykseltilebilmesi - Tanmaz Aktarm Hakk Tesisi yoluyla kamulatrma -Bir tanmazda ksmi irtifak kurma Mevcut mlkiyet veya imar haklarn baka yerlerde kullandrtma, bu haklarn bir menkul kymete dntrme Ara ve yetkilerin farkl kullanmna izin veren zel blge ve alanlar zel alanlarda kira yardm, kiralk konut stou Ortaklk, kooperatif,tanmaz iletme ortakl vb rgtlenme olana Farkl risk sektrlerinde saknm plan hazrlama Dnya rneklerindeki ilikili ara Geici Artan Vergi Bo Arsada Artan Vergi

Vergi Art Finansman (TIF) Etki/ Gelitirme cretleri, Deer Artlarna Katlm Arsa ve Arazi Dzenlemeleri ve Denkletirme lkesi mar Haklarnn Aktarm mar Haklarnn Aktarm Potansiyel naat Hakk Sertifikas alma Alan, TIF Blgesi, zel Blgeler Bir arala ilikilendirilmemitir. Kamu-zel Ortaklklar Bir arala ilikilendirilmemitir.

Arsa ve Arazi Dzenlemeleri

Kamulatrma Tanmaz Aktarm Hakk Tesisi Kentsel blgeleme ve Proje uygulama Alanlar Kira Dzenleme ve Denetim Tanmaz Ortaklklar Kurma, Katlma Kentsel Tehlike ve Riskleri Giderme

Dzenleyici Aralar

568 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

PLAN UYGULAMA ARALARI: DNYA RNEKLER

Bu blmde yukarda bahsedilen plan uygulama aralarnn farkl planlama pratiklerinde farkl bir araya geliler ile kullanmlarna ilikin rnekler sunulacaktr. mar Haklarnn Aktarm, talya rnei mar haklarnn aktarm (HA) uygulamasnn temelinde arsa mlkiyetinin birbirinden ayrlabilen birtakm haklar btn olarak grlmesi yatar.8 Bu bak as, imar haklarnn arsadan bamszlatrarak alm ve satmn olanakl klar. Modelin k amac gelime basks yaayan ak alanlarn ve koruma alanlarnn arsa sahipleri arasnda adaletsizlik yaratmadan korunabilmesidir. Bu anlamda ara hem koruma hem de adalet ilkelerine katkda bulunmaktadr. Kuzey Amerikada ilk defa 1917de parseller aras ortaya kan bu uygulamaya, 1970lerden sonra zellikle tarmsal arazinin korunmasnda ska bavurulmu 9 ve baarl sonular alnmtr (Lawrence, 1998). Micelli (2002), talyada 1990lardan beri artan bir ekilde, planlarda HA yntemine bavurulduunu belirtmektedir. HA yntemi, talyada sadece sit alan ya da tescilli yaplar gibi korunacak blgeler ile snrl olmayp altyap ve sosyal hizmetler iin gerekli arsa temininde de kullanlmaktadr. Cesena kent plannda arsa-arazi dzenlemesi ve HA yntemi ayn anda uygulanmtr. mar haklar ahslara, denkletirme ilkesi10 ile datlm ve plan iinde belirlenen belli alt blgelerde bu haklarn pazarln yapabilecekleri imar hakk piyasas oluturulmutur. Ravenna kentinde ise sadece deiime konu olan bir toprak parasnda HA uygulamas yaplm ve iki hedef birletirilmitir: (1) yeil kuak iinde Ravenna kentinin en byk parkn kamulatrma yapmadan oluturmak ve (2) kentin rhtm blgesinde yksek younluklu bir kentsel yenileme program balatmak (a.g.m., s.149). Bu uygulamada,
8 Arsa

sahiplii bir arsann kullanmna, tasarrufuna, gelitirilmesine, doal kaynaklarnn kullanmna, kiraya verilmesine, satna vb.ne ilikin eitli haklarn btnne iaret eder (Mills 1980). 9 lgili yaznda Kuzey Amerika rneklerine ska rastlanmaktadr. Kuzey Amerika rnekleri iin bkz. Ayten (2003) ve Yamak (2006) . 10 spanya kkenli olan Denkletirme ilkesi, Arsa ve Arazi Dzenlemesi uygulmalarnda yatay eitlik ilkesi nin salanmasna yneliktir. Temel dnce planlama alan iindeki her bir toprak sahibinin birim arsa bana eit net kr almasdr. Trkiyede arsa ve arazi dzenlemelerinde e deer ilkesi kapsamnda katsay hesabna dahil edilebilecek, toporafya, kamu hizmetlerinin varl, parsel ekli, grlt, gibi yaklak otuz faktr hesaba katan bir alma iin bkz. Yomralolu (1997).

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 569 yeil kuak alannda kalan alanlara 0,1 emsal verilmi, bu inaat hakknn kullanmna sadece rhtm blgesinde izin verilmitir. Yeil kuaktaki mlk sahipleri programa zorunlu dahil edilmi, HA sat gerekletiinde topraklar, tarla fiyatna belediye tarafndan satn alnmtr. Rhtm blgesinde yatrmclara HAn cazip hale getirmek iin aktarlan imar hakknn %15i kadar da younluk primi verilmitir. Her hangi bir ahs mlkiyetinde olmayan yeil kuak alanlarnda ise iki mekanizma ortaya kmtr. Birincisinde rhtm alannda yatrm yapmay dnen emlak yatrmclar yeil kuakta bulunan alanlar satn almlar ve bylece rhtmdaki imar haklarnn sahibi olmulardr. kincisinde ise baz yatrmclar yeil kuaktaki alanlar dorudan deerlendirmek iin deil fakat piyasada satabilecekleri bir menkul deere sahip olmak iin satn almlardr. Bylece imar haklar piyasada satlabilir bamsz bir piyasa mal konumuna gemitir (Micelli, 2002:147-150). Her iki rnekte de, imar haklar piyasasnn koullarnn belirlenmesinde ve toprak sahipleri arasndaki ilem maliyetlerinin azaltlmasnda belediyeler kritik bir rol stlenmitir. Fakat belediye bir imar hakk bankas oluturma yoluna gitmemitir. Oysa Micelli (2002:152) belediyelerin imar haklarn satn alarak, satc ve alc tekellerini engellemedeki rolnn gerekliliine iaret etmektedir. Ara ile ilgili bir ok kaynak, aracn ynetiminin zorluunu, vatandalarn, emlaklarn, hukukularn, deerleme uzmanlarnn ve planclarn bu konuda eitim almalar ve bylece aracn meruiyet zemininin glendirilmesi gerektiini vurgulamaktadr (Lawrence, 1998, Micelli, 2002, Hanly-Forde vd., 2004). dare iin maliyeti yksek bir ara olmakla birlikte; younluklu gelimenin ve korumann maliyetini piyasadaki aktrlere detilebildii, gelime ile gelen geliri adil datlabildii lde maliyeti telafi edebilmektedir. Menkulletirme, Vergi Art Finansman ve Deer Artlarna Katlm Taslakta kamu yatrm maliyetlerine katk alma ve menkul deer karma ad altnda deinilen arala ilikili olarak bu blmde Brezilya, Amerika ve Kolombiya rneklerine deinilecektir. naat haklarnn menkulletirilmesi; Brezilya-Faria Lima kentsel almas Brezilyann Sao Paulo kentinde, Faria Lima Bulvarnn geniletilmesi ve orta snf konut alan retilmesine ynelik kaynak retmek amac ile

570 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 1996 ylnda Faria Lima Kentsel almas ilan edilmitir. Projenin Kentsel alma (Operacin Urbanstica) ilan edilmesi master planla uyumlu olmak artyla farkl dzenleme olanaklar salamtr. Bu maliyeti karlamak iin balca inaat haklarnn sat ve potansiyel inaat sertifikas gibi aralara bavurulmutur. Elde edilen fonlarn sadece proje alan iinde altyap sunumu iin ya da zel sektre sbvansiyon olarak kullanlabilecei art konulmutur (Biderman vd., 2006). Bu alma kapsamnda ek 2,250,000m2 inaat alan arttrmna karar verilmi ve getirilen ekstra imar haklar piyasa deerinin yaklak % 50si deerine inaat haklarnn sat arac ile piyasaya karlmtr. 2003 ylna gelindiinde tm ek inaat alannn yaklak %42sine inaat izni verildii belirtilmektedir (a.g.m. :2). Fakat buradan ve onayl projelerden elde edilen yaklak 280 milyon dolar deerindeki gelir, 350 milyon dolar deerindeki tm harcamalar karlamaya yetmemitir. Geri kalan maliyeti karlamak iin 2004ten itibaren CEPAC ksaltmas ile ifade edilen, potansiyel inaat hakk sertifikas anlamna gelen, bir tanesi bir m2yi gsteren menkulletirme arac devreye sokulmutur. Yasaya dayanarak bu sertifikalar ak arttrma ile satlm ve belgeye denk gelen inaat haklarnn kullanm her an mmkn klnmtr. Yine yasa ile, yeni bir takm sertifikann sata karlmas iin bir nceki satlardan gelen gelirlerin etkin bir ekilde projeye tahsis edilmesi koulu getirilmitir. Bunun denetlenebilmesi iin ise sz konusu gelir, belediye btesinden baka zel bir btede toplanmtr. 2004de ilk ak arttrma ile yaklak 650,000m2lik bir inaata denk gelen 9000 CEPAC satlm, yaklak 4 milyon dolar gelir toplanmtr (a.g.m. :2). Belediye, ak arttrmaya kacak sertifikalar konusunda stratejik davranm, yatay ktlk yaratarak gelirlerini arttrmay baarmtr. 2006 ylna gelindiinde her iki ara ile proje maliyetinin %80i karlamtr; gelecek 5-7 yl dikkate alndnda ise projenin art sermaye yarataca belirtilmektedir (a.g.m. :3). Bu proje, el konulan deerin sadece proje alan iinde kullanmas yani yoksul kesimleri gz ard etmesi nedeniyle eletirilmektedir. Biderman vd. (2006) aslnda belediyelerin proje alan iinde zel toplumsal fayda (ZEIS) blgeleri belirleme yetkisi olduunu, bu yetki ile proje alan iinde sosyal konut retim alanlarnn belirlenebileceini ifade etmektedir. Dier bir zm nerileri ise bu alanlarda srama etkisi yksek olan salk, eitim, ulam deerleri olan projeler gelitirmektir.

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 571 Vergi art finansman, Amerika rnei Vergi art finansman (TIF)11 yntemi, belediyelere bir knt alann gelime alan ilan etme ve oradaki potansiyel emlak vergisine salt o projenin finansmannda kullanlmak zere el koyma imkan salayan bir mekanizmadr. Uygulamaya sadece belli kriterleri salayan knt alan niteliindeki alanlarda izin verilmektedir.12 TIF Blgesi snrlar, st lek plan ile uyumlu olmak art ile, belediyece belirlenir, ve belediye TIF stats sresince- genelde 20 yl- emlak vergisi artlarna el koyma yetkisini kazanr (Weber, 2003:3). El konulan emlak vergisi ve artlar proje finansmannda iki ekilde kullanlabilir: (1) Proje zel firmaya ihale edilir ve ihale bedeli firmaya emlak vergi artlar ile geri denir. Gerektii durumlarda firmann kredi ald kuruma geri demenin emlak vergi gelirleri ile yaplaca garantisi verilir. (2) Belediye gelime deerince tahvil kararak, geri demeyi emlak vergisi artlar ile yapar (a.g.m.). Bu tahviller, yatrmc asndan banka kredileri ya da sermaye piyasas aralar ile kyaslandnda eitli vergilerden muafiyet, dk faiz oranlar ve uzun geri deme sresi gibi avantajlara sahiptir (Johnson, 2002). TIF blgesi ilan edildii anda emlak vergisinin alnd deerler dondurulmakta ve taban vergi deeri tespiti yaplmaktadr. Bundan sonra her yl deerleme yaplarak, vergi deerindeki herhangi bir art zel TIF fonuna gnderilmekte ve bu fon sadece TIF blgesinde kullanlmaktadr (Dye ve Merimann, 2006:2). Baz uygulamalarda bu fona bina sat vergileri de dahil edilmektedir. Baz eyaletlerde krlarn toplumsal blmn etkin klan farkl uygulamalara da yer verilmektedir. rnein Kaliforniya yasasnda vergi art gelirlerinin %20sinin ucuz konut salamada kullanlmas zorunluluu getirilmi, ikagoda TIF alanndaki binalarn cephelerinin yenilenmesi iin kaynak yaratlmtr. TIFn etkili bir finansman yntemi oluturduu rnekler finansal fizibilitenin yksek, emlak deerlerinin dk olduu, kamu mdahalesi ile hzl bir arta geme potansiyeline sahip alanlardr (Weber, 2003:6). Yine baz aratrmalar TIF blgelerinin evresine pozitif ekonomik etkilerinin olduunu belirtir (Man ve Rosentraub, 1998, Wassmer, 1994: Man, 2001 iinde). Fakat, Dye ve Merriman (2003) aksine TIF blgesi ilannn zellikle ticaret ve sanayi gibi kullanmlarda blge dndaki
11 Tax 12

Increment Financing (farkl eyaletlerde farkl isimler alabilmektedir) Belediye bu alanlarda kamu destei olmadan bir gelimenin olmayacan, dier tevik, tahvil, erteleme ve vergi gelirlerinin zel yatrm ekmek iin yetersiz olduunu dorulamak zorundadr. Fakat Weber (2003) belediyelerin bu kriterleri salamayan alanlar bile TIF ilan edebildiklerini belirterek eletirmektedir.

572 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dier gelimeyi yavalattn, emlak vergilerini drdn sylemektedirler. Ayrca, 20 sene boyunca TIF alanndaki deer artlarnn tmnn projeye atfedilmesi, makro ekonomik deikenlerin ve civar projelerin pozitif dsallklarnn gz ard edilmesi; ayn ekilde, TIF alanndaki projenin faydalar zaman zaman TIF snrn asa da, maliyetin sadece TIF blgesindeki mlk sahiplerine detilmesi adalet ve meruiyet problemi yaratmaktadr. Deer artlarna katlm13, Kolombiya,Yeni Usme kentsel almas Kolombiyada 1997de kan 338 sayl yasa ile deer artlarna katlm isimli yeni bir ara gelitirilmitir. Yasaya gre tm belediyelerin 10 yllk bir master plan hazrlamas, onaylamas ve planlarn ana kaynann deer artlar olmas gerektii ifade edilmitir. Bu yasaya gre kamu sektr drt eylemi sonucu ortaya kan deer artlarnn en fazla % 50sine katlabilecektir: (1) Krsal bir alann kentsel gelimeye almas, (2) yksek younlua izin veren plan deiiklikleri, (3) daha krl arazi kullanmna izin veren plan deiiklikleri ve (4) kamusal altyap sunumu (Mendoza, 2005:54). Bu gelirin kullanm sadece ilgili proje alan ile snrl olmayp, yasada kullanm amalar belirtilmitir: (1) Sosyal konut iin arsa alm, (2) yetersiz alanlarda altyap sunumu, (3) ak alanlar ann geniletilmesi, (4) yol ve kitle ulam altyapsnn finansman, (5) kentsel dnm ve byk projeler gelitirme (6) kentsel yenileme iin haklarn telafisi ve arsa kamulatrmas ve (7) tarihi nemdeki yaplarn korunmas (a.g.t). Bu ara kapsamnda, birincisi ilan ncesi piyasa deeri stnden, ikincisi planlama karar sonras benzer alanlarla kyaslama stnden olmak zere iki sefer deerleme yaplr. kisi arasndaki farkn en fazla %50si yerel ynetimin katlabilecei deerdir. Bu deme toprak sahibi bizzat fayday -inaat izni alarak ya da sat yaparak- gerekletirdii zaman yaplr (a.g.t). Alt tr deme ekli vardr: (1) Nakit deme, (2) mlkiyetin deere denk ksmnn aktarm, (3) baka blgelerde yer alan deere denk arsa ile deiim, (4) kamuyu denk deerde bir proje orta haline getirme, (5) e deer altyap ya da ak alan salama (6) verilen imar hakknn deere denk kadarnn geri verilmesi (Doebele, 1998). Yeni Usme kentsel almas Bogotadaki kaak yaplama problemini zmek iin deer artlarna katlm arac ile ele alnan bir projedir (Copello vd., 2003, s.1). Usme yaklak 450 bin kiinin yaad, %90 kaak yaplama olan 900 hektarlk bir alandr. Alann byk bir ksm arazi mafyas tarafndan tarla fiyatna alnp hisseli parselasyon
13 participacin

en plusvalias

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 573 eklinde gelitirilmitir. Byle bir kentsel gelime hem toprak fiyatlarn arttrm hem de adaletsiz mekansal dokular retmitir (a.g.m). 2000 ylnda onaylanan kent master planna dayanlarak bu blgenin gelitirilmesine karar verilmitir. Projede deer artlarna katlm mmkn klacak, fakat bir vergi olarak alglanmasn aacak ekilde eitli mekanizmalar uygulanmtr. Birinci mekanizma projenin ilanndan nce proje alanndaki toprak fiyatlarnn dondurulmasdr. Bu erevede, 2003 ylnda USME projesinde taban arsa fiyatlar ortalama (1.6/m 2) olarak belirlenmitir. Ikinci mekanizma maliyetlerin ve karlarn eit blmn esas alan arsa ve arazi dzenlemesi ve denkletirme ilkesidir. Bu ara ile altyap maliyetleri ve imar haklar bltrlerek, planlanan alann bir ksm belediyelere (sosyal konut, yaplmas karlnda) devredilmitir. nc mekanizma deer artlarna katlm aracdr. Bu arala belediye yeni arsa deeri 17.8/m2 olarak hesaplanan planlama alannda 11 katlk bu deer artnn %50sine el koyma ve sosyal amalar iin kullanma yetkisi kazanmtr. Toprak sahiplerinin bu projede katlm paylarn genelde arsalar ile demeyi tercih ettii belirtilmektedir (Mendoza, 2005, s.59). Dier bir mekanizma dk gelirlilere imar hakk vermeye olanak salayan, inaat haklarnn mlkiyet haklarndan ayrlmas yaklamdr. Bylece dk gelirliler toprak mafyas ile pazarlk konumundan kurtarlm, bu konumuna belediye tanmtr (a.g.m.:2).

SONU
Tablo.3de deinilen rnekler ve kullanlan aralar gsterilmektedir. rnekler incelendiinde projenin niteliine gre mali ya da dzenleyici arlkl bir ara seiminin yapld grlmektedir. rnein, Brezilya Faria Lima kentsel almasnda ve Amerikadaki TIF uygulamasnda proje finansman kaygs ar basmakta, temel kayg bir dnm alann kamuya en az mali yk olacak ekilde finanse etmek olarak belirmektedir. Bunun iin ncelikli olarak arsa piyasa dinamiklerine ve eitli mali aralara bavurulmaktadr. Bu tr uygulamalarda belediyelerin arsa deerlerini ve kentsel rant artrmadaki dorudan mdahaleleri bu tr aralarn etkinliinin n koulu olarak belirmektedir. Bu yaklamlarda adalet vurgusu sre iinde ele alnmayan, sonular stnden telafi edilmeye allan bir niteliktedir. Dier yandan, talya, Cesenna rneine bakldnda btncl bir planlama pratii kapsamnda, adaletli bir gelir blm kaygsnn en

574 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu batan ama ve yntem olarak konulduu ve ara tasarmnn buna gre yapld grlmektedir. Tablo.3. Dnya rnekleri ve kullandklar uygulama aralar
rnek Cesena talya Ravenna talya Proje tanm/hedefi Kar ve maliyetlerin adil datld, belediyenin altyap maliyetlerini plandan karlad kapsaml bir kent plan uygulamas Bir kent park oluturma ve rhtmda kentsel yenileme gerekletirme Toprak mafyasnn elinde olan bir kaak yaplama alannda sosyal ve fiziksel sorunlara ynelik kent planlanmas Birlikte kullanlan aralar Arsa ve arazi dzenlemesi Denkletirme mar haklarnn aktarm mar haklarnn aktarm Fiyat dondurma Arsa ve arazi dzenlemesi Deer artlarna katlm Dar gelirlilere imar hakk aktarm Kentsel alma alan ilan naat haklarnn sat Potansiyel inaat hakk sertifikas Ak arttrma Kentsel alma alan ilan Menkulletirme stisna vergi Yatrmdan sosyal amal pay alma TIF blgesi ilan

USME Kolombiya

FARIA LIMA Brezilya

Bulvarn geniletilmesi ve orta/st snf konut alan retimi

TIF Amerika

knt blgelerinin kentsel dnm

Yine, talya Ravenna rnei koruma,adalet ve etkinlik asndan etkin olmay amalayan bir plan niteliindedir ve buna gre bir ara seimi mevcuttur. Ayrca bu rnekte, belediyenin mdahale esnekliine karn youn dzenleyici rol ve aracn beraberinde gelen denetim boyutu projeye zg, srdrlebilir bir yaklam mmkn klmaktadr. Kolombiya Usme rnei de ayn ekilde karmak sosyo-mekansal problemlere ramen, geni bir ara yelpazesinin sre iinde devreye sokulmas ile daha yaratc ve projeye zg zmler gelitirebilmitir.

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 575

DEERLENDRME
Plan uygulama aralarndaki eitlilik sre tasarmna esneklik kazandrmakta ve her uygulamay bir ehircilik deneyi haline getirmektedir. Yeni bir imar yasas hazrlama srecindeyken makalede deindiimiz dnya rneklerinin, rantn oluumu, blm ve planlamann buradaki rol erevesinde, arts ve eksisi ile incelenmesinin planlama anlaymza ufuk kazandraca aktr. Kent planlamann asl sancs, sermayenin zaten kentlere odakland bu dnemde proje finansmanndan ziyade, toplumsal olarak yaratlan kentsel rantn adil blm problemidir. Zengin eitlilikte planlama arac kullanm, bu problem etrafnda gelitirildii lde planlamay zenginletirecektir.

576 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKLAR
Ayten, A. Mustafa, mar (Gelime) Hakk Transferi Kavram ve bu Kavramn Uygulanmasna Dair rnekler, ehircilikte Reform konulu DG 27.Kolokyumu, TMMOB, PO, Ankara, 6-7-8 Kasm 2003. Bayndrlk ve skan Bakanl (2004), mar Kanunu Tasars Tasla, Ankara. Biderman, Ciro, P. Sandroni, M. Smolka (2006) Large scale Urban Interventions: The Case of Faria Lima in Sao Paulo, Land lines, April 2006, cilt 18, say:2 Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge, MA. Copello, Mercedes ve Martim O. Smolka (2003) Using Value Capture to Benefit the Poor: The Usme Project in Colombia, Land Lines, cilt 15, say 3, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge, MA. Davis, Don (1986) Tax Increment Financing, Public Budgeting and Finance, Spring 1989 s: 63-73. Doebele, William.A. (1998), The recovery of socially created land values in Colombia, Land Lines Newsletter of the Lincoln Institute of Land Policy, cilt 10, say 4, s. 5 7. Dye, Richard F. ve David F. Merriman (2006), Tax Increment Financing, A tool for Economic Development, Land Lines 2006 s: 2-7, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge, MA. Ersoy, Melih (1999), 23. ehircilik Gnnde sunduu bildirisi, TMMOB, PO, stanbul 8-10 Kasm 1999. Ersoy, Melih Deneyimler, Uygulamalar ve Aralar, Yeni mar Kanununa Doru: ehircilik, Planlama ve mar zerine Yeni Yaklamlar konulu sempozyum, TMMOB, PO, Ankara, 18 ubat 2005 Hanly-Forde, Jason, G. Homsy, K. Lieberknecht, R. Stone, (2004), Transfer of Development Rights Programs, Using the Market for Compensation and Preservation, Cornell University [http://government.cce.cornell.edu/doc/html/Transfer%20of%20 Development%20Rights%20Programs.htm] eriim 20 Temmuz, 2009. Johnson C.L. (2002) Tax Increment Financing, Amerika Komisyoncular Derneine hazrlanan rapor (National Association of Realtors) [http://www.realtor.org/smart_growth.nsf/docfiles/TIFreport.pdf/ $FILE/TIFreport.pdf] eriim, 28 Temmuz, 2009.

Yeni mar Kanunu Tasars Inda Trkiye ve Dnyada Plan 577 Lawrence, Timothy J. (1998), Transfer of Development Rights, Land use series, Fact sheets, CDFS-1264-98, The Ohio State University [http://ohioline.osu.edu/cd-fact/1264.html], eriim 20 Temmuz, 2009). Man, J. Y. (2001), Effects of tax increment financing on Economic Development, Johnson, C.L. & Man J.Y, (der) Tax Increment Financing and Economic Development iinde, State University of New York, Blm 7. Mendoza, Camilo (2005), Value Capture For Funding Colombian BRTS Infrastructure: The case of Transmilenio in Bogot, UMD-1-08, IHS, Rotterdam. Micelli, Ezio (2002), Development Right Markets to Manage Urban Plans in Italy, Urban Studies, cilt 39, say 1, s:141-154. Mills, D.E. (1980), Transferable development rights markets, Journal of Urban Economics 7, s: 63-74 (1980). Offermans, R. (2003), Gains for trains: capitalizing on transit investments possible value capture funding methods for Dutch cities, Doktora Tezi, Department of Regional Economics & Transport and Port Economics, Faculty of Economics, Erasmus University, Rotterdam. Smolka, Martim O. & D. Amborski, (2000), Value capture for urban development: an Inter-American comparison, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge, MA. Weber, Rachel (2003) Can Tax Increment Financing (TIF) Reverse Urban Decline? Working Paper No. WP03RW1, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge. Yamak, Yaln (2006) mar (Yaplanma) Haklarnn Devri: ModelUygulama Alanlar ve Sonular, Planlama Dergisi, 2006:1, s:63-73. Yomralolu, Tahsin (1993), A Nominal Asset Value-Based Approach for Land Readjustment and its Implementation Using Geographical Information Systems, Ch.2 Land Readjustment, Doktora Tezi, University of New Castle upon Tyne, 1993.

MLKYET HAKKININ LKEMZDEK MEVCUT PLANLAMA UYGULAMALARI KARISINDAK DURUMU VE DEER TABANLI PLANLAMA YAKLAIMI
smail TOPU

Mlkiyet hakk Trk Hukuk Sisteminde Anayasal ve kiisel bir hak durumundadr. Tanmaz mlkiyeti konu edilince, arlkl olarak kamulatrma ve imar plan uygulamalarn dzenleyen mevzuat erevesinde gcn Anayasadan alan bir felsefe ile bir snrlama ve dzenlemenin yaplmas sz konusu olmaktadr.

GENEL OLARAK TRK HUKUK SSTEMNDE SINIRLARI LE MLKYET HAKKI VE PLAN UYGULAMALARI KARISINDAK DURUMU
Trk Hukuk Sisteminde (vergi mevzuat uyarnca tanmaz saylan deniz tatlar dnda) tanmaz mlkiyeti, arsa veya araziye dolaysyla topraa bal olarak belirlenmekte ve toprak yzlmn veya yzlmnden alnan pay yanstan belgelere balanarak kesinlik kazanmaktadr. (Bkz. 22/12/1934 tarihli Tapu Kanunu) Mlkiyet hakk, Anayasann Kiinin Haklar ve devlerini dzenleyen kinci Blmnde yer alan XII. Mlkiyet Hakk balkl 35inci maddesi ile gvence altndadr. Bu madde: Madde 35. Herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlanabilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. eklindedir (tbmm.gov.tr, 2009). Anayasann anlan maddesinde haklarn snrlanmas kamu yarar, mlkiyet hakknn kullanlmas ise toplum yarar kavram ile belirlenmitir. Bu bildirinin konusu olmamakla birlikte burada yalnzca bu farklla deinilmekle yetinilecektir. te yandan, ayn maddede mlkiyet hakknn, ancak kamu yarar amacyla ve kanun ile snrlanabilecei de hkme balanmtr.

naat Yksek Mhendisi, Gayrimenkul Deerleme Uzman (TSPAKB Lisans No: 400987), ube Mdr, TCDD letmesi Genel Mdrl naat Dairesi Bakanl.

Mlkiyet Hakknn lkemizdeki Mevcut Planlama Uygulamalar 579

Kamu Yarar Kavram

Trk Hukuk Sisteminde kamu yarar konusunda lkemizde net ve kesin bir tanmlama bulunmad grlmektedir. Tanmazlara ynelik olarak, kamu yarar kavramnn en ok yer ald 4/11/1983 tarih ve 2942 sayl Kamulatrma Kanununda (mevzuat.adalet.gov.tr, 2009) kamu yararnn gerektirdii haller, kamu yarar karar verecek merciler, kamu yarar kararnn onay mercii, kamu yararna ynelik ihtiyalar gibi kavramlarn kullanld, kamu yarar kavramnn tanmlanmad grlmektedir. Bu durumda yasann, kamu yarar karar verecek mercilerin kamu yararn belirleme yeterlilii ile donanm olduklarn varsayd sylenebilir. Tanmaz mlkiyet hakknn kullanmn biimlendirme, arazi ve arsa dzenlemesi uygulamasnda dzenleme dolaysyla meydana gelen deer artlar karlnda dzenleme ortaklk pay (D.O.P.) olarak yzlmnden dm yapma benzeri edimleri gerekletirme yetkisini dzenleyen, dolaysyla mlkiyet hakkn snrlayan temel bir yasa olmakla birlikte 3/5/1985 tarih ve 3194 sayl mar Kanununun (mevzuat.adalet.gov.tr, 2009) kamu yararn dayanak klan bir kurguyu tamyor olmas da belirtilmesi gereken bir dier durumdur.

lkemizdeki Mevcut Plan Uygulamalar

lkemizdeki mevcut plan uygulamalarnn, Anayasadan balayarak ynetmeliklere kadar sralanan ilgili mevzuat erevesinde yaplmas gerekliliine karn, temelde kamu adna yetki kullanan planlamac devlet yetkelerinin kamu yarar ve kamulatrma kavramlarn sosyal ve hukuksal olarak uygulamalarna tam olarak yanst(a)mamalar nedeniyle, gcn Anayasa'dan alan ve temelde topraa bal olarak tanmlanan mlkiyet hakknn mevcut plan uygulamalar karsndaki durumu ve planlama yetkelerinin hukuk sradzeni iinde daha alt hukuk normu durumundaki mevzuata dayal eylemleri, hukuk karsnda tartmal hle gelmektedir. Deiik lekteki ve byklkteki uygulamalarda, gereksinimlerin planlanmas ve planlamann gereksinimleri ynnden planlama blgesindeki tanmazlarn farkl plan kararlar ile biimlendirilmesi ve farkl ilevlere ynelik dzenlenmesi bir zorunluluktur. Ancak, bu plan notlarnn ayn imar snrlar iinde yer alan arsa ve arazilerde birbirine gre dzenleme dolaysyla (olduka) farkl deer artlar meydana getirdii

580 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ortadadr. Bunun yan sra, imar hududunun belirlenmesinde de benzer deer farkllklar oluagelmektedir. Bu durum gerek hukuka, gerekse toplumun trel bilincine gre eitsizliktir ve sosyallik ve hukukilik ilkelerine aykrlktr. Mlkiyet hakknn devlete tannan yetkiler ile snrlanmas ve yorumlanarak baz uygulamalara konu edilebilmesinin, insanlarn sosyal yaamlarn dzenleyen ve biri dierinin snr olan hak ve dev kavramlar ynnden karl, mlkiyet hakknn iyesi bakmndan devdir. Ancak temelde sosyal ve hukuksal olmas gereken plan uygulamalarnn bu dev anlaynn yani mlkiyet hakk sahibinin sorumluluunun smrlmesi ve ktye kullanlmas anlamna gelebilecek sonular dourmas doru deildir. Dolaysyla, eitliin sadece tek bir edeki eitlik ile (rnein ortaklk pay eitlii ile) salanmas mmkn ol(a)mayacaktr. Plan uygulamalarnn belki de en nemli aamas arazi ve arsa dzenlenmesidir ve yasada belirtildii ekliyle arsa ve arazileri malikleri veya dier hak sahiplerinin muvafakati aranmakszn, dzenlemeye tabi tutulan arazi ve arsalarn yzlmlerinden yeteri kadar sahann, dzenleme dolaysyla meydana gelen deer artlar karlnda D.O.P. olarak dlmesine olanak saladndan mlkiyet hakkn dorudan etkilemektedir.

Arazi ve Arsa Dzenlemesi

Arazi ve arsa dzenlemesi temel olarak 3194 sayl yasann 18inci maddesine ve yasaya ve yasann bu maddesini dayanak alan ikincil mevzuata gre yaplmaktadr. Arazi ve arsa dzenlemesi srasnda yaplan ve malikleri veya dier hak sahiplerinin muvafakati aranmakszn gerekletirilen dzenleme dolaysyla meydana gelen deer artlar karlnda D.O.P. olarak yzlmnden dm dolayl ve bedel denmeksizin yaplan bir kamulatrma eyleminden baka bir ey deildir. yle ki, 3194 sayl yasann 18inci maddesinin 3nc fkras (Deiik fkra: 03/12/2003 5006 S.K./1. md.) Dzenleme ortaklk paylar, dzenlemeye tabi tutulan yerlerin ihtiyac olan Milli Eitim Bakanlna bal ilk ve ortaretim kurumlar, yol, meydan, park, otopark, ocuk bahesi, yeil saha, ibadet yeri ve karakol gibi umumi hizmetlerden ve bu hizmetlerle ilgili tesislerden baka maksatlarla kullanlamaz. eklinde olup burada saylan hizmetler ve hizmetlerle ilgili tesisler btnyle kamusal niteliktedir. D.O.P. dlmesinin ka-

Mlkiyet Hakknn lkemizdeki Mevcut Planlama Uygulamalar 581 mulatrma olduu, yasann belirtilen maddesinin Dzenleme ortaklk paylarnn toplam, yukardaki fkrada sz geen umumi hizmetler iin, yeniden ayrlmas gereken yerlerin alanlar toplamndan az olduu takdirde, eksik kalan miktar belediye veya valilike kamulatrma yolu ile tamamlanr. eklindeki 4nc fkrasnda perinlenmi bulunmaktadr. mar mevzuatndaki biimiyle D.O.P. uygulamasnn eletirilmesi gereken bir dier yan da dzenleme dolaysyla meydana gelen deer artn belirli ve sabit bir oran erevesinde daraltan bir yaklam yanstmasdr. Uygulamada planlamaya konu ayn imar adasndaki veya ayn planlama blgesindeki tanmazlardan ayn oranda D.O.P. dlmemesinin imar planlarnn ve uygulamalarnn iptaline gereke oluturabildii bilinen bir gerektir. Ayn plan kararlar ile donatlmayan, ayn ilev ve yaplama koullar ile dzenlenmeyen ve dolaysyla farkl deer art kazanan tanmazlarn yalnzca ayn imar adasnda veya ayn planlama blgesinde yer almas nedeniyle ayn D.O.P. dm ile dzenlenmesi buna karlk gelen deer atlarnn ayn olmas pein yargsna dayanr ki bu pratikte olanakl deildir. stelik ayn yasa maddesinin 7inci fkrasnda yer alan Bu fkra hkmlerine gre, herhangi bir parselden bir defadan fazla dzenleme ortaklk pay alnmaz. Ancak, bu hkm o parselde imar plan ile yeniden bir dzenleme yaplmasna mani tekil etmez. hkm ayn pein yargy ve elikiyi yanstmaktadr. nk ayn parselde imar plan ile yeniden bir dzenleme yaplmasna olanak tannrken buna karn bir parselden bir defadan fazla dzenleme ortaklk pay alnamamas o parselde yeni dzenleme ile yeni bir deer artnn olmamasn zorunlu klar. Aksi durumlar bir eliki yuman yanstr ve sorunsaldr. Bu nedenle, yrrlkteki Trk Hukuk Sisteminde kkten bir deiiklik yaplmakszn deer yansmal bir yaklam ile gerekletirilecek plan uygulamasnn sonrasnda ortaya kan, gerekte kamusal bir yetkinin kamusal gereksinimler nedeniyle kullanm ile reyen getirimin (rantn) yine kamuya aktarlmasn salayabilecek zmlerin irdelenmesi ve tartlmas gerekmektedir.

582 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

DEER YANSIMALI PLAN UYGULAMASI YAKLAIMI VE PLANLAMA SONRASI RETLEN GETRMN KAMU(SAL)LATIRILMASI
Deer yansmal plan uygulamas yaklamnn temeli, olduka geni planlama ve ehircilik ilkeleri gz ard edilmeksizin planlama snrlar ierisindeki tanmazlarn planlama ncesi deerleri ile planlama sonras deerlerinin ve deer artlarnn (oransal ve bedelsel olarak) karlatrlmasna ve (gerekirse) D.O.P.larn eitsizlii yolu ile deer ynnden eitliin salanmasna dayanmaktadr. Deer yansmal plan uygulamas yaklam ayn zamanda getirimin (oransal ve bedelsel olarak) daha net ve kesin biimde lmn de olanakl klacaktr. Kamu erkiyle gerekletirilen plan uygulamas/dzenleme nedeniyle ortaya kan deer artn (getirimi/rant) denetleme hakknn da mutlak ve tekelci biimde ve yalnzca mlkiyet haklarnn sahibi olma zellii nedeniyle tanmaz malikine braklmas toplumun dier katmanlarna (kamuya) gre eitsiz bir deer elde etmesinin de kaynan oluturmaktadr. Bu nedenle uygulamann bu ynde srdrlmesinde bir kamu yarar olduundan sz edilemez. Bu noktada baz karsamalara ulamak olasdr. Bunlar: 1. Deer yansmal plan uygulamas yaklam ile gerekletirilen dzenleme sonrasnda ayn planlama blgesinde D.O.P. eitsizlii yolu ile deer eitlii salanabilir. Bu ekilde en azndan ayn planlama blgesindeki tanmaz malikleri plan uygulamas yaplan blgede toplamda ortaya kan getirimi (rant) paylar orannca eit bir ekilde paylama olanana ulam olurlar. Bu olsa olsa, planlama sonras reyen getirimin tikel kamu(sal)latrlmas olarak tanmlanabilir. 2. Deer yansmal plan uygulamas yaklam ile yaplan planlama sonrasnda D.O.P. eitsizlii yolu ile deer eitlii salanmakla birlikte ortaya kan getirim/rant belirli ltler erevesinde vergiye konu edilebilir veya planlama ncesi deeri aan ksm bedelsiz ve dorudan kamulatrmaya konu edilebilir. 3. Planlanacak blge btnyle planlama ncesi durumu ve deeriyle kamulatrabilir ve planlama sonrasnda ortaya kan getirim btnyle kamu hizmetlerinde kullanlacak ekilde kamuya aktarlabilir.

Mlkiyet Hakknn lkemizdeki Mevcut Planlama Uygulamalar 583

SONU VE DEERLENDRME
Tanmaz mlkiyet hakknn Trk Hukuk sisteminde mutlak veya liberal olmak yerine karma denebilecek bir biimde dzenlendii grlmektedir. Buna karn uygulamada kamu erkiyle gerekletirilen planlama/dzenleme nedeniyle ortaya kan deer artnn denetiminin mutlak ve tekelci biimde ve yalnzca mlkiyet haklarnn sahibine braklmas sz konusu olmaktadr. Deer yansmal plan uygulamas yaklam ile kamu eliyle retilen getirimin (rantn) yine kamuya aktarlmasnn salanmas ynnde bir frsat oluturabilir. te yandan deer yansmal plan uygulamas yaklamnn gerekletirilmesinde zellikle lkemizde karlalabilecek baz glkler ve zayf ynler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlilerinin, a) Planlama ncesi ve sonrasnda yaplacak deer belirleme ileminin gl, b) Deer belirleme konusunda eldeki verilerin (rnein belirlenen emlak vergisi rayi deerlerinin uygun olmay, tanmaz satlarnda gerek sat bedeli ile kaytlara geen deer arasnda farkllk oluu gibi nedenlerle) salksz ve/veya yetersiz oluu, c) Teknik altyap eksiklii ve/veya yetersizlii (rnein Corafi Bilgi Sistemlerinin yeterince ve yaygn biimde kurulmam olmas), olduu sylenebilir. Bildiriye konu edilen planlama yaklamnn ierdii tehdit ise daha ok deer art salayarak kamuya daha ok gelir oluturulmas kaygsnn n plana kmas ve bunun sonucunda planlama ve ehircilik ilkeleri olarak adlandrlan ltlerin savsanabileceidir.

KAYNAKLAR
http://www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm, 10.11.2009 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/655.html, 12.11.2009 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/711.html, 11.11.2009

TAPU SCL MDRLKLER SORUNLARIN KAYNAI DEL, ZMLERN ANAHTARIDIR

Mehmet CESUR

TAPU SCL MDRLKLER

Can ve mal gvenlii ada hukuk devleti olmann temel ltleri arasndadr. Bu nedenle gnmz liberal hukuk dzeni yaama, zgrlk ve mlkiyet hakknn kutsal olduu temel nermesinden yola karak bu haklar koruma altna almtr. lkemizde tanmaz mal mlkiyeti hukuki geerliliini tapu siciline kaydedilerek kazanr. Kaytlarn gvenilirliini salama grevi Tapu ve Kadastro Genel Mdrlne verilmi ve Trk Medeni Kanunu ile teminat altna alnmtr. Toplumun mlkiyet hukukuna ve mlkiyet rejimine, bu alanda adaletsizliklerden ve hatal ilemlerden korunduuna tereddtsz bir gven duygusu iinde olmas, sadece sosyal veya hukuki ynleriyle deil, ekonomik sonular itibariyle de ihmal edilemeyecek bir nem tamaktadr. Mlkiyetin kamusal gvenceye alnamamasnn kaotik bir ortam yarataca kukusuzdur. Kresel ilikilerin hzla gelitii gnmzde gvenilir tapu kaytlarnn nemi de giderek artmaktadr. Uygulamada bu gvence tapu sicil mdrlkleri tarafndan salanmaktadr. Yukarda bahsettiimiz tapu kaydna gven unsuru muazzam bir rgtlenmeyle ve eksiksiz bir ekilde oluturulmasna karn, toplum nezdinde tapu memuru olumlu bir imaj tamamaktadr. Ne yazk ki medyada sk sk tapu sicil mdrlkleri ve alanlarna ynelik operasyon haberleri yer almaktadr. Bu durum sadece tapu camiasn deil, kamu otoritelerini de fazlasyla rahatsz etmekte, zm araylar bir trl sonu vermemektedir. Bunun temel nedeni henz sorunun doru bir ekilde tehis edilememi olmasdr. Uygulamada ortaya kan gnlk sorunlar, sorunun kaynana inen btnsel ve kktenci zmler yerine, gn kurtarmaya ynelik yzeysel ve geici zmler retilerek giderilmeye allmaktadr. Oysa bu yntem sorunu zmek yerine derinletirmektedir. Sorunu isabetli bir ekilde tanmlayabilmek iin ncelikle tapu hizmetinin zelliklerini ve bu hizmeti karlayacak personelin tamas gereken nitelikleri gzden geirmek gerekmektedir.

Mehmet CESUR, Kamu Ynetimi Uzman - TKGM Kadastro Dairesi dari ve Mali ler ube Mdr - Deneti Aday

Tapu Sicil Mdrlkleri 585 Tanmaz mlkiyetinin otorite ve hukuk sistemi tarafndan tannmasnn tek yolu, -Yasada belirtilen istisnalar hari olmak zere- hakkn tapu siciline kaydedilmi olmasdr.1 Sadece bu ilkeye dayanarak, tapu hizmetinin sosyal ve ekonomik alardan toplumda istisnai bir yeri olduu sylenebilir. Oysa tapu hizmeti kayt ile son bulmaz. Tapu sicili ile; srekli deien, el deitiren, miraslara intikal eden, eitli nedenlerle kstlanan, bu nedenle srekli gncellenmesi gereken mlkiyet hakk kayt altna alnmaktadr. Tapu sicilinin gvenilirlii de yaayan bir kayt sistemi olmas nedeniyle nem kazanmaktadr. Mlkiyet haklarnda meydana gelen sirklsyonun gnnde deil, ilemin gerekletii dakikada kaydedilmesi gerekmektedir. Tapu sicili ilemleri bir hakkn kazanm ve yitirilmesi olgularn birlikte iermesi nedeniyle zorunlu bir yaamsallk tamakta, bu nedenle de haklarn kazanm ve yitirilmesi dakikalarla llebilir dzeyde kayt altna alnmaktadr. rnein bir sat ileminden birka dakika nce veya sonra bir haciz kararnn tapuya ulamas, gnlk olaan olaylardandr. Bu nedenle ilem srecinde en kk bir ihmal veya hatann tolore edilme ans yoktur. lem hzl yaplmaldr ve hatasz yaplmaldr. Tapularda yaplan hatal ilemler sonucu oluan zarar mevzuat gereince Hazine tarafndan tazmin edilmekte,2 zaman am sz konusu olmakszn sorumlu personele veya miraslarna rcu edilmekte, ancak ounlukla zararn tamamnn tazmini mmkn olmamaktadr. Tapu Sicili uygulamalar nedeniyle torun -eer miras reddetmediyse- tapucu bykbabasnn hatasn demek zorunda kalabilmektedir. yi niyetle yaplan hatalarda dahi uygulama bu ekildedir ve gnde rnein her biri 200.000 TL deerinde be ilem yapan bir tapu memuru alt her gn iin sonsuza kadar srecek 1.000.000 TL tutarnda bir sorumluluun altna girmektedir. Baka hibir meslekte byle bir sorumluluk bulunmamaktadr. Gnde yzn zerinde ilemi onaylayan tapu sicil mdr iin durum ok daha vahimdir. Tapu alannn yzde sfr hatayla almas beklenmektedir ki, bu da meslee zg istisnai bir durumdur. Tapu sicil mdrlklerinde, Tapu Kanunu dnda, Medeni Yasann tm blmleri ile Ticaret, Borlar, cra flas, Ky, Belediyeler, Bykehir Belediyeleri, Vakflar, Kamulatrma, Bankalar, mar, Harlar, Vergi, zelletirme, Kadastro, Devlet hale, Orman, Hukuk Usul Muhakemeleri, Kat Mlkiyeti, Mera, Ky, Tebligat, Siyasi Partiler, Dernekler, Nfus ve Vatandalk, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu gibi genel
1 2

Bknz: TMK md:705 Bknz: TMK md:1007

586 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu kanunlar ile imar aflar, vergi ve har muafiyetleri, yabanc sermayeyi tevik, arazi toplulatrmalar, yabanc gerek ve tzel kiilerin tanmaz edinmeleri vb. zel konular dzenleyen kanunlar, kanun hkmnde kararnameler, bunlara dayanlarak karlan tzk, ynetmelik, genelge ve tebliler ile itihatlarn nda hizmet verilmektedir.3 Yukarda bir ksm belirtilen yasal metinler dorultusunda, yine yukarda belirtilen tempoda ve yanlsz hizmet verebilmek iin zel niteliklere sahip personele gerek duyulaca aktr. Ancak tapu alanlarnn zlk haklar incelendiinde hizmetin kamudaki en dk nitelikli hizmetlerden biri olarak algland aka grlmektedir. Gerekten de toplumumuzda, tapu hizmetinin sadece tapu alm-satm ilerinden ibaret olduu ve bu ilerin de kolaylkla yaplabilecei ynnde yaygn bir kanaat bulunmaktadr. Tapu sicil mdrlklerinde yaplan ilemlerin sadece %40 sat ilemi olmasna karn bu yanlsama o kadar yaygndr ki, Kurumun bal olduu Bayndrlk Bakanlnn faaliyet raporlarnda bile grlebilmektedir.4 Biraz daha ileri giderek Kurum iinde de bu algnn olduka yaygn olduu sylenebilir. Kurumsal bilincin yerleik olmamas ve Kurum kltrnn tam anlamyla oluturulamamas nedeniyle sorunlara tan konulabilmesi de glk iermektedir. Gayrimenkul, lkemizde halen en gvenli yatrm aralar arasnda, hatta ilk sradadr. Yaklak otuz milyon gayrimenkul tapuya kaytldr ve yllk be milyon tapu ileminin iki milyonu sat ilemidir. Baka bir deyile her yl, her onbe tanmazdan biri satlmaktadr. Bunun elbette eitli sosyo-ekonomik nedenleri vardr ancak bu gveni salayan sistem, kukusuz Trk Tapu Sicil Sistemidir. Trk Tapu Sicil Sistemi tapu kaytlarnn gvenilirliini salama hedefine ynelik olarak yaplandrlm ve bugne kadar baaryla uygulanmtr. Uluslararas temaslarda da grlmektedir ki, Trk Tapu Sicil Sisteminin, -lkemizin aksinednya apnda hakl bir saygnl bulunmaktadr. Trk Tapu Sicili bu saygnln inanlmaz hz ve gvenilirlii sayesinde kazanmtr.5 Sistem personel, mekn, donanm asndan yetersiz koullar altnda bile Tapu Sicilinin gvenilirliini salamay baarmtr. Bu nedenle lkemizde genel kabul gren ve var olan olumsuz alg aslnda yanlsamadan baka bir ey deildir. Bu yanlsama nasl olumaktadr?
Mehmet Cesur, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl: Tarihesi, Yaps, Sorunlar, sh:40, TODAE 2001 Ankara, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi 4 Bknz: Bayndrlk ve skan Bakanl 2007 Yl Faaliyet Raporunda tapu sicil mdrlkleri tanmaz alm-satm ve ipotek ilemlerinin yapld birimler olarak tanmlanmaktadr. 5 rnein sat ilemi ngilterede be hafta, Yunanistanda -drt gn iinde tamamlanmakta iken Trkiyede birka saat iinde gereklemektedir.
3

Tapu Sicil Mdrlkleri 587 nk ayn sistem personeline ilikin dzenlemelerde bu baary gsterememitir. Yaklak 7.000 personel ile ylda 5.000.000 talep karlanmaktadr. Mdr ve hizmetliler karldnda personel bana ylda yaklak 1000 civarnda, gnde ortalama drt ilem gereklemektedir. Tapu ilemlerinden 2008 ylnda 2 milyar TL har geliri elde edilmitir. lem bana har geliri 400 TL civarndadr. Baka bir ifadeyle her tapu memuru tm kesintileri dhil bir aylk brt maan bir gnlk almasyla devlet btesine kazandrmakta, buna karlk sonsuza dek srecek koulsuz bir sorumlulukla dllendirilmektedir. zlk haklarnn dk seviyede belirlenmesinin bir sonucu olarak; yksek nitelikli bir i olmasna karn tapu hizmeti niteliksiz personelden beklenmektedir. Doksanl yllara kadar tapu dairelerinde nitelikli personel istihdamna ynelik bir strateji belirlenmemitir. ounluu belediyelerden olmak zere, lise ve st eitim almam niteliksiz personel adeta devirilmek suretiyle eitli kurumlardan tapuya naklen atanmtr. Srekli nicelik ve nitelik olarak personel yetersizlii sorunu yaayan Kurum, bu naklen atamalarda seici davranamamtr. Bu uygulama o kadar kanksanmtr ki, tapu memuru, sradan, niteliksiz personel anlamnda bir deyim olarak kullanlmaya balanm ve neredeyse dilimize yerlemek zeredir. Oysa Cumhuriyetin ilk yllarnda tapu hizmetinin sosyo-ekonomik arl bilinmektedir ve bu yllarda tapu sicil mdr olabilmek iin hukuk veya mlkiye mezunu olma art konulmutur.6 1998 ylnda dzenlenen bir ynetmelikle tapu sicil memur ve mdrl iin ilk kez baz standartlar getirilmitir. Bu tarihten itibaren tapu birimlerinin personel yapsnda grece bir iyileme grlmekle birlikte, hizmetin zellikleri dikkate alndnda, yeterli bulunmamaktadr. Halen 6810 alann 2250si faklte mezunudur ve bunlardan sadece 5i hukuk fakltesini bitirmitir. Tapu sicil kaytlarna dayanak olan belgelerin doru ve dzenli bir ekilde, her an kullanma hazr olarak tutulmas, iin dier bir zelliidir. Her ilem iin arive inilerek tanmazn ariv kaytlarndan elde edilen bilgilerle talep sahibinin ayn kii veya vekili olduunun dorulanmas, sonrasnda yeni tesis edilen ileme ilikin belgelerin arivlenmesi gerekmektedir. Bu i ak doal olarak tapu arivlerine ve tapuda ariv hizmetlerine zel bir nitelik kazandrmaktadr. Belgelerin yanllkla ilgisiz bir tanmazn dosyasna taklmas halinde tekrar bulunabilmesi hemen hemen olanakszdr. Bu durumun hak sahipleri iin nemli bir risk oluturmas gereine karn tapu sicil mdrlklerinde ariv hizmetlerine yeterince personel ve mekn ayrlmamakta, ou il ve
6

Mehmet Cesur, a.g.e, sh:27

588 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ile birimlerinde tapu arivinin tad nem bilinmemektedir. Tapu sicil mdrlklerinde halen 877 ariv memuru istihdam edilmekte ancak sayca personel yetersizlii yaandndan bunlarn tamamna yakn tapu ilemlerinde grevlendirilmi bulunmaktadr.

ZM BEKLEYEN DER BAZI SORUNLAR

lkemizin neredeyse yapsal hale gelmi dier baz sorunlar da bulunmaktadr. Bunlardan biri, kayt d ekonominin bykldr. lkemizde kayt d ekonominin byklne ilikin birbiriyle rtmeyen pek ok tahmin yaplm ve yaplmaktadr. Resmi kaynaklar GSMHnn %33 orannda kayt d ekonomi tahmin ederken eitli akademisyen ve uzmanlar %60-120si aralnda deien rakamlar vermektedir.7 Kayt d ekonomiyle mcadele grevini stlenen Gelirler Genel Mdrl Gelir daresi Bakanl ad altnda zerk bir yapda yeniden rgtlenmesine karn kayda deer bir mesafe alnamamtr. te yandan mevzuatmz hazrlanrken egemen olan felsefe ne yazk ki nitel deil nicel byklklerin esas alnmasdr. rnein tat pulu har bedelleri aracn deerine deil motor silindir hacmine gre belirlenmekte, imar uygulamalarnda uygulamaya alnan tanmazn deeri deil yzlm esas alnmakta ve bu yolla eitli speklasyonlara elverili bir hukuki ortam yaratlmaktadr. Bu yaklamn sonularndan biri de lkemizde henz etkin bir tanmaz deerleme sisteminin kurulamam olmasdr. Hazine tanmazlar deerinin ok altnda satlrken, deerinin ok stnde bedellerle kamulatrmalar yaplabilmektedir. Tanmaz alm satmnda da tahsil edilen har gelirleri gerek bedelin tahminen 1/15i civarndadr. Ayrca tanmaz deerindeki belirsizlikler irketlerin bilnolarndan uluslararas yatrmlara kadar pek ok alanda karmaaya neden olmaktadr. Bu durumun bir dier sonucu da, geree aykr tanmaz deeri beyan etmek yoluyla kara para aklama operasyonlarnn mmkn olabilmesidir. Kara para aklama suu ile mcadelede nemli mesafeler kat etmi bulunan ABDde nakit para ile byk tanmazlar alm etkili kara para aklama yntemlerinden biri olarak belirtilmektedir.8 Tanmaz deerine ilikin belirsizliklerin en nemli sonularndan biri de kayt d ekonomiyi kolaylkla gizleyebilmesidir. Kayt d ekonomiyle ve kara para aklama suu ile etkin bir ekilde mcadele edeAykut Aydn, Sahte Fatura ile mcadele iin Gelir daresi Bakanlnda Yeni Bir Birim Kurulmal, Vergi Raporu, s:110, sh:75 8 Murat Tokmakkaya, ABDde Karapara Aklamayla Mcadele Sistemi Karapara Aklama Problemi ve Mcadelede Genel Durum, Vergi Dnyas, s:270, sh:51
7

Tapu Sicil Mdrlkleri 589 bilmek iin para hareketlerinin izlenmesi ve kayna belirsiz gelirlerin tespiti gerekir. Bu amaca ynelik olarak en kolay kullanlabilecek aralardan biri, kamunun denetim alanndaki harcamalarn izlenmesidir. Tanmaz alm-satm kamunun denetimi altndaki bir alandr ve kayt d ekonominin son duraklarndan biri de tapu sicil mdrlkleridir. lkemizde tanmaz deerlemeye ynelik bir sistem kurulmam olmas nedeniyle tapuda gerek deerin ok altnda bedeller beyan edilmekte ve bylece kayna belirsiz gelirler kolaylkla gizlenebilmektedir. Her ne kadar 06.06.2008 tarihinde 492 sayl Harlar Kanununda yaplan deiiklik ile tanmaz alm-satmnda gerek deerin beyan edilmesi zorunluluu getirilmi olsa da, bu dzenlemeyi destekleyecek nlemler alnmad iin Kanun uygulanamamaktadr. Yabanclara tanmaz satna ynelik ilemlerde gerek deerin beyan edilmemesi ise bir yandan lkemizi nemli oranda bir dviz gelirinden mahrum brakmakta, te yandan yurtdnda tanmaz edinen vatandalarmz ile Trkiyede tanmaz edinen yabanclar arasnda eitsiz bir mali yk oluturmaktadr. Uluslararas standartlara uygun bir tanmaz deerleme sistemini kurmaya ynelik almalar bu bildirinin konusu dnda kalmakla birlikte, tanmaz deerleme sreci tapu sicil mdrlnde balar ve yine tapu sicil mdrlnde sona erer. Tapu sicili ilemlerinde reel akal akn izlenememesi nedeniyle sisli bir sre yaanmaktadr. Kamu otoritesi bu gne dein gerek sat bedelinin kullanlabilecei bir yaplanma retememitir. Sreci denetleyen, zorlayc ve yaptrma balanm norm oluturulamamas, inisiyatifin tamamen kamusal otoritenin dnda ekillenmesine olanak salamtr. Bir dier sorun, hukuk eitimi alm genlerimizin niteliklerine uygun tatmin edici bir i bulamamasdr. Mevcut alma koullar nedeniyle, nitelikli, donanml ve yararllk gsterecek bu genlerin, evrak memurluklarna talip olurken ne yazk ki tapu sicil mdrlklerinde grev almaya istekli olmadklar gzlenmektedir. Yukarda belirtildii zere tapu hizmeti son derece karmak bir mevzuata sahip, kresel ilikiler gelitike daha da karmaklaan, en kk bir dikkatsizlie ve hataya tahamml olmayan, nitelikli bir hizmettir ve nitelikli personele iddetle ihtiya duyulmaktadr. ok geni bir mevzuat alannda faaliyet gsterilmesi, ilem saynn fazla olmas ve srekli deien koullara uyarllk salayan dzenlemelerin izlenebilmesi kukusuz ciddi bir hukuk formasyonu gerektirmektedir. Bu nedenle ilem hacmi yksek mdrlklerde hukuku istihdam ivedi bir zorunluluk olarak karmza kmaktadr.

590 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

BR NER
Tanmaz devir hznn ykseklii kamu ynetimine, kontrol edemedii, disiplin altna alamad alanlara hkmetmesi iin nemli frsatlar tanmaktadr. Tanmaz deerlemesine ilikin kurumsal ve hukuksal boluklarn bir an nce giderilmesi de kamunun kontrol gcn artracaktr. Kuruma bal bir dner sermaye iletmesi bulunmaktadr ve Yasasndaki bir trl giderilemeyen boluklar nedeniyle letmenin gelirlerinden alanlara denge tazminat dnda bir deme yaplamamaktadr. Yukarda belirtilen sorunlarn tamamn ieren geni perspektifli bir yaklamla, tapu sicil mdrlklerinde grlen hizmeti yeniden tanmlayarak, salk sektrnde olduu gibi performansa ynelik uygulamalar gelitirerek bu sorunlarn tamamna kalc zmler bulmak mmkndr. rnein, tapu sicil personeli eitli aralarla gayrimenkul deerleme uzmanl lisans almaya ynlendirilebilir. Sadece alm-satm deil, her trl szlemede taraflarca tanmazn gerek deerinin beyan edilmediinden kukulanmas halinde tapu memur veya mdrnn bu durumu Maliye Bakanlnca belirlenen bir birime (rn: bu amaca ynelik olarak hazrlanm bir portala) bildirmekle ykml olmasna ynelik bir dzenleme yaplarak -her ne kadar 657 sayl Kanun uyarnca memur suu bildirmekle zaten ykml olsa da- bu durum ilem srasnda taraflara sylenebilir. Salk Bakanl personelinde olduu gibi performansa ynelik ek deme ad altnda, tahakkuk edecek harlarla orantl bir dner sermaye demesi yaplmak suretiyle personelin bu uygulamay sahiplenmesi salanabilir. Bu dzenleme uygulanmaya baland gn, 2008 ylnda 2 milyar TL olarak gerekleen tapu har geliri birka kat, izleyen haftalarda on kata kadar artacak, kayt d ekonomi nemli snaklarndan birini yitirecek, kara para aklama aralarndan biri nemli oranda ortadan kalkacak, gelir beyanlar, intikal har ve vergi gelirleri izleyen yllarda dalga dalga artacaktr. Sadece tapu harlarndaki art ile btemizde 2030 milyar TL gibi ciddi iyilemeler salanacaktr. Performansa ynelik ek demeler nedeniyle tapu sicil memur ve mdrlnn cazibesi nitelikli genlerimiz iin artacak, hukuk mezunlarnn terfisini kolaylatran baz dzenlemeler ile ksa zamanda personel yapsnn iyilemesi salanabilecektir.

Tapu Sicil Mdrlkleri 591 Kukusuz lke ve dnya leinde yaanan yapsal deiimin hz gnbegn artmaktadr. Yaplan her dzenleme daha tasarland srada toplumsal deiimin ardnda kalma riskini tamaktadr. Harlar Kanununda 06.06.2008 tarihinde yaplan deiiklik kamunun ekonomik olgulara yaklamnda esasl bir deiimin mjdecisi olmakla birlikte, gerek hazrlk srecinde ve gerekse yrrle girdikten sonra brokrasimizin sorunlara etkili zmler bulma ve ilgili birimlerle ibirlii yapma konularnda halen zafiyet iinde olduunu gstermektedir. Yasann uygulanamamasnn nedenleri ve zm yollar, ilgili birimlerle ibirlii yaplarak analiz edilmelidir. Yukarda sunduumuz neri ve benzeri alternatiflerin deerlendirilmesi ve ibirlii ile sorunlara isabetli zmler bulunabilecektir.

SONU
Tapu hizmeti sunumuna ilikin yapsal sorunlar yaand bir vakadr. Ancak bunlar Kurumun ilevlerini yerine getirememesi sonucunu douran veya kamuda mali klfetler oluturan sorunlar deildir. Tam aksine, Kurum kendisine verilen Medeni Kanunun ngrd gvenilir tapu sicili sistemini baaryla kurmu ve ynetmektedir. Dnya uygulamalar izlendiinde bu konuda baarl olunduu da aktr. stelik bunu, hem nicelik hem nitelik olarak personel yetersizlikleri sorunu yaamasna karn baarmtr. Buna karlk Trkiye Cumhuriyeti aa ve kendisine yarar tapu sicil mdrlkleri kurmay ne yazk ki baaramamtr. Bu gne kadar Kuruma yklenen temel grevler laykyla yerine getirilmi olmakla birlikte personelin zlk haklar ve alma koullar asndan srecin iyi ynetilemedii, gelinen noktann personelin zverili almasnn sonucu olduu, ancak ksa zamanda zmlenmemesi halinde yukarda belirtilen sorunlarn sisteme nemli zararlar vermesi riskinin giderek artt deerlendirilmektedir. Bu aklamalar altnda denilebilir ki; Sorun, sanlann aksine tapu sicil mdrlklerinin iinden deil dndan kaynaklanmaktadr. Tapu sicil mdrlkleri sorunlarn kayna deil, zmlerin anahtardr!

MLKYET HAKKI TARTIMALARI

TRKYEDE KAMULATIRMA VE UYGULAMA PROBLEMLER

Necati EVREN Tayfun AY

KAMULATIRMA
Mlkiyet, malikin sahibi olduu sanal veya somut mal zerinde kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunmasnn zgrce yrtlebilmesinin ifadesi olan bir haktr. Klasik(liberal-bireyci) mlkiyet anlaynn mutlak, tekelci; toplumsal mlkiyeti, sosyal ve ekonomik hayat kendi varlna balayan anlayna karn, modern mlkiyet anlay; bireysel mlkiyeti kamu yararnn bireye ykledii sorumluluk olarak gren, kentlemeyi destekleyen ynyle n plana kmaktadr. Temel insan haklarndan biri olan mlkiyet hakknn zne dokunan kamulatrma, zel mlkiyet sahipleri ile devletin birbirlerine kar hak ve ykmllklerini dzenleyen kendine zg bir idare hukuku kurumu olarak ortaya kmasn salamtr [1]. Trk Dil Kurumu Szl kamulatrmay, zel kii iyeliindeki bir tanmaz iyesinin rzasn almadan, kamuya mal etme olarak tanmlarken Arapa gramere gre istimlak olarak tretilmi adyla Osmanlcada bir tanmazn, kamu yarar iin kullanlmas amacyla, bireylerden kamu tzel kiiliklerine, belli bir adaletli lte gre karl denerek alnp kamu kullanmna geirilmesi olarak tanmlanmtr [2]. Esmere (1998) gre, kamulatrma idarenin kamu gcne dayanarak zel iyelik konusu tanmazn, gerek deerini vererek kamu mallar arasna katmak zere edinimidir ve kamulatrma ileminde tanmazn iyesinin raz olup olmamasnn nemi yoktur [3].
Kurum 1: ller Bankas Genel Mdrl, Ankara Kurum 2: Seluk niversitesi Mh.Mim.Fak.Jeodezi ve Fotog.Mh.Bl.Konya

Trkiyede Kamulatrma 593 Alar ve ada (2002) ise zel iyelikte bulunan tanmazlar, yasada gsterilen yntemlere gre tamamnn ya da bir ksmnn kamu iyeliine geirilmesi tanmn yapmtr [4]. Kamu yarar, kamusal ilem ve eylemlerin ynelmeleri gereken eilimi, belirleyen yasal ve dnsel deerlerin btndr. Kamu kurumlar kanaunlardan aldklar yetkiyle, kamu yarar amacyla yrtmekle grevli olduklar hizmetleri gerekletirilebilir, korunabilir ve srdrlebilir klmak iin iin tanr ve tanmaz mallara ihtiya duyar. Kamu kurumlar bu mallar zel kiilerden eit artlarda dzenlenen hukuki belgelerle satn alabilecekleri gibi, maliklerin mallarn satmak istememeleri durumunda tek tarafl iradeleri ile maln bedelinin malike sunulmas karlnda kamulatrabilirler. Teknik, hukuki ve dar anlamda kamu yarar, mlkiyet hakknn snrlandrlmasnda bir l olarak kullanlrken; ideolojik, siyasal ve geni anlam ile toplum varlnn devamllna dnk faydalarn tamamdr. lkede yaayan btn insanlarn ortak karlarn, ortak iyilerini artrr. Kamulatrma ile kamu yarar ve zel kar kar karya gelmekte, bireysel kar feda edilerek kamu yarar stnl ve gerekletirilmesi salanmaktadr. Bireysel karn meruiyeti nedeni ile de malike, tanmazn karl denmek suretiyle karlar arasnda denge kurulmaya allmaktadr. Kentleme, sanayileme ve kalknma kamu yararnn gerektirdii biimde korunmasna, adaletli bedel tespiti, mlkiyet hakkna ve malike ynelik kolaylatrc yaklam ise zel toprak sahiplerinin hakknn korunmasna baldr. Anayasaya gre sosyal bir devlet olan Trkiye, hukuk erevesinde hareket ederek mlkiyete mdahale ederken, hem mlkiyet hakkn koruyacak, hem de kamu yararn dikkatle salamaya alacak ve geni kapsaml dneceinden kamu yarar' kamulatrmann merkezinde yer almaktadr [5]. zel mlkiyet tasarrufunda bulunan tanmaz olmadan kamu hizmetinin yrtlebilmesinin mmkn olmamas halinde sz konusu olabilecek kamu yarar, bir tasarruf artdr. Aksi halde Anayasaya aykr olan, mlkiyet gasp yaplm olur [2]. Mlkiyet hakknn yasal dayanaklarla snrlandrlmas olan kamulatrma; tanmazn zel mlkiyette bulundurulmas hakkna, kamu d-

594 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu zeni, toplum sal, sosyal adalet, ekonomik ve sosyal kalknma gibi kamu yararna dnk gerekelerle son veren teknik ve hukuki bir uygulamadr. Devlet ve kamu tzel kiilerinin kamulatrma yetkisinin taycs olmas, zorunlu kamu yarar, zel mlkiyetin ileme konu olmas, pein denecek bedel ve kanunla gsterilebilecek esas ve usullerin kullanlmas kamulatrmann unsurlardr.

DNYADA KAMULATIRMA
Her lkenin kendine zg mevzuat olsa da genel yaklam, vatandan yaplan kamulatrma ile zarara uratlmamasnn esas olmasdr. Farkl yntemlere ramen, kamulatrmann mutlaka bir kamu hizmetine dnk gerekletirilmesi, alternatif yntemlere gre kamu yararnn en fazla gzetildii yol olmas, zaman ve maliyet analizi birok lkede kamulatrmann ortak olduu temel hususlardr [6]. En ok tartlan bedel tespitinde; Hollandada, mevcut ve gelecekte oluacak deer art serbest pazarla konu edilir ve ounlukla piyasa deerinin zerinde farkllk gsterir. Bu yaklamla belediyeler tarafndan 1979-1982 tarihleri arasnda kamulatrlan araziler %99.94 orannda satn alnmtr. Almanyada kamulatrma bedeli, emlak fiyatlarnn belirlenmesinden sorumlu bir kurul tarafndan tespit edilen bedeller zerinden yine serbest pazarlkla belirlenir. Ancak deer artlar dikkate alnmaz. Fransada bedel takdiri sorumlu hakim tarafndan ounlukla mal sahiplerinin lehine kararla belirlenmekte ve maliyet ulusal fonlar aracl ile karlanmaktadr. ngilterede oluacak deer artlar dikkate alnmasa da bedel tespiti, piyasa koullarnda yaplmakta ve yeniden yerleim perspektifi ile yaklalmaktadr. svete denen bedelle tanmaz sahibinin benzer koullarda bir tanmaz alabilecei garanti edilmekte ve bedel resmi kurumlar tarafndan belirlenen rayi deerler zerinden yaplmaktadr. spanyada il bedel tespit komisyonlar daha nceden belirlenen endeks fiyatlar zerine %5 lik artlar yapabilmektedir. ABDde bedel tespiti, rayi deerler zerinden mahkemeler tarafndan yaplan tespite dayal olarak yrtlmektedir.

Trkiyede Kamulatrma 595

TRKYEDE KAMULATIRMANIN TARHES

lk olarak Eski alarda, Eski Romada ve Eski Yunanda grlen kamulatrma, zamanla Bat ve Dou medeniyetlerinin ska bavurduu, hukuki ve idari bir tasarruf haline geldi. slamiyetin balangcnda toplumsal hayatn dzenlenmesinde ve sorunlarn zmnde zaman zaman bir yntem olarak kullanlm, daha sonra Kabenin evresi de kamulatrma yoluyla geniletilmitir. 1789 Fransz nsan Haklar Bildirgesinin 17. Maddesinde mlkiyet hakk korunmas gereken kutsal bir hak olarak nitelendirilmi, dokunulmazlk atfedilmitir. Yine bu hakkn kstlanmasnn yasalarla belirtilen zorunluluklarn aka gerekli klmas ile mmkn olabilecei de belirtilmitir [7].

Osmanl Dnemi
Avrupa lkelerinde 19. Yzyln balarnda olumaya balayan kamulatrma ile ilgili mevzuat Osmanl Devletinde dar anlamda kullanlan fetvalardan sonra ayn yzyln ortalarnda grlmtr [8]. 1848 Ylnda tzk olarak adlandrlabilecek Ebniye Nizamnamesi stanbul ile snrl olmak zere baz kamulatrma hkmleri getirmitir. 1856 Ylnda yrrle giren stimlak Nizamnamesi ise Ebniye Nizamnamesinin kapsamn geniletmi ve hkmlerini deitirmitir. Kymet takdir komisyonu raporunun ticaret bakan ve sadrazamn onayndan sonra, saptanan bedel sahibine verilmekteydi. stanbul dnda ise, kymet takdir komisyonu yeleri Memleket Meclisi tarafndan seilecek ve sunduklar raporun vali tarafndan onaylanmasndan sonra kamulatrma tamamlanacakt. 1864 Ylnda karlan Turuk ve Ebniye Nizamnamesi ile kamulatrmann btn devlet arazisi iin geerli olduu aka belirtilmi ve 1848 tarihli Ebniye Nizamnamesi kaldrlmtr. lk anayasa hviyetinde olan 1876 tarihli Kanun- Esasinin 21. Maddesi ile de kamu yarar amac ve deeri pein denmek kouluyla tanmazlarn kamulatrlmas dzenlenmitir. Devlet ve belediye ynetimleri iin yeni hkmler getiren Menafi-i Umumiye in stimlak Kararnamesi ise 1879 ylnda yrrle girmi ve 1856 tarihli stimlak Nizamnameside yrrlkten kaldrlmtr.

596 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 1882 Ylnda karlan Ebniye Kanunu ise 1864 tarihli Turuk ve Ebniye Nizamnamesini kaldrmtr. Bu iki mevzuat metni de Fransadan alnan, 19. Yzylda arln hissettiren, merkeziyeti idari mevzuatn, paralelinde yer alan ve zamanna gre evrensel olan hukuki dzenlemelerdir. 1913 Ylnda karlan Belediye stimlak Kanunu 1879 tarihli Menafi-i Umumiye in stimlak Kararnamesinin belediyelerle ilgili hkmlerini iptal etmi ve belediyelerin kamulatrma ile ilgili uymak zorunda olduu hkmleri yeniden dzenlemitir.

Cumhuriyet Dnemi
1924 Anayasnn 74. Maddesi Cumhuriyet dneminin kamulatrma ile ilgili ilk dzenlemesidir. Bu dzenlemeye gre ynetimler zel mlkiyete konu olan tanmaz mallarn gerek deerini pein deme ilkesini gzetmeliydi. Ancak Kurtulu Sava vermi devlet iin kalknma ve glenme kaygs bu ilkenin zaman zaman yok saylmasna sebep olmaktayd. Bu Anayasa ile bir yandan bireysel yararn; adaletsiz, lsz ve haksz bir ekilde zarar grmesinin nne gemek iin, temel hak ve zgrlklerin nitelii, kullanm, snrlandrlmas, ktye kullanlmamas, eitlik, kii dokunulmazl ve mlkiyet hakk gibi ilkeleri; dier yandan kamu yarar iin sosyal devlet, toprak mlkiyeti, tarm ve iftinin korunmas, mlkiyetin sosyal balaycl, tabii kaynaklarn aranmas ve iletilmesi, olaanst haller, kalknma plan, ormanlarn korunmas, kamulatrma ve devletletirmeye nem verilmitir [5]. Belde sakinlerinin shhi, estetik, zorunlu ihtiyalarnn karlanmas iin kamulatrma yaplabilecei eklinde belediyelerin kamulatrma ilemlerini yeniden dzenleyen 3710 Sayl Belediye stimlak Kanunu 1939 ylnda karlmtr. Cumhuriyet Dneminin ilk yllarnda belli iler ve baz blgeler iin zel kamulatrma yasalar karlmtr. 1925te 583 Sayl Ankarada nas Mkerrer Yenimahalle in Merkezi Yerler le Bataklk ve Mergazi Arazinin ehramenetine stimlak Hakknda Kanun, 1926 tarihli ve 929 sayl Devlet Demiryollar Kamulatrma Yasas, 1940 tarihinde karlan 3887 numaral Milli Savunma htiyalar in Kamulatrma Yasas, yine 1939 ylnda yaanan byk depremden sonra 1940 tarihinde 3908 numaral Yeniden Kurulacak Erzincan ehrinin Yerinin Kamula-

Trkiyede Kamulatrma 597 trlmas Hakknda Yasa ve 1961 tarihli tarihli Amme Hkmi ahslar veya Messeseleri Tarafndan Fiilen Amme Hizmetlerine Tahsis Edilmi Gayrimenkuller Hakknda Kanun bu yasalardandr. Merkezi ynetim yerel ynetim ayrmn ortadan kaldran 6830 Sayl stimlak Kanunu ise 1956 ylnda karlmtr. Bu yasayla hem kamulatrma kapsam geniletilmi, hem de 1879 tarihli Menafi-i Umumiye in stimlak Kararnamesi ve 1939 tarihli belediye stimlak Kanunu kaldrlarak kamulatrma ilemleri tek yasada birletirilmitir. 1960ta ise aksayan ynleri giderilmitir. 1961 Anayasasnn 38. Maddesi, tanmaz mallarn gerek karlklar pein olarak denmek kaydyla kamulatrlabileceini gstererek gerek deere yine nem vermitir. Bu ereve 1982 Anayasasnda da deimemi, 46. Madde ile devlet ve kamu tzel kiiliklerinin, kamu yararnn gerekli klmas halinde gerek karlklarnn pein denmesi kaydyla zel mlkiyette bulunan tanmaz mallar tamamen veya ksmen, kanunla gsterilen esas ve usullere gre kamulatrmaya ve bunlar zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkili olduu belirtilerek anayasal snrlar izilmitir. Ayn zamanda kamulatrma bedel tespitinde kullanlacak ltlerde belirtilmise de 2001 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle bu konudaki hkmler madde metninden karlm, denecek bedel yasa koyucunun takdirine braklmtr. 2942 Sayl 1983 tarihli Kamulatrma Yasas 6830 Sayl stimlak Kanununu yrrlkten kaldrm, 4650 Sayl Kanunla da 2001 ylnda deitirilerek son eklini almtr. Bu deiiklikle yasann geldii son nokta kamulatrmann kt ilk noktaya vurgu yapan ve kendisine ihtiyac, uzun ve skntl geen srecini ehven-i er olarak gren bir hviyete kavumutur. Bylece kamu yarar iin gerekli olan olan zel mlkiyete konu tanmaz mallar, ncelikle malikleriyle eit artlarda dzenlenecek hukuki belgelerle satn alnma yoluyla kamu mlkiyetine ve kullanmna tahsis edilecekti. Bunun mmkn olmamas halinde her aamada uzlama ve sata ak kap braklmak kaydyla kamulatrma ve getirdii zorlu sre iletilecekti. Kamulatrma Kanunu Anayasa gibi kamulatrmay tanmlamamakta, kapsamn belirleyen 1. Maddesine gre kamu yararnn gerektirdii hallerde gerek ve zel hukuk tzel kiilerinin mlkiyetinde bulunan tanmaz mallarn devlet ve kamu tzel kiilerince kamulat-

598 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu rlmasnda yaplacak ilemleri, bedelin hesaplanmasn, tanmaz maln veya irtifak hakknn idare adna tescilini, kamu yarar amacyla kamulatrld halde bu amaca uygun kaullanlmamas durumunda geri alnmasn, idareler arasnda tanmaz maln devir ilemlerinin usuln, karlkl hak ve ykmllkleri ve bunlara bal uyumazlklarn zm usul ve yntemlerini dzenlemektedir. 4650 Sayl Kanunla yaplan deiiklere gre de; kurumlarn ncelikle yeterli denek temini salamasnn gereklilii, satn alma yolunun ncelenmesini, bedel tespitinin kurum personelinden oluan bedel tespit komisyonu tarafndan, anlamazlk halinde mahkemeler tarafndan tespit edilmesi, kamulatrma ileminin iptali iin yrtmenin durdurulmas karar verilmesi gerektii eklinde dzenlemeler yaplmtr.

KAMULATIRMA AAMALARI
Kamulatrma, demografik, siyasi ve fiziksel deiim ile azalan kaynaklar karsnda ihtiyalarn karlanmas iin bir zorunluluk olduunda, planlama ile balar. Yaplacak yatrmn inaatndan nce kamulatrmann tamamlanmas gerekir. Kamulatrmann tamamlanmas iin de deerlendirme, belgeye dayal zel mlk sahipleri ile yaplan grmeler ve demelerin mlk sahiplerinin hesaplarna geirilmesi gerekir.

Kamulatrma Planlamas
Kamulatrma, kamulatrma yaplacak saha ile ilgili ky ihtiyar kurulu, belediye encmeni, il daimi encmeni, il-ile idare kurulu, YK, niversite, TRT, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu ynetim kurullar ve Bakanlar Kurulunun verdii kamu yarar karar ile balar. Ancak kamu kurumlar iin, ilgili bakanlklar tarafndan onanm zel plan ve projesine gre yaplacak hizmetler veya onayl imar plan olmas halinde kamulatrma, ayrca bir kamu yarar karar alnmadan ve onanmadan, kamulatrmaya balanldn belirten bir karar ile balam olur. Yaplacak tesisin uygulanmas halinde, hangi kadastral parsellerin ne miktarda kamulatrlaca, irtifak hakk kurulaca, nasl bir mlkiyet yapsyla karlalacann tespit edilebilmesi iin kadastro pafta bilgileri ve l krokilerinin elde edilmesi gerekir. Kamulatrmaya konu parsellerdeki yap, mtemilat, hisseli mlkiyet olmas halinde kullanm

Trkiyede Kamulatrma 599 durumu ve tarmsal bilgilerin gncelletirilmesi uygun lme teknikleri ile tespit edilerek gncellenir. Plan bilgileri, mevcut halihazr bilgileri ile kadastro bilgilerinin st ste bindirilmesi ile parsellerin kamulatrmadan etkilenme durumu ve yaplacak tesis sonras yeni mlkiyet yaps ortaya karlacaktr. Tapu Sicil Mdrlklerinden kamulatrmaya konu parsellerin, tapu kaytlarnda mevcut olan malik bilgileri; tapusuz ise zilyet bilgileri ve bunlara ait adresler; tapu, vergi, nfus bilgileri veya haricen yaplacak aratrma ile belgelere dayal olarak tespit edilir.

Kamulatrma Uygulamas
Kamulatrma karar alndktan sonra idare tarafndan, bu kararn tapu siciline erh dlmesi iin tapu idaresine bildirimde bulunulur.lgili idare tarafndan vergi dairesinden veya ilgili belediyeden kamulatrmaya konu tanmaz veya kaynan vergi beyan deerlerini istenir. 4650 Sayl Yasayla Deiik 2942 Sayl Yasaya gre, kurumlar ncelikle satn alma usuln nceleyen bir yaklam sergilemelidir. Bunun iin kurum iinde bir bedel tespit komisyonu oluturulur. Bu komisyon ilgili teknik elemanlar tarafndan hazrlanan evrak dorultusunda, kamulatrmaya konu her parsel iin bilgi toplayacak ve deerleme yapacaktr. Komisyon, idarenin Kamulatrma Kanununun 11. maddesinde belirlenen esaslara ve konu ile ilgili kurum ve kurululardan da salad raporlar, ayrca Sanayi ve Ticaret Odalarndan ve yerel emlak alm satm brolarndan alaca bilgilerden faydalanarak tanmaz maln tahmini bedelini tespit eder. Tanmaz mal maliklerine, mlklerinin kamulatrma kararn bildiren ve Uzlama Komisyonunun yapaca, pazarlkla satn alma isteini, pazarln yaplaca yeri, gn ve saati, bunun kabul edilmemesi halinde hukuki sreci anlatan bir yaz ile durum tebli edilir. Uzlama Komisyonu mlk sahibi ile yapt pazarlk grmelerinde bedel tespit komisyonunun tespit ettii bedelin zerine kma yetkisine sahip deildir.

600 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Kamulatrmada Tescil
Malik veya yetkili temsilcisinin 15 gn ierisinde idarenin talebini kabul ettiine dair bir beyanda bulunulmas halinde pazarlk grmeleri yaplr. Yaplacak pazarlk sonucu bedel veya trampada anlamann salanmas durumunda btn hukuki bilgileri ve bedeli ieren bir tutanak dzenlenerek taraflarca imza altna alnr. dare tarafndan 45 gn ierisinde uzlamaya varlan tutar demeye hazr hale getirilerek, malike tapu sicil mdrlnde fera verecei gn bir yaz ile bildirilir. Bylece uzlalan bedel malike denir. 2001 Ylnda yaplan deiiklie gre bu ekilde, uzlama yoluyla satn alnan tanmaz kamulatrlm saylr, yaplan kamulatrmaya ve bedeline kar itiraz davalar alamaz. Uzlamazlk veya fera verilmemesi halinde 4650 sayl Kamulatrma Kanununun 10. maddesi yrtlecektir. Buna gre idare, elde ettii btn bilgi ve belgeler, 8. maddeye gre yaptrd bedel tespiti ve varsa uzlama veya uzlamazlk tutana ile dier bilgi ve belgeleri tanmaz maln bulunduu asliye hukuk mahkemesine mracat ederek, kamulatrma bedelinin tespitini ve idare adna tesciline karar verilmesini talep eder. Mahkeme 30 gnlk bir sre iinde belirledii duruma gnn tespit ederek, idarenin verdii belgelerle beraber, malik adresi bulunamamas halinde 7201 Sayl Tebligat Kanununun 28. maddesi gereince ilan etmek suretiyle teblii ederek durumaya davet eder. lgili mahkeme hakimi, ncelikle tanmaz maln bedeli konusunda taraflar anlamaya davet eder. Bu mmkn olursa, 8. maddeye gre uzlama, fera ve tescil salanr. Aksi halde hakim, 15. maddeye gre tespit edilen bilirkiiler marifetiyle en ge on gn iinde yaplacak keif gn ve otuz gn iinde yaplacak duruma gnn tespit eder. Bilirkiiler 11. maddede belirtilen esaslar dorultusunda, taraflar ve dier ilgililerin beyanlarn da dikkate alarak onbe gn iinde raporunu mahkemeye sunar. tiraz ve anlama durumuna gre yeni bir bilirkii kurulu ve bedel tespiti yaplr. Anlama veya anlamazlk halinde hakimin tespit ettii miktar kamulatrma bedeli olarak tespit edilir. Mahkeme, idare tarafndan onbe gn iinde kararlatrlan bedelin hak sahibi adna ilgili bankaya yatrlmasn ister. Bedelin yatrldna dair makbuzunun mahkemeye ibraz edilmesini takiben tanmaz maln idare adna tesciline, bedelin hak sahibine denmesine karar verilerek, tapu

Trkiyede Kamulatrma 601 dairesine ve bankaya bildirilir. Bu aamadan sonra yaplan tescil kesindir ve ancak bedele ilikin itiraz hakk vardr.

KAMULATIRMA SORUNLARI
Kamulatrma gibi btn idari ilemler salam bir hukuksal yapda oluturulmas amacna dayal olarak ortaya kar. Buna ramen hem uygulayclar hem de vatandalar arasnda zor alm ieren yaps nedeniyle sknt, anlamazlk ve kavgalara, yllar sren hukuki sre ve nlenemeyen sosyal sorunlara neden olmaktadr. Btn iyi niyetli yaklam, ynteme ayrca, kiisel ve toplumsal faydaya ramen vatanda, kamulatrmann kendisini muhatap kabul etmeyen anlayna kardr. Bu nedenle lkemiz aleyhine, Avrupa nsan Haklar Mahkemeside ykl tazminat kararlar kmaktayken, 2942 Sayl Kamulatrma Yasasnn 4650 Sayl Yasayla deitirilmesinden sonra AHMe yaplan bavurular byk oranda dmtr (ekil 1) [9]. Uluslararas nitelik tayan dava saysndaki bu denli d, yaplan veya yaplacak iten etkilenenlerin muhatap kabul edilmesi ile sonucun baarsnn ne denli doru orantl olduunu gstermesi asndan nemlidir.

ekil 1. 4650 Sayl Yasadan nce ve Sonra AHMe Yaplan Bavurular. Kamulatrma sorunlarn, ncesinde, srasnda ve sonrasnda eklinde blme ayrabiliriz.

602 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Kamulatrma ncesi Sorunlar

Kamulatrmann ncesinde karlalan sorunlar ounlukla imar plan ve kamulatrma planlamas ile ilgili sorunlardr. Bunlar yle sralanabilir: mar planlarnn yapm srecinde kurumlar aras ve farkl meslek disiplinleri arasnda yaanan iletiimsizlik, mar planlar yapm aamasndan sregelen zemin ve plan uyumsuzluklar, Kamulatrma ilerinin yatrm programlarnda yer almamas, Yatrm programlarnda ncelik tespiti ve denek yetersizlii, Kamu yarar kararlarnn kriterlere uygun olmamas veya hi alnmamas [9].

Kamulatrma Srasnda Yaanan Sorunlar

Kamulatrmann taraflarn en ok etkiledii dnem bu dnemdir. Aslnda hem bu dnemi hem sonrasn, hatta ncesinden gelen skntlarn azaltabilecek hatta yok edebilecek aama bu aamadr. Ruhundan gelen resen yaps nedeni ile muhataplar her halde kar bir tavr sergilemekte, srecin zorlu gemesine ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesine varan yarg ve sonras skntlara neden olmaktadr. Bu sorunlar: Kamu yarar ve buna ynelik yaplmas gerekenler hakknda toplumsal bilincin artrlamamas, Kamulatrmaya konu zel mlkiyet sahiplerinin kamulatrma kararna katlmn salayacak lde bilgilendirilmemesi, Kurumlarda uzman personel yoksunluu, Bedel tespit ve uzlama komisyonlarn oluturan personel yaps ve toplanmas, Bedel tespit komisyonunun yntem ve takdire yaklam, Uzman mahkeme yoksunluu, Bilirkiiliin ileyii, Mali kaynak yoksunluu, Brokratik ilemlerin fazlal,

Trkiyede Kamulatrma 603 Ksmi kamulatrmalar, Tespit edilen bedelin haddilayk grlmemesi sonucu maliyete ve ileyie gelen ykleri, Tebligat ve bilgilendirme yntemi, Bedelin bankada blokesi Deer artlar ile ilgili sorunlardr [9].

Kamulatrma Sonrasnda Yaanan Sorunlar

Bu aama aslnda iin ksa ve uzun vadede baar seviyesini gstermesi ynyle nemlidir. Gelinen son noktada kan mevcut durum teknik, hukuki ve sosyal sonular gsterir. Bu sonularda; Planlama ve uygulamadan gelen teknik hatalar, yeni kamulatrmalara ve projenin sresinin uzamasna, Oluan emsaller yeni davalarla ek maliyet ve zaman ykne, Oluan nimet ve klfetten dengeli etkilenmeme nedeni ile vatandalarn birbirleriyle kavga etmesine, Kamu kurumlarna ve alanlara kar kin ve nefrete, Stres, depresyon, panik reaksiyon, yalnzlk-aalk duygusu, Ahlak erozyonu, kt rneklerin kabul grmesi, aile ii saygszlk, 1999 Depremleri sonras yre halknda ve Yugoslavyadan Krklareline genlerde grlen baka dnyada yayormu gibi davranmalara; sava psikozuna, Devlet inancnn bozulmasna, Devlete ve herkese kar her zaman bedel detme psikolojisi ile hareket edilmesine, Klfetten daha fazla etkilenenlerin, hayatlarnn yeni dneminde yalnz braklmalar ve ezilmilik duygusuna kaplmalarna, Dier psikolojik ve toplumsal sorunlara yol amaktadr [10].

604 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONULAR VE NERLER
Japonyada bir bina yaplmas sz konusu olduunda, arazi ile ilgili btn aratrmalar yaplmakta, bunlar rapor haline getirilmekte ve alternatif projeler sunulduktan sonra, kullanclarn ihtiyacna ve ehir estetiine gre insan odakl ve optimum olan proje tercih edilmektedir. Bina insanlarn kullanmna sunulana kadar da her aamada hem i dzeninde, hem de d cephesinde, kot ve koordinatlarla kontrol edilmektedir. Snrl sayda kullancya hizmet edecek bir binann yapmnda bile kullanc tercih ve beklentileri, ok boyutlu yaklam ve alternatif projeler deerlendirildiine gre bir mahalleyi, bir ehri, hatta lkeyi ve btn dnyay ilgilendiren ehir planlar hazrlanrken neden bu yaklam gsterilmesin ki? Byle bir yaklamn yararl olup olmayacann test edilmesine de ayrca gerek bulunmad ekil 1de grlen grafiktende anlalmaktadr. Vatanda, erevesi ve snrll tartlsa da muhatap kabul edilmesi halinde, toplum adna baz zorluklara katlanmay iine sindirebilmektedir [9]. Kamulatrmann sorunsuz bir ekilde yrtlebilmesi hatta hi gerek grlmemesi iin imar planlarnn ok detayl hazrlanm raporlara dayandrlmas gerekmektedir. Bu planlarn hazrlanmasnda ilgili meslek disiplininin yannda harita mhendisleri, inaat mhendisleri, mimarlar, meslek odalar, sivil toplum rgtleri, dernekler, airler, yazarlar, sanatlar, ii, memur, ifti, p; btn halk bu planlara katkda bulunabilmelidir. Bina yaplrken maliklerin mutabakat ve ihtiyac, kararlar ynlendiriyorsa, bir ehir plan yaplrken de o ehrin btnsel katlm ve kararlar ynlendirmesi beklenmelidir. ehir plan toplumsal mutabakat gerektiren ortak gelecein belgesidir. Yatrm programlarnn hazrlanmasnda ok daha detayl irdelemeler yaplarak, plan gerekleri, gereklemeleri ve hedeflerinin en mkemmel haliyle ve srasyla gereklemesi iin almalar yaplmaldr. mar plan ve yatrm programlar hazrlanrken oluan rant kamulatrmada en nemli sorun olan denek noksanln giderecek ekilde kullanlmaldr. Plan ve program bu yaklamla hazrlanan bir kamulatrmada kamu yarar tam anlamyla gereklemi olacaktr.

Trkiyede Kamulatrma 605 Trkiyede bata belediyeler olmak zere kamu kurumlarnda personel istihdam ile ilgili zorluklarn dzeyi her geen gn ykselmektedir. Artan nfus ve ihtiyalara karn azalan kamu personeli ve IMFden gelen personel fazlal eletirisi nedeni ile kurumlarn kamuoyu nezdinde etkililii ve verimliliini drmektedir. stihdama ilikin zorluklar siyasal istismara da yol amaktadr. Bunlar alsa ve yeni istihdam yollar bulunsa da kamulatrma ii bir yetkinlik ve uzmanlk gerektirmektedir. Kamulatrmac merkezi bir kurum ve bu kuruma bal tara tekilat ile ileyiin yeniden yaplandrlmas, hem isizliin azalmasna, hem uzmanln olumasna, hem de standartlarn olumasna, kurumlar aras uyumazlklarn ortadan kalkmasna yararl olacaktr. Corafi bilgi sistemlerinden yararlanmann yasal zorunluluk haline getirilmesi, ynetim ile ynetimin oluturduu bedel tespit komisyonlar yapsndan ve subjektif yaklamndan kaynaklanan sorunlar ortadan kaldracak ve bedelin adaletli bir ekilde tespit edilmesini salayacaktr. Bu ayn zamanda mahkeme bilirkiileri ile kurum tespitlerinin de anormal farkl olmasn engelleyeceinden maliyetin artmasn ve zamann uzamasnn nne geilmesini salayacaktr. Toplumsal bilinlendirme, vatanda odakllk ve corafi bilgi sistemlerinden yararlanma sonucu ksa ve uzun vadede beklenebilecek, birok teknik, hukuki ve sosyal sorunlar ortadan kalkacak, nimet ve klfet dengeli datlacak, devlet inanc kuvvetlenecektir. Kamulatrmada bedel bedel deildir anlay yerini Bedel hakkyla bedeldir, kamulatrmaya ihtiya yoktur yaklamna brakacaktr.

606 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

KAYNAKA
[1] Karadeniz, ., Romada Kamulatrma ve Kamu Yarar Kavram, Sevin Matbaas, Ankara,1975. [2] Hasgr, ., Trk ve Alman Kamulatrma Hukukunda Kamu Yarar Karar, Doktora, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1997. [3] Demirel, Z., Kamulatrma, YT, 671, stanbul, 2002. [4] Alar, A., ada, V., Mhendis Mimar ve Uzmanlar in Tanmaz(Gayrmenkul) Deerlemesi, TMMOB HKMO, Ankara, 2002. [5] Tekinarslan, E.G., Trk Hukukunda Kamulatrma, Yksek Lisans, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1992. [6] Akyol, N., Yomralolu, T., Uzun, B., Trkiyede ve Gelimi Baz lkelerde Kamulatrma, mar Planlarnn Uygulanmas Semineri, KT, Trabzon, 157-165, 1992. [7] Ulusoy, Y. darenin Kamulatrmasz El Atmas, Yksek Lisans Tezi, Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002. [8] zkazan, H., Belika stimlak Mevzuat, Grsoy Yaynevi, Ankara, 1955. [9] ay, T., Evren, N., Kamulatrma Uygulamalarnda Uzlama Baarm, 11. Trkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultay, Ankara, 2007. [10] zkul, V., Yeniden Yerleimin Psikolojik Etkileri, Yeniden Yerleim Planlamas Uygulamas zleme ve Rehabilitasyonu, Anadolu Kalknma Vakf, Ankara, 62-65, 1995.

KAMU YARARI - ZEL YARAR GERLMNDE TOPRAK MLKYETNE DARE HUKUKU AISINDAN BAKMAK
Yrd.Do.Dr. Mslm AKINCI

KMLN ARAYAN MLKYET

Kentleme eilimiyle birlikte rant paylamna konu olan toprak mlkiyeti kamu yarar ile bireysel yarar gerilimi arasnda srgit bir ekime konusudur. Trkiye pratiine bakldnda kentsel yerleim alanlarnn ya planszla mahkm edilmesi ya da varolan imar planlarnn srekli delinmesi, gzard edilmesi sonucu talana-vurguna kurban gittii grlmektedir. erii ve kapsam tam bir kimlik kazanmam olsa da dari yargnn her seferinde bu hukuk dla kar savunma arac olarak kulland kamu yararn ada mlkiyet hakk ve genel olarak insan haklar balamnda yeniden dnmek gerekmektedir. Anayasa, mlkiyeti kiiye hem yetki veren hem de ykmllk getiren bir hak olarak dzenlenmitir: Herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlanabilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. Demek ki Roma Hukukundan bu yana, mlkiyet hakknn hak sahibine tand kullanma (usus), yararlanma (fructus) ve tasarrufta bulunma (ubusus) yetkisi ada anlamda kamusal amal birtakm kstlama ve ykmllklerle birlikte dnlmesi gereken zelliklere sahiptir. 1776 Virjinya Haklar Bildirgesinde yaam, zgrlk deerlerinin hemen yannda saylan mlkiyet hakk, 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesinin 2. m.de doal ve zamanam ile ortadan kalkmayan bir hak olarak tanmlanmtr. Daha sonralar HASnin Ek 1. Protokolnde kout anlatmlara rastlanan bu Bildirgenin 17. mde Mlkiyet hakk dokunulmaz ve kutsal bir hak olduundan hi kimse malik olduu bir eyden, kanuna uygun bir yolda grlen kamu ihtiyac ak olarak

Kocaeli niversitesi Hukuk Fakltesi dare Hukuku Anabilim Dal; muslumakinci@gmail.com (17-18 aralk 2009 tarihinde dzenlenen TOPRAK MLKYET Sempozyumu iin hazrlanm olan bildiri metni)

608 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu gerektirmedike ve nceden adil bir tazminat denmeden yoksun klnamaz Bu yllarda mlkiyete mutlak ve tekelci bir nitelik atfedilmiken 19. ve 20. yzyln balarndan itibaren giderek pozitif hukuk belgelerinde mutlak yaklamdan vazgeildii gzlenmektedir.1 Bu dnemin temel hukuk belgelerinden bazlarnda mlkiyet, "snrlandrlabilen bir hak olarak kurgulanrken; baz belgelerde ise, daha ok, "snrlandrlamayan" bir hak olarak dzenlendii grlmektedir. ada badatrc anlay mlkiyete toplumsal ilevler ykler. Sosyal fonksiyonlu mlkiyet" kavram, mlkiyetin toplum yararna snrlandrlabilmesi gereini ne srmekte; bununla bireyci mlkiyet anlayndan uzaklamakta ve kolektif mlkiyet anlayna daha ok yaklamaktadr. Anlan durum, aslnda, toplumu nplanda tutarak mlkiyete yaplabilecek mdahalelerin nn de almaktadr.2 zellikle II. Dnya Savandan sonraki dnemlerde hazrlanan Anayasa belgelerinde mlkiyetin kamu yarar ile kaytlanmas ilkesi ne kmtr. Liberal siyasal sistemlerde "yaam" ve "zgrlk" deerlerinin yannda nc temel unsur olarak saylan mlkiyet hakk AHS'ne balangta girmemesine karn 1952 tarihinde Ek 1. Protokolle szlemeye eklenmitir. Ama, "herkesin maliki olduu eyleri barl bir biimde kullanma hakkna sahip olduunu gvencelemektedir."3 "Mlk" kavram Mahkeme tarafndan "zerk" olarak tanmlanmaktadr.4 AiHM, Lnnroth v. Sweden kararnda aklad gibi bu hak belirgin zellik tamaktadr: mal ve mlkn dokunulmazl ilkesi mal ve mlkten yoksun braklmama ilkesi (bir kimse ancak kamu yarar nedeniyle ve yasada ngrlen koullara ve uluslararas hukukun genel ilkelerine uygun olarak mal ve mlknden yoksun braklabilir) mal ve mlkn kullanmnn belli koullarda devletlerce kstlanabilecei (kullanmnn denetlenmesi) ilkesi. Demek ki, temel insan hakk olan mlkiyet hakk "mutlak" bir hak olmayp, toplum yarar (genel yarar) amacna ynelik baz kstlamalara konu ola-

Griz, Adnan, (1968), Modern Mlkiyet Kavram ve Toprak Reformu, Trkiyede Toprak Reformu Semineri (6-7 8 Haziran 1968), Ankara: AHF Yay, s.72-73 2 ahin, Adil, (2009), Ulusalst nsan Haklar Hukukunda ve Trk Anayasa Hukukunda Mlkiyet Hakknn Snrlandrlmas Sorunu Liberal Dnce Dergisi, say:.5354, Ankara: LTD Yay. s.86 3 AHM'nin Marckx v. Belgium kararndan. 4 Gemalmaz, H.Burak, (2009), Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Mlkiyet Hakk, stanbul:Beta Yay. s.474
1

Kamu Yarar zel Yarar 609 bilmektedir.5 Mlkiyet hakkna ynelik bir mdahalenin kabul edilebilir olmas iin; Mdahalenin kamu veya genel karlar dorultusunda meru bir amaca hizmet etmesi, zlenen yol ile ulalmak istenen hedef arasnda makul bir orantlln ve adil bir denge(Fair balance)nin olmas, (Uluslararas) hukukun genel ilkelerine uygun olmas, Mdahalenin yasal bir dayanann olmas; bu yasann ak, anlalabilir ve ulalabilir olmas gerekir.6

retide be adm testi olarak adlandrlan hukuka uygunluk lmnde u sorular sorulmaktadr: 1. Bavurucunun Protokol 1 kapsamna dahil bir hakk szkonusu mudur? 2. Mlkiyetin barl bir biimde kullanma hakkna ynelik bir mdahale szkonusu mudur? 3. Mdahalenin yasal bir dayana var mdr? 4. Mdahale kamu yararna mdr? 5. Mdahale adil bir dengeyi amakta mdr?7 Bir baka uluslararas insan haklar belgesi olan Amerikan nsan Haklan Szlemesi (American Convention on Human Rights)'nde mlkiyet hakk buna paralel bir anlayla gvence altna alnmtr: Herkesin kullanma ve tasarruf etme hakk vardr Bu kullanma ve tasarruf erme "toplum menfaatine'' aykr olamaz Kamu yarar, toplum menfaati ve yasann ngrd dier koullarda mlkiyet hakk snrlandrlabilir Bu snrlandrma durumunda tazminat demek gerekir. (m.21)8
Gauksdttir, Gudrn (2004), The Right to Property and The European Convention on Human Rights, Lund, s.123 vd. 6 Nitekim mar uygulamalar nedeniyle yaplan kamulatrma ilemlerinde mlkiyetin parasal karl zamannda denmemesi yznden AHM'ne yaplan bavurular Mahkeme kabul etmi ve ihlal karar vermitir bkz. Schnably, Stcphcn J, The Rights International Companion to Property Law: An International Human Riglts and Comparativc Law Supplcmct, The haguc: Kluvvcr Law International 1999; Sporrong and Lnnroth v. Sweden; Akku v. Turkey; The Holy Monasterics v. Greece; Pialopolos and othcrs v. Grceece (2001) kararlan. 7 Ploeger, Hendric Groetelaers, Danielle Der Veen van Memno, (2008) Planning and the Fundamental Right to Property, Aesopos vienna, s.2
5

610 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Pozitif hukuk metinlerindeki dzenleni tarzna bakldnda mlkiyet hakknn kamu yarar ile birlikte (hatta onsuz olmaz koulu olarak) ele alnmas gerekmektedir. Gnmzde, kiinin diledii biimde kullanabilecei, snrsz ve sorumluluktan bak bir hak olarak grlmeyen mlkiyet hakknn9 bir bakma meruiyet kalkan olan kamu yarar farkl yaklam tarzyla okunabilir.

ESNEK BR KAVRAM OLARAK KAMU YARARI

"Kamu yarar" kavramnn, pozitif hukuk metinlerinde tanm yaplmad gibi, bu kavramdan ne anlalmas gerektii konusunda retide de gr birlii bulunmamaktadr.10 Bu durumun, byle kavramlarn belirgin bir norm alanlarnn bulunmamasndan kaynaklanmas, nceden yaplan bir tanmlama yerine, her olayda somut koullar yanstan bir belirlemeye gidilmesini gerekli klmaktadr. Yasalar, sonuta kamu yararn gerekletirmek amacyla karlr. Bir yasa kuralnn konulmasnda kamu yararnn bulunduunun kabul iin de yasann yalnzca zel kar veya belli kiilere yarar salamay deil, toplumun geneline ynelik yararlar salamay amalamas gerekir. Kamu yarar temelde kiiye ilikin deil bu kiilerin bir arada yaayarak oluturduklar toplumun varln srdrmesine ilikin bir kardr.11 Kamu yararnn kiisel, siyasi ve ideolojik nitelemelere gre tanmlanabilen12; zaman ve koullara gre deiebilen, gelitirmeye ve yeniden yorumlanmaya elverili dinamik yapl13 znel bir kavram olduu kabul edilmektedir.

Diaz, Lcon Javicr. (2002), Right to Property / Housig, www. Javcr-lcondiaz.com/docs/Right_status.htm, eriim tarihi 29.12.2005 9 Any. Mahk. 21.06.1989 tarih ve E.: 1988/34, K.: 1989/26 sayl karar iin bkz. 5 Aralk 1989 gn ve 20363 sayl RG 10 Akllolu, Tekin (1988), Kamu Yarar Kavram zerine Dnceler, HD Ltfi Durana Armaan, stanbul: HF Yay., s.11 vd Anayasa'nn Sosyal ve Ekonomik Haklar" dzenleyen nc blmnde "kamu yarar" baln tamakta ve bu blmnde yer alan 43. maddede kylardan yararlanma, 44. maddede toprak mlkiyeti, 45. maddede tarm, hayvanclk ve bu retim dallarnda alanlarn korunmas, 46. maddede kamulatrma, 47. maddede ise devletletirme konular dzenlenmektedir. Ayrca bu kavram, Anayasa'nn 13, 35, 39. maddelerinde de yer almaktadr. 11 Tekeli, lhan, (1988) Mlkiyet Kurumu, Kamu Yarar Kavram ve mar Planlar zerine, ehircilik, Hukuk ve Ynetim likileri, Trkiye 12. Dnya ehircilik Kolokyumu, Ankara: ASBF Yay. Kitap, s.42 12 Yaar, Nuri; (2008), mar Hukuku, stanbul: Filiz Kitabevi, s. 117 13 Glan, Aydn, (1999), Kamu Mallarndan Yararlanma Usullerinin Tbi Olduu Hukuk Rejim, stanbul:Alfa Yaynevi, s.112
8

Kamu Yarar zel Yarar 611 AHM, kamu yarar kavramn doas gerei geni yorumlama eilimindedir. zellikle i hukuktaki mlkiyet hakkndan yoksun brakmay ieren yasal dzenlemeleri Szleme hkmleri kapsamnda yorumlarken ou zaman politik, ekonomik ve sosyal sorunlar da grmemezlikten gelmemektedir. Ekonomik ve sosyal bir politika izlemek iin yasa koyucunun geni bir zgrlnn olmasnn normal olduuna kanaat getiren AHM, makul bir dayanaktan yoksun olmamak kaydyla, yasa koyucunun kamu yararnn gereklerini belirleme ekline sayg duymaktadr.14 Mallara sayg hakkna ynelik bir mdahalenin, kamu yararnn gerektirdikleri ile kiinin temel haklarnn korunmas ykmllkleri arasndaki adil dengeyi salamas gerekmektedir15 (bkz. dierleri arasndan, Sporrong ve Lnnroth). Bu tr bir dengenin salanmas kaygs, 1 Nolu Ek Protokoln 1. maddesinin yapsnn tamamnda, dolaysyla, birinci cmlede gvence altna alnan prensiple balantl okunmas gereken ikinci cmlesinde de bulunmaktadr. zel olarak da, bir kiiyi mlknden yoksun brakan tedbir ile hedeflenen amala kullanlan aralar arasnda makul bir orantllk bann bulunmas gerekmektedir.16

Norm Koyma ktidarnn Snr: Kamu Yarar

Normatif dzenleme yetkisi kamu yarar gereklerine aykr kullanlamaz. Hukuk devletinde yasalar kamu yararna dayanmak zorundadr Yasama erkinin kamu yarar amacna ynelik olarak kullanlmamas halinde yasama yetkisinin saptrlmas olay ortaya kar. Yasalarn kamu yararna dayanmad bir ynetim ve bu alanda yetki saptrlmas durumu hukuk devleti ile badamaz.17 Yasa koyucunun hukuki dzenlemelerde kendisine tannan takdir yetkisini anayasal snrlar
James and Others v. UK, 21 ubat 1986 tarihli karar; Pressos Compania Naviera S.A. and others v. Belgium 20 Kasm 1995 tarihli karar; Broniowski v. Poland 22.06.2004 tarihli karar. 15 Trk Anayasa Mahkemesi de kamu-zel yarar ikileminde dengeleyici yaklam tercih etmektedir: kamu yarar ile kii yararnn dengelenmesi ve mlkiyet hakknn kamu yarar amacyla, Yasa'da ngrld lde, getirilen snrlamada Anayasa'ya aykrlk bulunmamaktadr. Any.Mahknin 13.9.1994 tarih ve E.: 1993/53, K.: 1994/67 sayl karar iin bkz. 01.05.1998 tarih ve 23329 sayl RG 16 Pressos Compania Naviera S.A. ve dierleri. 17 Anayasa Mahkemesinin 22.6.1972 gnl, E: 1972/14, K: 1972/34 sayl karar: Hukuk devleti ilkesinin eleri arasnda yasalarn kamu yararna dayanmas ilkesi vardr. Bu ilkenin anlam kamu yarar dncesi olmakszn baka bir deyimle yalnzca belli kiilerin yararna olarak herhangi bir yasa kuralnn konulamayacadr.
14

612 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu iinde adalet, hakkaniyet ve kamu yarar ltlerini gz nnde tutarak kullanmas gerekir.18 Neyin kamu yararna olduunun tayin ve takdiri hukuksal olmaktan ok siyasi bir konudur ve nihayetinde yasama organ ile yarg erkinin takdirine kalmtr. Kanunlarla dzenlenen ve yaamsal anlam kazanan kamu yarar bir anlamda siyasal tercihlerin hukuk alanna girmesi ve hukuksal ekil almas demektir. Kamu yarar, toplum yararnn kiilerin veya dar gruplarn yararlarna tercih edilmesi veya yasalarda ve ynetimde nde tutulmasdr.

Hukuka Uygunluun lt: Kamu Yarar

Kamu yarar19, iinde her amacn badat ve herkesin paylat bir hedef deildir. Kamu yarar esasnda kamu otoritesinin farkl tercihler karsnda adil davranma abasdr. Teknik ve dar anlamda bir idare hukuku kavram olarak, geni anlamda da Anayasann ideolojik ilkelerini yanstan bir kavram olarak kamu yarar, gerek yasama organ ve gerekse devletsel dier iki erk asndan bir dzenleme ve snrlama ls, lt ve amacdr.20 Btn kamu ilemlerinin amac kamu yararn gerekletirmektir. Yetki, ekil, sebep, konu ve ama eleriyle tanmlanan ve hukukilik analizine tabi tutulan bir idari ilemde kamu yarar ilemin hem sebebi ve konusunu, hem de amacn oluturmaktadr. te yandan idari yarg

Any Mahk., T. 21.10.1992, E.92/13, K.92/50. Anayasa Mahkemesi nne gelen bir normun anayasaya uygunluunu test ederken, kendisini sadece o normun kamu yarar amacyla karlp karlmadn belirlemeye yetkili saymakta, buna karn normun kamu yararna uygun olup olmadn belirlemenin yasama organnn takdirinde olduunun altn izmektedir. Bir kuraln Anayasaya uygunluk denetimi yaplrken kamu yarar konusunda Anayasa Mahkemesinin yapaca inceleme yasann yalnzca kamu yarar amacyla yaplp yaplmadn aratrmaktr. Yasa ile kamu yararnn gerekleip gereklemeyeceini denetlemek anayasa yargsyla badamaz. Bir yasann kamu yararn gerekletirip, gerekletirmedii veya lke gereksinimlerine uygun olup olmad bir siyas tercih sorunudur ve yasa koyucunun takdirine aittir.Any. Mahk. 19.04.2007 gn ve E. 2007/39, K.2007/53 sayl karar iin bkz. 29 aralk 2007 tarihli RG 19 mme menfaati / lt. utilitas publica, utilitas communis, quod rei publicae (publicae salutis) interest. alm. ffentliches Interesse, Gemeinnutz (Staatswohl, Gemeinwohl) . fr. utilit publique. - ing. Public welfare, public eal, general interest].Bkz. Trk Hukuk Kurumu (1991) Trk Hukuk Lgat, Ankara:THK Yay. S.16 20 rc, Esin, (1976), Tanmaz Mlkiyetine Bir Kamu Hukuku Yaklam, stanbul:. HF Yay., s.64
18

Kamu Yarar zel Yarar 613 yerince kamu yarar idari istikrar deitirmenin hakl ve geerli nedeni olarak grlmektedir.21 dare hukuku retisinde kamu yararnn zel yarar(utilitas privatorum)lar karsndaki stnl ve zel menfaat ve hak karsnda kamu yararnn ihmal edilemeyecei ve bylece zel hak ve yararlarn kamu yararna yaplacak hukuksal ve fiili bir tasarrufa engel olamayaca kabul edilir. Gnmzde "kamu yarar kavram yannda; "toplum yarar" "ortak kar", "genel yarar" gibi birbirinin yerine kullanlan kavramlarla anlatlmak istenen; tmnn "bireysel kar" dan farkl onun, stnde ya da dnda ortak bir yarar amalamasdr.22 Roma Hukukundan beri kabul gren anlay, kamu yararnn bireysel yarara tercih edilmesi (utilitas publica privatoe praeferri debet)dir. Dantay, dzenleyici ilemlerin hukuka uygunluunun denetiminde st norma uygunluun yannda kamu yararna uygunluk testine de tabi tutulmas gereinden sz etmektedir: Ynetmelikler ve dier idari ilemlerle ilgili davalarda yarglama yaplrken bunlarn yasa ve tzklere uygunluu yannda kamu yararna uygunluunun da incelenmesi gerekmektedir.23 Dantay uygulamasnda kamu yararnn yaam hakk lehine yorumlanmas ve kurgulanmas gereinden sz edilmektedir: Doa ve insan yaam zerindeki bu risk faktrnn gereklemesi olasl gz ard edilmeksizin, faaliyet sonucu elde edilecek ekonomik deer bir tarafa braklarak kamu yararnn insan yaam lehine deerlendirilmesi kanlmazdr. Doa ve insan yaam zerindeki olumsuz ynde risk oluturabilecek (bir) faaliyete ekonomik deeri dnerek izin verilmesinde kamu yararnn varlndan sz edilemez.24 Veri bir zaman ve mekanda iki farkl konudaki kamu yararlar karlatrldnda birine ncelik ve stnlk tannyorsa bu durumda stn kamu yarar (superior public interest)dan sz edilebilir. Ancak tercih edilenin hangi gereke ile ye tutulduunun tatmin edici biimde ortaya konmas gerekir.

D a n t a y, Sekizinci Dairesinin 6.11.2009, tarih ve e. 2009/6689 sayl yd karar. iin bkz. http://www.danistay.gov.tr/e2009_6689.htm 22 Any. Mahk. 21.10.1992 tarih ve E. 92/13, K. 92/50 sayl karar. 23 Dantay 6. Daire, 28.1.1999 gn ve E. 1998/1346, K. 1999/470 sayl karar 24 Dantay 6. Dairesinin 13.5.1997 tarih ve E. 1996/5477, K. 1997/2312sayl kararnda
21

614 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

mar Vurgunlarnn Meru Kalkan: Kamu Yarar

ou zaman imar plannda tarm alan, yeil alan olarak grnen arazi paralarnn yetkili idari birimlerce kamu yarar gereke gsterilerek fonksiyon deiiklii yapp bir anda yksek parasal haksz kazanlar saland grlmektedir.25 Baz belediyelerin yeil alan olarak ayrdklar ve mlk sahiplerinin elinden mar Kanunu 18. m. uygulamas kapsamnda (%40)a kadar alnan DOP veya kamulatrlan parsellerin daha sonra yaplamaya almas kamu yararnn nasl tehlikeli ve kamu zararna kullanldna dair somut rneklerini oluturmaktadr.

Rant Maniplasyonu Arac: Kamu Yarar

Kamu yararnn baz hallerde idareye potansiyel bir manevra arac olarak verildii grlmektedir. 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanununun Tarm arazilerinin ama d kullanm baln tayan 13. mne gre Mutlak tarm arazileri, zel rn arazileri, dikili tarm arazileri ile sulu tarm arazileri tarmsal retim amac dnda kullanlamaz. Ancak, (1) alternatif alan bulunmamas ve (2) Kurulun (Toprak Koruma Kurulu) uygun grmesi artyla; a) Savunmaya ynelik stratejik ihtiyalar, b) Doal afet sonras ortaya kan geici yerleim yeri ihtiyac, c) Petrol ve doal gaz arama ve iletme faaliyetleri, ) lgili bakanlk tarafndan kamu yarar karar alnm madencilik faaliyetleri, d) Bakanlklarca kamu yarar karar alnm pln ve yatrmlar, iin bu arazilerin ama d kullanm taleplerine, toprak koruma projelerine uyulmas kayd ile Bakanlk tarafndan izin verilebilir. Mutlak tarm arazileri, zel rn arazileri, dikili tarm arazileri ile sulu tarm arazileri dnda kalan tarm arazileri; toprak koruma projelerine uyulmas kayd ile valilikler tarafndan tarm d kullanmlara tahsis edilebilir. Tarmsal amal yaplar iin, projesine uyulmas artyla ihtiya duyulan miktarda her snf ve zellikteki tarm arazisi valilik izni ile kullanlr. Esas olarak tarm arazilerini kamu yarar adna korumakla grevli Toprak Koruma Kurullarnn, zaman zaman getirim dalamalarnn (rant polemiklerinin) iine dtkleri gzlenmektedir. zellikle baz meslek odalarnn atklar iptal davalarnda idari yarg yerlerinin KuGeray, Cevdet, (2009), ehircilikte Baarnn nkoulu: Tanmaz yeliinin Toplum Yararna Kullanlmas, Sosyal Politikada Gncel Sorunlar, Ankara: ASBF Yay, s.223 vd. Ayrca binlerce rneklerden biri olarak, G.Antepte byk bir imar rantna ilikin haber iin 06.09.2008 tarihli Radikal Gazetesi: http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=HaberYazdir&ArticleID=897327
25

Kamu Yarar zel Yarar 615 rulun uygun grne dayanan fonksiyon deiikliine ilikin kararlarn iptal ettii grlmektedir.26

Estetik Kamu Yarar

Kamu yarar amzda toplumun estetik anlayn da ierecek ekilde geni tutulmaktadr. Estetik kamu dzeni salkl ve dengeli bir evrede yaamann hukuksal talep ve dev boyutunu anlatmaktadr. Mlkiyet hakknn estetik kamu dzenini dlayan akn kullanmn ada hukuk dzeni korumamaktadr. zelikle Bat imar hukuku anlaynda estetik disiplin imar disiplininin asli gerekleri arasnda grlmekte ve kendisine zge bir deer verilmektedir.27

Kamu Yararnn Zehirli Meyvesi: mar Aff

mar aff, yrrlkte olan kurallara uyulmayarak belli tarih kesitine kadar meydana getirilen yaplamann durum ve konumu itibariyle yasada belirtilen koullara uygun olanlarn balanmas ve korunmasdr. mar aff, meru olmayan merulatrma" ya da "yasal olmayan yasallatrma", ksacas hukuka aykr fiili durumun hukukiletirilmesidir.28 lkemizde imdiye kadar gerek dorudan doruya ve gerekse dolayl olarak karlan imar aflar grnrde kamu yarar amacna ynelik olmakla birlikte znde eitlie aykr ve bakasnn zel mlkne tecavz merulatrma arac olmann tesinde uzun vadede byk toplumsal zararlara neden olduu ortaya kmtr. ehircilik ilkelerine, planlama esaslarna tamamen aykr yap alanlarn cmerte ve sorumsuzca affeden irade uzun erimli toplum yararn ksa erimli siyasi hesaplara feda etmitir. Nitekim altyapsz, her trl riske gebe yerleim blgeleri zaman zaman beliren p patlamas, heyelan, sel gibi felaketler karsnda nasl tehlikeler dourduu yaln bir gzlemle anlalabilmektedir.

http://www.haberx.com/Haberler/Haziran2008/zmo-toprak-koruma-kurullarrant-arac-olmamal424869.aspx http://www.politeknik.org.tr/site/index.php/bolumler/basin-bildirileri/33-tmmobve-odalar/453-ziraat-muehendisleri-odas-tarm-arazleri-konusunda-bir-zaferdaha.html 27 Wright, Robert, R. (1994), Land Use, Third Ediition, St.Paul: West Publications, s. 258 vd. 28 Aybay, Aydn, ( 1988 ) mar Aff, ehircilik, Hukuk ve Ynetim likileri, Trkiye 12. Dnya ehircilik Kolokyumu, Ankara: ASBF Yay. Kitap, s.70
26

616 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

SONU
Mlkiyet hakkn ne mekanik bir bak asyla insani deerlerden soyut, ne de kutsallk yaklamyla dokunulmaz olarak grmek gerekmektedir. Mlkiyet hakk, bireysel menfaat ile kamu menfaati ekimesine konu olduunda hangisine stnlk verilecei esasnda siyasal bir tercih sorunu olsa da Avrupa nsan Haklar Szlemesi gibi uluslararas szleme dzeninde ortak hukuk kltr balamnda farkl boyutlar kazanmtr. Yaam hakk, kii zgrl ve gvenlii hakk gibi ncelikler mlkiyet hakknn kamu yararna uyarl biimde yorumlanmasn gerektirmektedir. Her geen gn tarmsal retim aleyhine kaybedilen topraklarn aslnda anayasayla ve insan haklar szlemeleriyle korunan yaam hakkn da para para bitirdiini grmemek ancak fiziksel, zihinsel ve vicdani bir krlkle aklanabilen patolojik bir durumdur. Rant itahnn ehvet hissiyle bilenen imar hareketi sk biimde denetlenmedii, dizginlenmedii takdirde yakn bir gelecekte tek tek yaam kaynaklarn tketecektir. Bir daha kazanm zor ya da imknsz tarm topraklarnn imara almak suretiyle kayb, yaam hakknn kaybdr. Su-toprak-hava ekolojik dngsnn kr hrsyla krlan halkas, yaamn krld noktadr. Kamu yarar gereke gsterilerek sit alanlarnn imara almas, orman varlnn azaltlmas, orman dna karlan arazilerin yamas, tarm topraklarnn bir daha dnm imknsz biimde yerleime almas, salam zeminlerin yerleim alan olarak seilmemesi, hzl ve arpk sanayileme ve kentlemenin doa zerinde yaratt onarm zor tahribat btn bunlar salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkn imkanszlatran etmenler olarak anlabilir. Bu temel kayglarla toprak mlkiyetinin hukuksal disiplin arac olan ve kamu yararyla hareket ettii varsaylan imar faaliyetinin kendi iinde saklad rant aibesinin muhtelif olaylarla aa kmas kamu dzeninde erozyona neden olmaktadr. Buna bir anlamda kamu yararnn negatif dsall denebilir. Bu durumda mlkiyet gibi hassas bir konuda telafisi g hatta imknsz zararlarn nn alabilecek mekanizmalara gereksinim vardr. Gerek ulusal ve gerekse ulusalst yarg erki burada birincil dzey gvence mekanizmas olmakla birlikte, ncelikle sorunun faktr ve aktrlerinin zerinde durulmaldr. Aksi takdirde mlkiyet deerleri zerinde kamu yararyla yola klan her trl imar faaliyetinde pragmatist maniplasyonlarla vicdan ve mide bulankl yaratldka bu kavramn kullanld her durumda akllarda kocaman bir ACABA(?) sorusu sorulmaya devam edilecektir.

OLAANST ZAMANAIMI YOLUYLA TAINMAZ MLKYETNN KAZANILMASI

Do. Dr. ebnem AKPEK

OLAANST ZAMANAIMININ TANIMI VE HUKUK NTEL

Tanm Tanmaz mlkiyetinin kazanlma yollar farkl lkelerde farkl ekillerde karmza kmaktadr. lkemizde tanmaz mlkiyetinin kazanlma yollarndan nemli bir tanesi de kazandrc zamanam olup, iki tr kazandrc zamanam arasnda en sk rastlanan olaanst zamanamdr. Olaanst zamanam yolu ile kazanm, kanunun arad dier hususlarla birlikte uzun sren ve kesintisiz zilyetlie dayal bir kazanmdr (Sungurbey, 1956: 1; Feyziolu vd., 1968: 181; Sengir, 1954: 583). Dier bir ifade ile olaanst zamanam, tanmaz zerindeki mlkiyet hakknn tapu sicilindeki kaytlarla belirlenememesi durumunda, tanmaz zerindeki zilyetlie dayal olarak mlkiyet hakknn kazanlmasn salayan bir kazanma yolu eklinde karmza kar (Sungurbey, 1956: 1). Hukuki Nitelii Olaanst zamanam yolu ile tanmaz mlkiyetinin kazanlmas esas olarak MK 713de dzenlenmitir. Anlan hkm gereince; tapu ktne kaytl olmayan bir tanmaz davasz ve aralksz olarak malik sfatyla, yirmi yl sreyle zilyetliinde bulunduran kiiye, o tanmazn tamam, bir paras veya bir pay zerindeki mlkiyet hakknn tapu ktne tesciline karar verilmesini isteme hakk verilmektedir. Benzer ekilde, tapu ktnde kaytl olmakla birlikte, maliki tapu ktnden anlalamayan veya yirmi yl nce lm ya da hakknda gaiplik karar verilmi olan bir kimse adna kaytl bulunan bir tanmazn tamamnn, bir parasnn veya bir pay zerindeki mlkiyet hakknn tapu ktne tesciline karar verilmesi istenebilmektedir.

Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi, Medeni Hukuk Anabilim Dal retim yesi.

618 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu MK 713den baka, 3402 sayl Kadastro Kanununun 13. ve 14. maddeleri kadastro srasnda zamanamna dayanarak yaplacak mlkiyet tespitleri bakmndan farkl hkmlere sahiptir. Kadastrosu yaplm yerlerde olaanst zamanam ile mlkiyetin kazanlmas MK 713e tabi iken, kadastrosu yaplmam yerlerde tapulu tanmazlar bakmndan MK 713/II, tapusuz tanmazlar bakmndan ise 713/I hkmleri uygulanr. Kadastro Kanunu hkmleri ise sadece kadastro esnasnda uygulanacak hkmlerdir (Ouzman vd., 2006: 341342). Ancak dier taraftan, KK 14n getirdii tanmazn yzlmne gre zilyetliin ispat ekline ilikin snrlamalar kadastro yaplmam yerlerdeki tapusuz tanmazlar bakmndan da geerlidir (KK 33/III). Olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlmas, kanunda belirlenen srenin gemesi ile tapu sicilinde hak sahibi olarak grlmeyen zilyet aleyhine olan durumu giderici bir amaca ve role sahiptir. Bu sayede, tapu sicili dnda kalan fiili bir durum hukukilemekte ve tanmaz malikinin belirlenmesini salayan bir tescil gereklemektedir (Reisolu, 1962: 363). Sonu olarak olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlmas, tapu sicillerinde var olan ve geree uymayan tescillerin tasfiye edilerek, sicilin geree uygun olmasnn yan sra, hi kimsenin zerine kaytl olmayan tanmazlarn da mlkiyetinin bu yolla kazanlmasyla, bu tanmazlar zerindeki mlkiyet haklarnn tapu siciline tesciline olanak tanmaktadr.

TAINMAZ MLKYETNN OLAANST ZAMANAIMI YOLUYLA KAZANILMASININ KOULLARI

Tanmaza likin Koullar MK 713e gre, ancak tapuda kaytl olmayan tanmazlar ile tapuda kaytl olup da sicilden malikinin kim olduu anlalamayan veya sicilde maliki olarak gzken kiinin en az yirmi yl nce lm veya gaipliine karar verilmi olan tanmazlarn mlkiyeti zamanamyla kazanlabilir (Sapanolu, 2006: 49; Erden, 2002: 53-54; Oktay, 1990: 25). Tapuya kaytl olsun veya olmasn, her durumda ancak zel mlkiyete elverili tanmazlar olaanst zamanam yolu ile kazanlabilir. zel mlkiyete konu olmayan tanmazlarda kazandrc zamanam yoluyla mlkiyet kazanlamaz (Ayan, 2000: 174; Esener ve Gven, 2008: 206; Oktay, 1990: 25; Ouzman vd., 2006: 344; Grsoy vd., 1984: 521;

Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin 619 Akipek, 1973: 137). Bu durum KK 18/IIde aka belirtildii gibi ayrca, 2762 sayl Vakflar Kanununun 8. maddesine gre, dorudan doruya hayrattan olan tanmazlarda da zamanam yoluyla mlkiyet hakk kazanlmaz. MK 117/Ie gre, vakf mallar hakknda da zilyetlik yoluyla kazanma hkmleri uygulanmaz. KK 18/II, Devletin hkm ve tasarrufu altnda kalan yerlerden kamu hizmetine tahsis edilenlerin ve ormanlarn zamanamyla mlkiyetinin edinilemeyecei hkmn getirmitir. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerlerden kamu hizmetine tahsis edilmeyenlerin, ormanlar dnda, zamanamyla iktisap edilebilmesi iin bu yerlerin imar ve ihya edilerek zel mlkiyete elverili hale getirilmesi gerekir (KK 17). Ayrca KK 18/IIye gre, gerek tapulu gerek tapusuz olup Devletin hkm ve tasarrufu altna geen tanmazlarn mlkiyeti de olaanst zamanamyla kazanlamayacandan, artk firari veya mbadil kiilerden Hazineye kalan tanmazlarn mlkiyeti, bunlar ister tapuda kaytl olsun, ister olmasn olaanst zamanamyla kazanlamaz. Miras hkmleri gerei Devlete miras yolu ile kalan tanmazlarn mlkiyetinin de zamanamyla kazanlmasn mmkn deildir. Tapuya kaytl tanmazlardan, ancak tapu sicilinden malikin kim olduu anlalamayan tanmazlar ile yirmi yl nce lm veya gaipliine karar verilmi bir kimsenin sicilde malik olarak gzkt tanmazlarn mlkiyeti zamanamyla kazanlabilir (MK 713/II). Malikin kim olduunun anlalamamas, malik stunun bo braklm veya sicilde malikin kimliinin yeterli bir biimde gsterilmemi olmasndan kaynaklanr. Ayrca mevcut malik adnn artk bir anlam ifade etmemesi, soyadnn ve dier ayrt edici bilgilerin bulunmamas da bu duruma rnek olarak verilebilir (Sirmen, 1995: 330; Erta, 2006: 322-323; Ayan, 2000: 180; Esener ve Gven, 2008: 206; Sapanolu, 2006: 34; Eren ve Bapnar, 2007: 310). Yirmi yl nce lm veya gaipliine karar verilmi bir kimse adna mevcut tescil de tanmazn gerek malikini artk gstermemektedir. Tapuda malik olarak gzken kiinin miraslarnn bulunmas, tanmazn nc kiilerce olaanst zamanam yoluyla kazanlmasna engel deildir. Fakat miraslarn zilyede kar miras sebebiyle istihkak davas ama hakk sakldr. Dier taraftan, miraslar zamanamyla kazanma sresi dolmadan kendi adlarna tescil yaptrdklar takdirde, artk bu tanmaz olaanst zamanam yoluyla kazanlamaz. Miraslar ise, kanundan tr zilyedi ve elbirlii halinde

620 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu maliki olduklar terekedeki tanmazlar bakmndan kendi aralarnda MK 713den yararlanamazlar. Gaiplik karar bakmndan, gaibin adna kaytl bir tanmaz hakknda olaanst zamanamnn ne zaman ilemeye balayaca tartmaldr. MK 713/II, yirmi yl nce lm ya da hakknda gaiplik karar verilmi demek suretiyle bu srenin gaiplik karar tarihinden itibaren balatlmas gerektiini ifade etmektedir. Bu nedenle, bize gre yirmi yllk sre gaiplik kararnn kesinlemesiyle birlikte ilemeye balayacaktr. MK 713/IInin lafznda yalnzca lm ve gaiplikten sz ediliyorsa da, tanmazn mlkiyetinin tescilinden nce kazanld, fakat aklayc tescilin yaplmad durumlarda da, tapu sicilindeki tescil gerek maliki gstermedii iin tanmazn olaanst zamanamyla edinilmeye elverili olduu doktrinde kabul edilmektedir (Sirmen, 1995: 329; Sapanolu, 2006: 22; Aybay ve Hatemi, 1996: 126-127; Eren ve Bapnar, 2007: 310). Mlkiyetin yolsuz tescil edilmi olduu hallerde, adna yolsuz tescil bulunan kii iyiniyetli zilyet ise, MK 712den yararlanr, fakat ktniyetli ise, bu tanmaz adna yolsuz tescil bulunan kii tarafndan olaanst zamanam yoluyla edinime elverili saylmaldr (Ouzman vd.,2006: 351; Sirmen, 1995: 331; Reisolu, 1962: 366; Esener ve Gven, 2008: 206; Eren ve Bapnar, 2007: 311). Eer bir kimse adna yolsuz tescil edilmi tanmaza bir nc kii zilyet ise, MK 713den o kii yararlanacaktr. Tapu ktnde birden ok kayd bulunan ve her kaytta farkl kiilerin malik olarak gzkt, yani ift tapuya sahip, tanmazlar da olaanst zamanamyla edinilmeye elverili saylmaktadr. Bu durumda, tapu kt birbiriyle elien kaytlar ierdiinden kimin malik olduunun sicilden anlalmas mmkn olamamakta ve tapu sicilindeki tescil gerek malikin hakkn, olaanst zamanamna kar koruyamamaktadr. Dolaysyla yolsuz tescil sahibi ktniyetli zilyet veya bir dier nc kii tanmazn mlkiyetini olaanst zamanam yoluyla kazanabilir. MK 713/Ie gre, tapusuz tanmazlarda tanmazn bir paras zerinde de zamanam yoluyla mlkiyet kazanlabilir. MK 713/II gereince, tapulu bir tanmazn blnmesinde saknca olmayan bir parasnn zilyedi de o parann mlkiyetinin kendi adna tescilini isteyebilir. Benzer ekilde KK 15/II fkrasnda da ayn esas kabul edilmitir. Ka-

Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin 621 nunun 33. maddesinin III fkras gereince bu hkm kadastro grm yerler hari, Kadastro Kanununun uyguland yerler dnda da uygulanacaktr. Payl mlkiyete tabi tanmazlarda, paylarn MK 713 uyarnca olaanst zamanam yoluyla kazanlmas mmkndr. Bu imkn KK 15/IIde aka belirtilmitir. Zilyetlie likin Koullar Olaanst zamanamyla bir tanmazn mlkiyetini kazanacak kiinin tanmaza malik sfatyla davasz ve aralksz yirmi yl sreyle zilyet bulunmas gerekir. Bu durumda zilyetlie ilikin koullar aadaki balklar halinde incelenebilir: (1) Malik Sfatyla Zilyetlik MK 715; tapu ktne kaytl olmayan bir tanmaz davasz ve aralksz olarak yirmi yl sreyle ve malik sfatyla zilyetliinde bulunduran kii, o tanmazn tamam veya bir pay zerindeki mlkiyet hakknn tapu ktne tesciline karar verilmesini isteyebilir hkmn iermektedir. Bu hkm ile aka malik sfatyla zilyetlik aranmaktadr ve bu olaanst zamanamnn en nemli unsurlarndan biri olarak karmza kmaktadr (Erta, 2006: 325; Sapanolu, 2006: 689; Karahasan, 2007: 690; Tekinay vd., 1993:749; Esener ve Gven, 2008: 208). Malik sfatyla zilyet, malik gibi davranan, bakasnn kendisinden daha stn zilyetliini tanmayan, kendini malik olarak grp, bu ekilde hareket eden kimsedir (Oktay, 1990: 77; Sapanolu, 2006: 689; Sungurbey, 1956: 28). Malik sfatyla zilyetliin kantlanmas, olaanst zamanam yoluyla mlkiyeti kazandn iddia eden zilyede der. Tanmaz nce baka sfatla zilyet olarak ele geirmi bir kimse, sonradan malik sfatyla hareket ettiini iddia ederse, bu iddiasn kantlamak zorundadr. Tapulu tanmazlarda zilyetliin ispat her trl delil ile mmkndr. Tapusuz tanmazlarda da ayn alma alan iinde bulunan ve toplam yzlm sulu toprakta 40, kuru toprakta 100 dnme kadar olan (40 ve 100 dnm dhil) olan bir veya birden fazla tanmaz bakmndan zilyetliin ispat zel bir snrlamaya tabi tutulmamtr. Zilyetlik belgelerle veya bilirkii ya da tank beyanlar ile ispat edilebilir (KK 14/I). Ancak tanmazn yukarda belirtilen miktarlarn dnda kalan ksmnn zilyedi adna tespit edilebilmesi iin, zilyetliin ayrca kanunda

622 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu belirtilen belgelerden birine dayandrlmas arttr (KK 14/III). nemli olan husus malik sfatyla zilyetliin zamanam sresince devam etmi olmasdr. (2) Davasz Zilyetlik MK 713/Ie gre; malik sfatyla zilyetliin davasz olarak srdrlmesi gerekmektedir (Erta, 2006: 326; Karahasan, 2007: 696; Tekinay vd., 1993: 751; Grsoy vd., 1984: 535-536; Ayan, 2000: 184; Esener ve Gven, 2008: 208; Akipek, 1973: 143). Burada davadan kast gerek malik tarafndan istihkak veya haksz elatmann nlenmesi davas almasdr (Sirmen, 1995: 333). Bunlarn dnda, zilyetliin idari yoldan korunmasna ilikin hkmler ieren 3091 sayl Tanmaz Mal Zilyetliine Yaplan Tecavzlerin nlenmesi Hakknda Kanun erevesinde yaplan talepler, zilyetliin davasz srdrlmesi niteliini ortadan kaldrmaz (Oktay, 1990: 85). Olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlmasnda iyiniyet bir koul olarak aranmadndan, tanmazla ilgili yaanan ihtilaflar, ekilen ihtarname ve ihbarnameler davaszlk vasfnn kalkmas sonucunu dourmad gibi, tanmaz zerindeki mlkiyet hakknn kazanlmas bakmndan da bir engel oluturmaz (Bapnar, 2000: 134; Erta, 2006: 326; Grsoy vd., 1984: 536; Eren ve Bapnar, 2007: 320). Ayrca, olaanst zamanamna konu olan tanmaz ile hibir hukuki ilikisi olmayan nc kiilerin herhangi bir sebeple yarattklar dava ile tanmazn maliki veya onun yerine hareket eden kiilerin vekilleri tarafndan alan veya reddedilen dava ve talepler, malik sfatyla zilyetliin davasz olarak srdrlm olmas zelliini ortadan kaldrmayacaktr (Olga ve Karahasan, 1965: 85; Dzceer, 1981: 216; Grsoy vd., 1984: 535, Sungurbey, 1972: 87). Zilyet aleyhine alan bir davann, davaszlk vasfn ortadan kaldrabilmesi iin baar ile sonulanmas yeterli olup, zilyetliin geri alnmasna ya da zilyedin fiili egemenliine son verilmesine ihtiya yoktur. Ancak, davay kazanan kiinin sz konusu tanmaz zerinde mevcut zilyedin fiili egemenliine son vermemesi, mahkeme kararnn kesinleme tarihinden itibaren zilyet lehine yeni bir olaanst zamanam sresinin ilemeye balamas sonucunu douracaktr (Akipek, 1973: 144; Dzceer, 1981: 219; Grsoy vd., 1984: 536; Reisolu, 1962: 377).

Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin 623 (3) Aralksz Zilyetlik Olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlabilmesi iin aranan bir dier art ise, zilyetlik sresinin aralksz olarak srdrlmesidir. Malik sfatyla zilyetliin aralksz olarak srdrlmesi, Kanunun belirledii sre ierisinde zilyetliin kaybedilmemi olmas anlamna gelir (Akipek, 1973: 144; Dzceer, 1981: 208: Oktay, 1990: 83; Reisolu, 1962: 376; Sapanolu, 2006: 671). Ancak, zilyetliin aralksz olmas, yirmi yl boyunca her gn tanmaz zerinde faaliyette bulunmak olarak da alglanmamaldr. Dier bir ifade ile yirmi yllk zilyetlik, tanmazn zilyedinin fiili hkimiyeti altnda bulunmas olup, zerinde srekli tasarrufu gerektirmemektedir. Kald ki tanmazn daima zilyedin bilfiil hkimiyetinde olmas da gerekli olmayp, zilyedin zilyetliinin baka bir zilyet araclyla, rnein kirac, srdrlmesi mmkndr. Zilyetlik kaybedildii takdirde zamanam kesilmi olur ve zilyetliin kaybedilmesinden nce geen sre hesaba katlmaz. Zilyetlii fiilen ya da hukuken ortadan kaldran durumlarn ortaya kmas, aralksz srdrme artn bertaraf etmektedir. Bu durumda, zilyetliin kaybndan sonraki dnem iin yeni bir olaanst zamanam sresi ilemeye balar. Zilyetliin kayb geici olabilecei gibi srekli de olabilir (Karahasan, 2007: 700; Dzceer, 1981: 208; Eren ve Bapnar, 2007: 315; Akipek, 1973: 144). Zilyetliin srekli kayb, zilyetliin aralksz srmesi koulunu ortadan kaldrrken, zilyetliin geici nitelikteki kaybnn byle bir etkisi yoktur. Zilyetliin geici kaybna yol aan olay ortadan kalktktan sonra, zilyetlik sresi kald yerden ilemeye devam eder. Zilyetliin kaybnn geici mi yoksa devaml olduuna, yaanan somut olayn zelliklerine hkim tarafndan tespit edilecektir. Zilyetliini gasp gibi bir yolla kaybeden zilyedin, tekrar zilyetlik tesis etmek iin dava amas ya da mdahalede bulunmas halinde, zilyetliine ara verilmi saylmaz (Reisolu, 1962: 376). MK 777/IIde dzenlenen tanr mal mlkiyetinin kazandrc zamanam yoluyla kazanlmasna ilikin hkmn kyasen uygulanmasndan kan bu sonu, zilyetliin aralksz srdrlmesi niteliinin ortadan kalkmamasn salamaktadr.

624 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu (4) Zilyetliin Yirmi Yl Srm Olmas Zilyetliin davasz ve aralksz olarak gemesi gereken sre yirmi yldr. Ancak bu srenin mutlaka tanmazn mlkiyetini kazanacak olan kiinin zilyetliinde gemesi zorunlu deildir. Her yeni zilyet kendisinden nceki zilyetlerin zamanamyla kazanmaya elverili zilyetlik srelerini kendi zilyetlik sresine ekleyebilir. Ancak bunun iin zilyetliin nceki zilyetten sonrakine geerli bir ekilde intikal etmi olmas, yani sonraki zilyedin zilyetlii aslen deil, devren iktisap etmi olmas gerekir. Bu, miras yolu ile intikal olabilecei gibi, salararas yaplan bir devir de olabilir. Zamanam, tapuya kaytl olmayan tanmazlarda, malik sfatyla zilyetliin kurulmasndan itibaren ilemeye balar. Tapuya kaytl tanmazlarda ise zamanam, tanmazn zamanamyla kazanmaya elverili hale gelmesi ve malik sfatyla zilyetlik artlarnn birlemesi anndan itibaren ilemeye balar. (5) tiraz Edilmemi Olmas Tanmaz ve zilyetlikle ilgili artlarn yerine geldiine inanan zilyet, MK 713/IIIe gre, mahkemeye bavurarak tanmazn mlkiyetinin adna tescilini dava edecek, hasm olarak da Hazineyi, ilgili kamu tzel kiilerini veya tapuda malik gzken kiilerin miraslarn gsterecektir. Davann konusu, mahkemece gazeteyle bir defa ve ayrca tanmazn bulunduu yerde uygun ara ve aralklarla en az defa ilan olunacaktr (MK 713/IV). Son ilandan itibaren aylk sre iinde, tanmaza ve zilyetliine ilikin artlarn gereklemediini ileri srerek itiraz eden bulunmaz ya da yaplan itiraz hakim tarafndan yerinde grlmez ise ve davacnn iddias ispatlanrsa, hkim tanmazn davac adna tesciline karar verecektir. Davallar ve itiraz edenler, ayn davada kendi adlarna tescile karar verilmesini isteyebilirler (MK 713/VI). Ancak, davallar veya itiraz edenler adna tescile karar verilebilmesi iin, bu kiilerin mlkiyet haklarn kantlam olmalar gerekir. Bu noktada itirazn niteliinin ne olduu konusu tartmaya aktr. Zira bir gre gre itiraz bir istihkak iddias niteliinde olup, olaanst zamanamnn tm dier koullar gereklese bile, zilyedin kazanmn engeller nitelikte olacaktr (Ouzman, vd.,2006:360). Alman Medeni Kanununda da bu grn benimsendii aka belirtilmektedir.

Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin 625 Buna kar gr ise itirazn bir istihkak iddias niteliinde olamayacan, sadece olaanst zamanam ile kazanma koullarnn somut olayda gereklemedii iddiasna dayanabileceini ileri srmektedir (Akipek ve Akntrk, 2009: 501). Bize gre ilk gr kabul edilmelidir. Zira aksi deerlendirme itirazn anlamn tamamen ortadan kaldracaktr. Esasen zamanamnn dier koullarnn gerekleip gereklemediini gerekte denetleyecek kii hkimdir. tiraz eden bu hususu ileri srmese bile, bu mlkiyet kazanmn dava yolu ile gereklemesinin ngrlm olmasnn temel amac deerlendirmeyi hkimin yapmasn salamaktr. Bu nedenle itirazn istihkak niteliinde olduu hususunun da kabul grmesi gerekir. artlarn gereklemi ve mlkiyetin kazanlm olduunu belirleyen hkim, tescile karar verir. Ancak, zamanamyla kazanma tescilden nce gerekletiinden, bu karar aklayc bir karardr. Kararda, tescili istenilen tanmazn nitelii, yeri, snrlar ve yzlm belirtilir ve karara uzmanlarca dzenlenen teknik bilgileri ieren kroki de eklenir (MK 713/VII). Henz kadastro grmemi yerlerde kadastro faaliyetleri balayncaya kadar tapuya kaytl olmayan tanmazlarda mlkiyetin zamanam yoluyla iktisab MK 713/Ie tabidir. Fakat KK 33/III hkm nedeniyle KK 14deki tanmazn yzlm ve zilyetliin ispatna ilikin snrlamalar bu tanmazlarda zamanamyla mlkiyetin kazanlmasnda da uygulanacaktr. Btn bu hususlar gz nne alndnda; tapusuz tanmazn olaanst zamanamyla kazanan adna tapuya kaydedilebilmesi iin de, genel hkm niteliindeki MK 713n ngrd tescil davasnn almas ve bu davada KK 14deki snrlamalara ek olarak MK 713/ III, IV, V nci fkralarnda ngrlen artlarn aranmas gerekir. Bylelikle hakkn itiraz sresi sonunda kaybedecek gerek malikin de bir lde korunmas salanm olur.

626 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

TAINMAZ MLKYETNN OLAANST ZAMANAIMI YOLUYLA KAZANILMASININ HKM VE SONULARI

Mlkiyetin Kazanlma An MK 713/Vde Mlkiyet birinci fkrada ngrlen koullarn gerekletii anda kazanlm olur eklinde ifade edilen husus, olaanst zamanamna elverili bir tanmaza kanunun arad artlar altnda yirmi yl sreyle davasz ve aralksz olarak malik sfatyla zilyet olan kiinin, sz konusu tanmazn mlkiyetini bu artlarn tamamlanmasyla kazanm olacan hkme balamaktadr (Acemolu, 1965: 26 vd.; Saymen ve Elbir, 1963: 329; Sungurbey, 1972: 84 vd.; Yldrm ve Keskin, 2006: 671-672; Bapnar, 2007: 357; Arpac, 2004: 101; Tekinay, 1958: 97-98). Mlkiyetin kazanlma an asndan, tapuya kaytl olan tanmazlarla, tapuya kaytl olmayan tanmazlar arasnda bir fark bulunmamaktadr. Tapuya kaytl olmayan tanmazlar asndan, KK 14/Ide zilyedin davasz ve aralksz olarak en az yirmi yldan bu yana malik sfatyla zilyetliini belgelerle veya bilirkii veyahut tank beyanlaryla ispat etmesi halinde sz konusu tanmazn adna tescilini isteyebileceini hkme balamtr. Ancak, zilyedin byle bir tanmaza hangi andan itibaren malik olarak kabul edilecei hakknda kanunda bir hkm bulunmamaktadr. Bu nedenle, MK 713/Vde hem tapuya kaytl olan hem de tapuya kaytl olmayan tanmazlar asndan olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlma annn dzenlendii kabul edilmelidir. Dolaysyla, iki tr tanmaz mal asndan da mlkiyet hakk, olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlmas iin gereken artlarn gerekletii anda, dava alm olmak ve hkimin bu dorultuda hkm vermesi koulu ile kazanlm olmaktadr. Yeni Medeni Kanun ile bu husus ak bir ekilde dzenlenmeden nce olduka tartmal idi ve bu konuda farkl Yargtay kararlar bulunuyordu. Ancak dzenlemeyi takiben bu tartmalar gnmzde tamamen ortadan kalkmtr.

Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin 627 Olaanst Zamanam Kazanabilecek Kiiler Yoluyla Mlkiyet Hakkn

Olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetini kazandn iddia eden zilyedin, tanmazn adna tescilini salayabilmek iin bir takm zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Bu iddiada bulunan zilyet gerek kii olabilecei gibi tzel kii de olabilir. MK 713 ve KK 14 ve 17. maddeleri kapsamndaki tanmazlarn mlkiyet hakknn kazanlmasyla ilgili olarak Trk uyruklu gerek kiiler bakmndan herhangi bir snrlama yoktur (Dzceer, 1981: 331; Sapanolu, 2006: 815; Oktay, 1990: 109). Tzel kiiler ise, kurulu amalar ile snrl olmak kaydyla olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetini kazanabilirler. Dolaysyla dernek, vakf ve ticari irket gibi zel hukuk tzel kiileri kurulu amacna uygun olmak kaydyla olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyeti kazanabilirler (Dzceer, 1981: 323; Karahasan, 2007: 762764; Sapanolu, 2006: 852-860; Oktay, 1990: 113-115; nc, 2005: 247-265). Kamu tzel kiilerinden ise sadece ky tzel kiisi olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetini kazanabilir. Yargtay da ky tzel kiisinin, zel mlkiyete konu olabilen tanmazlarn mlkiyetini, olaanst zamanam yoluyla kazanabileceini kabul etmektedir (12.02.1993 T., 629 E. ve 1257 K. sayl Y.17 HD Karar iin bkz. Kl, 2006: 1784-1785). Dier kamu tzel kiilerinin, olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyeti kazanabilmeleri iin kurulu kanunlarnda bu yetkinin tannm olmas gerekmektedir. 403 sayl Trk Vatandal Kanununa gre; Trk vatandaln kaybeden kiiler ise kayp tarihinden itibaren yabanclarn tabi olduu kurallara tabi olduklarndan yabanclar lsnde tanmaz mal edinme hakkna sahip olabilirler (m.29). Trk vatandal iptal edilenler ile Trk vatandalndan karlanlar kiiler ise Trkiyede tanmaz mal edinemediklerinden olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetini kazanabilmeleri mmkn deildir. Yabanc uyruklu gerek kiiler ile tzel kiiler bakmndan ise; 2644 sayl Tapu Kanunun 35. maddesi hkmleri uygulanacaktr. Dolaysyla yabanc uyruklularn Trkiyede tanmaz edinimi belli snrlamalara tabi tutulmutur ve bu snrlamalar olaanst zamanam yoluyla edinimde de uyulmas gerekir (Ayrntl bilgi iin bkz. Dzceer, 1981:

628 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 331; Sapanolu, 2006: 888; Aybay, 2007: 205-206; elikel ve Gelgel, 2008: 226). Yabanc kamu tzel kiileri ise, hibir halde Trkiyede tanmaz mlkiyeti kazanamadklarndan, olaanst zamanam yoluyla da tanmaz mlkiyeti kazanmalar mmkn deildir (Sapanolu, 2006: 889; nc, 2005: 261). Olaanst Zamanam ile Mlkiyet Hakkn Kazanmann Etkisi Olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlmasnn geriye etkili olup olmayaca ve zamanamnn balang tarihinden itibaren mlkiyetin kazanlm saylp saylmayaca tartmaldr. Olaanst zamanamyla mlkiyeti kazanan zilyedin ktniyetli olmas halinde, evvelki malikin bu zilyetten ecrimisil isteyebileceine hkmeden Yargtayn iktisabn geriye yrdn kabul etmedii anlalmaktadr (Bkz. 04.12.1998 T., 1996/4 E., 1998/3 K. Yargtay tihad Birletirme Kurulu karar). Ancak doktrinde aksi grte olan yazarlar bulunmaktadr, bu gr taraftarlar zamanam ile kazanmann geriye doru yryeceini ve mlkiyet hakknn daha zamanamnn banda kazanlm saylacan kabul ederler (Akipek ve Akntrk, 2009: 503). Ancak biz de doktrindeki ounluk gr ile Yargtayn grne katlyor ve zamanam ile kazanmann ancak koullarn gerekletii noktaya kadar geri gidebileceini dnyoruz. Aksi gr bu kazanmaya itirazlar tamamen ortadan kaldrma sonucunu douracaktr. Bu erevede, olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetini kazanan iyiniyetli zilyetten, zamanam sresince tanmazn kullanm karlnda MK 993 hkm gereince, ecrimisil talep edilmesi sz konusu deildir (Sungurbey, 1956: 86; Acemolu, 1965: 149; lgn, 2007: 685). Olaanst zamanam ile mlkiyetin kazanlmasnda son olarak belirtilmesi gereken husus, bu kazanmann bir aslen kazanma tekil ettii ve ayn zamanda bir tescilsiz kazanma tr olduudur.

Olaanst Zamanam Yoluyla Tanmaz Mlkiyetinin 629

KAYNAKA
Acemolu, Kevork (1965) Trk Hukukunda Tapuya Kayd Olmayan Gayrimenkullerin Hukuki Durumu, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul. Akipek, Jale (1973) Trk Eya Hukuku, 2.Bas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara. Akipek, Jale, T. Akntrk (2009) Eya Hukuku, Beta Yaynevi, stanbul. Arpac, Abdlkadir (2004) Eya Hukukumuzda Yeni Medeni Kanunla Yaplan Deiikliklerden Bazlarna Ksa Bir Bak, Prof. Dr. Necip Kocayusufpaaolu iin Armaan, Sekin Yaynevi, Ankara. Ayan, Mehmet (2000) Eya Hukuku II, 3.Bas, Mimoza Yaynevi, Konya. Aybay, Aydn, H.Hatemi (1996) Eya Hukuku Dersleri, Filiz Kitabevi, stanbul. Aybay, Rona (2007) Yabanclar Hukuku, 2.Bas, stanbul Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul. Bapnar, Veysel (2000) Trk Toprak Hukukunda hya, Nobel Yaynclk, Ankara. elikel, Aysel, G.Gelgel (2008) Yabanclar Hukuku, 14.Bas, Beta Yaynlar, stanbul. Dzceer, Ali Rza (1981) Miras Suretiyle Devlete ntikal Eden Tapusuz Tanmaz Mallarn Kazandrc Zamanam ile ktisab, Trkiye Noterler Birlii Hukuk Dergisi. Erden, Osman (2002) Uygulamada Zilyetlik Davalar, I.Basm, Adil Yaynevi, Ankara. Eren, Fikret, V.Bapnar (2007) Toprak Hukuku, 3.Bas, Yetkin Yaynevi, Ankara. Erta, eref (2006) Yeni Trk Medeni Kanunu Hkmlerine Gre Eya Hukuku, 7.Bas, Sekin Yaynevi, Ankara. Esener, Turhan ve Kudret Gven (2008) Eya Hukuku, 4.Bas, Yetkin Yaynevi, Ankara. Feyziolu, Feyzi, .Doanay, A. Aybay (1968) Eya Hukuku Dersleri, zel Galatasaray Yksek ktisat ve Ticaret Okulu Yaynlar, stanbul. Grsoy, Kemal, F.Eren, E.Cansel (1984) Trk Eya Hukuku, 2.Bas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara.

630 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu lgn, Mnibe Grlek (2007) Ecrimisil Davalar ve Yarglama Usul, Ankara. Karahasan, Mustafa Reit (2007) Yeni Trk Medeni Kanunu, Eya Hukuku, C.I, stanbul. Ouzman, Kemal, .Selii, S.Oktay-zdemir (2006) Eya Hukuku, 11.Bas, Filiz Kitabevi, stanbul. Oktay, Saibe (1990) Trk Hukukunda Tapuda Kaytl Olmayan Tanmazlarn Zamanam ile Kazanlmas, Kazanc Hukuk Yaynlar, stanbul. Olga, Senai, M.R.Karahasan (1965) Zilyedlik-Gayrimenkullerin Zilyedlik Esasna Dayanan ktisap ve Tescilleri, Kutulmu Matbaas, stanbul. nc, zge (2005) Tzel Kiilerin Kazandrc Zamanam Yoluyla Tanmaz Edinmesi, Prof.Dr. rfan Batua Armaan, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar. Reisolu, Safa (1962) Fevkalade Mruru Zaman ve lgili tihad Birletirme Kararlar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, C.17, S.2, Ankara. Sapanolu, Sleyman (2006) Zilyetlikten Kaynaklanan Tescil Davalar C.I ve II, ABC Matbaaclk, Ankara. Saymen, Ferit H., H.K.Elbir (1963) Trk Eya Hukuku, Filiz Kitabevi, stanbul. Sengir, Turgut (1954) svirede Tapuya Mukayyet Gayrimenkullerin Mruruzamana Mstenit Tescili, Adalet Dergisi Yaynlar. Sirmen, A.Lle (1995) Eya Hukuku Dersleri, Sava Yaynlar, Ankara. Sungurbey, smet (1956) Trk Hukukuna Gre ktisabi Mruruzaman, smail Akgn Matbaas, stanbul. Sungurbey, smet (1972) Medeni Kanun ntasarsnn Nesneler Hukukunun Eletirisi, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul. Tekinay, Selahattin Sulhi (1958) Tapusuz Gayrimenkullerin Fera, stanbul Barosu Dergisi C.XXXII, S.5-8. Tekinay, Selahattin Sulhi, S.Akman, H.Burcuolu, A.Altop (1993) Borlar Hukuku, 7.Bas, Filiz Kitabevi, stanbul. Yldrm, Abdlkerim, D.Keskin (2006) Olaanst Zamanam le Tanmaz Mlkiyetinin Kazanlmas, zer Seliiye Armaan, Sekin Yaynevi, Ankara.

TOPRAK HAKKI VE DRENLER

Ender BYULHA (Forum Yneticisi)

Merhabalar, 14 nc oturuma hepiniz ho geldiniz. Bu oturumda toprak hakk ve direniler konu edinilecek ve Trkiyenin drt bir yanndan gelen, ok youn bir mcadele sreci iinden buraya gelen deerli dostlarmz var aramzda. Ama onlardan nce kendimi tantarak balayaym; ben Ender Bykulha, avukatm, Ankarada avukatlk yapyorum. Ayn zamanda barnma hakk mcadelelerinde hukuki danmanlk ve avukatlk yapyorum, tabi bana ihtiya duyulduu lde. Zamanmz azald iin hemen konumaclarmza sz vererek, nnzdeki basl programda yer alan sray takip ederek, oturumumuzu balatmak istiyorum. lk sz Kutay Merin arkadamza vereceim. Kendisi sempozyumumuza Ankaradan katlyor. Kutay Merin, Halkevleri Merkez Yrtme Kurulu yesi ayn zamanda. te yandan kendisi, bir oumuzun bildii, aina olduu, hatta katk sunduu Melih Gkekin ya da AKPnin neoliberal tccar belediyecilik anlayna kar mcadele veren Dikmen Vadisindeki, nitekim u an temsilcileri aramzda salondalar, ayn zamanda Ankara Mamakta Yenimahallede Altndada mcadele veren gecekondu halknn mcadelesine aktif olarak katlan, ayn zamanda Dikmen Vadisi ve Mamak Barnma hakk brolarnn kurulu srecinde yer alan bir arkadamz. Kendisi bizlerle, kentsel dnm yamas ve kent yoksullarnn barnma hakk mcadelesi konusundaki bilgi ve deneyimlerini paylaacak. lk sz kendisine veriyorum, buyurun Kutay Meri

KENTSEL DNM YAMASI VE KENT YOKSULLARININ BARINMA HAKKI MCADELES

Kutay MER

Merhabalar. Ben bir anm anlatmakla ie balayacam, sene 1980lerin sonu, Star TV yeni alm ve hepinizin ok iyi bildii iki tane de ke yazar konumacs var; Engin Ard ve Meri Kyatas, bu kanalda program yapyorlar. Programlarnda ska sz ettiler, geri sonradan da dikkatimi ekti ama ilk orada farkna varmtm. Meri Kyatas ile Engin Ard konuurken; ite bu gecekondular konusunu konuuyor, bu gecekondular aypl ya ite, bu devrimciler de bu sosyalistler bu salaklar da gittiler, bu milletin yannda kazma krek gecekondu yaptlar, bunlar da dattlar halka; ama bak imdi kendileri cezaevlerinde paa paa yatarken, o halk da imdi paa paa mteahhitlerden bir verip daire alyor, diye bu tarzda konumalar yapyorlard. Ben de o srada bu program Ankara Ulucanlar Cezaevinde 4. kouunda dinlemekteydim, duygu ve dncelerimi siz tahmin edin. imdi barnma hakk mcadelesinde, onlarn deyimiyle bu salakl biz niye yaptk ? Hangi tarihsel koullar ierisinde yaptk ? Ben, bunun gemii ve bugn zerine biraz sz edeceim. nk onlarn deyimiyle ayn salakla bugn de devam ediyoruz, halkn barnma hakk salaklna, bunun iin eitli bedelleri ve riskleri gze almaktan da kanmyoruz. lkemizde barnma hakk mcadelesinin iki dnemi var. Birinci dnemi; 1945den hemen hemen 1975lere, 1980lere kadar olan dnem ve ikinci dnemi de; neoliberal dnem olarak sylediimiz, 1980 sonras dnem. Bu iki dnemde barnma hakk mcadeleleri gerekleiyor. ki tarihsel dnemin birbirlerinden farklar var tabi. 1945ler sonrasnda, lkemizin yeni smrgeleme sreciyle beraber, ithal ikameci sanayileme modelinin de etkisiyle, krlardan kente doru o arpk da olsa gelien sanayileme ve kapitalizm erevesinde youn bir g yaand. Bu g neticesinde milyonlarca insan kentlere, byk ehirlere akt ve buralarda oluan yeni sanayi birimlerinde ya da devlet dairelerinde hizmetli olarak ya da ii olarak yerlerini aldlar, yani lkede gelien kapitalizmin birer paras, ii olarak, emeki olarak bu srelerde yer aldlar. Kentlere geldiklerinde, birincisi yeterli konut arz yoktu, iki

Kentsel Dnm Yamas ve Kent Yoksullarnn Barnma Hakk 633 halkn barnma sorunu vard ve bu sorunu bir ekilde zmek zorundaydlar. Bunun en kolay ve rastlanan biimleri o gnk Trkiyede dilimize gecekondu olarak gemi. Hakikaten yle yaplyordu, nk bu evler geceleri konuyordu, yani bir sabah kalkyordunuz bir bakyordunuz ki bir mahalle kurulmu, yani akam hava karardktan sonra gece boyu, zabta ve polisin eli aya ekildikten sonra sabaha kadar, 12 saatlik bir faaliyet sonucunda bir mahalle kurulabiliyordu. Kollektif dayanma ile herkes birbirine tula tayor, kiremit tayor, aynen bu ekilde yaplyordu. Gecekondu ismi de buradan gelir, belki bilmeyen arkadalar vardr diye sylyorum. 1945 sonras dnemde aslna bakarsanz gerek dnyada ii snf hareketinin, gerekse sosyalizmin genel etkisiyle birlikte, tm dnyada ii snf ve emeki halkn genel sosyal kazanmlar olutu ya da bu sosyal kazanmlar yerel dzeylerden ok genel dzeylerde, genel platformlarda, uluslararas genel kazanmlar eklinde gerekleti ve Trkiyede de aslnda bir tr smrge tipinde de olsa sosyal devletilik denen bir sre de yaand. Bu sre boyunda eitimden sala, ulamdan barnmaya kadar eitli toplumsal mutabakat, uzlama biimleri lkemizde de gerekleti ve bugn aslnda ounu aradmz sosyal haklar ve sosyal kamusal hizmetler diye nitelendirdiimiz bir ok kazanm, dnya apndaki kazanm Trkiyede de yer yer uyguland. Ama i barnma sorununa geldiinde, o gnk toplumsal uzlama yannda, o gnk burjuvazinin kapitalizmin ihtiyalar erevesinde, bir iinin bir emekinin kendi evini yapyor olmas aslna bakarsanz burjuvazinin sermayedarn iiye deyecei cretin kslmas anlamna da geliyordu. nk aksi taktirde o ii, kiras iin ya da evi iin sermayedardan ayr bir para talep edecekti yani bu durum, o gnk sanayinin de burjuvazinin de iine gelen bir gelime olarak da yaand. 1950ler 60lar 70lerde birka byk g dalgasyla kentlere gelen bu insanlar, lkenin iileri olmaya gelenler, oralarda kendi gecekondularn yaptlar. Barnma hakknn gereklemesi dediimiz ey, o tarihsel dnemde bir yeniden blm ilikileri erevesinde deerlendirilebilir. Ve pratikte de bu yle gerekleiyordu, ev yaplyor, ardndan bir ykma kar direni, belediye zabtas ya da polis kuvvetlerine kar, ykma kar bir direni olarak gerekleiyordu. ki, evini savunma, elektrik, su ve ulam gibi benzeri hizmetlerin oluturulan mahalleye gelmesi iin bir mcadele eklinde gerekleiyordu. ok iyi hatrlarm, 1 km tedeki en yakn direkten elektrik kablolaryla 1 kmlik hat deyerek kaak elektrik kullanld tm mahallede. Onu skmeye zabtalar polisler geldiinde, o kablonun karlmas iin nbetiler dikilirdi, nk o

634 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu 1 kmlik kablo ok deerli idi, nbetiler tarafndan o kablonun karlp, polis zabta gittikten sonra tekrar o 1 kmlik elektrik hattnn o mahalleye ekildiine ahit olmuumdur. Ha keza su ebekelerinin kaak olarak mahalleye balanmas, ulatrlmas ya da uygun olduu yerlerde evlerin bahelerine su kuyular almas gibi yntemlerle su sorunlar da zlyordu. Daha sonra bunlarn yani kaak sularn, kaak elektriklerin kavgas neticesinde, aslna bakarsanz devlet tarafndan giderek, bir toplumsal uzlama ya da geri adm attrma diyelim, buralarda yasal olarak da fiili olarak da yerleimler tannmaya baland. Zamanla bu gecekondu mahallelerine elektrik direkleri geldi, su ebekeleri geldi, ite asfalt yollar yaplmaya baland, otobs duraklar geldi, dolmu duraklar geldi ve bu mahalleler hepinizin bildii gibi yerleik gecekondu mahalleleri haline dnt. 1970li yllarn i sava ortamnda daha youn bir ekilde bu gecekondulama hareketi srd gitti. Ben de o zaman 17-18 yalarnda bir Dev-Genli olarak bu mcadelelerin iinde yer aldm. Saysn bilmiyorum ama zellikle Mamakda ok evin inaatna har atmmdr, tula tammdr ve o dnem, evlerin mahallelerin olumasnda, gerekse evlerin planlanmasnda ki o gnn inaatlk bilgimizle, ehir planclk bilgilerimizle biz planlardk, elimizin gcmzn yettii kadar tabi ve o mahallelerin olumasnda da byk emeimiz geti. Sonra da Engin Ard ve Meri Kyatasnn dedii gibi, biz salaklar olarak cezaevinde yatarken, gecekonducular 1 koyup 3 aldlar ve birden bire 3-5 daire sahibi oldular. Tabi ki gerekte byle deil. Tabi ki biz yaptmzdan da kesinlikle piman deiliz. 1980lere geldiimizde ya da 1979 larda, zaln 24 Ocak kararlaryla birlikte balayan yeni sre yani yaklak 30 yldr yaadmz sre, aslnda bir neoliberal kapitalizm sreci olarak Trkiyede yaanyor. Deerli hocalarmz, bilim insanlarmz iki gndr bu sempozyumda, bu kentsel dnm projelerinin genel ierii ve neoliberal kapitalizmin genel durumu zerine anlatyorlar; bu nedenle bunlara ok detayl olarak girmek istemiyorum ancak belli bal noktalarn altn izmekte fayda var. Neoliberal kapitalizm denen ey Trkiyedeki uygulamalaryla da; bir sanayisizletirme, iki bunun yerine hizmetler sektrnn gelitirilmesi; te yandan yoksul halk kitleleri asndan da mlkszletirme ve gvencesizletirme sreleri olarak yaanyor. Bu bir tr eski sosyal haklar sisteminin, eski kamusal alann tasfiyesiyle beraber yryen bir sre olarak da ekilleniyor. Sermayenin kamusal alan btnsel olarak dnme uratma, tasfiye etme giriimlerinin aslnda

Kentsel Dnm Yamas ve Kent Yoksullarnn Barnma Hakk 635 kentteki yansmas da, kentsel dnm projeleri dediimiz eylerle gerekleiyor. Bir de TOK diye bir ey icat ettiler, biliyorsunuz. Aslnda TOKde btn bu kenti deitirme srecinin bir tr terminatr gibi de ilev gryor. Elindeki yetkilerle, byk kamulatrma ve mdahale etme yetkileriyle de yakp ykan bir terminatr gibi, yoksullarn yaad eski gecekondu alanlarn yamalayan, kentsel rant byk sermayeye ve uluslararas sermayeye, yanda sermayeye peke eken bir srecin iki ana aktr var burada aslnda. Birincisi TOK yoluyla yaplyor, dieri de belediyeler yoluyla yaplyor. Yer yer bunlarn ortaklna da ahit olmuyor deiliz. Mesela Ankarada bir tane var; Ankara Kuzey Kent projesinde TOBA denen irket, Bykehir belediyesi ve TOKnin ortaklnda kurulmu bir irkettir. imdi geldik bu gne, neoliberal kapitalizmin uygulamalar, neoliberal kentin inaas srecinde ve kent rantlarnn byk sermayeye peke ekilmesi srecinde de kentsel dnm dediimiz kavram, o yoksul mahallelerin ve yoksul halkn karsna kt. Bu iin arka planna dair de bir iki laf etmek lazm. Eski sosyal hizmetler sistemi, bir tr sosyal vatandalk tanmn da oluturmutu aslna bakarsanz. Kamusal alan dediimiz ey, eer toplumun kendini devlet olarak inaa etmesi, devletin de kendini toplum olarak inaa etmesi ise, kamusal alan aslnda bir tr sosyal haklar sistemi ile bir kamu mlkiyeti sistemi ile herkesin ortak yararland bir kamusal faydayla, ortak kamusal karla adlandrlr. Ancak btn bunlarn oluma sreci de kendiliinden olmaz, zaten kendiliinden olumu ya da doal olarak olumu bir durum deildir. Bu ancak, snflar mcadelesi ierisinde kazanlm ve siyasal alann belirlendii, siyasal atmann belirledii bir alan olarak belirlenir. O gnk koullarda bu aslna bakarsanz sosyalizmin reformcu gerekleme biimleriydi. 1980lerden itibaren sosyalizmin ulusal kurtulu mcadelelerinde gerilemesi ile birlikte neoliberalizm uygulamalar, artk dnyada kapitalizmin, aslna bakarsanz bu arizi dnem dediimiz 1945 sonras yaklak 25 yl sren yakn tarih ierisinde, yine gerek haline yani aslna dnd ve her eyin metalatrld, her eyin alnp satlabildii, eitimin saln ulamn her trden kentsel hizmetlerde dahil olmak zere halka sunulan kamusal hizmetlerin de parallatrld bir tarihsel dneme yeniden gei burada balad. Dolaysyla bugn kamudan bahsedilecekse, bu kamunun kim olduunu sormak lazm. Kamu eer biz deilsek kim? Bunu sorabilmek gerekli ve bugn bu sosyal vatandalk tasfiye edilirken yerine yeni bir neoliberal vatandalk tanm getiriliyor ve bu neoliberal vatandaln da tek bir ilkesi var;

636 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu sadece para yani paran varsa, paran kadar vatandasn ve burada vatanda gerekte bir mteri yerine konuyor, artk devlet de iin ivereni yerine konuyor, nfus czdan yerine artk kredi kartlar alyor yani limitiniz kadar vatandalnz var demektir. Barnma hakk mcadelesinin esasna bakarsanz herhangi bir teorisi yok, bu genel snflar mcadelesi iinde, yoksul halkn mcadeleleri ierisinde oluan, gelien, biriken bir durum. Biz Halkevleri olarak yaklak 10 yl gekin bir sredir halkn hak mcadeleleri diye bir izgiyi oturtmaya altk. Tm bu tasfiye edilen sosyal hizmetler sisteminin, sosyal haklarn tasfiyesine kar halkn direnilerini, halkn gsterdii tepkileri rgtlemeyi ve buradan doan maduriyetlerin karsna dikilmeyi kendimize balca bir grev olarak setik. Dolaysyla btn bu barnma hakk mcadelesi iinde yer almz bir tesadf deil bizim amzdan. Bir tesadf deil ve biz bu srete, neoliberal kapitalizmin durdurulabilmesi, onun yaratt sosyal tahribatn, kamuda yaratt tahribatn durdurulabilmesinin yolunun ancak bu srecin madurlaryla birlikte, ancak onlarla karsnda durarak, hatta bu ykmn yanndaki birok gerici uygulamalarn, cemaati uygulamalarn, bununla paralel yryen kimlik politikalarnn da ancak bu ekilde engellenebileceini dndmz iin, biz bu mcadelenin iinde bilinli bir tercih olarak da yer aldk ve kimi zaman da bunlarn nderliinde bulunduk. Dikmen Vadisi bizim amzdan ilk deneyim idi, hatrlyorum o gnleri, Tark abi de aramzda, belki birazdan o da konuur tartma blmnde, 2006nn ilkbaharnda Dikmen Vadisinde arkadalar sylediinde, ite bir kentsel dnm m varm bir ey varm burada, bir ey yapacakm belediye dendiinde, ya gidin bir bakn dedik. O zaman Tark abi yrede bulunan Halkevi ubemizin bakanyd ve bizim yelerimizde vard mahallede. Girdik baktk ki iin iinde hakikaten byk bir rant var, byk bir kentsel talan var ve bunu grdmz andan itibaren zaten halktaki olumu tepkilerle birlikte Halkevi yelerimiz ve Halkevi bakanmz olan Tark abi ile birlikte orann mcadelesine giritik. Biraz nce de dattm gazetede yer ald gibi bir barnma hakk brosu ad geer orada. Barnma hakk brosu, aslna bakarsanz arkadalar, tzel kiilie sahip yani yasal bir kurum da deil, mesela byle bir dernek de yok. Barnma hakk brosu aslnda mcadelenin ad. Dikmen Vadisi halk, Yldz semtinde bulunan belediyenin kentsel dnm irtibat brosuna kar, bu broya ykm brosu adn takmt, ite ona kar, onlarn ykm brosu varsa biz de barnma hakk bromuzu kurarz dedi ve o gndr bu gndr Dikmen Vadisindeki bronun ad da barnma hakk brosu kald.

Kentsel Dnm Yamas ve Kent Yoksullarnn Barnma Hakk 637 Yoksa Barnma Hakk Brosu diye yasal statde, bir tzel kiilii olan bir ey yok, fiili bir durum aslna bakarsanz, mcadelenin de ad. Daha sonrasnda bir halkn haklar formu dzenledik, Haziran 2007de. Btn bu parasz eitim parasz salk mcadelesi ierisinde, ulam, enerji ve benzeri balklarda eitli dostlarmz eitli kurumlarla bu konuda gelitirdiimiz pratikleri, tabi barnma hakk konusundaki pratikleri bir araya getirdiimiz ve buradan halkn nmzdeki dnem neoliberalizme kar olan mcadelesinin ana hattn izmek zere Halkn Haklar Formunu dzenledik. Arkasndan sre yle geliti, 1 ubat 2008de Dikmen Vadisine ok byk bir saldr yapld, yaklak 5000 polis, 3000de belediye grevlisinin olduu ki zaten mahallede toplasanz 3000 kii ya yayordur ya yaamyordur yani adam bana iki belediye grevlisi ya da polis decek ekilde byk bir saldr yaand. O saldry Dikmen Vadisi halk gerekten kararllkla pskrtt ve orada gerek Gkeke, gerek devletin zor gcne u gsterilmi oldu; burada evleri iin direnmeye hazr, kararl bir insan grubu var. nk o gne kadar kentte eitli protesto etkinlikleri eklinde kalan abalar vard, nitekim gerek belediyenin nne defalarca gidilmitir, gerek eitli demokratik kitle rgtleriyle ortak panellere konumalara katlma eklinde gelimitir. Anlalyor ki Gkek burada Vadi halknn gcn de kmsemi olacak ki byle bir saldr gerekletirdi. Arkasndan bu mcadelelerin, bir blge dierini rnek alarak, Mamaka doru yayldn grdk, baka mahallelere yayldn grdk. stanbulda eitli mahallelerde zaten eitli barnma hakk mcadeleleri para blk ekilde sryordu. Sonra bir gazete karma kararmz oldu. Bu kararda Mamakta sren mcadele ok kritik ve etkili oldu nk Mamakta 14.000 gecekonduyu ilgilendiren yaklak 75-80 bin insan ilgilendiren bir kentsel dnm projesi var, proje alannda Krkkale yolu giriindeki sadaki ve soldaki btn gecekondular vardr ve oradaki mcadelede mahalleler arasndaki irtibat kurabilmek ancak bir yayn organ ile yapabilir dedik, nk oras kk bir kent ve aksi mmkn deildi ve dolaysyla gazetemizi karttk. Daha sonra da bir internet sitemiz oldu; www.barnma.org adresli gazetemiz 6. saysna geldi, tamamen imece usul el emeiyle retilen, ite aydnlarla, hukukularla, mimarlarla, mhendislerle rettiimiz bir gazete. Bu yl 3-4 Ekim tarihlerinde bir de Barnma Hakk Formu dzenledik, gazetemizde bilgilerini bulabilirsiniz. Bu forumda yle bir eyi hedefledik; artk barnma hakk mcadeleleri belli bir yere geldi Trkiyede. Artk madurdan zneye gemek

638 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu dorultusunda bir admn, hamlenin mutlaka toplumsal mcadelede yaplmas gerekiyor. Karmza gelen tehlike ok byk, onu grdk. Bir kentsel dnm yasas hazrlanmakta mesela. nk u an iin kentsel dnm denen ey, belediye yasas ierisinde bir paragraflk dzenlemedir aslnda, bilirsiniz 73 nc maddedir. Ama u anda hkmetin gndeminde ok geni kapsaml, belediyelerin ve sermayenin ellini alabildiine glendiren bir kentsel dnm yasas var ve sanrm nmzdeki dnem, 2010 yl ierisinde de bu meclis gndemine gelir ve karlmaya allr. Art hepinizin bildii anayasa tartmalar erevesinde de, Anayasann 57. maddesi yani konut hakkn dzenleyen maddesi de artk kaldrlyor. Artk T.C. Anayasasnda bu 57. madde olmayacak. nk neolibelarizmin anayasasn yapyorlar, yani btn sosyal haklarn da anayasa maddesi olmaktan karlmas gereken bir hukuksal sre geliyor. imdi ksaca bir ey sylemek istiyorum, oturumun birinde sabah da tartld, Aynur zuurlu hocamz da deindi, imdi ou kere solda ilerici glerde barnma hakk mcadelesine ynelik eitli n yarglar falan olabiliyor, nk barnma hakk mcadelesinin dier hak mcadelelerinden, mesela parasz eitim parasz salk mcadelesinden, parasz ulam hakk mcadelesinden vb. ayrt edici bir zellii var; ayn zamanda mlkiyete konu edinmesi. Dolaysyla bu ou kere solda birok kiinin kafasn kartryor, biz mlkiyetin mi mcadelesini veriyoruz noktasnda. Biz srece byle bakmyoruz yani bu bir mlkiyet mcadelesi deil. nsanlarn, her insann bir barnma gereksinimi vardr, bu durum eitli kk mlkiyet biimleri ierisinde bugn bu ekilde cereyan ediyorsa, bunda bir saknca olmadn dnyorum. Kald ki Ankaradaki tecrbelerimizde grld zere, mesela Dikmen Vadisinde 2400 evin 1200 belgesizdi, Mamakdaki 14.000in 4000i belgesizdir yani belgesiz diye tabir edilen vatandalarndr. Yenimahallede Mehmet Akif Ersoy Mahallesindeki 1200 evin 600 belgesizdir, keza Altnda Hdrlktepe de byledir. Btn bunlarn bize verdii veri u, 1985deki o mehur mar Affndan sonraki srete bu lkede 85 ylnda yaplm gecekondu kadar daha gecekondu yaplm ve bunlar belgesiz yani hibir yasal hakk olmayan bir durumdalar. Zaten kentsel dnm projeleriyle de bu insanlara buralardan defolun gidin denmektedir, onlar bir hak sahibi olarak da tanmamaktadr. Ayrca hak sahibi olarak tandklar tapulu ya da tapu tahsisli diye tabir ettiimiz belgeli vatandalarmz asndan da durum u; onlarn elinden de arsalar evleri yok pahasna alnmaya allmakta ve byk bir rant saldrsnn kurban

Kentsel Dnm Yamas ve Kent Yoksullarnn Barnma Hakk 639 olmaktadrlar. yle ki, insanlar zaten bir evi var iken hatta tapulu evi var iken, bu evinde otururken, imdi stne 25-30 milyar daha para deyerek yeni bir ev, Melih Gkekten yeni bir ev satn almak zorunda kalyorlar, srf birileri bu iten kar elde etsin diye. Yani onlarn 150-200 metrekare arsalara sahip olmalar mevcut durumda barnma haklarna bir saldr gelmedii, barnma hakk konusunda bir problemleri olmad anlamna gelmiyor. Yakup Aptal Mahallesi rnei var, aramzda kimi arkadalarmz da var, aramba gn orada hep beraber direniteydik, ankaya Belediyesi ykm ekipleri geldi buraya, jandarmann eliinde gelindi. Tabi Melih Gkek ikayet etmi, gideceksin ykacaksn diye ve Melih Gkekin yeni taktii de budur, yani kendi yapamadn ankaya Belediyesi eliyle yaptrmak. Sanrm Dikmen Vadisinde de benzer durumla karlaacaz. Yakup Aptal Mahallesi de ok ilgin, mesela orada kentsel dnm yok, bir ara vard da kaldrld gitti. u anda orada yaklak 2000 tane ev kaak ruhsatsz inaat durumunda. Gkek ve ekibi yine Ankarada bu mahalleye ynelik ok byk bir rant plan ierisinde ancak bu mahalleye imar da gtrmyorlar, kentsel dnm de yapmyorlar, hibir ey yapmyor. Niye ? Orada yalnzca arsa topluyorlar, binlerce dnm arsa zengin mteahhitler tarafndan, bir takm rant eteleri tarafndan toplanp, oradaki yoksul halkn elindeki 100-200 metrekare topraklar da merkeziletirilerek, orda byk rant elde ediliyor. Nitekim aramba gn sabah 100lerce kii, halk barikat kurdu ve ykm ekiplerine ve jandarmaya da geit vermedi, hep beraber yine oradaydk. Hak mcadeleleri halkn yurtta olduunun farkna varmasna yol ayor. Hak mcadeleleri btnletirici ve birletirici bir rol oynuyor. Neoliberalizmin kimlik siyasetleri ekseninde toplumu blk prk ettii bu Trkiyede, hak mcadelelerinin rnein Dikmen Vadisinde zellikle Alevisini Sunisini, Krdn Trkn nasl bir araya getirerek, ortak bir hat etrafnda bir araya getirdiini ve oradan yeni bir birliin, yeni bir emeki halk unsurunun nasl yaratldn da grebildik. Son bir eyle bitiriyorum; Marks kapitalde, iinin ign sresinin nasl hesaplandn anlatrken yle syler; kapitalistler emek gcn satn alr ve ondan bir i gnnden iki i gn kartmaya alr, tersten bu onun hakkdr nk emek gcn satn almtr. Hani mlkiyet hakk var ya, satn alma hakk var ya, bugn sabah da sylendi; 1789 Fransz Devrimiyle nsan Haklar Evrensel Bildirgesine de girmi o mlkiyet hakk ama karlnda ii ne yapar, ii de daha az almak, daha makul srelerle alabilmek iin bu hakkn kullanr. Hakka kar

640 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu hakkn olutuu durumlarda da Marks, eit haklarn hangisinin galip geleceine g karar verir diyor. Szlerimi bitiriyorum, teekkr ederim, biraz fazla uzattm galiba. Ender Bykulha; Teekkr ederim. imdi Mahmut Keeciye sz vereceim. Mahmut Keeci arkadamz stanbuldan geldi. Kendisi grme engelli. Mahmut arkadamza sz vermeden nce, bugn sabah birlikte yaadmz, bence ok ilgin bir konuyu da sizlerle paylamak istiyorum. Mahmut arkadamz ben sabah karladm. Sempozyumumuza gelirken, Gazi niversitesinin o blgede bir krler okulumuz var, birlikte nce oraya uradk. Neden uradk biliyor musunuz ? Mahmut arkadamzn bir daktilosu var, kabartma klavyeli bir daktilo. te o daktilosunun tamir edilmesi lazmm, ancak bu tamirat yalnzca Ankarada orada yaplyormu. Zaten bu daktilo Trkiyede de retilmiyormu, Amerikada retiliyormu ve grme engelli insanlarmzn kullanabilmesi iin Trkiyeye oradan getiriliyormu. Bu beni ok etkiledi; yani Trkiyede retilememesi ve stelik Trkiyede yalnzca bir yerde tamirinin yaplabilmesi. Hani u sralar siyasetilerimiz ya da kimi i adamlarmz; Trkiye uak motoru retiyor, otomobil retiyor, yok unu retiyor bunu retiliyor filan diye bbrlenirlerken, u ie bakn ki grme engelli vatandalarmzn kullanaca bir daktiloyu bile retemeyen, stelik onu da koca lkede yalnzca Ankarada bir yerde tamir edebilen bir lke olma gereini yayoruz. Bu bence son derece arpcdr. Evet, Mahmut Keeci arkadamz stanbuldan geldi demitim, kendisi bir kamu alan, bir kamu kurumunda alyor, ayn zamanda engelli haklar mcadelesinin tannm aktivistlerinden birisi, engelli haklar atlyesi alan. Kendisi Emirgan Krler Okulu olarak bildiimiz kamusal bir eitim kurumuna ynelik saldr karsnda yrtlen Okuluma Dokunma Kampanyasnn aktif znelerinden biri oldu. imdi bize o deerli mcadele yksn paylaacak. Evet, sz Mahmut arkadamza veriyorum.

STANBULDA KAMU OKULLARININ ARSALARININ SERMAYEYE SATII VE EMRGAN KRLER OKULU ZELNDE OKULUMA DOKUNMA KAMPANYASI
Mahmut KEEC

Teekkr ederim. ki gn nce Okuluma Dokunma balkl bir eylem daha vard; Beyolu Teknik ve Endstri Meslek Lisesinin satyla ilgili. Bu i bir zincire dnt artk. Konu balmz stanbulda okul arsalarnn sermayeye sat ve Emirgan Krler Okulu zelinde Okuluma Dokunma kampanyas. Bu kampanya stanbul Alt Nokta Krler Derneinin ve Halkevleri Saryer ubesinin youn abalaryla yrtlm bir kampanya, daha sonra ciddi boyutlara ulaan bir kampanya. Neoliberal ekonomik politik sistemin insan merkeze almayan yaklamlaryla, kentleri ve yaam alanlarn rant ekonomisinin gereksinimlerine gre sermaye odakl bir biimde yeniden dizayn etmeyi amalad yaklam, kentsel dnm yanlsamas diye adlandryorum ben bunu, en ok da eitim ve salk hizmetlerinin sunulduu okul ve hastane gibi kamusal alanlar hedef alan bir seyirde ilerlemektedir. Biz u anda Salma Engel Olma adyla yeni bir kampanya balattk. stanbul Fizik Tedavi Hastanesinin durumunu biliyorsunuzdur sanyorum. ki yl nce bir alveri merkezinin yapm dolaysyla bir hasar grmt. Salk Bakanl da uyuyor, bu hastaneyi yeniden inaa noktasnda zerine den sorumluluu yerine getirmek yerine, u an Salk Bakanl derin bir uykuda aslnda. Bu sezgisel deil byk bir gereklik. Salk alannda da oradan dalabilirler satla ilgili. Hastanemi Geri Ver demek durumda kalabiliriz. Dolaysyla sahip klmas gereken kamusal alanlarmz var stanbulda. Arsas sata konu olmas muhtemel okullardan olan Alt Nokta Krler Rehabilitasyon Merkezi, dier bir syleyile Emirgan Krler Okulu, bu dorultuda bir tahliye basksyla kar karya bulunmasna karn oluan toplumsal diren sonucunda imdilik faaliyetleriyle dimdik ayakta duruyor. Okulu ayakta tutan enerji ve idare kukusuz bir kampanyay, bir direnii tanmlayan ve o kampanya ve direnii ynlendiren bir zne durumundaki platformun da ad olan Okuluma Dokunma ruhu ve dinamizmidir. Emirgan 6 Nokta Krler Rehabilitasyon Merkezi, krln nlenmesi, krlkle ilgili sorunlar konusunda kamuoyu olu-

642 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu turmas, krlerin eitimi, iyerlerine yerletirilmeleri ve verimli hale getirilmeleri amacyla stanbul Valilii, stanbul Belediyesi ve Alt Nokta Krler Dernei, baz Lions kulpleri ve dnemin aydn ve brokratlarnn katlmyla 13 Mart 1972 ylnda kuruldu. Alt Nokta Krler Vakf nclnde stanbul Belediyesinin 1970 ylnda 30 yllna intifa hakkn verdii Emirgan Reitpaadaki arazi zerine, Milliyet gazetesinin de katklaryla srdrlen bir kampanyadan elde edilen gelirlerle ina edilen kompleks bir yapdr. Alt Nokta Krler Vakf ve Salk Bakanl arasnda yaplan ibirlii protokol ile 1973 ylnda faaliyetine balayan Emirgan Alt Nokta Krler Rehabilitasyon Merkezi, yakn bir dneme dein lkemizdeki yetikin grme engellilere hizmet veren tek merkez durumundadr. Bu benim iddiam. Zira eitim alanlar ayrtrmadan nce Ankarada bulunan Saray Bakm ve Rehabilitasyon Merkezi grme engellilerin yan sra dier engelliler ve destee gereksinim duyan dier sosyal gruplara eitim destei veren karma bir yap ieriyordu. Bundan dolay ben tek merkez deerlendirmesi yapyorum Reit Paa iin. Salk Bakanl ile daha sonra da hizmet ortaklyla Salk Bakanlnn yerini Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu alrken alndan bu yana bu merkez uluslararas standartlarda 2000 kiiye temel eitim destei, 90 kiiye de masrlk eitimi vererek bu alanda yeri doldurulamaz bir ilevi yerine getirmitir. DEnin 2000 yl nfus saymna gre lkemizde genel nfus says 68.622.559, genel engelli says 8.431.937 dir. Yani Trkiyedeki memur ve iilerden daha fazla bir ktle, aslnda uyuyan bir dev gzyle bakyorum ben buna. Rakam grnce ya bir uyandn dnsenize? stelik toplumun en keskin elikilerini yaayan kesimidir. Bu rakam genel nfusa oranladnzda %12.39a tekabl ediyor ve grme engelli says 411.735 yani %0.63e tekabl ediyor. Eitim ynnden Milli Eitim Bakanlnn resmi aklamalarna gre grme engellilerin eitim olanaklarndan yararlanma oran %2.54, istihdam olanaklar %1.2 ve engel gruplar ierisinde ekonomik yetersizlik oranl balca grubu oluturuyor grme engelliler. Trkiyede grme engelliler iin, 16 demek isterdim ama Nide Krler Okulunu kapattlar dolaysyla 15 adet ilkretim okulu mevcuttur. Byle bir gerekliimiz de var. u anda bir kampanyamz da sryor yani Alt Nokta Krler Dernei ve Konfederasyonunun abalaryla yani Nide Krler Okulunun yeniden almas da bir mcadele konusudur. Grme engelliler aileleri ile evreleri tarafndan desteklendiklerinde, lise ve niversitelerde dier rencilerle birlikte

stanbulda Kamu Okullarnn Arsalarnn Sermayeye Sat 643 karma eitim almaktadrlar. Grme engellilerin aldklar akademik eitimin dnda ok nemli bir eitime daha ihtiyalar vardr, bu da rebahilitasyon eitimidir. Yukardaki tabloda grme engellilerin bu trden merkezlere duyduu gereksinim ak ve ok net bir ekilde grnrken; genetik hastalklar, akraba evlilikleri, yanl ila kullanm, eker hastal, sahte alkol kullanm, kazalar, bbrek yetmezlii ve gz tansiyonu gibi nedenlerle grme engelli says her geen gn artarken; grme engellilere ynelik eitim olanaklar ynnden gelitirici bir aba gsterilmedii gibi, bu alanda hizmet veren mevcut kurumlarn tasfiyesine ynelik rant amal giriimler arpc bir grnm ieriyor. Halkn en geri yoksun ve yoksul braklm kesimini oluturan engellilerin sahip olduklar kstl olanaklara pervaszca el koyma ftursuzluu neoliberal ekonomik politik sistemin yamac yzn belirginletiren bir grntdr. stelik Emirgan Alt Nokta Krler Rehabilitasyon Merkezi sadece grme engellilere eitim vermekle kalmayp, oluturulan spor alanlaryla blge genliini kucaklayarak, ciddi bir sosyal kaynama yaratmaktadr ve bulunduu yerleim alanna ynelik krl nleme amal gz taramalar ve gz zerine yaplan almalar da yrtmektedir. Bu ilevsel admlaryla nemli bir kamusal gereksinimi de karlayan rehabilitasyon merkezi, zellikle bamsz hareket kurslarn, bu bamsz hareket kurslarndan kast grme engellilerin bastonlarn kullanmak suretiyle kendi balarna sokaklarda hareket edebilmelerini ifade ediyor, bunu kazandran kurslar da vermektedir. Bu kurslar cadde ve sokaklara yaylarak, Reit Paay sosyal bir laboratuara da dntrmtr. Rehabilitasyon merkezi bu sayede halkn, grme engellilere ynelik nyargsz, paylama ak duyarllnn gelimesini salamtr. Yllarn deneyimi ve birikimi ile salanan bu atmosfer insan odakl bakldnda hangi deiim deerlerine tercih edilebilir? te arkadalar Okuluma Dokunma tepkiselliinin temel dayana bu sorgulamadr yani tekrar ediyorum, yllarn deneyim ve birikimiyle salanan bu atmosfer insan odakl bakldnda hangi deiim deerine tercih edilebilir? Sermayenin kulelerle gkdelenlerle alveri merkezleriyle yaratt ilizyonla gzleri kamaan bykehir belediyesinin, 31 Mays 2007 tarihinde merkeze ulatrd tahliye talebi Okuluma Dokunma ateinin fitilini ateleyen kvlcm oluturdu. Merkezin neminin farknda olan engellilerin balattklar mcadele kitlesel yry ve basn aklamalar, enlik ve imza kampanyas gibi eylem ve etkinliklerle byyp

644 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu yaygnlaarak, belediye meclisinde konsenss salanm yani btn partiler bu kararda ortaklamt, boaltma kararn uygulanamaz bir etkiye ulamtr. retici bir deneyim olan Okuluma Dokunma eylem sreci engellilerin hak mcadelesini lokal dzeyden yani kendi kendine olmaktan toplumsal dzeye karrken, dilenciletirme politikalaryla engellileri koruma tekelini elinde tutanlarn maskelerini drmtr. Yoksul halk, kentsel dnm madurlarn, sendikalar, meslek odalarn, vakflar, dernekleri, pek ok kurum, kurulu ve inisiyatifi bir araya getiren Okuluma Dokunma direnii, oluan bu birikimle yaratt pratik sorunlarla bahedebilmede rgtl mcadele rolne ilikin nemli bir perspektif sunmaktadr. Her ne kadar gelitirilen bu ortak tavrla bykehir belediyesine ait kamu hizmetlerinin kesintisiz ve sreklilii ilkesine aykr bu dayatma geri pskrtlm olsa da, belediyeye de okul yaptrma amal balanm olan arsa zerinde Alt Nokta Krler Rehabilitasyon Merkezinin gelecei insan odakl bir szleme yaplmad srece bir muammadr. Yani faaliyet devam ediyor ama szleme yenilenmedii srece merkezin gelecei bir muammadr. Bu nedenle Okuluma Dokunma direnii gncel ve scak olmasa da yaayan bir derinitir Ben de yaasn Okuluma Dokunma direniimiz diyerek szlerimi bitirmek istiyorum. Ender Bykulha; Mahmut arkadamzla ilgili bir eyleri paylamak istiyorum izninizle. Yeni rendim, kendisi ayn zamanda benim meslektam, yani hukuk fakltesini bitirmi ancak bizim mesleimizde avukatlk yapabilmek iin staj zorunluluu vardr ve staj yaparken de bir ite alamazsnz. Mahmut arkadamz ekonomisini, geimini salayamad iin stajn yapamam ama hukuk fakltesini bitirmi. Avukatlk, bence bir hak arama eylemi abas ise, bir ruhsat ya da baro kayd olmasa da, benim grdm en gl baarl avukatlardan birisi kendisi, bunu itiraf etmek istiyorum. Deerli arkadalar, jeofizikilere sorarsanz Byk Marmara Depremi bundan 10 yl nce yaand ve 1 dakikaya yakn srd. Ama sosyal bilimcilere sorarsanz, Byk Marmara Depremi hala devam ediyor, etkisini ve ykmn artrarak stelik. te bu byk ykm yaayan insanlarmzdan biri aramzda; isem Uur arkadamz. Kendisi Kocaeliden zmitden geliyor, zmit Arzldan. Kendisi bir depremzede, dost bir lke tarafndan depremzedeler iin yaptrlm deprem konutlarnda kalyor. Ancak maalesef o konutlardan imdi depremzedeler karlmak isteniyor, o konutlar nce brokratlara lojman yaplmak, ardndan da zengin

stanbulda Kamu Okullarnn Arsalarnn Sermayeye Sat 645 varlkl kesimlere yani sermayeye satlarak, alveri merkezi vesaire yaplmak isteniyor. Bunun iin bir mcadele veriyor Arzll depremzedeler. Sanrm basndan da takip ediyorsunuz. Bu mcadele kimi zaman kolluk glerinin yer ald ciddi saldrlara da vesile oldu, hem de depremin yldnmnde. isem Uur arkadamz byk bir fedakarlkla bu sempozyuma katld, yle ki; kendisi depremzedelere ynelik bu polis saldrlarnda yani onlar evlerinden karmak iin yaplan tahliye amal saldrlar srasnda gzaltna alnan Arzl depremzedelerden birisi. Kendisi hakknda bizim ceza muhakemesi kanunumuzda tutuklamaya alternatif olarak dzenlenmi olan adli kontrol karar verilmi ilgili mahkeme tarafndan. Bu nedenle aslnda bu gn karakola gidip imza atmas gerekiyordu. Ancak o, sesini duyurmak iin burada olmay tercih etti. O imzay atamad iin belki dndnde cezaevine girecek ama burada sizlere yaadklar sorunu ve taleplerini iletmeyi ok daha nemli grd kendi zgrlnden. imdi isem Uura veriyorum sz.

KAMUYA AT DEPREM KONUTLARININ SERMAYEYE SATII VE ZMT ARIZLIDA DEPREMZEDELERN BARINMA HAKKI MCADELES
isem UUR

isem Uur; Teekkr ediyorum, Avukat Ender bey zetle anlatt ama birazck yreklerinizi actacak bir hikaye ile balamak istiyorum ben, dorudan yaadklarmla balamak istiyorum. 17 Austos gn 45 saniyede evlerimiz ykld, hayatlarmz birden ykma urad ama hala da bir sosyal ykm ierisinde 10 senedir bir mcadele veriyoruz. Ben deprem esnasnda babam ve abimi enkaz da kaybettim. Ben 5 saat enkaz altnda kaldm ve o 5 saatlik zaman sanki 5 sene gemi gibi diyebilirim. Her an beton ynlar arasnda lm beklemek kadar korkun bir ey yok. imdi leceim, evet imdi lyorum, bu korkuyla tam 5 saat geirdim. Ama inann bu bana 5 yl gibi geti. stmde annem vard, annemle bir hayat mcadelesi vermek zorundaydk, salam kmay istiyorduk enkazdan. Altmda ise cansz bedeni ile yatan abim vard ve abimin lm olduunu anneme bile sylemedim, nk gc krlmamalyd, direnmeliydik, oradan sa kmalydk. Ayn ekilde hala da bir diren ierisindeyiz. Orada bir yaam sava verdim, yaamak iin lme kar direndim. imdi de hi haklar olmad halde, valiliin devlet gcn kullanarak elimizden almaya kalktklar bu evler iin, barnma hakkmz iin bir yaam sava veriyoruz. En doal hakkmz olan evlerimizi ve barnma hakkmz kullanmak iin bir sava veriyoruz. Ender beyin de syledii gibi bu evler kesinlikle Trk parasyla deil, Irak hkmeti tarafndan 10 milyon dolarlk ham petroln depremzedelere konut yaplmas karl hibe olarak TPRAa gnderilmesi ile yapld. zellikle bunu yani petrol olarak geldiini sizlerle paylamak istiyorum nk bu bir ayni yardmdr ve ayni yardmlara da keyfice el koymak aslnda hukuken bir sutur. Bu petrol paraya dntrlyor ve 10 milyon dolarlk byk bir rakamla depremzedeler iin 237 tane konut yaplyor. Bu konutlar o dnem ierisinde, apar topar gazete ilanlaryla 2001 ylnda bizi yerletirmek istediler ve inann bana evler bittikten sonra 3 ay ierisinde bizleri toparlayp evlere yerletirdiler. Bizleri depremde birinci derece yaknn kaybetmi kiilerden

Kamuya Ait Deprem Konutlarnn Sermayeye Sat 647 puan sistemine gre belirlediler. Amalarn, o dnem ierisinde anlayamyorduk ama getiimiz yllarda daha da net bir ekilde anladk. Evlere girdiimiz zaman inann biz de hayret ettik, nk evler muazzam gzel yaplmt. 3+1 byklkte ve bir tepede, krfezi bir batan bir baa gren muazzam bir manzaraya sahipti, kk bir boaz grntsn andran bir manzaraya sahipti. Bir site havasnda, evresi dzenlenmi, yeil alan yaplmt. Dolaysyla ilk zamanlar anlayamamtk ama sonralar bu bizim endieye kaplmamza neden oldu, niye 1+1 veya 2+1 deil yani gerekte dier depremzedelere ve fakirlere layk grlen evlerden deil de daha gzel daha muazzam yaplmt bu evler? Sonra gerek niyetlerini de anladk yani ortaya kt. Meer kendilerine, sermayeye yapmlar. nce 2001 ylnda Orman Bakanlna 2B arazisini stlerine alabilmek iin kalem ekyal yapmlar, bunlar da elimizde belgeli, yazlar yazlyor ilk olarak reddediliyor ama yle olmuyor byle olmuyor ne yapp yapp bu araziyi kendi stlerine geiriyorlar. Tabi bizim de biraz aclarmz hafifleyince azck da uyannca ite Ramazan aynda Ramazann ilk gecesi saat 11de kapmza evik kuvvetle gelip de ya bu kira szlemesine imza atarsnz yoksa sizi buradan evik kuvvet zoruyla atacaz eklindeki basklaryla insanlar hem korktular hem de uyandlar. Niye byle bir bask ierisindeyiz? Niye biz kirac statsne sokulmak isteniyoruz? Bizim evler ilk bata da sylediimiz gibi Irak yardmyla yapld ve Irak Kzlay ile artl bir ekilde protokol imzaland. Bu protokolde de bu evlerin depremzedelere hibe edilmesi syleniyordu. Peki niin imdi bizi kirac statsne sokuyorsunuz? Meer bu evlere dair baka niyetler, planlar varm. O nedenle byle gzel yaplm. 2001 ylnda biz de hukuksal olarak mcadelemizi ayn zamanda balattk. Hukuksal olarak mcadele balattk ama bunun yannda da daha deiik direnilerimiz de, eylem etkinliklerimiz de tabi ki oluyordu. 2001 ylndan 2010 ylna kadar 9 sene geti, kapmzdan evik kuvvet hi ayrlmad. Valiliin basklar oluyordu ve bu basklarla 80 tane depremzede evinden atld. Bunlarn atlma hikayelerini sizlere anlattm zaman belki burada gzyalarna boulursunuz. lerinde 3 aylk hamile bayann salarndan tutup atma ekli de vard, evinde olmayan insann evini ilingirle ap eyalarn kamyona yp depolara atma ekli de vard. te bu bizim devlet yneticilerimizin depremzedeye gsterdii o irkin yzyd. Bu ekilde 80 depremzede evinden atldktan sonra daha korkun bir manzara ile karlatk, bunlarn yerine

648 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu brokratlar gelmeye balad, st dzey memurlar gelmeye balad. Bunlar gelmeye balaynca biz dedik ki ne oluyor, ne yapyorsunuz? Buras depremzedeye hibe edildi, bizim barnma hakkmz savunmuyorsunuz, bizden zorla gasp yapyorsunuz, kira alyorsunuz, ayn zamanda siz buray memurlarnza ve brokratlarnza tahsis ediyorsunuz. Bir milli eitim mdrnn ayl 4.5 milyar buluyor. Bu kii ile 530 lira ile 3 ocuk okutan depremde dul kalm bir hanm ayn ortama koyuyorsunuz. Ben imdi sizlerin vicdanna sesleniyorum mmkn m sizce? stelik o insan buraya geliyor, bu evi lojman olarak kullanyor ve depremzedenin hakk yeniliyor, depremzede atlyor yerine brokrat getiriliyor. Hem bir sosyal atmaya sebep oluyorlar, hem de depremzedenin hakkn gasp ediyorlar. Buna kar Haziran aynda bir adr kurup adr eylemi balattk. Eylemimizi Halkevlerinin ve dier kurumlarn desteiyle, bize rgtl yaamay rettikleri iin, hareketlerimizi daha bilinli bir ekilde, daha dzgn bir ekilde yapmaya baladk. Fakat adrdan ok rahatsz oldular. Vali beyle grmelerimizde, AKPli Kocaeli milletvekilleriyle grmelerimizde, bizi marjinal ilan ettiler. Hak arayan herkes gibi biz de marjinal ilan edildik, nk hakkmz istiyorduk, nk brokratlarn oradan kp depremzedelerin yaamasn istiyorduk, bu evler depremzedeye hibe idi nk. Polis tarafndan muazzam kt davranlara tabi tutulduk, ou insanmz tehdit ettiler, ben 24 saat gzaltnda kaldm, savcla gitmemle birlikte bu 30 saatlik bir gzalt sresi oldu, sadece hakkm aradm iindi bu. adrmz 300e yakn robokop ile yktlar, 300 robokop polisin bizim kk adrmz tutup da kaldrdn, o arada bizi de ezip getiklerine tanm. Depremde ellerini kaybetmi ellerini kullanamayan arkadalarm postallaryla ineyerek o adrmz aldlar. O adrda gzel destek veriliyordu, hakkmz gzel koruyorduk, belki kamuoyundan takip etmisinizdir ulusal basnda hemen hemen her hafta gndeme geldik, ite bu onlar ok yaralad, hakkmz aramamz onlar ok yaralad, bunun iin de ncelikle adrmz yok ettiler. Daha sonra da bizi gzaltna aldlar ve u anda hala sren hem imza atma, hem de srekli bir polis ablukas altndayz. Sitemizin etrafnda srekli evik kuvvetler ve ieride sivil polisler var. Biz bunlarla yaamay, bunlarla birlikte psikolojimiz bozulmadan yaamay srdreceiz. Bize de dier arkadalarmza yaptklar gibi entikalar yapmaya altlar, bunlardan en by de TOK aldatmacasyd. Bizimde TOK ile

Kamuya Ait Deprem Konutlarnn Sermayeye Sat 649 karmza geldiler, ite dediler sizi buradan karacaz ama madur etmeyeceiz, peki ne yapacaksnz? size TOK yapyoruz, ka katl? 10 katl, nerede? ehrin taaa br ucunda, nk biz buraya layk deiliz. Krfez manzarasn bizim seyretme gibi bir lksmz yok, mmkn deil, oras brokratlara layk bir yer. Peki nasl deyeceiz TOKyi? 8 milyar peinat vereceksiniz, stn 375 milyon aylk deme yapacaksnz. Aman Allahm, ey vali bey, sen bilmiyor musun buradaki insanlarn durumunu? Burdaki insanlar 530 liraya geinen insanlar. Sen bilmiyor musun buradaki insanlarn birou zaten dul ve ocuk yetitirmek zorundalar. Buna ramen hala zerlerimizde siz TOKye gideceksiniz, buras brokratlara lojman yaplacak basks var. Biz de buna kar direniyoruz ve TOKyi kabul etmiyoruz. Bu evler depremzedelere hibe edildi. TOK byk bir aldatmaca, Trkiyenin her yerinde, aynen o kentsel dnm aldatmacas gibi. TOK de ok byk bir aldatmaca zaten orda yaayan hibir kiinin birikmi 8 milyar kenarda paras da yok. Paras olsa zaten belki baka yerde kendi artlar ile ev yapabilecektir. Ayn zamanda zellikle vurguluyoruz ki biz deprem yaam insanlarz, saatlerce enkaz altnda kaldk, brakn 10 kat, gidip birka katl bina grdmz zaman rkyoruz, biz yle bir eve gidip yaayamayz dediimizde, olur mu canm onlar nasl salam yapld diye bize artk mhendislerin vermesi gereken brifingleri vali vermeye kalkt. Yani bizim hibir zaman ne psikolojik durumumuz, ne iinde bulunduumuz sosyal durumumuz, ne gelir dzeyimiz; onlar kesinlikle ilgilendirmiyor. Hi utanmadan 4 milyar aylk alan st dzey memurlarda, brokratlarda btn gzlerini oraya dikmiler. Size krfez manzaral 3+1 evi yar etmeyiz, sizin evleriniz 10 katl 2+1 olmal, 70 metrekarede yaamak zorundasnz dercesine srekli bizi buna itiyorlar. Bu kesinlikle benim kendime yaktrdm bir ey deil, ben insanm, ben bir bedel verdim, 5 saat enkaz altnda kaldm, abimi kaybettim, babam kaybettim ve benim gibi ailesinden 13 kiiyi kaybeden insanlar var burada. Hi kimsesi kalmam insanlar var, dullar var, yetimler var. O yzden herkesin daha dirayetli, daha direnli olmasn, bize mcadelemizde destek olmasn istiyorum. Sanki bizi igalci, belei gibi gsteren yanltmalar var, bu da valiliin siyasetilerin oyunlar olarak gryorum, sanki biz beleiyiz igalciyiz, o evleri zorla igal etmiiz gibi kamuoyuna bir yanl bilgilendirmeleri var. Buna kar da biz belei deiliz, biz igalci deiliz, yeni projelerle karlarna ktk, madem buras depremzedeye verilmek istenmiyordu, brokratlara yaplacakt, peki

650 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu zamannda bizi niye apar topar soktunuz buraya? Deprem yardmn karnza gre kullanmak iin mi? Irak hkmetini aldatmak iin mi ? Haziran ayndan beri fiili bir ekilde devam ediyor direniimiz. Fiili dediimde srekli olarak polisle atma halindeyiz. ocuklarmzn da psikolojisi bozuldu. Ben hala yrrken arkamdan polis beni takip ediyor mu diye srekli arkama bakan bir insan olmaya baladm. nk iki arkada toplant yapacamz zaman sitede peimize sivil polis taklyor. Bir eylemimizde gazetecileri ieri almamak iin yollarmz kapattlar, drt etraftan evik kuvveti ydlar, ieriye bir tane gazeteci sokmadlar ve ieride neredeyse bize ikence ettiler. Ondan sonra ellerinde coplar ve postallaryla bizleri copladlar, postallaryla yere den arkadalarmz, yallarmz inediler. Bizim gzaltna aln tarzmz da ok i actcyd. nk o dnem ierisinde o herkesin ok yakndan takip ettii Cem Garipolu vard ya ona gsterilen muameleyi bile bize ok grdler. Biz hak aryoruz diye ellerimiz arkadan kelepelendi ve bu arada karnmza tekmeler attlar. Ancak bilsinler ki oradaki depremzedelerin hepsi bunlar karsnda daha da gleniyor, haklarn aramak iin ok daha direnli bir biimde ortaya kyorlar. Hibir zaman da ne TOKyi kabul edeceiz, ne de baka bir artlar kabul edeceimizi dnmyoruz. Bize yani depremzedelere zamannda Irak hkmeti tarafndan hediye ve hibe edilen bu evler bizimdir, biz bu evlerden kmay dnmyoruz, eer biz karsak da yerimize yine depremzedeler yerletirilmelidir. Paylaacaklarm bu kadar, teekkr ederim. Ender Bykulha; Evet, bende frsat bulduka Kocaeli Arzlya gidiyorum. Hem hukuki destek iin, hem de o gzel insanlarla bulumak, kaynamak iin. Arkadalar, eer yolu den olursa mutlaka Arzl Deprem Konutlarna urasn. Gerekten ok gzel yaplm konutlar ve sanrm bu yzden el koymaya ve depremzedeleri oradan karmaya alyorlar. Oraya yapacanz her ziyaret, aslnda isem arkadamzn anlatt hala srmekte olan bu ablukann, bask ve yldrma politikasnn da biraz olsun krlmas ve oradaki insanlarn nefes almasn salayacaktr. Bu konuda gzel gelimeler de var, birok deerli kurumumuz, birok aydnmz sanatmz, demokratik kitle rgtmzn yneticileri, son dnemlerde giderek desteklerini arttryorlar. isem arkadamz sizinle paylamad ama ben gittiimde bana anlatlmt, ok nemsedim bir husus daha var. isemin anlatt gibi Irak hkmeti yardm yapyor, bu yaplan konutlar depremzedelere bir protokol kapsamnda veriliyor,

Kamuya Ait Deprem Konutlarnn Sermayeye Sat 651 daha sonra da Iraktan da yetkililer arlarak bir tren dzenliyorlar. Konutlarn depremzedelere teslim trenidir bu. Ancak Trk yetkililer tapu diye, artan bir miktar yardm paras ile alnm beyaz eyalarn garanti belgelerini rulo yapyorlar ve tapu diye depremzedelere datyorlar bu trende. Irak hkmetini de byle aldatyorlar. Getiimiz gnlerde Ankaraya geldi depremzedeler ve Irak bykelisi ile bu konular grtler. Bykeli inanamad anlattklarna ama ok da bir ey yapamad tabi, Irakn durumu malum zaten. Evet, imdi Trkiyemizin iki cennet yerine gideceiz. lk nce Toroslardan bir temiz hava getirdi bize sevgili Hseyin zelik, kendisi Nide Ulukla Hasangazi Kynden geliyor ve kendisi bu kyde ky meclisi derneinde grevli, orann yneticilerinden biri. Oradaki kyller ve Hseyin zelik arkadamz, siyanrl altn madenciliine kar topraklarn savunuyorlar, evreyi savunuyorlar, son derece onurlu bir mcadele yrtyorlar. Hseyin arkadamz buraya zor getirdim, ak syleyeyim Jandarma ile mahkemeleri vard, hala da akl orada. Bir eylemde E5 karayolunu trafie kesmiler ve jandarmayla sorunlar yaamlar, bu nedenle sren davalar var. Kendisi bu nedenle hemen de bu akam geri dnecek, etin ama onurlu bir kavgaya uurlayacaz onu, evet Hseyin bey, sz sizde

NDE ULUKILA KYLLERNN SYANRL ALTIN MADENCLNE KARI MCADELES

Hseyin ZELK

Teekkr ediyorum. ahsnzda bu imkan bize verdiiniz iin bu toplanty dzenleyen, emei geen herkese sonsuz teekkrler ediyorum. Nide Uluklada siyanrl altn iletmesi kurulmak isteniyor. Siyanrl altn iletmesi kurmak iin Porsuk gleti alan valilik tarafndan satlyor. Oysa bu alan civar kylerin sulama ihtiyac iin dnlm ve kullanlmt, bu amala kamulatrlmt. Bu glet alan toplam 6 kyn su ihtiyacn karlyor. Eer gz yumarsak bu glet alan siyanr iin havuz olarak kullanlacak. Bolkar Dalarnda 2 yldr altn arama faaliyetleri sryor. Altn madeninden etkilenecek alann bir kolu ukurovaya uzanyor; Pozant, iftehan, Tekir, ekerpnar, Mersin ve Adana sular tehlike altnda. Su havzasnn bir kolu ise Ulukla, Darboaz ve Emirlere kadar uzanyor. Altn madeninin etkileyecei alan 50 km yarapl bir alandr. Bu alandaki herkes altn madeni arama ve iletme faaliyetlerinden etkilenecektir. Altn arama sahasnda kullanlacak kirleticiler, kayalarn arasndan szarak su havzalarna karacak, altn ayrtrldktan sonra geriye kalan maddeler ocaklara gmlecek ve bu ar metal dolu atklarn sulara karmas engellenemeyecek. Cevherin iindeki altn, gm, kurun ve inkonun dndaki byk blm demiroksit silisten yani %68 ni oluturuyor, kkrt az %1 onun altnda, ama arsenik ok yksek %2.2 orannda ve bu ok yksek bir oranda arsenik su ve topraa kartnda, blgede ne tarm kalacak, ne insan, ne toprak, ne hava, ne de su. Altn arama faaliyetleri hzla devam ediyor, buna kar kylerimiz aylarca direndi. Arsenik gibi ar metallerin zararlarn halka anlattk. irket, siyanrl altn iletmesini Hasangazi ve Porsuk kylerinde kurmaya karar verdi. Altnclar bo durmad, topraklarmz ibirlikilerin yardmyla satn aldlar. Hasangazi, Porsuk, Bayanbur, Gm ve lhan direniyor. Siyanrl altn madeninin zararlar renildike, daha fazla insan siyanr deil yaam tercih ediyor. Bolkar Dalarndan karlan kayalar Uluklann gbeine getirilecek, burada siyanr ile bu kayalarn iindeki altn karlarak, altn dnda eritilen atklar doaya braklacak. Gnde 200 ton amur ierisindeki

Nide Ulukla Kyllerinin Siyanrl Altn Madenciliine Kar 653 zehir topramza suyumuza havamza braklacak. irket evre ve Orman Bakanlndan izin aldnda iletmesini faaliyete sokacak. zin bavurusunda ise topraktaki arsenik, kalsiyum ve nikel gibi ar metallerden bahsedilmiyor, zehirli bu metallerin topramza suyumuza yaammza etkisi konusunda gerekler gizleniyor. Siyanrle altn ayrtrmak iin sularmz dipten ekilecek ve susuz kalacaz. Atklarn topraklarmza atacaklar, rnsz kalacaz. Zehirleri yamurlarla havaya karacak, nefessiz kalacaz. Topran satanlar bize siyanr havuzunda rdekler yzyor diyorlar, o halde haydi bakalm onlar da yzsnler? Maden arama ve iletme sonucunda topramz, ekmeimiz yok olacak ama biz yaamak istiyoruz. Blgemizin doa ve kltr zenginliklerine sahip kmalyz yoksa cehennem yeryzne inecek, yaam zehir olacak. Biliyorlar ki onlar, siyanrl suda abdest alnmaz, kblesi para olanlar sesimizi bastrmak iin susun diyorlar ama susmayacaz. Topramz, onurumuz, ocuklarmz, emeimiz iin susmayacaz. Altnclarn borsaclarna, altnclarn basklarna direneceiz nk yaam altnclarmzdan daha deerlidir. O yrede yaayan kadnlar diyor ki, sakat ocuklar dourmak istemiyoruz. Biz biliyoruz, ekmeimizi aldrmak istemiyoruz, siyanr ekmeimizi alacak, kadnlar siyanr ve arsenikli ekmek yemek istemiyorlar. Kadnlar siyanrl altna gz yummayacak, birlikte mcadele birlikte zafer diyorlar. Deerli dostlarm; gneye ve douya giden herkes grmtr ki Bolkar Dalarnn gneyi Adana ve Mersine bakar. Kuzeyi ise Ulukla ve Pozantya bakar. E90 yolundan geen yerli ve yabanc turistlerin hepsi o blgede dururlar, o manzarann resmini alrlar. Toroslarn st ksmlar karla kapldr, alt ksm ormandr. E90 karayolunun sa solu da yerleim birimleriyle ve tarm arazileriyle doludur. 12 ay boyunca kar o dalardan kalkmaz, kn ve yazn ok gzel bir grnt vardr ve bizim orann rnleri de ok deerlidir. rnein kirazmz dnya apnda bir numaradr Maden kynde yetien fasulyemiz dnyada bir numaradr. Gerekesi ise, o blgede fabrika yoktur, sanayi yoktur, her ey doaldr tertemizdir, hibir ekilde kirli deildir. Bundan dolaydr ki rnlerimiz ok temizdir. te u anda yaptmz mcadele bunun mcadelesidir. Satlmak istenen yere nceden bir glet yaplyor, glette su biriksin, o blgede yaayan kyller de bu glette biriken sularla tarlalarn sulasn, daha fazla art deer elde etsinler diye bu glet yaplm. Bu gletin bu yl kylye teslim edilmesi gerekiyordu ama baktk ki glet kylye teslim edilmiyor. Kanaletler falan yaplmyor, hatta

654 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu gletin yapm iin kamulatrlan tarlann tapusu u anda il zel idaresine gemi durumda. O zaman bu tarlalar kamulatran birim ky hizmetleri idi, daha sonra il zel idaresine baland iin u anda il zel idaresinin zerinde tapusu. Halka sormadan bankaya parasn yatrmak kouluyla vatandan elindeki tarla zorla kamulatrlyor, oradaki tarladaki kil alnacak, gletin gvdesinden su karmasn diye baslacak. Vatanda da bana glet yaplyor diye hi sesini karmyor, sonuta o hizmet kendime geliyor sesimi kartmayaym diyor. Ama vatandaa sorulmuyor yani ben senin tarlana ka lira vereyim ka lra alrsn gibi sorma yok, zoraki devlet grevlileri basyor paray bankadaki hesabna yatryor, ister al ister alma ben buray kamulatrdm diyor. imdi ayn araziler ite bir irkete satlyor ve irket orada altn iletecek, atlye kurmak istiyor. Ben onlara atlye diyorum onlar fabrika diyor, ben atlye diyorum nk kk bir iletme ama zararlar ok byk. Biz bu tarlalarn satlmamas iin hukuki yola, idare mahkemesine bavurduk dedik ki bu ii durdurun. Yaptnz i usulszdr. Neden ? dediler, nk siz stratejik plana uymadnz daha gleti bize teslim etmediniz, gleti bize teslim etmeniz gerekiyor, teslim etmediinize gre stratejik plan ortada duruyor bundan dolay buray irkete satamazsnz dedik ama sattlar. Bu satn sonucunda firma bo durmuyor, bir taraftan iki yla yakndr Bolkarlarda hem retimini yapyor, bir taraftan yolunu yapyor, bir taraftan tarla satn alyor. Fakat bu arada bizde bo durmadk, dedik biz bu ii parlamentoya tayalm, o yrenin milletvekilinin birisinin vastasyla gndem d bir konumayla parlamentoya tadk. Milletvekiline cevap verecek olan bakan sayn Yldz yani enerji bakanmz dedi ki, biz bu saatten sonra orda altn gm kartmayacaz, bu iten vazgetik. Bunu syleyeli 1.5 ay oluyor. imdi buradan sesleniyorum sayn Yldza, yarn komisyonunuzu kurunuz, btn parti temsilcilerini de yannza alnz, o blgeye geliniz, orada vazm getiniz yoksa retim devam m ediyor, grnz. Parlamentoda bile yalan syleniyor, bizleri aldatyorlar, hibir eyden vazgetikleri yok, retim devam ediyor. Bu iletmeyi oraya kurmak iin byk aba sarfediyorlar. Biz de bundan dolaydr ki orda gcmz birletirerek bu iletmeye kar durduk. Ama bu irketleri bilirsiniz, kylleri blebilmek iin bir takm yntemleri vardr. Nedir yntemleri? O blgedeki kylerin muhtarlarn satn almak veya bask yapmak, adna ne derseniz deyin ama ben ikinciyi sylyorum, nk o ii syleyebilmem iin o ii saptamam lazm

Nide Ulukla Kyllerinin Siyanrl Altn Madenciliine Kar 655 ispatlayamadm bir eyi de sylemek doru deil, ikincisini sylyorum, bask altna alyorlar diyorum. imdi biliyorsunuz kylerde hizmet nereden alnyor? l zel idarelerinden. Peki il zel idaresinde kim var? l genel meclisi yeleri var. Peki il genel meclisinde kimler etkili? ktidara yakn partinin temsilcileri etkili olur. Bunlar n plana karyorlar, muhtarlar topluyorlar diyorlar ki sakn ola aznz amayn. Aarsak ne olur? Size ne yol yaparz, ne su getiririz, ne parke ta veririz, hibir hizmet alamazsnz. Bundan dolay bu iletmeye kar durmayn gibi ifadelerle muhtarlarmz bask altna alyorlar. Hatta bunlar topluyorlar, irketin arabasyla sanki valilik gtryormu gibi, nk valinin yle bir grevi yok, onu yapamaz bize, yle diyorlar, yutar myz diye ama biz yutmuyoruz, irketin arabasyla taa Bergamaya gidiyorlar. Bergamada kurulan fabrikann gzelliklerini gsterecekler, ite bir ey yok gryor musunuz, aalar var diyerekten bu insanlara orada bir eyler gsterecekler gelecekler. Muhtarlar da halkmz ikna edecekler yani seslenmeyin bu fabrikalar yaplsn bu fabrikalarn bir zarar yok gibi ifadelerle insanlarmz byle bask altna alacaklar. Sonuta gtrdler, orada ne grmler biliyor musunuz? Havuz yapmlar, siyanrl altn atklarn attklar bu havuza iki tane de rdek atmlar, rdekler havuzda yzyormu, gelince bizimkiler diyorlar ki rdekler havuzda yzyordu. Bir rdein siyanrl havuzda ne ii var? O firmann gelen insanlar ikna edebilmek iin koyduu bir ey, gstermelik bir yap, yahu arkadam sen bunu zemedin mi bir rdein havuzda ne ii var? O havuzun etraf tellerle rlm, sur gibi yukarya karlm, yahu oraya rdein kma ans var m? Yok. Ha bilerek atlm demek ki, bu yntem sizleri ikna etme yntemi. Etkili olmad m? Oldu. Muhtarlarmz geldiler, bizim bu bilincimizi krmak iin ok aba sarfediyorlar ama biz muhtarlara ramen direniyoruz nk yapmz oluturduk, derneklerimizi kurduk, bu derneklerin nclnde ky halklar btnleiyor, gcmz hergn artyor. Bir eksiimiz var, bunu ulusal basna yanstamyoruz. Bizler ulusal basna kamyoruz diye yaknyoruz, hepsi kelerinde yazyorlar, zgrz bamszz kimseye hesap vermeyiz diye, btn televizyonlara bakn yazarlar ama ne hikmetse iki sefer E90 karayolu 3 saate yakn kapanyor binlerce insan ite polisle jandarmayla didiiliyor, biber gaz sklyor, barikatlar alyor, hibir basnda ufack bir haber kmyor. Neden ? nk oraya gelen irketin %50 hissesi Aydn Doana ait, brleri de birbirleriyle dayanma iinde olduklar iin, yarn da bizim iimiz der ona yaptrrz diye, o da ondan korktuundan dolay o da yazamyor.

656 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Yazsalar da yazmasalar da, o ulusal basnda ksak da kmazsak da, biz mcadelemizi sonuna kadar yrteceiz. Mcadelemiz hepimize hayrl olsun, hepinizin desteini bekliyoruz. Teekkr ediyoruz. Ender Bykulha; Son sunua geerken bir grevli arkadamz bilgisayar konusunda bize yardmc olursa, ben de bu arada son konuumuzu takdim edeyim. Hseyin arkadamzn anlatt bu rdek meselesi son derece ilgin deil mi? Bana sorarsanz, ya rdeklerin organizmasyla oynanm ya da kyly ikna edebilmek iin siyanrl havuzda baya bir rdei telef etmilerdir o gn. Sermaye ok kurnaz gerekten, ta Bergamaya gtryorlar insanlar, orada bir ov yapp yre halkn ikna etmeye alyorlar, ama ne kadar gzel ki ite Hseyin arkadamz syledi, Toroslarn o cennet topraklarn, doasn bu altn madencilerine yedirmemeye kararllar. Ve bir baka cennet yere gidiyoruz imdi, Karadeniz sanrm hepimizin ak olduu bir blge. Son sunu bence en gzel sunu olacak nk Mehmet hocamz bize oradan fotoraflar da gsterecek. Evet, Mehmet Grkan Karadenizden, Rize Fndkldan geldi. Kendisi bir ilkokul retmeni, ayn zamanda imdilerde Karadenizin derelerini savunan Karadeniz halkndan birisi, Derelerin Kardelii Platformu Yrtme Kurulu yesi ve ayn zamanda Fndkl Derelerini Koruma Platformunun yrtmesinde yer alyor. Evet, artk akarsularmz bile sermayeye satlyor, Karadeniz halkndan ve esasen hepimizden alnyor, o vadiler, o yeil bitki rts. Kendisi bize bu yamaya kar yrttkleri onurlu mcadeleyi anlatacak

AKARSULARIN SERMAYEYE SATIINA KARI KARADENZ HALKININ EVRE VE TOPRAK MCADELES

Mehmet GRKAN

Evet, merhabalar. ncelikle bu Toprak Mlkiyeti Sempozyumunu dzenleyen arkadalara, bize de burada konuma frsat verdikleri iin, sizlere Dou Karadenizin ln duyurabilmede bu frsattan yararlandrdklar iin ok teekkr ediyoruz. imdi Karadeniz gerekten kara deniz oldu biliyorsunuz. Ben size sadece Fndkldan baz resimler gstereceim ondan sonra sunumuma gemeye alacam. Evet deerli dostlar, bu grdnz resimler sadece Fndklnn deiik yrelerinde ekilmi resimler. Fndklnn iki vadisi var. Trkiyenin iilebilir en temiz sular burada. Kakar Da eteklerinden kp denize dklen yere kadar sularmz iilebilir zellikte. Fndklmzn bir baka dier zellii ise, Dou Karadeniz blgesinde yaylasna yol gitmemi tek blgedir. ki geni vadisi var ve yaylasna yol gitmiyor. Bu u demektir, bakir kalm, halk tarafndan korunmu bir vadidir ve doal gzellii bakmndan, demin resimde grdnz tarihi ta kprleri, tarihi ta ahap ilemeli evleri ki, Trabzon Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulunca koruma atna alnm evlerimiz vardr, tarihi ta kprlerimiz vardr ve dnyada Bern szlemesine gre korunma altna alnm Deniz Alalar dediimiz alabalklar vardr. Uzak denizlerden Nisan Mays aylarnda gelip sadece Karadeniz blgesindeki dereler ierisinde alayan Vadisi, alayan deresi ve Arl deresine giren, orada remeyi yapan, Austos Eyll aylarnda tekrar lkesine dnen, Salma Rabrat Turta ad verilen ve birinci derecede korunmaya alnan Deniz Alabalklar vardr. Gemite kizdere vadisine, gemite Frtna vadisine, gemite Arhavi vadisi derelerine giren bu balklar, orada dere yataklarnda alan ta ocaklar ve yaplan HESlerden dolay buralarda reme alan bulamadlar. u anda sadece alayan ve Arl vadilerinde yani Fndklda bunlar remelerini salyorlar. Bu bakmdan oras korunma anlamnda korunmas gereken yerlerden bir tanesi. Yine bizim Rize blgemiz ay, kivi, fndk tarm yapan, geimini ayla salayan bir blge ve eer burada Fndklda doay bir kez yktnzda onu geri getirmek mmkn deildir. Bugn birileri Trkiyenin elektrie ihtiyac var diyor ama bizce Trkiyenin byle elektrie ihtiyac yok diyoruz.

658 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Neden diyoruz? Enerjinin ok eitli alternatifleri var ama doann hibir alternatifi yoktur. Evet, Trkiyenin enerjiye ihtiyac yoktur diye iddia ediyoruz, tabi var, evet birileri fabrika kuracak altracak, ite plazalar aydnlanacak zenginler kullanacak ama Dou Karadeniz blgesinde suyla yaamn srdren, binlerce yldr suyla yorulmu yaamn srdrecek insanlar eer orada HESler olursa oradan yine g etmek zorunda. te burada yine barnma hakk ortaya km oluyor. Su biliyorsunuz, ay tarm iin gerekli olan bir ey, bizim memlekette susuz tarm mmkn deil. Bir hafta yamur yamad anda ay, fndk, kivi veriminde ok byk dler meydana gelmektedir. ay ortaya karan oradaki dere yataklardr, oradaki nemdir. HESler yapld anda orada nem olmayaca iin ay tarm da olmayacak, insanlar g etmek zorunda kalacaktr. Bir dieri de bizim blgemiz ekoturizme elverili blgedir. Bunu da Fndklda alayan Vadisinde yava yava gerekletirmi oluyoruz. imdi bizim blgemizde alayan Vadisinde 7 tane kurulmak istenen HES projesi var. Bir dieri ise yine alayan Vadisinde denizden 16 kilometre yukardan suyun kesilerek vadi deitirmesi durumu var. Yani su oradan kesilecek, dorudan Arhavi Deresinde Byk amlca Baraj yaplyor, oraya su tanyor. Arl Vadisinde 12 tane HES projesi var ve yine Arl Deresinde yine su bir noktadan kesiliyor, Ihlamurlu Vadisine su aktarlyor. Su vadi deitiriyor, su corafya deitiriyor, byle projeler var. Toplam olarak Fndklda 19 tane HES projesi ve iki tane de suyun vadi deitirmesi projesi var. Biz bunlar duyduumuzda yl 2007 idi. Bunlar haber aldmzda yaptmz ilk ey, o blgede bu HESleri konumaya baladk, bu konumalardan nce isterseniz slayt takip edeyim. Karadenizde bu anlamda ok deiik eyler oluyor. Ben sahil yolunu vurgulamadan gemek istemiyorum. Biliyorsunuz Karadeniz Sahil Yolu hala daha bitmedi ama al yapld. Sahil yolu iin ok ilgin gelimeler de var, u anda Fndkl sahil yolu kesik durumda. Dantay oradaki yolun geiini durdurdu, bu bir ay nceki haberimiz, orada yrtmeyi durdurma karar verdi ve sahilimizi sahil yolu yaparak insanlarn denizle balantsn kestiler, o sahil yolu blge halk iin gerekten in Seddi gibi bir ey oldu. En kk bir yamur yadnda ehirlerimiz o yolun aasnda kald iin srekli ehirlerimizi su basmakta ve geen bir yamurda Trabzonu basndan izlediyseniz su bast, Giresunu su bast, bunlar hep yanl yol yapmndan kaynaklanan eyler. Yine Kara-

Akarsularn Sermayeye Satna Kar Karadeniz Halknn 659 denizde tapu kadastro ile yllardr ay bahesi olarak kullandmz, yllardr fndk tarlas olarak kullandmz, yllardr orman olarak kullandmz arazilerimizi devlet tapu kadastro ile kendi zerine alarak bizi onlardan mahrum brakt. imdi yaam kaynamz olan, insann deil doann, ekosistemin hakk olan sularmza el atyorlar. HESlerle Karadeniz halkn g etmeye, bir baka deyile Karadeniz insann yok etmeye, yaam alanlarn daraltmaya alan projelerle karmza kyorlar. Bir proje rnei gstermek istiyorum alayan Kynde Paal HES projesidir, bunun toplam tnel uzunluu 5900 metre, toplam 6900 metrelik bir tnel yapacaklar, 3.60 apnda beton tneller ve bu tnelleri yaparken oralarda aa katliamlar olacak, dinamit patlatacaklar, zaten heyelanl bir blge. O blgenin yzey ekillerini size sylemek gerekirse atlak kaya toprak yapda, zeri 20-25 cm toprakla rtl bitki rts var. Siz zaten heyelanl olan blgede, ok fazla ya alan bir blgede, siz oraya rnein Paalar HES iin atlacak toplam dinamit miktar 5 bin ton, bu toplamda 5 iddetinde bir deprem demektir, zaten kendiliinden akan heyelan blgesi olan bir yerde siz 5 bin ton dinamit patlatacaksnz, oras hep heyelan blgesi olacak. Bu reglatr ksm suyun nn 20 metre yksekliinde kesiyor, suyu tnellere alyorlar, 5900 metre gidiyor. u grdmz aadaki haritada u cebri boru ve u dere yatana braklacak can suyu dedikleri, u anda derelerimizde akan can suyudur. Eer bundan aaya su brakrsanz, orada bizim doal olarak yetitirdiimiz Alabalklarmz, doal olarak yetitirdiimiz Krmz Pullu Alabalklarmz var, onlar iin yaama ans olmayacaktr. Yine demin az nce bahsettiim Deniz Alalar neden, bu blgede remek istiyor, yumurtlamak istiyor, yumurtadan sonra terk etmek istiyor, nk bol oksijenli ve derin vadileri ile balk rezervi ve bol su olan bir yer olduu iin, bu vadiye siz de %10 su braktnzda bu balklarn orada yaama ans olmayacaktr. Ki bu vadide bunun gibi 20 tane daha HES projesi vardr. Suyu bir reglatre alyorsunuz, 5900 metre aaya indiriyorsunuz, orada 50 metre su dere yatanda kalyor, ondan sonra o suyu Arhaviye gnderiyorsunuz. Paalar HESin yukarsnda da 6 tane HES var, yani 37 kilometrelik derede 7 tane HES yapacaksnz, su sadece 50er metrelerde dere yatanda olacak. Oradaki canllar dnn, hibir tanesi yaayamayacaktr. Vadilerimiz ok deiiktir, deiik vadilerde deiik bitki eitlerimiz vardr, ok fazla bitkimiz var orada, hatta o blgede hibir inceleme yaplmam, o blgeye botanikiler, jeologlar, orman mhendisleri,

660 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu ekologlar, hibir mhendisin doru drst orada tbbi adan gerekli envanterini tutmam. u anda Kagar vadisinde, btn vadilerde sylyoruz, byle bir envanter almas yok ve belki de Trkiyenin geleceini kurtaracak olan projelerinden bir tanesi de bu olabilir, tbbi adan ila yapm aamasnda bu bitkileri deerlendirmek de yarar var diye dnyoruz. Bunlar yaplmadan, fayda zarar analizleri yaplmadan, ekoturizm faaliyetleri dikkate alnmadan, sermaye ve Trkiyedeki onlarn yerli ibirlikileri parasna para katsn anlamnda birileri tarafndan HESler yaplyor. imdi blgede yaplan HESlerden bahsetmek gerekirse bizde u anda 70 tane fizibilitesi tamamlanm proje aamasnda ya da yaplm HESler vardr. Giresunda 94 tane vardr, Trabzonda 128 tane, Bayburtta 8 tane, Artvinde 123 tane, Gmhanede 36 tane, toplam bu 5 ilde 459 HES projesi var. Karadeniz blgesinde toplam 744 tane, u anki saylar her geen gn son srat artmaktadr. imdi bu HESleri yapabilmek iin firmalar ED raporu almak zorunda, ED raporlarn zel irketlere yaptryorlar, rnein Paalar HES iin ok basit bir ey sylemek istiyoruz burada, 157 tane aa kesilecektir diyor yani 360 hektarlk bir alan var ki gr ormanlarn, eski ormanlarn olduu bir yer ve ST alan olan bir yerde siz 157 tane aa kesilecektir diyorsunuz. Devletin DS yetkilileri Fndkldaki bir orman mhendisi arkadamz bunun altna imza atyor. Ama bizim hukukularmz ve bilim adamlarmzn blgede yaptklar almada hektarda 667 aa bulunuyor yani u anda sadece Paalar HES iin 95 binden fazla bir aa kesimi sz konusudur. Yine EDlerde arkadalar, ernobil patlad, Karadenizde llerimiz ya kanserden ld, ya da trafik kazasnda ld diyoruz ve her evde bir kanserli hasta var. EDlere bakyoruz, EDlerden elde edilecek elektrik enerjisini sahile tayacak devletin iletim hatlarn tayacak enerji nakil hatlaryla ilgili hibir ifade yok, bu daha sonra yaplacaktr diyor Yani siz Allahn danda elektrik enerjisi reteceksiniz ama onu nasl tayacanz sonra dneceksiniz. Peki o zaman EPDK ona lisans vermediyse bu HES ne olacak? Bunu dnen yok. Yine yollar var rnein yine Paalar HESde 33 kilometre yol almas var, bunun 24 kilometresi yolun genilemesi. Ne kadar genileyecek ? Bilgi yok. Yoldan kacak harfiyatlarn nereye dklecei yok. Yine yaklam tnelleri var, bunlarn nasl olaca yok. Yine her HES iin ayr ayr krma eleme antiyeleri olacak, her HES iin beton antiyeleri olacak ve reglatr santralleri olacak, bunlar iin ayr ayr antiye sahalar, bunlar iin de aklayc

Akarsularn Sermayeye Satna Kar Karadeniz Halknn 661 bilgiler yok. Yani daha dorusu gerekten sadece burada elektrik enerjisi retmek mmkn deildir Altnda baka eyler vardr, nk Trkiyenin gerekten enerjiye, demin sylediimiz gibi ihtiyac yoktur, belki ileride olacaktr, alternatifleri var, ileride syleyeceim. Dnya su formunun 5 incisi stanbulda yapld. Maalesef orada grdk ki Trkiye sularnn AB lkelerince ortak kullanlmas iin grler belirlendi. imdi AB Su ereve Direktifi ortaya kt. Sayn bakanmz geen gnlerde Dicle ve Frat sularn Avrupa lkeleriyle ortak kullanma geileceini aklad. Bunlar ok dndrc eyler. Dnya Su Forumunun Trkiyede yaplmas da ilgin, daha nceleri darda yaplyordu. Trkiyede yaplmas suyun zelletirilmesinin, suyun ticariletirilmesinin yollarn at diye dnyoruz. imdi HESlerin zararlar ile ilgili bir ey gstereceim, bu grdnz Grele, imdi bakn yukarda bir tnel var, tnelden kan harfiyatlarn hepsi aaya dere yataklarna dklyor. Karadenizdeki derelerin btn vadileri ok dar, vadi ve dere yataklar bu harfiyatlarla dolacak, yol yapmlar yine bu harfiyatlarla dolacak. te oradaki bir almadan grnt buras. Atasu HES, ite u doal yal ormanlarn halini gryorsunuz, neler oldu, sadece bu reglatr ksmnn balayaca yer, bunlara yollar yapacaksnz, bunlara ayrca tneller yapacaksnz ve bylelikle doay ldrm olacaksnz. Bu suyun bana gelenlerden bir tanesi ayeli Senz, buras evet almalardan rnekler, yaplm bir HES Papart Deresi ve sonucu. Evet, ben bir de ey sylemek istiyorum, spirden Amasya Taovaya kadar Derelerin Kardelii Platformunu oluturduk. Bunu btn Trkiyeye yaymak istiyoruz. Zaman herhalde azald. Fndkl deneyinden bahsetmek istiyorum, nk Fndkl deneyimini herkesin bilmesi gerekiyor, hatta bu tez konusu da olabilir. Fndklda nce bu HESleri duyduumuzda, Fndklda bu olay duyduumuzda nce birka arkada bunu tartmaya baladk, daha sonradan bu HESlerin Fndkl blgesini yok edeceini dnerek, btn siyasi partilere davetiye gnderdik, 26 tane sivil toplum rgt var onlara davetiye gnderdik, 17 tane demokratik kitle rgt var onlara da davetiye gnderdik. 22 ky muhtarmz, 6 mahalle muhtarmz var, onlara da davetiye gnderdik ve 2007 Mart aynda Dnya Su Gnnde bir panelle bir deklarasyon yaynlayarak, biz Fndkl vadilerindeki HESleri ve doay mahvedecek ite 5 yldzl oteller gibi yaplanmalara kar duruu gerekletirme yoluna gittik ve Fndkl Derelerini Koruma Platformunu bahsettiim bu yaplarla beraber kurduk. 5 Kiilik bir yrtme kurulu oluturduk, 16 kiilik bir meclis

662 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu oluturduk ve almalarmza bylelikle baladk. lk yaptmz i 5.000 kiilik bir kasabada 3.500 tane imza topladk, 2 gn ierisinde topladk bunu. Rize Valiliine, DS mdrlne, evre ve Orman Bakanlna, Enerji Bakanlna gnderdik. Biz bu HESleri istemiyoruz, sz yetki ve kararlarda bizim de ortak olmamz gerektiini syledik ve Rize valilii sayesinde, evreye duyarl bir arkadat, ED raporu gereklidir dedi ve ED sreci de geildi. Yaptmz dier bir ey srekli ky toplantlar yaptk, vadilerimizde ev ev dolaarak, mahalle mahalle dolaarak, ky ky dolaarak, kyllerimize HESlerin blgeyi yok edeceini, buradan g etmek zorunda olacamz srekli anlattk. Bilim adamlarmz blgeye ardk, avukatlar bulduk, onlarla beraber almalarmz srdrm olduk ve her kyde, mahallede, ehir iinde afilemeler, pankartlar, bildiriler, basn aklamalar, yine 5.000 kiilik kasabada ubat-Mart aylarnda 4.000 kiilik, 5.000 kiilik mitingler gerekletirdik. stanbulda yaplan evre mitinglerinin 3 tanesine katldk. Ankarada Ankara Fndkl Dereleri yrtme kurulu oluturduk, burada Hasankeyf ile, Munzur ile Derelerin Kardelii ile Ankarada bu yaz ortak bir eylem yaptk. u anda da bu tr almalarmz devam ediyor. Hukuksal anlamda almalarmz da devam ediyor. u anda Derelerin Kardelii olarak am olduumuz davalarda 17 tane EDi mahkemeye verdik, blge idare mahkemesi 17 tanesinde bizim lehimize karar verdi. Yine blgede bilirkii heyetlerini mahkeme tayin etti, bilirkii heyetlerinin hepsinin tavr, rnein geen alayan Vadisinde bilirkii heyetinin tavr ok gzeldi, raporunda bu vadi korunmaldr dedi, byle kararlar kyor. En son STi bozmak iin, Arhaviye suyu getirecek irket Bakent enerji ile Ayen enerji STi bozdurmak iin mahkemeye veriyor, mahkeme bilirkii heyetinin sonu karar dn akam elimize geti, orda da bizi hakl buldu, o blgenin ST alan olarak kalmas gerekir dedi ve imdiye kadar biz bu yllk mcadele ierisinde tane, drt tane HESin bitmesi gerekirken, u anda Fndklda bylesi bir mcadele ile biz bir ivi dahi aktrtmadk. Bylesi bir mcadelemiz var, keke zaman olsayd size senliklerden, toplantlardan grntler, muhtarlarmzn grlerini dncelerini gsterebilme ansmz olurdu. Bir de eyi sylemek istiyorum, halk bilgilendirme toplantlarna en az 1000 kii falan katlyor ve orada gelen yetkilileri ve irket temsilcilerini iki toplantda halk konuturmad. Yine derelerde nbetler tutuluyor, blgeye hibir HES yetkilisi de giremiyor, kadnmz erkeimiz onlarn karsna duruyor, gerisin geriye

Akarsularn Sermayeye Satna Kar Karadeniz Halknn 663 gnderiyor, vadilerde hibir alma yapamyorlar. Bir de son bir iki ey syleyeyim, Karadenizde yaplacak HESler enerji elde etmek iin deildir, sermayenin ileride suya ihtiyac var, suyun zelletirilmesinin altyapsn oluturuyorlar. O blge halk orda olduu mddete kesinlikle suyu zelletiremeyeceklerdir, ayrca yre halk hibir ekilde devletten destei olmadan, zararna da olsa organik tarm almalarn srdryor. Enerjiye ihtiya varsa buyursunlar, yenilenebilir enerji kaynaklarmz var, bunlar rzgardr, bunlar gnetir, jeotermaldir, gel-git olaylardr, deniz dalgasdr, bunlardan yararlanabilelim, btn bunlar bizimdir ve bizim kalacak. Teekkr ediyorum Ender Bykulha; Sanrm soru cevap blmmz iin zamanmz kalmad. yle bir toparlarsak; Trkiyede bir tane olan Krler Okulumuz, stanbulda ne yaplyor ? Sermayenin karlar iin kapatlmak, yklmak; yerine muhtemelen yeni bir alveri merkezi yaplmak isteniyor. Bata Ankara, stanbul olmak zere kentlerimizdeki yoksul kesimin geleneksel yaam alanlar, yerleim alanlar; kentsel dnm ad altnda AKP belediyecilii ile onlardan arndrlyor ve sermayenin yamasna alyor. Karadenizde derelerimiz, o gzel vadilerimiz; yine ou yabanc sermaye meneli olan irketlere satlyor; HESlerle katlediliyor. Depremzedelerimiz hala bir depremi yayorlar, bir dost lke tarafndan kendileri iin yaplm, kendilerine hibe edilmi konutlardan kartlmak isteniyorlar. En son AKP blge milletvekili, o deprem konutlarnn, brokratlar da brakn tmden zelletirileceini aklam, sermayeye satlacan aklam, o konutlar satlyor. Toroslarda, yine yurdumuzun cennet bir parasnda, kyllerimizin ekip bitii topraklar, yine yabanc sermayenin de iin iinde olduu altn madencilii tarafndan yamalanyor, kirletilmek isteniyor. te tablo budur. Ama bunun karsnda bir umut da var; mcadele byyor. Buradaki herkes, ayn zamanda bir mcadelenin znesidir, haklarna sahip kyorlar. Topraklarna, evlerine, akarsularna, lkelerine, bu gzel memlekete sahip kyorlar. Ne kadar gzel ki, bu sempozyumda bizi bir araya getirdiniz ve bu umudu beraber yaatm ve bytm olduk. Zamannz aldk, sabrnz ve hogrnz iin teekkr ediyoruz efendim, saolun

17-18 ARALIK 2009 TOPRAK MLKYET SEMPOZYUMU SONU BLDRS

Toprak Mlkiyeti Sempozyumu, 1978 Toprak Reformu Kongresi ile bundan eyrek yzyl sonra yaplan 2005 Toprak Reformu Sempozyumunun birikimleri zerine, ama bunlardan farkl olarak toprakta mlkiyet sorununa odaklanm ilk byk ulusal toplantdr. niversite, meslek odalar, sendika ve derneklerden oluan toplam 17 kuruluun ortak etkinlii olan Sempozyumun al bildirisi Muzaffer lhan ERDOST tarafndan sunulmu, toplant 10. Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZERin katlmyla da onurlandrlmtr. ki gn sren almalarda 15 ayr oturumda 73 szl ve 27si yazl olmak zere 100 bildiri sunulmu, almalar akademi, brokrasi ve siyaset dnyasndaki birikimin paylamn salayan geni bir platformda gerekletirilmitir. Toprak Mlkiyeti Sempozyumu, Trkiyede toprak sorununun hangi boyutlara, zelliklere, gelecee dnk olarak hangi eilimlere sahip olduunu belirlemek ve hangi aratrma balklarndan olutuunu saptamak bakmndan somut sonulara ulamtr. Sempozyum, toprak mlkiyeti sorununun farkl uzmanlk alanlar tarafndan para para izlendiini, incelendiini, ancak bu paralarn birbiriyle ilikilendirilmediini gstermitir. Kuramsal bilginin retilmesi, dolaysyla lkenin gereksinimlerine uygun politikalar gelitirilmesi bakmndan eksikler olduu grlmtr. Sempozyumda balca uzmanlk alanlarnn bulumas, kuramsal bilginin inasna ve politikalarn gelitirilmesine ilikin birikimlerimizi ve beklentilerimizi artrmtr. Dnyada ve Trkiyede, mevcut toprak mlkiyeti dzenine kar ve kamu yarar dorultusunda yeni bir toplumsal toprak dzeni yaratlmas iin mcadeleler verilmektedir. Bu mcadeleler, kuramsal almalarla da desteklenerek daha yaygn, gl, etkili klnabilir. Toprak Mlkiyeti Sempozyumu, bu adan zerine den grevi yerine getirmi olmaktan mutludur. Toprakta mlkiyet olgusu, topran tapusuna/tesciline sahip olma ile snrl deildir. Bu, yalnzca hukuksal bir sorun da deildir. Toprak

Sonu Bildirisi 665 mlkiyeti, topran retim arac olarak kullanl biimine karar verme gcn kurallara balayan toplumsal - ynetsel - hukuksal bir ereve olarak grlmelidir. Gnmzde toprak mlkiyeti sorunu, (1) krsal, (2) kentsel, (3) doal varlklar olmak zere temel boyutta kendine zg niteliklere ve zelliklere sahiptir. Krsal Toprak Mlkiyeti: ada toplumlarn krsal toprak mlkiyeti dzeni, tarma dayal feodal toplumdan sanayiye dayal kapitalist topluma geite, toprak reformu ad verilen devrimci bir kopu hareketiyle ina edilmitir. Bu, feodal retim ilikilerini zmek ve hem topra hem de reticiyi klelik-serflikten kurtararak zgrletirmek anlamna gelir. Krsal alanda, feodal, yar-feodal ilikiler ile feodal artklar tasfiyeyi amalayan toprak reformu, Trkiyede srekli olarak gndemde kalm ve srekli olarak denenmi olmasna karn gerekletirilememi, krsal alann sanayilemesi engellendii lde bu geleneksel ilikiler kendiliinden zlememi, aksine farkl bir boyutta kurumsallamtr. zellikle Gneydou Anadoluda feodal toprak sahipliinin zlmesi zaman iinde sancl bir biimde ilerlemitir. Bu yap bir yandan topraklarn uygun ve doru kullanmn nlerken, bir yandan da topran adil datm sorununu derinletirmitir. Nfus artnn da etkisiyle topraksz ifti says giderek artm, toprak sahibine bamllk younlamtr. Sanayileme de, emek-gcn yeterince souramaynca, lke giderek eitlenen ve younlaan siyasal alkantlarn arenasna dnmtr. GAP almas ise byk toprak sahipliinin desteklenmesi ve toprakszlk ve yoksulluun derinlemesi ynnde etkide bulunmu; bak asnda toprak reformu boyutunun olmamas nedeniyle ngrlen amalara ulalamamtr. Bu nedenledir ki topran adil datm, hem bu blgede hem Trkiyenin dier blgelerinde zerinde allmas gereken bir sorun alan olarak durmaya devam etmektedir. Krsal toprak mlkiyeti, szlemeli reticilik sorunuyla kar karyadr. Snai tarmsal bitki retiminde yaygnlaan szlemeli reticilik sistemiyle, toprann tapusuna sahip olan kyl/ifti retici, tapulu toprayla, rn, kendisi ve ailesiyle birlikte topluca iilemekte, bunlar adeta eyizli ii haline gelmektedir. Szlemeli reticilik sistemi, tapusu kylde/iftide olmasna karn, topran kullanlna karar verme gcnn, yani gerek mlkiyetin, yerli-yabanc tarmsal-snai irketlerin tekeline gemesi demektir. Kyllk, zellikle kk kyllk ve toprak, temelde ulustesi nitelie sahip bu tekellerin taeron iileri ve retimhanelerine dntrlmektedir. Tarmda youn ila,

666 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu gbre ve sahte tohum kullanm, ksacas byk doa sular, bu sistemin getirdii olumsuzluklardr. Hem iftilerimizin hem topraklarmzn bu yolla ar smrsnn sona erdirilmesi iin zmler gelitirilmelidir. Kamu tarm iletmeleri ve kamu ynetiminin tarmsal rgtlenmesi, son otuz ylda zelletirme politikas dorultusunda yok edilmitir. Devlet retme iftlikleri km, topraklar eitli yntemlerle zel mlkiyet havuzuna aktarlmaya balanmtr. Kk reticiyi byk toprak sahibi ve dev tekellerin tasallutundan koruyabilecek kooperatif rgtlenmeleri, tarmsal yaym kurumlar kaldrlmtr. Ziraat Bankasnn ileyen zelletirmesiyle tarmsal kredi sistemi, kresel bankalarn ak pazar haline getirilmitir. Kamu aratrma kurulular kapatlarak ve/veya ilevsizletirilerek, tarmsal retimde teknolojik da bamllk arttrlmtr. Ksaca zelletirme politikas, krsal toprakta mlkiyet ilikilerinin byk toprak sahiplii ve tarmsal-snai tekeller tarafndan ynetilmesi sonucunu yaratmtr. Krsal retim/mlkiyet ilikilerinde byk toprak sahibi tarmsal snai tekeller ittifak yeni bir yaplanmadr; bu, zerinde durulmas gerekli grlen konulardan biridir. Tanmaz varlklar zerinde mlkiyet hakk, birok uyumazla yol aabilen nemli bir ynetim alandr. Kadastronun doru yaplmas, tanmaz mlkiyet haklarnn kullanlmasnda belirleyici neme sahiptir. Kadastro yaplan yerlerde toprak ihtilaflarnn azald bir gerektir. Kadastro, tarihi, doal, kltrel varlklarn, zel koruma alanlarnn koruma arac olarak nemli bir ileve sahiptir. Bu nedenle, kadastro konusunda, teknik uzmanln gelitirilmesinin yan sra, ynetsel ve siyasal boyutlarn da dikkate alan bir bak asnn gelitirilmesi ihtiyac, zerinde dnlmesi gereken bir konudur. Bu adan, arazi ynetim sistemi bal altnda gelitirilen yeni tekniklerle yaklamlar, ideolojik k noktalar ve siyasal dayanaklar bakmndan dikkatli bir irdelemeye tabi tutulmaldr. Uydu sistemlerine dayal arazi ynetim sistemleri insan kr, pahal ve teknolojik olarak da baml yaklamlarn rnleridir. Oysa, arazi ynetiminde uzmanlk bilgisi ile yerel halkn dorudan ibirlii, pek ok durumda yerinde, uygun, doru kararlar alnmasn salayan katlmc bir yntemdir. Bu ve benzeri teknik ve yaklamlar ihmal edilmemelidir. Kentsel Toprak Mlkiyeti. Kentsel topraklar, rant savalar sergilenen alanlara dnmtr. Rant, belli bir emein deil, dorudan toplumsal yaamn ve kamusal kararlarn sonunda elde edilen ek kar diye

Sonu Bildirisi 667 tanmlanr. Tanm gerei, kamudan domu olan bu ek kar, kamuya geri dndrlmelidir. Gnmzde kentsel topraklar, sahiplik durumuna dayal mutlak ranttan ok, konum-farkllk ve tekel rantlarna odaklanmtr. Halkn gecekondusuna, konutuna, iyerine dayal rant geliri, kendi barnma gereksinmesi iin kulland evin kendisi dahil, byk mahalleler halinde toptan ve bir hamlede, iine devlet gcnn de katld kentsel dnm; gayrmenkul yatrm ortakl kanallaryla toptan satn alnabilmekte ve zerinde her trl ek kar yaratlabilmektedir. Amerikan tut-sat sistemi, bu srecin tek tek konut sahiplerine yaygnlatrlmasn ngren parasdr. Btn bu sre, gayrmenkuln menkulletirilmesi olarak adlandrlabilir. Kentsel rant, mali sistemde gizlenmitir; nmzdeki dnemde bu zellik btn boyutlaryla daha ak gzlemlenebilecektir. Ulustesi sermayenin mlkiyet anlay sorgulanmaldr. Bu, klasik liberalizmin ykselttii mlkiyet anlayn bile tanmayan; zorla mlkiyet dnmn temel ilke haline getirmi bulunan bir anlaytr. Efemukuru kynde, yksek getirili tarmsal retim yapan kyllerin arazilerini satmak istememeleri zerine, ky arazilerinin Acele Kamulatrma Kanununa dayanlarak kamulatrlmas ve kamulatrlan topraklarn ulustesi altn irketine devredilmesi, bu durumun kantlarndan biridir. Mlk, mlkiyet, kamu yarar kavramlar yeniden tanmlanmaldr. Bu kavramlar gerekten genel toplumsal yarar, toplumsal eitlik, halk sal ve toplumsal refah bak asyla ynetsel ve hukuksal adan yeniden tanmlanmaldr. Aksi halde piyasa odakl kamu kararlar ve kentsel planlama, kamu hukuku ve birimlerinin varln ciddi biimde sorgulanr hale getirecektir. Doal Varlklar Mlkiyeti: Orman, mera, bozkr, su ve kylar, madenler gibi doal varlklarn kamusal mlkiyeti, temel ilkedir; olmazsa olmaz kouldur. Ancak, neoliberal politikalar dnyada olduu gibi Trkiyede de bunlar metalatrmakta, dolaysyla satlp alnabilir, mlk edinilebilir ticari mallara dntrmektedir. Doal varlklarn ticari mala dntrlmesi, hukuk eliyle yaplmaktadr. Bu sre, hukuk yoluyla ve doal varlklarla dorudan iliki iinde olan toplumsal snf ve kesimlerin iinde bulunduu toplumsal ve siyasal yetersizlikler nedeniyle, onlarn etkili kar koyular olmadan kolayca kotarlabilmektedir. Doal varlklar, hem mlkiyeti hem ynetimi bakmndan bir kamu hizmet alan olarak rgtlendirilmelidir.

668 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu Yabanclara Toprak Sat. Ky Kanununun (1924) yabanclarn kylerde ve ky arazilerinde tanmaz/toprak edinmelerini yasaklayan madde hkm, 2003 ylnda yrrlkten kaldrlmtr. Tapu Kanununun 35. ve 36. maddeleri uyarnca yabanc gerek kiiler uygulama ve mevzi imar plannn yzde onuna kadar, yabanc ve yabanc sermayeli irketler ise uygun ama ve kullanm ekli belirtmek kaydyla snrsz miktarda arazi zerinde mlkiyet hakk edinebilmektedirler. Bu dzenlemeler, GAP bata olmak zere doal retkenliin yksek olduu tarmsal alanlar ve turizmin youn olduu ky eritlerini snrsz, denetimsiz ve lsz bir biimde yabanc gerek ve tzelkiilerin paylam alan haline getirmitir. Sz konusu dzenleme ve uygulamalarn dzeltilmesi ve yeni yasal dzenlemelere gidilmesi zorunludur. *** Dzenleyici kurulular, Toprak Mlkiyeti Sempozyumunun yukarda belirtilen saptamalarn, kendi almalarnda ve alma planlarnda gz nnde bulunduracak, toprak mlkiyeti sorununu kamuoyunun srekli gndem maddelerinden biri haline getirecektir. Dzenleyici Kurulular Abant zzet Baysal niversitesi Birleik Tamaclk Sendikas Gazi niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm Gazi niversitesi Tapu Kadastro Meslek Yksekokulu Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei ODT Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm ODT Mezunlar Dernei TMMOB evre Mhendisleri Odas TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas TMMOB Maden Mhendisleri Odas TMMOB Peyzaj Mimarlar Odas TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas Tketici Haklar Dernei Trk Hukuk Kurumu Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Trkiye Ormanclk Kooperatifleri Merkez Birlii Yerel Ynetim Aratrma, Yardm ve Eitim Dernei

DZN
100. yl projesi, 334 2B arazileri, 340, 379, 416, 525, 527 Abu Dhabi yatrm danma irketi, 517 Acele kamulatrma, 12, 82, 89, 90, 9194, 106, 110, 111, 667 Alk, 177, 191, 513, 520, 521 Adem Yavuz ve Cumhuriyet mahalleleri, 297, 301 Akdeniz Blgesi, 500-503 Aladdevle vakf, 278 Alfons tip zm, 87 AMANPB (Ankara Metropoliten Alan Nazm Plan Brosu), 315 Ankara Bykehir Belediyesi, 310315, 318, 322 Ankara Kuzey Kent projesi, 635 Ankara Mustafa Kemal Mahallesi, 306, 307 Antalya Defterdarl, 333 Antalya Tapu Kadastro Blge Mdrl, 333 Anti tank maynlar, 526, 531, 535 Arabistann Planet Food World irketi, 519 Aralksz zilyetlik, 623 Arap lkeleri, 33, 515, 516 Arazi idare sistemi, 267, 268 Arazi Kanunu/ Kanunnamesi, 21, 51, 74 Arazi ynetimi, 267-269, 559, 666 Arzl deprem konutlar, 650 Arsa ve arazi dzenlemeleri, 563 Aar vergisi, 22, 66 Aarn lgasyla Yerine kame Edilecek Vergi Hakknda Kanun, 22 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, 426, 427, 428, 600, 601 Avustralyada Toprak Rantnn Vergilendirilmesi, 389 Ayni hak tesisi, 528, 529 Bak Tiflis Ceyhan, 110 Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu, 110 Barnma Hakk, 12-14, 296-304, 631633, 636-639, 646, 648, 658 Barnma Hakk Brosu, 636, 637 Barnma Hakk Mcadeleleri, 13, 296, 299, 302, 304, 631, 632, 637 Basma fabrikas, 289, 292 Bezirgan ars, 277 Bireysel mlkiyet, 11, 85, 93, 94, 286, 303, 399-400, 401-408, 591 Bireysel yarar, 595, 606, 612 Biyoteknoloji, 157, 158, 189, 190 Biyoyakt, 509, 510, 512, 518, 520 BOTA, 110 Btnleik Ky Alan Planlar, 429 Cargill fabrikas, 380 Corafi Bilgi Sistemi, 242, 557 alayan Vadisi, 657, 658, 662 evre dzeni planlar, 421 evre Etki Deerlendirme, 90 evre Hakk, 430 evre Yolu Polis Okulu Kava, 291 ifti Kayt Sistemi / KS, 83, 84, 89 iftiyi Topraklandrma Yasas, 20, 23, 25-31, 42, 43 ok ynl kadastro, 557 oklu Kamu Yarar, 121 Dalyan, 14, 473, 474, 486, 487, 537, 539-547 Damzlk hayvan retimi, 518 Davasz zilyetlik, 621 Deer artlarna katlm, 563, 564, 566, 568, 571-573 Kolombiya,Yeni Usme kentsel almas, 571 Deiim deeri, 72-74, 119, 285, 325, 373, 410, 643 Demiryolu, 48, 51, 236, 239-253, 287, 290 Derelerin Kardelii Platformu, 656, 661 Devlet Demiryollar letmesi Genel Mdrl Tanmaz hale Ynetmelii, 243 Devlet hakimiyeti rejimi, 449 Devlet mlkiyeti, 16, 117, 400, 401, 403, 404, 408, 447, 448 Devlet orman iletmeleri, 404, 405, 408, 409 Devlet retme iftlikleri, 16, 71, 666 Devlete ait arazi, 29, 272 Devletin hkm ve tasarrufu altndaki yerler, 131, 132, 138, 140 devletin zel mlkleri, 117, 123 Devletletirme, 98-111, 393, 416, 447, 450, 451, 595 dlayc ortak kullanm, 400 Dikmen Vadisi, 14, 303, 631, 636-639 Dikmen Vadisi ve Mamak Barnma Hakk Brolar, 631 Doal varlklar, 12, 13, 80, 81, 399, 402, 665, 667

670 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Dorudan Gelir Destei /DGD, 81, 84, 85, 86, 89, 167, 223 Dorudan yabanc yatrm, 33, 514, 516, 524, 527 Dorudan Yabanc Yatrmlar Yasas / Kanunu, 33, 516, 524, 527 Dou Anadolu Blgesi, 502 Dou Garaj kentsel Dnm Projesi, 334 Dokuma fabrikas Projesi, 334 DOP, 563, 565, 566, 613 Dnya Ticaret rgt, 32, 156, 157, 159, 173, 176, 177, 204 Tarm Anlamas, 156, 157, 159, 160 Efemukuru, 12, 82, 86-95, 111, 667 Ege Blgesi, 494, 502, 503, 507 EGERAY, 252 Ekolojik denge, 256, 400, 402, 539 Ekonomik Kadastro, 557 Elektrik Piyasas Kanunu, 109 Emirgan Krler Okulu, 640, 641 Emlak komisyoncular, 285 Emlak piyasalar, 124, 126, 472, 473, 481, 537 Emlak vergileri, 388, 564, 566, 571 Emvali Gayrimenkullerin Sureti Tasarrufuna Dair Kanun, 21 Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu, 110 Enformel uzlama, 298 Envanter almalar, 242 Eskiehir Yolu Kent Girii Projesi, 318 Ev eksenli alma, 172 Evrensel yarar, 120 FAO, 152, 154, 177, 510, 511, 514, 520 Fasonlama, 170, 172, 178, 180, 183 Fndkl, 656-662 Fndkl Derelerini Koruma Platformu, 656, 661 Frat ve Dicle, 533, 534 Finans ve arsa speklasyonu, 285 Finansal kiralama, 346, 347, 3549, 350, 353, 357, 358, 359-363 Firmalar aras iliki, 172 Fiziksel evre, 537, 538, 540 Formula pisti, 253 GAP blgesi, 179-180, 181, 421, 517 GAP idaresi, 421 GAP Projesi, 46 Gayrimenkul yatrm ortaklklar, 81, 260 Gayrimenkul Yatrm Ortaklklar Dernei, 81 Gecekondu, 238, 253, 256, 257, 259, 262, 264, 265, 269, 287, 296-302, 313, 314, 320, 329, 335, 370-372, 377, 631-638 Gelemen, 70, 248 Gelir daresi Bakanl, 587 Genel Toprak Amenajman Planlamas, 497 Genel yarar, 607, 612 Gda fiyatlar, 157, 509-512 Gda Gvenlii, 13, 177, 509, 512, 518, 519, 520, 521, 534 Gda ilikileri, 187-193 GRAIN, 518 Gney Dou Anadolu Blgesi, 69, 519, 535 Gvencesizletirme, 634 Gzel Ankara Projeleri, 318 Halkevi, 636 Hara Arazisi, 272 Harran Ovas, 68 Hazinenin zel mlkiyetindeki tanmazlar, 131, 132, 135, 142 Hazineye Ait Tarm Arazilerinin satn ngren 4707 sayl yasa, 70 HESler, 657-663 Hzl deer belirleme, 107 Hizmet mallar, 133, 134, 135, 136, 141 HKMO, 516 Hukuk Kadastrosu, 556 Anadolu Blgesi, 221, 222, 500, 502, 503, 507 llegal kentleme, 297 llegal konut, 297 mar aff, 375, 386, 387, 614, 638 mar hakk, 117, 125, 260, 307, 308, 311, 374, 380, 567, 568, 571-573 mar hakk bankas, 568 mar haklarnn aktarm, talya rnei, 567 mar vurgunlar, 613 mece, 297, 637 insan odakllk, 253 naat haklarnn menkulletirilmesi; Brezilya-Faria Lima kentsel almas, 568 inaat irketleri, 260, 264 nai ve Fiziki Mdahale, 442, 443 potek bankalar, 77 potekli konut kredisi, 13, 346, 349351, 360, 363 skan Kanunu, 23 skenderun Liman, 247 stanbul, Kayseri ve Bursa Kapal arlarnn Onarm ve mar Hakknda Kanun, 280 stisna vergi, 573 letme hakk, 144, 247, 448, 449, 453 Kadastral sistem, 560

Dizin 671
Kadastro, 14, 16, 18, 36, 39, 70, 81, 83, 84, 133-135, 137, 140-143, 145, 146, 227, 255, 258-264, 267-269, 275, 319, 321, 331, 332, 337, 338, 340, 399, 403, 404, 408, 423, 424, 464, 543, 550, 552-560, 584, 597, 617, 620, 624, 659, 666 Kahramanmara Tarihi Ticari Merkezi, 278 Kalknma ve Tarm, 41 Kamu zel tanmazlar, 134-137 Kamu arsa ve arazilerinin zelletirilmesi, 12 Kamu davas, 435, 436, 443 Kamu mallar, 131-144, 591 Kamu ortak tanmazlar, 137 Kamu sicili, 558 Kamu yarar, 12, 14, 94, 95, 101, 102112, 115, 116, 120, 121, 127, 128, 136, 137, 140, 144, 145-147, 261, 268, 330, 369, 380, 419, 420, 422, 426-428, 430, 444, 450, 453, 465, 466, 470, 486, 489, 534, 562, 565, 577, 578, 581, 591-597, 601, 603, 606-615, 664, 167 Kamulatrmada tescil, 599 Kamusal mlkiyet, 117, 161, 333, 667 Kanyon Alveri Merkezi, 126 Karabk Ky, 219-230 Karadeniz Blgesi, 180, 502, 657, 658, 660 Karlkllk, 32-34, 180, 460, 461, 528, 529, 534 Katlm, 561, 563, 572 Katlma pay, 390-392, 394 Kavaflar ars, 277 Kent eperleri, 309 Kentpark, 290-293, 320 Kentsel arazi deer art sreci, 307 Kentsel arazi piyasas, 306, 309 Kentsel arsa, 255-260, 268, 269, 308, 309, 374, 384, 385 Kentsel dnm, 12, 75, 125, 236-238, 240, 248, 251-253, 255-269, 297, 298, 300, 302, 306, 313, 315, 317, 318, 325, 333, 334, 373, 379, 384, 385, 388, 394, 395, 571, 573, 631634, 641, 644, 649, 663, 667 Kentsel Dnm ve Yenileme Alanlar, 315 Kentsel mekan, 252, 542 Kentsel rant, 13, 119, 238, 306, 368, 370-380, 384-386, 388, 390, 393, 395, 572, 574, 635, 667 Krsal Kadn, 203, 208, 211, 213, 216 ky kenar izgisi, 422-426, 429 Ky Kentleri Yama Dnemi, 326 Ky yerlemeleri, 472, 474, 479, 481, 487, 488, 490, 539 Ky ynetim plan, 429 Kylar, 144, 145, 339, 418, 420 Kys olan iller, 481-485 Kys olmayan iller, 481-484, 489 Kymet takdiri, 91, 103, 108, 357, 359 Kymet Takdiri Komisyonlar, 103 Kii bana den mlk, 485 Konut finansman, 346-364 konut inas, 285 Kooperatif Birlikleri, 82, 84 Kooperatifler, 31, 42-44, 48, 64, 71, 84, 86, 163, 260, 409, 535 Koruma imar plan, 278, 337 Korunma alan, 439 Krfez lkeleri, 512, 514-519, 521 Krfez yatrm fonu Vision3 yatrm grubu, 517 ky ayakl iiler, 196 Ky Hizmetleri Genel Mdrl, 325, 497 Ky Kanunu, 71, 503, 525-527, 539, 668 Kyl, 12, 14, 20-30, 43, 47, 50-55, 59, 60, 65-71, 75, 87, 88, 90-93, 111, 147, 149, 150, 162, 163, 171, 188, 193, 194, 196, 205, 206-208, 213, 221, 223, 331, 336, 340, 399, 400, 401, 403, 405, 409, 493, 512, 535, 651-654, 656, 662, 663, 665, 667 kronizm (e-dost kayrmacl), 369 kullanm deeri, 72, 73, 119, 325, 373, 384 Kullanm hakk, 116, 242, 532 Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu, 258, 265 Kk meta reticileri, 189-197, 205, 207 Kk meta retimi, 12, 187, 189, 193, 194, 196, 203-205, 211-214 kk meta retimi kapan, 196 Kltr varlklar, 12, 271, 272, 275-281, 379, 439 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 272, 275, 276, 429, 545, 584 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma yasas, 439 Kresel deer zinciri, 168, 170 Kresel retim a, 170 Lara Kent Park, 334, 340 Liberal ekonomi, 92, 93, 450, 473 Maden Kanunu, 111, 448, 451-454, 525

672 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

Maden sahas, 89, 117 Madenler, 13, 75, 446, 448-454, 524, 667 Mal ve mlkn dokunulmazl, 607 Malik sfatyla zilyetlik, 620, 623 Mamak, 125, 631 Marmara, 501, 502, 644 MARMARAY, 252, 253 Marshall Plan, 48 Maynl araziler, 12, 14, 47, 71, 524, 531, 533, 534, 535 Medeni Kanun, 66, 137-142, 418, 419, 426, 451-454, 458, 555, 557, 558, 583, 590, 623, 625 Medeni Yasa, 21, 22, 444, 584 Menkulletirme, 72, 74, 76, 568, 569, 573 Mera Kanunu, 137, 140, 143, 144 Meralar, 75, 143, 144, 151, 227 Mersin Liman, 248 Metro, 393, 394 Milli Emlak Genel Mdrl, 123, 135, 142 Milli Mdafaa Mkellefiyeti Kanunu, 91, 110 Miri Arazi, 20, 21, 23, 272 Mortgage, 13, 76, 77, 78, 79, 346, 363 Muacceliyet Koulu, 353, 355, 356, 357, 360, 361-363 Mlk, 13, 16, 20-23, 26, 27, 31, 52, 55, 60, 68, 72, 73, 75, 80, 81, 106, 107, 115-117, 119, 120-123, 146, 212, 240, 256, 262, 271, 273, 275, 280, 286, 297, 298, 303, 320, 322, 340, 374, 388, 402, 413-416, 427, 472475, 478-481, 485-490, 493, 494, 525, 526, 528, 532, 539-542, 544, 545, 552, 568, 571, 597, 598, 613, 667 Mlk ilikileri, 116 Mlkiyet aktarm, 326, 335 Mlkiyet Hakkn Kazanma, 627 Mlkiyet hukuku, 39, 297, 299, 302, 420, 424, 583 Mlkiyet kavram, 138, 142, 304, 447, 449, 524 Mlkiyetin kazanlma an, 625 Mlkszleme, 12, 69, 72, 73, 86, 168, 182, 183, 189, 213, 490 Mlkszletirme, 122, 296, 300, 302, 634 Naim Talu hkmeti, 42, 43 NAMSA, 530 Nazm mar Plan, 314, 316-318, 331, 334 Nazm Plan Brosu, 314 Neoliberal kentleme, 296 Neoliberal politikalar, 204, 205, 286, 325, 667 nepotizm (akraba kayrmacl), 369 Nide Ulukla kyllerinin siyanrl altn madenciliine kar mcadelesi, 14 Norm koyma, 6170 Odunpazar Tarihi Koruma ve Gelitirme Projesi, 291 Okuluma Dokunma kampanyas, 14, 640 Olaanst zamanam, 14, 616-627 Olaanst zamanam yoluyla tanmaz mlkiyetinin kazanlmas, 617, 621, 625 Organik iftlik, 519 Orman ve Ky likileri Genel Mdrl (ORKY), 146 Ormanda yaayan topluluklar, 410 Ormanlar, 13, 34, 75, 101, 123, 133, 140, 141, 145, 146, 329, 331, 336, 399-410, 413, 414, 416, 595, 618, 660, 661 Orta mallar, 133, 1364, 137, 141, 143, 422 Ortak kullanm varlklar, 402, 405 Ortak Tarm Politikas reformlar, 157 Ortaklk, 26, 27, 30, 31, 67, 223, 233 ren yeri, 439 r Arazisi, 272 TV oranlar, 87 zel evre Koruma Alan, 327, 486, 487 zel evre Koruma Kurumu, 421, 429 zel orman, 145, 146, 414 zel Proje alanlar (PA), 306 zel Proje Blgesi, 315 zelleme, 12, 115-119, 123-128, 206 zelletirme, 11, 12, 64, 98, 101, 105, 108-112, 115-117, 119, 121-128, 189, 247-250, 380, 412, 422, 448, 525, 532, 585, 666 zelletirme daresi Bakanl, 122, 247, 250, 251, 422 zelletirme-devletletirme ikilii, 98 Planlama, 12, 14, 36, 75, 115, 116, 119, 120, 123, 129, 182, 217, 235, 238, 239, 245, 254, 257-262, 264-269, 287, 294, 305, 307, 310-312, 314, 316, 319, 320 322, 323, 324, 331, 333, 335, 339, 340, 342, 375-377, 379, 381, 385-389, 391, 395, 396, 420-425, 429, 430, 463, 487, 490, 491, 494, 498, 547, 551, 553, 554, 558, 561, 562-564, 568, 572, 575,

Dizin 673
578, 579, 581-583, 598, 602, 603, 606, 615, 667 Porsuk ay, 288, 292-294 Portakal Vadisi iei uygulamas, 257 prestij projeleri, 374 Proleterleme, 190, 195, 198 Rakabe, 144, 273 Ramazanolu Vakf, 278 Rant, 21, 45, 75, 110, 112, 116, 118120, 123-125, 127, 128, 238, 249, 254, 266, 289, 309, 312, 330, 334, 337, 338, 340-342, 369, 370, 373381, 385-396, 461, 468, 470, 542, 604, 607, 616, 636, 638, 639, 641, 643, 666 Rant maniplasyonu, 614 Rantn vergilendirilmesi, 13, 377, 388, 396 Rekreasyon, 309, 337 Roma Hukuku, 607, 613 Sadi Irmak Hkmeti, 47 Sahil eridi, 423, 429-432 Sahiplik, 16, 117, 120, 204, 215, 300, 667 Sanayi burjuvazisi, 44, 45 Sanayileme, 13, 19, 177, 179, 196, 238, 240, 256, 262, 299, 386, 431, 558, 593, 616, 632, 665 Satlk ky, 25 Sermaye Piyasas Kanunu, 347, 358, 360, 364 sermayenin ikincil evrimi, 286 Sigorta irketleri, 76, 77 ST, 336 ST alan, 13, 266, 270, 228, 336, 337, 339, 380, 433, 440, 441, 443-445, 491, 544, 568, 616, 660, 662 siyasal poplizm, 371, 372, 376, 377, 379 Siyasal yozlama, 13, 369-377, 380-382 Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu, 642 Sosyal hukuk devleti, 447 Szlemeli iftilik, 169, 171-182, 190, 193, 196 Szlemeli retim, 12, 87, 169, 174, 181-183, 407 Sulama alanlarnda arazi dzenlenmesine dair tarm reformu kanunu, 32, 46, 68 Srdrlebilirlik, 254, 262, 402 ehir planlamas, 377 erefiye, 391-392, 564 eyh Sait syan, 23 Tahkim yasas, 525 Tapu kaytlar, 44, 83, 89, 228, 231, 517, 535, 541, 584, 586, 599 Tapu sicil mdrlkleri, 465, 584, 585591, 599 Tapu teminat, 84 Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, 70, 83-85, 465, 474, 478, 479, 484, 584 Tapu Yasas, 32, 33, 475, 487 Tapulama Yasas, 31 Tarm iletmesi, 56, 69, 70 Tarm Kredi Kooperatifleri, 84 Tarm reformu, 30-32, 38, 41-43, 45, 46, 57, 67, 68, 83, 101, 141, 162 Tarm ve Gda Sosyolojisi Aratrma Komitesi, 195 Tarm ve Kyileri Bakanl, 83 Tarmsal iletme, 12, 68, 74, 220, 221, 235 Tarmsal kalknma ve kadn, 217 Tarmsal mlkiyet, 12, 235 Tarmsal topraklar, 20, 213 Tarmsal yatrm irketi, 519 Tasarruf hakk, 20, 21, 23, 25, 137, 138, 273, 282 Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, 110 Taeronlama, 171, 173, 179, 181, 184 Tama maliyetleri, 159, 512 Tanmaz, 12, 13, 14, 22, 32-34, 70, 72, 89, 91, 92, 102, 103, 105, 106, 109, 110, 116, 117, 122, 123, 132, 148, 240-254, 257, 260-262, 268, 275282, 340, 386-388, 392, 423-429, 432, 440, 441, 443, 445, 454, 457, 458-471, 475-486, 489, 490, 493508, 517, 518, 525-536, 539, 546, 547, 553-560, 565-568, 579, 581/600, 617-628, 666, 668 Tanmaz Bilgi Bankas, 243 Tanmaz hale Ynetmelii, 244 TCDD, 238, 241, 243, 244, 246-254 Tebaay Ecnebiyenin Emlake Mutasarrf Olmalar Hakknda Kanun, 22, 32 Teknoloji Gelitirme Blgesi (TGB), 316 Temal Park Projeleri, 335 Temel insan haklar, 592 Terminatr teknoloji, 193 TGEM, 70, 71, 518, 520, 536 Timar stats, 20 timar ve zeamet, 26 Tohum yasas, 193 TOK, 75, 125, 239, 291, 293, 301, 326, 374, 635, 648-650 Toplulatrma, 42, 46, 70, 235, 262, 560, 586

674 Toprak Mlkiyeti Sempozyumu

toplumsal/mterek (sosyal) mlkiyet, 117 Toplumun ehircilik Hareketi grubu, 298 Topran fiyat, 308 Topran menkulletirilmesi, 12, 72 Toprak hakk, 11, 14, 17, 631 Toprak hareketlilii, 521 Toprak Koruma Kurulu, 338, 346, 614 Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Yasas, 326 Toprak mlkiyeti sorunu, 69, 664, 665, 668 Toprak rantnn vergilendirilmesi (Land Value Taxation), 389 Toprak Reformu Kongresi, 25, 664 Toprak ve Tarm Reformu Kanunu, 3032, 67 Toprak ve Tarm Reformu n Tedbirler Kanunu, 30 Traktr, 31, 44, 48, 56, 183, 188, 208, 228, 231, 235 Tramvay, 289-294 Tropik ormanlar, 407 Truman Doktrini, 29 TRUP Kadastro almalar, 83 Turgut zal Hkmeti, 46 Tutsat/ mortgage, 347 Tketici kredileri, 349, 351-356, 361, 364, 365 Tketicinin Korunmas Hakkndaki Kanun, 347, 353, 357 Tketicinin temerrd, 347, 350, 351, 360, 361, 364, 365 TPRAG Altn irketi, 111 Trk Tapu Sicil Sistemi, 586 Trkiye Cumhuriyeti Devleti le Suriye Arap Cumhuriyeti Devleti Arasndaki Kara Snr Boyunca Yaplacak Mayn Temizleme Faaliyetleri le hale lemleri Hakknda Kanun, 526, 531 Urfa uygulamas, 42, 44 Uyruklara gre satlan tanmazlar, 480 cretsiz ii, 209, 211 retim oklar, 511 st lekli planlar, 260, 311, 314-317, 319, 323, 422 Vakf, 20-22, 27, 28, 30, 272-276, 278280, 329, 335-338, 458, 462, 463, 526, 585, 619, 627, 644 Vakf arazisi, 27 Vakflar Kanunu, 619 Vergi Art Finansman, 565, 567, 569, 571 Vergi art finansman, Amerika rnei, 571 Vergi Kadastrosu, 557 Verim art, 154, 511 Yabanc gerek kii, 13, 32, 33, 458, 461, 462, 466-470, 473-476, 479,482, 486-490, 496-508, 527, 530, 540, 668 Yabanc sermayeli irket, 331, 333, 458, 463, 464-466, 468, 470, 498, 517, 668 Yabanc tzel kii, 458, 462, 463, 470, 508, 527 Yabanclarn ikinci konut talebi, 540 Yabanclarn tanmaz edinimi, 497, 501 Yama Ekonomisi, 334, 342 Yargtay, 36, 144, 419, 423, 425, 426, 428, 429, 433, 443-445, 626-628 Yatrm eksiklii, 511 Yeni Kurumsalc ktisat, 83 Yerel Gndem 21, 267 Yeil alan, 75, 138, 259, 266, 288, 293, 311, 320, 341, 376, 382, 614, 647 Yeterli denek, 106, 107, 111, 598 Yozlama kltr, 370 Zamanam, 13, 14, 133, 142, 147, 426, 427, 433, 435-439, 442-445, 607, 617-628 Zeytinpark Projesi, 336 Zilyet; Zilliyetlik, 116, 117, 341, 425, 445, 533, 619, 621-624 Ziraat Bankas, 64, 84, 666