Bilinmeyen Osmanl

Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ Do Dr. Said ztrk (Kitabn zetini Muhterem Fethullah Glen Hocamzn huzurunda arz ederken Zat- llerinin deerlendirme, tashih ve tesbitlerini de kaydettik. Okuyacanz metindeki M. F. Glen: eklinde balayp italik yazyla devam eden cmleler Hocamzn ifadeleridir. stifadeye medar olmas dilei ve dualarnz istirhamyla... O. imek) *** Kitabn ve zetin Takdimi Rahmetli Adnan Kahveci, Maliye Bakan olduu ilk gnlerde Ahmet Akgndz Hocay Ankaraya arm; eitim hayatnda Osmanl Devleti ile ilgili doru bilgileri renememi olduunu; aleyhte rendii bilgilerin yanlln ve tarihimizi toptan inkrn zararlarn ise ancak Amerikadaki tahsil hayatnda anladn; Trkiyede, Osmanly batran kurum olarak bahsedilen iltizam usuln, Amerikann vergi toplamada kullanmak istedii modern bir iktisat teorisi olarak mastr derslerinde grnce ardn ve tekrar Osmanly incelemeye baladn anlatm; Osmanl Kanunnmeleri gibi hacimli eserleri herkesin okumas mmkn deil. Keke Osmanl devleti ile ilgili nemli sorularn cevaplarn 500 sayfa halinde zetleseniz ve adn da BLNMEYEN OSMANLI koysanz, ben de en az 500.000 adet bastrp btn merakl insanlara datsam. demi. Benzer istekler zerine, Osmanlnn kuruluunun 700. yl kutlamalarn da vesile ittihaz ederek Bilinmeyen Osmanl kitabn yazmaya balayan Prof. Dr. Ahmed Akgndz, bu projenin ok ynl ve zor olduunu grnce, ktisat Tarihisi Do. Dr. Said ztrkten de -zellikle Drdnc Blmdeki Osmanl ktisad konularnda- yardm istemi ve kitab beraberce tamamlamlar. Osmanl Aratrmalar Vakfnca baslan bu eser, tarih, hukuk, kltr, medeniyet ve iktisat tarihi gibi eitli alanlarda, Osmanl Tarihi ve Devleti ile alkal olarak sorulan veya baz kesimler tarafndan kasden ortaya atlan 303 sorunun cevabndan mteekkildir ve 528 sayfadr. Yazarn kitabn tamamndaki fikirleri tek paragrafla zetlenecek olursa, yle denebilir: Osmanl Devletini tekil eden fertler masm ve gnahsz deillerdir. lerinde I. Murad, II. Murad, Ftih, Yavuz ve II. Abdlhamid gibi veliyyullah denilen ahsiyetler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden ahslarn bulunmas da muhtemeldir. Osmanlnn, nazar plnda slmn btn dsturlarn kabul ve tatbik ettii bir gerektir; ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin bulunduu da bir vkadr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her ferdin ya da ahs- manevinin olduu gibi, Osmanl Devletinin de hem ok iyilikleri vardr hem de bir ksm hatalar. Ancak 600 ksur sene boyunca hasent seyyitna ar bast iindir ki, kader-i lhi bu uzun sre zarfnda slmn bayraktarl unvann Osmanllara ihsan etmitir. Seyyit hasentna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmyle ellerinden alnmtr. Osmanllarn, en kt zamanlarnda bile, iki gibi slmn ak bir hkmne muhalefet etmemekle beraber, itihad meselelerde dahi er hkmlere riyet etmek iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri isbat etmektedir. Fakat, maalesef, Osmanl Tarihi bilinmemektedir; bu konuda ciddi aratrmalara dayanan gvenilir eserler yazlamamtr; Batllarn yazdklar ise ounlukla mbalaa, arptma, yalan ve iftiralarla doludur. Hemen her mevzuya bu adan yaklaan Kitab, drt blmden mteekkildir. Birinci Blmde, Osmanl Devletinin Siyasi Tarihi; kinci Blmde, Osmanl Devletinde Sosyal Hayat ve Harem; nc Blmde, Osmanl Hukuk Sistemi ve Devlet Tekilt; Drdnc Blmde ise, Osmanl ktisad ve Mali Hukuku ile ilgili nemli soru ve cevaplara yer verilmektedir. Ayrca Birinci Blmde padiahlarn hayatlaryla alkal ksa bilgiler serdedilmekte; herbirinin elerinin, cariyelerinin ve ocuklarnn isimleri zikredilmekte ve -mesela, Ftih anlatlrken Kanunnmesinde yer alan karde

katli ve Yavuz anlatlrken ona isnad edilen Alevi ve Krt Katliam iddias gibi- o dnemin tartmal mevzular da ele alnmaktadr. Bu arada her devrin byk devlet adamlarnn, maneviyat byklerinin ve menfi ya da msbet iz brakan kimselerin adlar da sralanmaktadr. st ste yzlerce isim ve tarih zikredildii, muhtevada itham ve iftiralara kar savunma havas hakim olduu ve yce bir devletin alt yz senelik hayat serencamesi 500 ksur sayfaya sdrlmaya alld iin okunmas ve zetlenmesi olduka zor olan kitapta, en ok karde katli, saltanatn verasetle intikali ve bir de cariye meselesinin izahnda zorlanld grlyor. Kitab, genellikle Yazarn kendi ifadeleriyle zetlerken, bazen birka soruyu cem edip cevaplar ona gre aktaracak ama elden geldiince gnmzde tartma mevzuu olan konularn hemen hepsini birka cmleyle de olsa hatrlatmaya alacaz. M. F. Glen: eklinde balayp italik yazyla devam eden cmlelerin Muhterem Hocamza ait ifadeler, onlardan nceki italik yazl szlerin takdim srasnda Hocamza sorduumuz sorular ve dz metinlerin de hazrladmz zetin asl olduunu hatrlatarak istifadeli olas dileiyle arz ederiz. BRNC BLM OSMANLI DEVLETNN SYAS TARH Osmanllarn eceresi (soy aac) ile ilgili ksaca bilgi verebilir misiniz? Osmanllarn Trk olmadklar sylentilerine ne denilebilir? Baz batl yazarlar, Osmanl Devletini kuran Osmanl Hanedannn aslen Trk olmadklarn, belki Mool neslinden olabileceklerini ileri srmler ve hatta kimi tarihiler, Mslmanlklarnn dahi Anadoluya geldikten sonra gerekletiini syleyecek kadar ileri gitmilerdir. Yazar, bu trl iddialar tek tek serdettikten sonra, zetle unlar sylemektedir: Osmanllar Trktrler; ancak byk devlet olmalarn, sadece kendi kavimlerinden versetle aldklar kuvvet ve kudrete deil, ayn zamanda slmdan aldklar ve Osmanl ad altnda ayn potada eritmeye muvaffak olduklar din ve dnya grne borludurlar. Szn z Ahmed Cevdet Paann u ifadeleridir: Devlet-i Aliyye, balangta, her ne kadar bir kk hkmet eklinde idi; lakin Trkle mahsus olan stn sfatlar ile slm ecat ve dindarl kendisinde toplam bir kabile olduundan, kendisinde slm milletinin birliine vesile olmak gibi bir kabiliyet vard. Bu Devlet-i Aliyye, dier devletler gibi, imtiyazl bir toplum iinden ortaya kp da hazr millet ve memleket bulmu bir devlet deildir; belki yeni topraklar feth ederek, kendine yer edinmi ve tekil ettii Osmanl Milleti dahi, dilleri farkl, tavr ve ahlaklar ayr ayr eitli milletlerin en gzel edeb ve tavrlarndan seilmi stn ve gzel bir topluluktur. Bunlarn dedeleri de, ok eski zamanlardan beri Trkistanda dahi han ve sultan olarak el-hakk asl ve soylu bir Trk hanedandr. Osmanllar, 400 atl diye ifade edilen kk bir airet olmalarna ramen, Karamanoullar ve Germiyanoullar gibi byk Anadolu beylikleri de varken, Koca Bizansa nasl kar koyup cihan devleti haline geldiler? Airetten cihan devletinin kmasn ne ile izah edebiliriz? Bu soruya da bilhassa Batllarn arpk grlerini sralayarak balayan yazar, kendi deerlendirmelerini zetle yle dile getiriyor: Asl mesele; Osmanllarn devlet kurma ve idare etmedeki Hak vergisi kabiliyetlerinin yannda, doru slmiyeti ve slmiyete layk doruluu yaamalar ve ilk fetih yllarnda slma olan ballklarnn sonra da tam olarak devam etmesidir. Evet, etrafn kuatan onca dmana ramen, asrlarca hayatn ve varln devam ettiren Osmanlnn srr, Kurndan alnan u fikirde sakldr: Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim. Bu ruhla Osmanl Devletini kuran Osman Bey lm deinde ayn ruhu olu Orhana bir kere daha hatrlatmakta, Olum, mesleimiz Allah yoludur, kuru kavga deildir demektedir. Kosova Muharebesine kan Murad Hdavendigar, Y Rab! Beni din yolunda ehid, ahirette said et demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl ecdadmz, ak u evk ile kotuu cihad meydanlarnda lmn yzne glerek bakm; Avrupay daima titretmitir. Evet, Osmanllarn hem Allahn kendilerine ihsan ettii karakter zellikleri, hem slm Hukukunun hkmlerini doru bir ekilde uygulamalar ve hem de bulunduklar mevkiin her adan

fetih ruhuna uygun olmas, kurulu ve gelimelerinde mhim rol oynamtr. Bu arada mslmanlara dman olan Bizansn yklma noktasna gelmesi, varln devam ettirebilmek iin vergi ve idare asndan kendi vatandalarna zulmetmesi, Ortodoks olan Srplar ve Bulgarlar yznden bazen Avrupadan destek yerine kstekle karlamas da bu vetireyi hzlandrmtr. Osmanl Devleti, baka dinlere ve milletlere ait olsa da, slma aykr dmemekle beraber insanla yararl olan messeselerin ve kanunlarn iktibas edilmesinde veya vatanda olan gayr-i mslim tebaann kendi inan ve detleriyle babaa braklmasnda hibir mahzur grmemitir. Btn bunlara maneviyt erenlerinin gayretleri de ilave edilince, yedi dvele kar cihad yrten Osmanl Devletini durdurmak mmkn olmamtr. Devirme sistemi nedir? Hristiyan ailelerin ocuklar zorla ve zulmle mi alnmtr? slma gre sava esirleri ganimetlerden saylmaktadr. Ganimetin bete biri ise, Kurnn emriyle devlete aittir. Devlet, bu bete birlik hakknda, kamu yararna uygun olarak, istedii gibi tasarrufta bulunur. Osmanl hukukunda devletin Kurnla sabit olan bu bete birlik hakkna Farsa olarak pen-yek (1/5) ve halk dilindeki ifadesiyle penik ad verilmitir. slm Hukukuna gre, savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda Mslman devlet idaresi, en azndan u seimlik haklara sahiptir: 1) Sava hukukunun gerei devlet reisi onlar ldrtebilir. 2) Mslmanlara hizmet etmeleri iin onlar kle olarak kullandrabilir. 3) Onlarla zimmlik anlamas yapabilir. 4) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel (fidye) karl onlar salverebilir. I. Murad Hdvendigr, byk hukuku Karamanl Rstemin teklifi ve andarl Kara Halil Efendinin meruiyetini izah etmesi zerine, harpte esir alnan erkeklerden bete birini devlet hesabna ve asker ihtiyacn karlamak zere almay kanun haline getirmi ve bu tarihten sonra, bu usule yanl telffuzla penik ad verilmitir. Devlet, askerlie elverili olmayanlardan da penik resmi (vergisi) almtr. htiyaca gre be senede bir ve bazen daha uzun fslalarla Hristiyanlardan 14-18 ya arasndaki ocuklarn grbz ve salam olanlar alnrd. ocuklarn en asilleri, papaz ocuklar, iki ocuu olann biri, birka ocuu olann en gzeli ve shhatlisi seilirdi. Ailenin tek ocuu alnmazd. Alnacak olanlarn boy posuna ve salkl olmasna dikkat edilirdi. Yahudiler hi alnmazd. Rus, ingene ve Acemlerden olan devirmek katiyen yasak idi. Becerikli ve seviyeli olanlar saray iin, grbzceleri Bostanc Oca iin ayrlr, brleri Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla Trk kyllerine datlrd. Buna Trke vermek denirdi. Orada muayyen bir mddet hizmet ettikten ve hem slm ve hem de Trkeyi rendikten sonra ekli yoklanp Acemi Olan yazlrlard. Acemi Ocanda asker ve meslek eitim grenler, kabiliyetlerine gre Yenieri Tekiltna, Enderun Mektebine veya baka yerlere alnrd. Bunlardan sadrazam, paa, Sancakbeyi ve benzeri mlk ve asker makamlara ykselenler ounluktayd. Bu devirmeden kast, rzs dairesinde kalmak artyla nce Mslman Trk ailelerin yanna verilerek Mslmanlatrmaktr. Ancak bunun zorla ve cebirle yapldna dair bir ikyet sz konusu deildir. Aksine, devirmeye tbi olmayan Yahudi, Rus ve Rumlarn Neden bizden de almyorsunuz? eklinde sitemli arzular vardr. Avrupallarn anlatt tarzda, kk ocuklarn ana ve babalarndan zorla alnd iddias yalandr; 14-18 yalar arasndaki delikanllar alnmaktadr. Devirme yoluyla Acemi Ocana ocuunu veren gayr-i mslimler belli vergilerden muf tutulduklarndan, kendi elleriyle ve hile yaparak ve hatta devirme memuruna rvet vererek ocuunu Acemi Olan yapmaya alanlar olmutur. Btn bunlarn yannda insan unsurunun girdii hi bir ite suiistimal olmamas mmkn grlmediinden, bu konuda da baz suiistimaller olmu olabilir. Nitekim, gerileme dneminde baz devirmecilerin trl trl zulmler yaptklar anlatlmaktadr. (Soru: Devirme sistemi genel olarak baklnca yararl m zararl m bir messeseydi? M. F. Glen: yi organize edildii, insanlarn gzel yetitirildii, bir taraftan mkafatlandrld, bir taraftan da kontrol edildii dnemde yararl olmu. Kuvveti ellerinde

bulundurduklarndan ve bir de kkleri itibaryla o ayrlk duygusunu tamamen yok edemediklerinden dolay ta batan itibaren hkmdarlarna kar kmalar da vuku bulmu. Fatih de rahatsz edilmi, Yavuz da rahatsz edilmi yer yer, aldranda Yavuzun adrna ok atm yenieri. Soru: yle bir mlahaza var: Anadolu insan idari kadrodan uzaklatrld, hep Balkanlardan kalan devirme idari kadroda yer ald? M. F. Glen: Yok yle deil, o biraz mbalaa. Az deildir szyle ifade etmek daha uygundur. Ka tane insan gsterirsin, diyelim Sokullular, andarllar falan.. Anadolu insan, Trk onlar yani. Sokullu ihanet etmemi, fakat andarllar Fatihi de rahatsz etmiler, II. Bayezd da rahatsz etmiler. Kestirip atmak ok zor. Hac Bekta- Veli kimdir ve Bektailik nedir? Osmanl kaynaklarnn kabul ve naklettiklerine gre, Hac Bekta- Veli diye mehur olan zat, byk velilerden biridir. Aslen ilerin 12 mam kabul ettikleri ahsiyetlerden mam Musa Kzm yoluyla Peygamberin nesline dayanmaktadr. Horasandaki Nibur ehrinde 645/1247de domutur. Osmanl Devletinin ilk nvelerinin atld gnlerde Anadoluya gelmi ve Kayseriye yerlemitir. Hac Bekta- Velinin Ahmed Yesev ile bulutuu ve hatta Sultn Murd ile yenieri mevereti iin bir araya geldii eklindeki rivayetler tamamen yanltr ve aslsz iddialardr. Hakknda anlatlan ou menkbeler, salam kaynaklara dayanmamaktadr. Eserleri, onun Ehl-i snnete aykr olmadn gstermektedir. Bu ynyle yenieri tekiltnn manevi ilham kayna olmu olabilir. Ancak mntesipleri zamanla, onu Kurn ve Snnetten uzak ve tamamen amelden mahrum bir tarikat eyhi haline getirmilerdir. Zamann Bektai dervileri, batan baa namazdan ve orutan uzak, mezheplerinin ne olduu belli olmayan bir blk ortada gezenden ibarettir. Hac Bekta Veliye intisaplar sadece szleriyledir; fiil, amel ve inan itibariyle onunla alkalar yoktur. Onun iin de bu mridlerini nazara alan halk, Bektai ismine akla ve hayale gelmeyecek manalar yklemitir. Bu arada dillerde dolaan, Sultn Orhan veya Sultn Muradn Hac Bekta- Veli ile bir araya geldii, Hristiyan asll genlerden yeni tekil olunan askere onun eliyle brk giydirildii, hayr dua edildii ve hatta yenieri adnn da Hac Bekta tarafndan verildii tarzndaki aklamalar tamamen aslszdr. Kisve olarak onun elbisesi tercih edilmi olabilir. Bu tercihte, onun evladndan olan Timurta Dedenin tesiri bulunduundan ve baz yenieriler de ocaklarn onun manevi himayesinde grdnden, yenierilere tife-i Bektaiyn ve aalarna da Aayn- Bektaiyn denmitir. Sonradan, bu Horasan erenlerinden olmas halini ktye kullananlar ve meseleyi saptrlan Bektailik mecrasna evirmek isteyenler elbette olmutur. Zaman zaman aldatlan yenieri blkleri de ortaya kmtr. Cell isyanlarnda bu anlayn byk etkisi vardr. Hatta sonradan Yenierilerin ahlaken bozulmalarnda da bu anlayn etkisi vardr. Bu menfi etkilerin izlerini Yenieri Kanunnmesinde grmek mmkndr. te bu olumsuz yansmalarndan dolay, 1826 ylnda II. Mahmd Yenieri Tekilat ile beraber, Bektai dergahlarn da kapatmtr. M. F. Glen: Merhum N. Fazl, yazd Yenieri adl kitapta Osmanl asker tarihini hep kaynayan kazan eklinde gsterdi. Ve hassaten Yenieriyi yerin dibine batrd. Halbuki bu tip tarih deerlendirmelerinde insaf elden brakmamak lzm. Son dnemlerinde olmu -keke olmasaydbirka cier-sz hdiseyi nazara vererek, koskoca bir tarihi karalamaya gitmemeli. Rica ederim. 600 yllk o tarih iinde ka tane kazan kaldrma olay gsterebilirsiniz? Osmanly ve Yenieriyi bu adan eletirenler, kendi tarihlerine baksnlar. 50-60 yl iinde 600 senede meydana gelen isyanlarn, bakaldrmalarn birka katn mahede edeceklerdir. Osmanl Padiahlarndan ikiye mbtel olanlar bulunduu ve hatta Sarayda gayr-i meru elence sofralar dzenledikleri sylenmektedir. Bunlar hakknda ne dersiniz? Osmanl Devletinin son on ylna kadar, btn Mslman Trk Devletlerinde, slmn iki iin tesbit ettii ceza aynen tatbik edilmitir. Bunu erye sicillerinde grmek mmkn olduu gibi Osmanl Kanunnmelerinde de grmek mmkndr. Osmanl padiahlar, hem fiilen ve hem de

kavlen slmn getirdii iki yasana uymular ve bu yasaa uyulmas iin gerekli hukuk tedbirleri almlardr. Baz sultanlar hakknda sylenen sarho ve aile hayat berbat gibi ithamlar, tamamen iftiradr ve belli bir vesikaya dayanmamaktadr. Maalesef, Osmanl tarihi ve edebiyatnda geen baz tabirler, Osmanl Devletinde ikinin tamamen serbest olduu mnsna gelecek ekilde tevil ve izah edilmek istenmektedir. Ezcmle; iret, bu tabirlerin banda gelmekte ve tarihlerdeki padiah, ireti severdi tarznda geen ifadeler, iki ve sefhet hayat yaard eklinde yorumlanmaktadr. Sk ve arap kelimeleri de manas arptlan kelimelerdendir. Bununla beraber, Yldrm Byezid devrinde iki yasana kar hassasiyetin biraz gevediini kaynaklar yazmlardr. I. Byezid Han, II. Selim ve IV. Muradn genliklerinde bazen iki kullandklar, bir ksm Osmanl kaynaklarnda aklanmaktadr. Hatta baz kaynaklar, Yldrm Byezidin Srbistan Kral Lazarn kz Marya (Despina) Hanm ile evlendikten sonra, az bir sre iin de olsa, iki kullandn syleseler de itiinin eran isbt hemen hemen mmkn deildir. Btn bunlar, ubuk Ovasndaki Ankara malubiyeti sebebiyle ileri srlen tenkidler kabilinden de olabilir. Malubiyetin bir hatadan doduu noktasndan hareket edilerek, bu sebep de din, siyas veya mal konulardaki gevekliktir eklinde izah edilmi olunabilir. Her musibet, bir cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Dolaysyla Ankara malubiyeti elbette ki bir musibettir. Bunda kader-i ilahiye fetva verdirten hatalar mutlaka vardr. Ancak esir alnan Emir Sultn ve Molla Fenarinin, manevi alemde, Osmanl Devletinin 30-40 sene sonra yeniden ahlanacan mahede ettiklerinden, Timurun Semerkanda gidelim teklifini kabul etmediklerini Osmanl kaynaklar nemle kaydetmektedir. Soru: Koruk konusuna yer verilmemi burada? M. F. Glen: Evet, verilmemi. slamda, Hanefi fkhnda -Serahsinin Mebsutunda ifade ettii gibi- koruk imek ikiden ayr tutulmutur. Devr-i Risalet Penahide arap neyden yaplyor idiyse, Hanefi fukahas ona asl arap diyor. Dier maddelerden yaplan ieceklere gelince, onlar sekir verdii zaman ve sekir verecek kadar mahzurlu saylyor; dolaysyla kimilerine gre o trl iecein bir barda mahzurlu olmayabilir. Bir fkh temeli var bunun. Eer bazlar dendii gibi yapmlarsa, ihtimal byle bir koruk ime szkonusudur. II.Selim, Sar Selim, Kanuninin olu, Hrremin olu, Yldrm iin de bu byle. Zannediyorum stad Necip Fazldan da dinlemiimdir: Yldrm Han Bursadaki camiyi yaptrtyor; Emir Sultan hazretleri diyor ki Bir eksii var, drt kesinde drt tane meyhane olmas lazm. Ondan sonra da -bunlar menkbe- Senin yaptn binann drt kesinde olmu ne mahzuru var, asl sen Beytullah olan kendi mahiyetini, kalbini kirletiyorsun. Tabi bunlar salam kaynaklara dayanmayan eyler. Hele bazlar vard ki, bahsetmitim daha nce; 5859lu yllarda Reat Ekrem Kou diye saygsz bir insan, Osmanl padiahlar iin demedii eyi brakmyordu. Osmanl tarihi yazyor, grenler grmlerdir, herkese bir ey isnad ediyor. O mevzuda, iki mevzuunda, sigara mevzuunda ok hassas, ok titiz, kl krk yarar tarzda yaayan IV. Murad cennet-mekan iin ok kt, yakksz eyler sylyordu, kastl bunlar. Bir taraftan Asyadan gelen Timur, Osmanly karalamak iin yaym olabilir byle eyleri; nk tahribattan baka bir ey yapmam; adam, gelmi bir devleti ykm, stanbulun fethini elli sene geciktirmi. Evet, bir taraftan onlar yapmlar, bir taraftan da oryantalistler oynamlar bu meselelerde. Oryantalizmin tarihini byle iki- asra gtryorlar da, bir Arap mellifi yazmt, sekiz yz sene ncesine dayanyor onlar. Hal seferlerini mteakip bu defa ilmi, fikri, dnce olarak, batl dncenin slamn iine sokuturulmas, slama iftiralarn, tezvirlerin yaygnlatrlmas, Mslmanlara kar o kin ve nefretin bir de byle kprtlmesi, kabartlmas iin, lzumlu grmler bunlar ve bizdekiler de almlar, onlar yazmlar. Yldrm Byezidin intihar ettii sylenmektedir. Halbuki intihar dinimizde haram deil midir? Yldrmn intihar iddias, muteber yerli veya yabanc kaynaklarda yer almamaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda Fuad Kprlnn, baz zayf rivayetleri zorlama yorumlara tabi tutarak,

bu iddiay gndeme getirmesinden sonra bu mesele alevlenmitir. M. F. Glen: Tarihte, bizde okutulan resmi tarihte vardr, intihar etti diye. Aslnda ona lzum yok; bakn daha dn Zeynlabidin Ali saltanat kaybedince adam fel oldu. Yldrm ok onurlu bir insan, ok gl bir insan, iyi bir erkan- harb. Orada kendi tayfasnn ihanetine maruz kalyor. Topal Timur, Seyyid erif Crcani ve Saadettin Taftezani gibi dev insanlarn birini bir yanna alm, brn dier yanna alm; bunu gren Anadoludaki deiik kabileler Yldrm brakp kar tarafa gemiler. Erkan- harbin de esasen baa kamayaca bir ey. Merzifonlunun Viyanada bozguna uratld, Girayhanlar tarafndan arkadan hanerlendii gibi cephede ardndan hanerlenen, terkedilen ve malubiyet yaayan bir insan kahrndan lebilir, beyin kanamasndan gidebilir. Soru: Yldrm Hann aile efradna ok kk drc muamelede bulunduu da tarih kitaplarnda var, belki onlar da ok onur krc olmu olabilir? M. F. Glen: Uydurma onlar, bizim resmi tarihe inanmamak lazm. Resmi tarihi okumak lazm, ne diyorsa, ounlukla doru onun tersidir. Tarihilerin ou, Yldrm gibi dindar bir Padiaha, haram olan byle bir gnahn isnad edilmesinin tamamen iftira olduunu aka beyan etmilerdir. Eski ve yeni, yerli ve yabanc tarihilerin ekseriyeti, Yldrm Byezidin iddetli stma, nefes darl ve keder dolu hayatn tetikledii eitli hastalklarn bir araya gelmesinden vefat ettiini aka ifade etmektedirler ki, yazarn kanaatine gre de doru olan budur. eyh Bedreddin kimdir? Bir alev eyhi mi yoksa ilk komnist midir? slma aykr grleri bulunan Varidat adl eserin mellifi olduu doru mudur? eyh Bedreddin meselesi, Osmanl tarihi asndan tam bir bilmecedir. zerinde ok sz sylenmitir. Bir ksm pein hkml tarihiler eyh Bedreddini, Osmanl dneminin Cumhuriyetisi ve ihtilalcisi diye balarna tac etmilerdir. M. F. Glen: Daha ziyade sosyalistler, komunistler sahip karlar. Hapishanedeyken de komnistlerle beraber bir arada kaldmz dnemde, Yav hocam, Karl Marxtan u kadar sene evvel, be-alt asr evvel Varidatnda ne der. diye sze balar takdir ederlerdi. Varidatta esas, materyalizm ve maddecilik nazara veriliyor, hem de komniste bir sistem tavsiye ediliyor. Fakat Varidat onun mudur? Hasan Ali Ycel tarafndan erken dnemlerde tercme edilmi kitaplardan birisidir Varidat. Hatta Niyazi Msri gibi bir insan iki msras aklmda benim Dini ihya etti Muhiddinle Bedreddin; Menbadr ftuhat, mntehas Varidat gibi bir ey sylyor. Niyazi Msri Osmanl dneminde yaam bir Sofi. stad da baz alntlarda bulunuyor, yank bir air diyor onun hakknda. Hatta, komnizmin revata olduu gnlerde, kadn hari her ey ortaktr dediini iddia ederek, tarihin ilk Trk komnisti diye Nazm Hikmete manzum medhiye bile yazdrmlardr. Baz Alevler ise, Osmanl Devletine isyan eden alevi dedesi Brklce Mustafa ve yahudi dnmesi Torlak Kemal ile irtibatna bakarak onu bir Alev Dedesi olarak grmlerdir; hatta kendilerine rehber edinenler bile kmtr. Bunun yannda, Osmanl tarihilerinin mhim bir ksm, balangta eyh Bedreddinin byk bir slm limi ve hukukusu olduunu, ancak sonradan eyhlikten ahla heveslendiini ve devlete isyan ettii iin idam edildiini ifade etmilerdir. Baz samimi aratrmaclar ise, eyh Bedreddinin bandan beri Btn fikirlere sahip bir ehl-i dallet olduunu hkme balamlardr. M. F. Glen: Sanki bu nc k daha kuvvetli gibi. Anadoluda nerede gezmise hep yle yapm. Her yerde hususiyle Egede filan.. Simavnada kadlk yapm, Simavna kads derler. Asl ad Mahmd olan bu zatn babas srail, bir Osmanl emiri, bir gazi ve 1361de Edirne fethedildikten sonra ele geirilen Dimetokaya bal Simavna veya Samavna denilen beldenin de ilk kadsdr. Burada kadlk yaparken olu Mahmd dnyaya gelmi ve ona bn-i Kd-i Simavna veya Simavna Kads olu denmitir. Bunun Ktahya Simav ile ilgisi yoktur. nemle ifade edelim ki, eyh Bedreddin aslnda alevi falan deildir. Bunun en byk delili, hem

neslinin ortada oluu ve hem de telif ettii eserleridir. Bunlarda Btnlik, Alevlik veya materyalist bir vahdetl-mevcudculukla alakal tek bir cmle yoktur. Bunun tek istisnas tasavvufa dair Varidat adl eseridir ki, bunun gerekten onun tarafndan yazlp yazlmad da tartmaldr. M. F. Glen: Munis gibi grnyor orada byk lde, o adan da sadece Karl Marxa ekonomide, iktisatta, sosyal hayatta rehberlik yapmasnn tesinde, ayn zamanda Hegelden ok evvel monizmi ileri sren bir insan olmas asndan da anlr.. vahdet-i mevcud mlahazas.. Varidat yle yani. imdi bunlar sylerken de arkadalar merak sarar, bir alp Varidata bakalm.. diye.. gerek yok.. zeti bu. Bu kitabn ona ait olmad ve hatta onu isyan iin kullanan baz bozuk fikirli insanlar tarafndan uydurulduu, ileri srlen iddialar arasndadr. Bu kitapta, eyh Bedreddinin teki eserlerine aykr olarak, slmn temel esaslarna ters den ve insan tamamen dinden karabilecek hususlar bulunmaktadr. Eer bu eser, eyh Bedreddine ait ise, slmiyetin telkin ettii ekliyle Allah, Peygamber ve ahiret inanc olmayan, eskilerin tabiriyle kadnlar dnda her eyin insanlar arasnda ortak olduuna inanan bhiyye mezhebinin mensubu bulunan bir zndk ve mlhid karmzda demektir. Yazar bu mesele zerinde uzunca durduktan sonra u hkm vermektedir: Osmanl kaynaklarndan ve Ebssuudun fetvasndan anladmza gre; eyh Bedreddin, byk bir slm limidir; alev deildir; Kazvinde Btnlikden etkilenmi olmas kuvvetle muhtemeldir; ama Vridtn byle bir limin eseri olmasn akl kabul etmemektedir. Gerek olan, eyhin ahla heveslenmesi, fesad grubunun iinde yer almas ve Sultn Mehmede isyan edenlerin manevi reisi durumuna dmesidir. Osmanlnn kargaa dneminde tahriklere aldanm ve isyanc Alevlerin ve hatta Alevlerin de kabul edemeyecei vahdet-i mevcudcu bir dalalet grubunun dairesine girmi ve neticede kamu dzeni gerei isyan sebebiyle idama mahkum edilmitir. M. F. Glen: ok tekellfe de girmemek lazm. nsan bata kad olabilir, sonra bozulabilir. Hep bahsediyorum; Nail Kubal sarkl, sal, sakall bir insan.. mer Nasuhi Hocann Srat- Fkhiyye kamusuna takrizler yazm. Sonra Cumhuriyet dneminde san, sakaln kesmi; 27 Mays ihtilalinde Sddk Samiolu ile beraber o da var. Ord. nvanlarnn olduu dnemde ord.du bunlar. Bu insanlar 60l yllarda 70li insanlar. Osmanl nesli saylr bunlar. Sarklarn tutmu atm, sakallarn tra etmiler. -Hafizanallah- insan iin o kadar ok aldanma yolu vardr ki!.. Bedreddin ille yle deildi, byleydi demeye de lzum yok. Kuran- Kerimin iaret ettii fakat menkbelerde ifade edilen Belam ibn-i Baura, Bersisa gibi insanlar.. Seyyidina Hazreti Musa aleyhisselamn arkasnda Samiri gibi buza yapan insanlar.. Karun gibi mal kenz eden, ondan sonra da zekatn vermeyen, yerin dibine batrlan insanlar.. Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellemin dizinin dibinde oturup vahiy dinleyen, Mseylimetl-Kezzabn ordusunda mslmanlara kar savaan, ama sonra irtidat etmi insanlar... bunlarn says az deildir. Yani meseleyi ok ilzam etmemek lazm. Her zaman dua etmeli. Bir arkadamz vard, akam dedi ki, Hocam endie duyuyoruz, akmz evkimizi kaybediyoruz, bize bir dua ret. Ben de dedim ki: Rabbena la tuzi kulubena bade iz hedeyten.. Her zaman onu syleyin. Kuranda Al-i mran suresinde. Akbetinden emin olann akbetinden endie edilir. Bir kimse korkmuyorsa kafir olarak giderim diye!.. Belli olmaz.. kafir olarak gideceinden ok korkmal, her defasnda gnde elli defa bu duay okumal. Elimizde deil o mesele, kayma yollar ok. Hafizanallahu ve iyyakm. Ahmet Akgndz Beyi talebeliinden tanrm, ok zeki bir arkadatr. O Kanunnameler de harika eserlerdir. Istlahat- Fkhiyye Kamusu nasl nemliyse, Kanunnameler de tarihi vesika olmalar asndan o kadar nemlidir. Bir keresinde o, ben ve merhum Kabakl beraber uak yolculuumuz olmutu. Kabakl orada Akgndz Beye bir sr methiye dizdi. Yahu biz hep diyorduk ki, Osmanl dnemi hep kanunlarla hareket ediyor, ama bu mevzuda ele avuca gelir bir vesika yok ortada. Senden Allah raz olsun, bunlar telif ettin. On ciltlik kitap telif etti kanunnamelerle alakal. Kim bilir o mahdut eyler arasnda daha neler var.

Osmanl Devletinde karde katli, baz tarihiler tarafndan vahet ve saltanat uruna insan katliam olarak anlatlmaktadr. Karde katli meselesinin dayana olan Fatih Kanunnmesindeki madde ve iin asl nasldr? Kanunnmenin ihtilfa yol aan ve farkl fikirlerin domasna sebep olan asl maddesi, karde katli meselesi ile alkal u maddedir: ve her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem iin katletmek mnsibdir. Ekseri ulem dahi tecviz etmitir. Annla mil olalar. M. F. Glen: Hazreti stad gayet veciz olarak adalet-i mahza esastr diyor; adalet-i mahza Rait halifeler dneminde ancak mmkn olmu, onun kullanlmas mmkn olmayan yerde adalet-i izafiyeye bavurulur. Bu adalet-i izafiyedir; nizam- alem ve umumun selameti iin hususi ahslarn hukuku nazar- itibara alnamaz esprisine bal. Adalet-i izafiye, hakiki adalet deil bu, izafi adalet. Hanefi ve Hanbel hukukularnn ounluu, maslahat- mme ve nizm- lem gerektirdii takdirde, tazr yoluyla idam cezasnn verilebileceini kabul etmilerdir ki, buna siyseten katl denmektedir. Mesel, fiilen isyan etmese bile isyana hazrland her halinden belli olan bir insann, mme maslahat ve lemin nizm dnlerek, tazr yoluyla idam edilebileceini, Hanefi hukukularn ounluu kabul etmektedir. te Ftih Sultn Mehmedin ekseri ulema tecviz etmilerdir diyerek ifade ettii durum budur. Dier taraftan, Osmanl hukukular, padiahn meru emirlerine yaplan her eit itaatsizlii, umumi huzuru ve nizm- lemi ihlal edecek olan her trl isyan ve memlekette anari karma hareketlerini, bay suu kabul etmi ve buna sebep olanlar da bi olarak vasflandrmlardr. Bu isyan suunun cezasnn da idam cezas olduunu fetvalarnda aklamlardr. M. F. Glen: Kuran- Kerim ifade ediyor onu, bayin cezas idamdr; devlete bakaldrma, isyan... syan eden, Padiahn kardei de olsa, er hkm deimeyecektir. Mesel Yavuz Sultn Selimin, birisi ilerle ve bir dieri de ekiya ile ittifak ederek devlete isyan eden ve bay suu ileyen kardelerine kar olan tutumu, tamamen erdir. Ayrca, Padiahlarn ister kardelerini isterse de sadrazamlarn katletmede, keyfe mye hareket edemediklerini; Osmanl Devletinde mahkemeden ilm ve eyhlislmdan fetva alnmadan idam cezasnn uygulanmadn ve Osmanl tarihindeki karde katilleri ve idamlarn yarya yaknnn, bir had cezas olan bay suuna sokulduunu verilen fetvalardan anlyoruz. Ne var ki, nazariyat bu olmakla beraber bazen bay denilen had suunun artlar teekkl etmedii halde, araya giren jurnalcilerin tahriki ve yalanc ahitlerin beyanyla, eyhlislmlardan bay suu imi gibi fetva alnd da grlmtr. M. F. Glen: Olur olur.. mesele yle kompoze edilip yle sunulunca eyhlislam ne yapsn?!. Yazar bu bahsi ok uzun ele almakta; Osmanl tarihi boyunca meydana gelen katilleri sralamakta ve herbirinin tahlilini yapmaktadr: Misal olmas iin tanesini ksaca nakledeceiz: 1) II. Muradn amcas Mustafa elebi (II. Dzmece Mustafa), uzun sren saltanat mcadelesine girimi ve hatta Osmanl lkesinin Bizans ile paylalmasn da gze alarak imparator Manuel ile gizli ittifak dahi kurmutur. Uzun mcadelelerden sonra yakalanarak bi muamelesi grm ve idam edilmitir. Bu bir had cezasdr. II. Muradn kk kardei Mustafa elebi de, Karamanoullar ve Germiyanoullarnn tahrikiyle Bursaya yrm ve had cezas olarak idam edilmitir. 2) Kanun Sultn Sleyman, rakipsiz sultan olduu iin, karde katli mevzubahis olmamtr. Ancak Kanun, kendi ocuklarnn idamna karar veren Padiahlardandr. Kars Hrrem Sultn ve evresinin tahriki ile, kendisini tahttan indirmeye azmettii ve Padiah olmak istei ile isyan ettii ayiasna inanarak, b vasfyla ehzade Mustafay idama mahkm eylemitir. Bu idam karar, grnrde bay suunun cezas olarak had cezasdr. Ancak -yazara gre- bu meselede hem fetvay veren mftnn, hem karar veren kadnn ve hem de bunlar tasdik edip icras iin emir veren Kanunnin, yanldklar veya yanltldklar bir vkadr.

M. F. Glen: Allahu alem... Oluyla kendi arasnda nazmen muhavere vardr. 3) Yazara gre, III. Mehmed, bu konuda en pervasz ve er hkmlere aykr davranandr denilebilir. Zira fitneye dair kuvvetli deliller olmad halde, siyseten katl messesesini suiistimal ederek, 19 tane erkek kardeini ve basit jurnaller yznden kendi olu ehzade Mahmdu, gnahsz bir ekilde idam ettirmitir. Bunun er bir izahn yapmak mmkn deildir. Zira herhangi bir isyan sz konusu olmad gibi, fitne ve fesadn vukuu da tahakkuk safhasnda deildir. M. F. Glen: htimal vermi. Yanlma baka ey.. garaz varsa Allaha hesap verir. te grld gibi tatbikattaki durum farkldr. Bir ksm, tamamen er hkmlere uygun olarak bay suunun had cezasn tatbik etmekten ibarettir. Bunlara siyaseten katl demek hataldr ve meseleyi bilmemekten ileri gelmektedir. Zira Padiah istemese de bu ceza mukadderdir. Devlete isyan edenin cezas elbette ki idamdr. Bir ksm uygulama ise, siyaseten katl messesesine yani Ftihin Kanunnmesinde ekseri ulem tecviz etmidr dedii usule uygundur ve fkh kitaplarnda artlarna uyulmak kaydyla aklanmtr. Bir dier grup ise, ne er hkmlere ve ne de Ftihin Kanunnmesinde ifade ettii, fkh kitaplarnda da tecvz edilen siyaseten katle uymaktadr. Elbette ki bu uygulamalar, gayr- merdur. Baz karde katli rivayetleri de vardr ki, bunlar doru deildir, Batllarn iftiralardr: Ezcmle, pekok tarihiye gre, Ftih Sultn Mehmedin kk yataki kardei Ahmedi daha 11 aylkken katlettii iddias bir iftiradan ibarettir. Baz kaynaklar da, olay dorulamakla beraber, ehzade Ahmedi haksz olarak katledenin Evrenos-zde Ali Bey olduunu ve bu sebeple Ftih tarafndan idam ettirildiini kaydetmektedirler. Hasl; Osmanl Devletini tehdid eden en byk tehlike, yabanclara snan ehzade veya dier hanedan mensuplarnn, tahtn mirass olduklarn iddia etmeleri ve bata Bizans ve ran olmak zere, dman lkelerin de bu frsattan yararlanmak arzusudur. M. F. Glen: Cem Sultan ite.. gitmi, Romaya snm, Memlkllere snm bir dnemde. Biz Saint Pierre Kilisesinin karsnda bir otelde kalmtk. Eski, beyz ksur senelik bir otel. Kapdan girite sa tarafta byke bir posteri aslyd Cem Sultann. Vatikann takdirine mazhar olmu, nk Cem Sultan gitmi, oraya snm. O resim ok dikkatimi ekmiti benim. Sen lkende ol, ne iin var senin orada? II. Bayezd karde katli yapacak bir insan da deil. slm dinini dnyann her tarafna yaymay gaye edinmi ve kendilerini ily- kelimetullhn en byk temsilcisi kabul etmi olan Osmanl sultanlar, byle bir fitneyle lkenin paralanabileceinin, bunun dmanlarn iine yarayacann ve ily- kelimetullh hizmetinin sekteye urayacann farkndaydlar. te, byle bir duruma frsat vermemek iin, eyhlislmdan aldklar fetvalarla, kardelerini bile feda etmilerdir. Binaenaleyh, karde katli meselesini, keyf iradeyi hkim klmak eklinde deil, nizm- lemi devam ettirmek iin er hkmlerin tatbiki tarznda deerlendirmek icabeder. Bu arada vatana ihanet suunun her hukuk nizmnda idamla cezalandrldn da unutmamak gerekir. Ftih Sultn Mehmed zehirlendi mi? Onu zehirleyen Yakub Paann Yahudi olduu syleniyor. Bu doru mu? Ner, Ltfi Paa, li, Solakzde, kpaa-zde gibi Osmanl tarihileri, Ftihin zehirlendiine dair herhangi bir kayt dmezler. Fakat baz tarihiler, Hekim Yakub Paa Ftihi tedaviye devam ederken, onun vezir olmasndan rahatszlk duyan Karaman Mehmed Paann kastl olarak Hekim Lar Acemyi devreye soktuunu, verilen ilalar neticesinde fenalap kurtulma ihtimali olmaynca Hekim Yakub Paann da mdahale etmediini ve Karaman Mehmed Paa ile Hekim Lari Acemnin kasden Ftihin vefatna sebep olduklarn ifade etmektedirler. Bunlara gre Hekim Yakub Paann ldrme kasd mevcut deildir. M. F. Glen: Bugn acaba onlar alsalar, adl tbba gnderseler, kriminolojik olarak zehirlendi mi, baka trl m ld, -nk tahnid edilmi, ayn zamanda vcutlar rmeden duruyor- belli olur mu acaba? Bu trl tarihi ahsiyetlerde bence hibir mahzuru yoktur, meseleyi kesip atmak iin o da

yaplabilir. Mesela Yavuz iin ir-peneden, bandan dolay ld diyorlar. Ama yle civanmert bir insan basiretli, yle ufuklu, yle engin bir insan.. O, Devlet-i Aliye iiler tarafndan kuatlacakken, ii yaylmaclnn olduu dnemde Safev devletini bertaraf etmi, Anadoluyu temizlemitir. Onlar her trl hileye bavururlar. O Hasan Candan da phem var. ah smailin yannda bir insan. Yavuz cennetmekan vefat ederken de bir laf var, bana dokundurma gibi geliyor. Allaha gidi var diyor. Yani belli deil, o da karlp baklabilir. Arseniin kullanlmas meselesi de ok eski, Roma tarihinde Hristiyanlara kar kullanmlar, eskilere dayanyor. Neye yarar bu? Fatihi geri getirir mi, getirmez mi? Ayr bir mesele de, sen burada hkm verirken daha kati hkm verirsin. Niye olmasn ki, Turgut zal nasl ld, hala konuuluyor. Blent Ecevit nasl ld, hala konuuluyor bunlar. Akldan uzak deil. Tam aksine dier ikilinin tam bir plan vardr. Hekim Yakub Paa, balangta Sultnn hekimi olarak greve balaynca, Yahudidir ve bir sre Mslman olmamtr. Ancak sonradan Mslman olmu ve vezirlikle taltif olunmutur. Buna karlk, baz tarihiler de, Hekim Yakub Paann bir Yahudi dnmesi ve talyanlarn veya Venediklilerin ajan olduunu, Ftihin talyaya kadar uzanmasndan korkan Avrupann ona byle bir suikast hazrladn ifade etmektedirler. Bu iki ihtimalde de Ftih, zehirlenmi olmaktadr. M. F. Glen: Benim kanaatim de yle.. nk Efendimizin sallallahu aleyhi ve sellem Mstedrekteki stanbulun fethedilmesiyle ilgili hadis-i erifi gibi, baka bir yerde grdm, Roma da fethedilecektir diyor. Onun iin Osmanlnn gz oradaym. Fatih -Cennetmekan- yle bir sefere hazrlanrken, durup dururken lyor. Aa yukar 56-57 yanda; tam donanml olduu bir dnemde. Devlette birlik ve beraberliin saland bir dnemde. Ftih dneminden itibaren Osmanl Padiahlar hr kadnlarla evlenmeyi neden terk etmi ve Cariyelerle aile hayat yaamay neden tercih etmilerdir? Bylece Trk olmayan unsurlar Osmanl Sarayna girme frsat elde ederek Trkler dlanmam mdr? Ftih Sultn Mehmedden sonra, nasl devlet ve kapkulu kadrolar, devirme erkeklere braklmsa, Haremdeki kadnlar saltanat da devirmelere ve dardan satn alnan deiik milletlere mensup cariyelere terk edilmitir. Ftih devrinden Osmanl Devletinin yklna kadar, kahir ekseriyetle Osmanl Padiahlar, nikh akdiyle ve hr kadnlarla evlenmeyi terk etmilerdir; bunun yerini cariyelerle ve nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaama usul almtr. M. F. Glen: Zannetmiyorum ben onu. Yldrm cennetmekan da Bizanstan kadn alyor, Olivera ve Despota. Bizansn iini, o saraydan ald kadnlarla okuma adna ona ihtiya duyuyor. stanbulu fethetme sevdas var. Adam iki defa oray kuatyor. O Anadolu belas bana almasa stanbulu fethedecek, o eref kendisine ait olacak. Yani bu mlahazaya balanabilir bunlar. Diyelim Hrrem Sultan, Beyaz Rusyadan alnyor, oray okumann yolu odur belki. Yani byle makul bir mahmil varsa ayet, bence, meseleyi ona balamak daha dorudur. Ben de arkadalarma diyebilirim; Bir lkede onlarla akrabalk ba kurmak suretiyle insanlarn ruhlarna nfuz imkan varsa, -arkadalarmz ona katlanabilirler mi, katlanamazlar m- evlilik balar kursunlar. Afrikada o siyahlarla evlensinler. Ailelelerinin iine girsinler, akraba olsunlar onlarla. Bazlarnn zararlar da olabilir. En ok ktlk yapan Ksem sultan derler, Mahpeyker.. o cami yaptran, pek ok hayrl ie n ayak olan kadn. Ama insan.. hrs var. Yazara gre, bunun baz sebepleri unlardr: 1- Bugn Trkiyede ve baka dnya devletlerinde, devletin ban en ok artan hadise devleti ynetenlerin ailesi ve hanedan sylentileridir. Dnyada baz babakanlarn elerinin adlar, Mafya liderlerinin isimleriyle birlikte telaffuz edilmektedir. Byle olmasa bile, yaknlarnn ie kart ve devlet pastasndan pay talep ettikleri, bir vakadr. Osmanl Padiahlar, devleti, kaynbiraderlerden, yeenlerden, daylardan ve amcalardan korumak iin byle bir riske girmemeyi tercih etmitir. 2- Osmanl Devletinin snrlar bir zamanlar 24 milyon km2yi bulmutur. Bylesine geni bir lkeyi idare etmek devlet srlarnn darya szmamasn gerektirmektedir. Bunun iin de Padiahn

ailesinin tara ile alakasnn olmamas lazmdr. Bunun da yolu aile hayatn Haremden baka varaca yer olmayan cariyelerle devam ettirmektir. 3- Birden fazla evli olan Osmanl Padiahlarnn nikh ve dn yapmamalarnda, devletin btesini sarsacak dn ve nikh masraflarndan ve yaplacak israflardan kanma dncesi de tesirli olmutur. Bunun en ac misli, I. brahimin Telli Haseki ile yapt evliliktir ve maalesef devlet para darl iinde olmasna ramen, dn iin en az bir sefer masraf kadar masraf yaplmtr. Lale devrinde yaplan dnlerin ou bu denilenleri teyit edecek mahiyettedir. 4- Bu arada, evrede beylik ve fethedilecek memleketin kalmamas, yakn devlet olarak ran gibi Osmanllarn sevmedii slalelerin bulunmas da, eski bey ve kral kzlar ile evlenme detini ortadan kaldran sebepler arasnda saylabilir. slm Hukukuna gre, cariyelerle nikh akdi ile evlenmek caiz ise de, nikh akdi yapmadan istifr hakkn kullanarak yine kar-koca hayat yaamak mmkndr. Padiah, baka bir erkekle evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendinin istifra hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri ile nikh akdi yapmasna karlk, istifra hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. Kitabn sonunda anlatlan Harem bahsi mnasebetiyle bu mevzu ileride detaylca ele alnacaktr. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezidin, genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii doru mudur? Ebussuud Efendi ve benzeri Osmanl eyhlislmlar, ok sayda fetvalaryla, bene (haha), ber (afyonlu urup), afyon, macn ve esrar adyla bilinen btn uyuturucu maddelerin, aka haram olduuna dair fetvalar vermilerdir. II. Byezidin uyuturucu kulland ve iki itiine dair olan sylentiler, olaylar tahkik edildiinde, delilsiz isndlar eklinde kalmaktadr. II. Byezid dneminde, spanya ve Portekizdeki Katolik devletler tarafndan katliama ve srgne maruz braklan Yahudilerin Osmanl topraklarna yerlemeleri nasl olmutur? Endlste, Emevilerin kurduklar slm Medeniyeti sayesinde tam bir hrriyet iinde ve emn altnda yaayan dier din mensuplar arasnda Yahudiler de vard. Yahudiler de zimm saylyor ve slm lkesi olan Endlste huzur iinde yayorlard. Ne zaman ki, Endlste bulunan Mslman devlet 1492 tarihinde ykld ve yerine tamamen Roma zihniyetine hkim Hristiyan kuvvetler hkim oldu; o zaman Hristiyanlk dndaki din mensuplar byk bir zulme maruz kalmaya baladlar. Yahudiler de bu zulmden paylarn aldlar ve hatta vatanlar olan spanyadan srgn edildiler. Herkes bunlara srtn dnyordu. Yahudi olsalar da o dnemde mazlum durumuna den bu insanlara bir Mslman devlet olan Osmanl kucak at. Bunu yapan da II. Byezid idi. Kemal Reis komutasndaki Osmanl donanmas, katliama maruz kalan Yahudi ve Mslmanlar, gemilerle daha emin blgelere tad ve zellikle de Yahudileri Osmanl lkesine getirdi. M. F. Glen: Baz tarihiler derler ki; II. Bayezd dneminde donanma esas mslmanlar almak iin gitti oraya, fakat mslmanlar katledilmi veya daa, baa kamlard. Hala, gnmzde bile o dalarn tepelerinde, zirvelerinde yaayan bedevilemi insanlar var, o dnemde, Ferdinand zulmnden kaan insanlarn torunlar. Sonra donanma oradan bo dnmemek iin Yahudileri ald Trkiyeye getirdi ve uzun zaman da problem olmad Yahudiler. Devlet zaafa uraynca, o Galata bankerleri filan derken problemler kt... Kim bilir belki Duyun-u Umumiyeye ve devletin ekonomik adan yklp btnyle sarslmasna sebebiyet verenler de onlard. Bu konularda da meseleleri bir vakanvis gibi tespit etmediimizden kestirip atmak ok doru deil. Ama istisnalar olmakla beraber Katoliklerin mslmanlara kar tavr hala devam ediyor. lk aldmz yerlerden birisi eski spanya, orada Kurtubada bir niversitede bir eylere teebbs edildi, brakmadlar. Arkadalar burada ne yaplabilir diye ok dndler ama ok katlkla karlatlar. Osmanl, o dnemde Endlste olup bitenlerden haberdrd ama ieride ehzadeler arasnda

kavgalar vard. Korkut bir tarafta, Ahmet bir tarafta, Yavuz cennetmekan bir tarafta.. bir de Cem gailesi... Byle askeri oraya sevketme, mslmanlara sahip kma, orada bir cephe oluturma.. o gnn artlarna gre, gemilerle gidilecek, donanma-y hmayun oraya sevkedilecek. ok da gelimi deil donanma.. Kanuni dneminde geliiyor. O deiik kaptanlar, Piri Reisler, Barbaroslar falan, Kanuni dneminde, korsanlk yaparken devlet-i Aliyye vesayetine giriyor, orada emir oluyorlar. O gnk artlar nazar- itibara alarak mmkn myd, deil miydi?!. Kendi bann derdine dmsn, i gaileler var. Erdebil eyhlerinin torunu eyh Cneyd, olu eyh Haydar ve bunlarn halifelerinden olan ah Kulu isyanlarn nasl aklarsnz? Bunlarn evld- Resul olduklar da iddia edilmektedir. Halbuki ilk Alev isyann kartan ve Anadoluyu iiletirmeye alanlarn bunlar olduklar sylenmektedir. ah smail fitnesi nasl balamtr? Yavuz Sultn Selimin Alev katliam yapt sylenmektedir. Bu doru mudur? Erdebil, eskiden Azerbaycan beldelerinden olan Tiflis, Baku ve iraz arasnda mhim bir ticret merkezi olduu gibi, bir zamanlar btn rana hkim olan i Safev sllesinin de taht merkezidir. iann siys leti olana kadar, bu aile, Erdebilde ehl-i marifetin mercii ve melcei olmutur. eyh Safiyyddinin torununun torunu ve 5. eyhi olan eyh Cneyd (1447-1460), ii mezhebine geerek bu mbarek neslin itibarn siysete alet etmeye balamtr. O, eyhliine ahlk katmak istemi ve ancak muvaffak olamayarak 1460 ylnda katledilmitir. Yerine geen olu eyh Haydar da ayn gayeyi devam ettirmi ve Anadoluyu iletirmek metodunu kullanarak ahln pekitirmek istemitir. Yerine geen ah smail ise, Erdebil Sofular veya Halifelerini Anadoluya gndererek, Anadoluyu hem iletirmeyi hem de hkimiyeti altna almay hayatnn gayesi edinmitir. Akkoyunlu Devletini ortadan kaldran ve hem eyhlii hem de ahlyla Anadolu zerine yryen ah smail, halifeleri vastasyla Anadoluyu tam bir anariye srklemitir. Bu arada Antalyal Hasan Halife ve olu ahkulu veya Osmanl tarihilerinin ifadesiyle eytan Kulu eliyle Anadoludaki Alevileri Osmanl Devleti aleyhinde tekiltlandrmaya balamtr. Antalyadan Manisaya dnen ehzade Korkutun hazinesini vuran ahkulu, bununla da yetinmeyerek Antalyay basm, ba kd ile birlikte ok sayda insan katletmitir. te 918/1512 ylnda Anadoluyu ia tehlikesinden kurtarmak isteyen Yavuz Cennetmekan, ah smailin zerine gitmeden evvel, zikredilen bu hadiseleri biliyordu ve Anadoludaki ii Trkmenlerin binlerce insan katlettiklerinin de farkndayd. Bu yaraya parmak basmak iin, meseleyi mzkere etmek gayesiyle bir Divan toplants yapm ve bata bn-i Kemal olmak zere byk limlerin de katld bu toplantda Kzlbalarla ilgili neler yaplmas gerektiini kararlatrmtr. Tabii ki, meyyed min indillah denecek kadar maneviyt yksek olan Yavuzun dinin yasaklad katliam ve hem de Mslmanm diyen bir gruba kar yapm olmas mmkn deildir. O, bn-i Kemal gibi bir limden de gerekli fetvay aldktan sonra, Anadoluyu kasp kavuran ve Kzlba ad altnda her yerde Osmanl Devletine kar kyam eden bu insanlarn tefti ve tahkik olunarak, uslanmayanlarnn katledilmelerini ve uslanmas muhtemel olanlarnn ise hapsedilmelerini emretmitir. Bunlarn saylar baz tarihilere gre yaklak 40.000 kiidir ve bunlardan ne kadarnn ldrld de kesin belli deildir. Ancak bu isyanc gruplarn bastrlmamas halinde, ah smailin zerine gitmenin tamamen yararsz olduu da gn gibi ortadadr. Yavuzun Krtleri katliama tbi tuttuu ve hatta onlar hakknda aza alnmayacak ifadelerle dolu olan bir drtl olduu doru mudur? Bu iddiann tam tersi dorudur. Yani Yavuz olmasayd, bugn Dou Anadoludaki ehl-i snnet olan Krtler, ann tasallutu altnda olurlard. Osmanl Devletinin Dou Anadolu ile alakas, 15. yzyla kadar uzanr. Ancak blgenin Osmanl Devletine iltihak, 1514de kazanlan aldran Zaferinden sonradr.

Henz Trabzon Sancakbeyi iken ia tehlikesini fark etmi ve babasn stanbulda ikaz dahi eylemi olan Yavuz Sultn Selim, Padiah olunca, uurlu lim bn-i Kemalin de yerinde ikazlaryla, hem slm birliini bozan ve hem de Doudaki Snn Krt ve Trkmen airetlerini rahatsz eden Safev tehlikesini bertaraf etmeye azmetti. Allahn yardmyla 1514 tarihinde kazanlan aldran Zaferi ile, ah smailin Anadolu zerindeki siyas ve din emellerine son verildi. Bu mhim zaferin kazanlmasnda tamamen Snn olan ve gazada Yavuz Selimin yannda yer alan Snn Krt ve Trkmen airet beylerinin de byk rol vard. Bu blgenin kendi bana kalmasnn mahall halkn gvenlii asndan tehlikeli ve Osmanl Devletine katlmann siyasi, hukuki ve slam birlii gibi her adan ok karl olacan idrk eden Krt ve Trkmen Beyleri, kendi meyil ve arzular ile, Osmanl Devletine itaat etmenin zaruretini anlamlard. Byk lim dris-i Bitlis tarafndan Padiaha yaplan telkinler neticesinde, Dou ve Gneydou blgesinin tamam, bir iki ay iinde Osmanl Devletine iltihk etti. Yavuz Sultn Selim, bu byk limi taltif etmek zere kendisine bir ferman gndermi, mektubunun banda Diyarbekir Vilyetinin sulh ile fethine vesile olduu iin dris-i Bitlisye teekkr etmitir. M. F. Glen: Tarihte onlarn eyh Bitlis ile bir anlamas olduu sylenir. O anlama drt asr da arzasz devam etmi. Dou ve Gneydouda Batllar halkn kafasn kartracaklar ve yeniden fitneyi alevlendirecekleri gne kadar tam bir sulh ve huzur hakim olmu. Kanun Sultn Sleymana Kanun denmesinin sebebi nedir? Baz kimseler, er-i erifi terk ederek Avrupadan kanunlar almasndan dolay bu isimle yd edildiini sylemektedirler. Bu iddiann asl nedir? Sultn Sleymana Kanun unvannn verilmesinin asl ve birinci sebebi; Osmanl Hukuk tarihinde, snrl yasama yetkisini kullanarak en ok ve en muntazam kanunlarn, Sultn Sleyman zamannda tedvn olunmasdr. Bir dier sebep de, Onun dneminde, kanunlarn hibir fark gzetilmeksizin herkese dil bir ekilde tatbik edilmesidir. Kanun Sultn Sleyman, erata aykr kanunlar hazrlatmamtr; ancak erlii tartmal olan baz meselelerde, Ebssuud gibi, byk slm hukukularnn fetvalarna dayanarak ve slm Hukukunun kendisine tand snrl yasama yetkisini kullanarak, kanun hkmleri ortaya koydurtmutur. slm Hukukunda rcih kavil vardr; merch kavil vardr. Sultn Sleyman, baz konularda, asrn maslahatlarn da gz nne alarak, Ebssuud gibi limlerin kanaatiyle, merch yani zayf olan gr, rcih yani kuvvetli olan bir gre tercih yolunu ihtiyar eylemitir. Btn bunlar yaparken de, erata kar muhalefet olmamas iin titiz davrand; manev mesliyetten kurtulmak gayesiyle, vefat annda Ebssuuddan ald fetvalarn kendisiyle beraber defnedilmesini vasiyet eyledii M. F. Glen: O menkbedir ama, Kanuni gibi byle uurlu bir insann yapabilecei trden bir eydir. Yoksa o katlarn orada manas olmad gibi Mnkir-Nekirin o katlar alp okuyacak halleri de yok. ve en nemlisi de kendi devrindeki kanunlar kendisi deil, zamanndaki Ebssuud gibi slm limlerinin hazrlad da bilinmelidir. Bununla beraber, saylar 200 geen bu Kanunnmeler, Osmanl Hukuk sisteminin tamam deildir. Belki %10u bile deildir. Zira Osmanl Hukuk sisteminin %90, fkh kitaplarnda ifadesini bulan er hkmler yani eriattr. Kanuni dneminde de durum byledir. Mimar Sinann Ermeni olduu sylenmektedir. Mimar Sinan kimdir? M. F. Glen: Olsun ya, ne olacak.. siz Sleymaniye Camiinde Ermenilik gryor musunuz? Elli tane yle eseri var.. Erzurumdaki Lalapaa Camii de onun eseri, Lalapaa tarafndan ona yaptrtlm. Edirnedeki Selimiye Camii, dnyada ei-emsali olmayan bir ey.. M. Sinan ihtida etmi, mslman olmu ve hayatnn sonuna kadar bir arpa boyu ihanet etmemi. Ecdad itibaryla, bizler neymiiz eskiden; amanist mi Animist mi belli deil, ama elhamdulillah mslman olmuuz. Farkl rivayetlere yer veren Yazar neticede ksaca yle diyor: Bize gre doru olan, Sinann,

bir devirme olduu ve aslen Hristiyan bir aileden gelse bile, sonradan Trkleip samimi bir Mslman haline geldiidir. Er-Risletl-Mimriyyede Sinan- Kayser diye anlmaktadr. 1585 tarihli Sinana ait bir vakfiyede ise, kardelerinden birini Kayseriden getirdii ve Mslman yapt kaydolunmutur. II. Selimin, Karaman ve Kayserideki gayr-i mslimleri Kbrsa nefyetmesi ile alakal bir ferman zerine, Arnas Ky mensuplarnn bu karardan istisna edilmeleri iin, Mimar Sinan, Padiaha mracaat etmi ve bu dilekesi kabul edilmitir. 1538 Kara Bodan seferinde Prut Nehri zerinde 13 gnde bir kpr in edince Padiahn takdirini kazanm ve 1539 ylnda da mimar-ba seilmitir. 35 yl bu vazifede kalan Sinan, Osmanl Devletinin her blgesinde, alacak bir srat ile saysz eserler meydana getirmitir. Kaynaklar, Mimar Sinann 80 ksur Cami; 80 ksur Mescid; 57 Medrese; 22 Trbe; 7 Drl-Kurr; 17 maret; 3 Dr-if; 7 Su yolu kemeri; 8 Kpr; 35 Saray; 20 Kervansaray; 6 Mahzen ve 48 Hamam in ettiini ok az farklarla nakletmektedirler. Hasl; Sinann nesli nereden gelirse gelsin, o kabiliyete sahip karak onu Koca Sinan yapan Osmanl Devletinin ilme ve teknolojiye sayg duyan zihniyetidir. M. F. Glen: Masann banda oturup sadece proje retseniz, yine de bunlar yapamazsnz. Fakat Sinan bizzat nezaret etmi. Bir de eskiden beridir arz ediyorum, imdi statikle alkal elde hibir yazl metin mevcut deil. Bu nasl bir dehadr ki, btn projeler kafasnda. O Sultan Selim Camiine bakacak olursanz; o kadar geni kubbe, kenarlarda sadece stunlar vardr, merkez-ka her zaman mukadderdir. Ayasofyay yapanlar bunu tam hesaplayamam olacaklar ki, Mimar Hayreddin gelmi, takviyede bulunmu. Evet, insan M. Sinan anlamakta zorlanyor, adamn kafas makine gibi bir ey, o projeler yazl deil, hepsi kafasnda. Cell isyanlar hakknda bilgi verebilir misiniz? Sizce bunlarn sebepleri nelerdir? Cell, Celle mensup demektir. Yavuz Sultn Selim zamannda Bozokta 1519 ylnda isyan eden Kzlba eyh Cellin isyan zerine, daha sonra meydana gelen isyanlara hep Cell isyanlar ve silere de Celller denmitir. O halde, celllii, geni anlamda, devlete isyan yani bay veya hurc ales-sultn diye de isimlendirebiliriz. Cell isyanlarn iki ayr safhada incelemek mmkndr: Birinci safhada, Safevi Devletinin himayesinde, bir mezhep mcadelesi tarznda balayan ve daha ziyade rann tahrikleri sonucu Osmanl Devletine frsat bulduka isyan eden i Trkmenlerin hareketleridir. Bunlara Alev veya Kzlba isyanlar da denmektedir. Bu manada en nemli isyan II. Byezid devrinde Antalya taraflarnda balayan ahkulu isyan idi. aldran Zaferi bu tip isyanlar ortadan kaldrmaya yetmedi ve 1519da Yavuz tarafndan bastrlan eyh Cell isyan ile, artk memnun olmayan kitlelerin hareketine adn veren olay meydana gelmi oldu. kinci safha ise, Osmanl Devletinin hukuk, sosyal ve iktisad hayatnn bozulmas ve bunun neticesinde devlet tekiltnda kayrmalarn, basklarn, zulmlerin ve rvetin artmas zerine, bu sebeplerden biriyle devlete krgn olanlar ile daha evvel Cell isyanlarnn temelini tekil eden mezhep mcadelesinin birlemesi safhasdr. te bu noktada devletin idaresinden holanmayan gruplar, bu fkelerini ortaya koymak zere bir k yolu aramlar ve maalesef devlete ba kaldran her reisin arkasnda yer almaya balamlardr. Bunlara Safevi devletinin tahriklerini ve seferlerde alnan kt neticeleri de ekleyince, Osmanl Devletinin en az 200 ylna damgasn vuran Cell isyanlar ortaya kmtr. Kuyucu Murd Paa kimdir? Neden Osmanl tarihinde zulmn kt misli olarak gsterilmektedir? Peev, bu byk devlet adamn, Bu ol vezir-i azamdr ki, Memlik-i l-i Osman ekyadan temizlemidir ve 500 yl nce eyh-i Ekber Hazretleri (Muhyiddin-i Arab) Kuyucu Koca diye ona iaret ile kitabna yazmtr eklinde ksaca anlatmakta ve daha fazla izahn gerekli olmadn ilave etmektedir. Aslen Hrvat olan bu devlet adam, Anadoludaki ekyay katletmi ve katlettii ekyay

kuyuya attrd iin de Kuyucu lakabn almtr. 90 yana kadar istikametli bir hayat yaam ve Padiahn Baba iltifatna mazhar olmutur. Bir asra yakn Osmanl Devletini alt st eden Cell isyanlarn Murad Paa sona erdirmitir. Tarihlerin kaydettiine gre, Kuyucu Murad Paann sene sren bu ekya temizleme hareketi srasnda, 50.000 ksur ekya ldrlmtr. Elbette ki bunlar arasnda masum olanlar da vardr ve bulunabilir. Ancak aleyhteki ithamlar tamamen, mezhep taassubundan kaynaklanan ve tek tarafl olan abartmalardr. M. F. Glen: Resm tarih de yle diyor; onu zalim, gaddar, hattar, nne geleni ldren, sonra kuyulara atan bir adam olarak anlatyor. Sanki imdilerin anti-terr timi, Gneydoudaki faili mechuller, asit kuyular filan Maalesef Farkl bir anlatm tarz olmu Bilinmeyen Osmanl. Soru: Kitapn sistematiinde, hep byle pheli, netameli sorular ve konular alt alta getirilip arka arkaya sralannca, nsanlarn zihninde olumsuz bir ey brakma ihtimali de olabilir mi? Arada olumlu mevzular da sktrlabilir mi kitabn sistematiine? M. F. Glen: Olumsuz eylere cevap veriliyor; Risalelerden ok nakillerde de bulunuyor, risale felsefesi var Yazarda. Aslnda btl ok tasvir edilmeden, br eylere hafif iarette bulunduktan sonra, mesela diyelim Yavuz, II. Bayezd cennetmekan, bir Kanuni.. yaptklar eyleri, adam 46 sene devletin banda.. cihan devleti.. yabanclar bile imrendiriyor. Bu gzel eyler anlatlabilir. Bir de kitabn iine deiik hadiseler sktrlnca, diyelim burada 20 tane negatif hadise var, biz bunlarn hepsini birden grnce Osmanl devletinde de byle kargaa varm demeden kendimizi alamayz. Oysa ki bilmiyoruz, gnmzde bir haftada dada bu kadar hadise oluyor. Birlemi Milletler iinde, silahl kuvvetler olarak kanc sradasnz, mekanize birlikleriniz var, uaklarnz var, fakat bir sr hadise oluyor. Zannediyorum, bugn cereyan eden hadiselerin bir haftal, btn Osmanl dnemindekilere denktir. stad bir yerde iaret ediyor; deiik zamanlarda atlm tkrklerin hepsine birden baknca insann midesi bulanr. Oysa ki bir asrda bir tane adam bir yere bir tkrk atm.. Osmanl dneminde bir tane mi, iki tane mi recm olmu zinadan dolay. imdi alt asr dnecek olursanz Gnmzde aile, hassasiyet, mahremiyet, kskanlk falan yznden her gn o kadar oluyor, o kadar kadn-erkek lyor. Televizyonu her atnzda, -balayn- bilmem kiminle ne yapt, sonra sokan ortasnda vurdu, sonra babasnn mezarnda kafasna kurun skt. trnden haberler duyuyorsunuz. Her gn benzer haramiliklerle, hadiselerle karlayorsunuz. te bu st ste yma da byle... Tabii kitaplarn azizlii Soru: Tarih hadiselerin aynyla deil de misliyle tekerrr ettiini buyurmutunuz? Bu misliyeti anlamak nasl olacak? M. F. Glen: Biraz artlar ve konjonktr tesirli olur, onlara yeni renkler, zellikle de kendi rengini katar. Yoksa her ey benzer ekilde devam ediyor. Bugn yaplan mezalim, ya da bir 27 Maysta yaplan mezalim, btn Osmanl dneminde yaplan mezalime denktir. 27 Maysta, 12 Martta, 12 Eyllde olan eyleri dnn; mesela binlerce gen, o vahet yuvas Guantanemo hapishanesinde yaplan zulmlere denk bir mazlumiyete Trkiyede, Trkiye hapishanelerinde maruz kald. Hem milliyeti hem de solcu genler.. bir gizli g onlar zt fikirler olarak sokaa saldlar, kran krana girdi o genler birbirlerine, sokaklar kan seylaplaryla doldu.. sonra tuttu onlar hapishanelerde ikencelerle krdlar, birer birer ldrdler. ok ksa, 4-5 senelik bir dnemde binlerce insan zulm grd. Ve hibir mant da yoktu o meselenin. Hibir problemi halletmedi. 27 Maysta ne oldu; darbe yaptlar, insanlar ieri aldlar, yz ksur milletvekilini adi ekiya gibi, ahrda yatrr gibi yatrdlar. nsanlarn tabii ihtiyalarn bile grmelerine frsat vermediler. O hatralarda vard, Merhum Menderese yaplanlar. Bu rezaletler dnya milletlerinin gznn iine baka baka yapld. Tarih affetmez onu, Allah da affetmez. Fakat imdi, ihtilale teebbs etmi 3-5 tane insan ieri atlnca kyamet koparlyor. niforma dinlemeden, adamlar orada kanunlar ayaklar altna alp iniyorlar. Hukuka bakaldryor, asiyi mdafaa ediyorlar aktan aa. Hepsi rezalettir bunlarn. 27 Mays da grdm ben, 12 Mart da. 12 Martn gadrine uradm, hapis yattm, 12

Eyllde de alt sene katm. Alt sene, size kolay gelir. Bir yere girip burada kalacam diyorum; kapnn nnde bir tkrt olunca, arabay hazrla, kaalm buradan diyorum. Alt sene yurtsuz, yuvasz.. kn ortasnda karn iine gmlp kaldmz yerler oldu. Namaz da yle bir yerde klyorduk. Dile kolay. Ama benimki o dier arkadalara gre hafif kald. imdi, gya asayi ve nizam temin adna yaptlar btn o mezalimi. Niye Osmanl nizam- alem adna evlatlarn ldrd zaman ok gryorsunuz? Ka tane ldrlm adam var? Hepsini toplasanz 15 tane yapmaz, alt asr.. Binnabinin (Malik bin Nebi) ifade ettii gibi, slamn imalinde alt asr slam korumu bir devlet. Onun sevab yle byktr ki, o devlet hudutta nbet tutuyor gibi, saati seneler hkmne geecek sevap kazanmtr. Aza kolay. Zamanmzda bir haftada yaplan mesavi btn Osmanl dnemine datlsa mukabil gelir ona. Hile-i Osmaniye ad verilen Gen Osman olayn ksaca zetler misiniz? Hile-i Osmaniye, yenierilerin kazan kaldrarak II. Osmann canna kydklar byk musibet demektir ve Osmanl tarihinin en ac olaylarndan biridir. ubat 1618de 14 yandayken tahta geen ve Gen Osman diye de anlan II. Osman, Arapa, Farsa, Latince, Yunanca ve talyanca bilecek kadar iyi yetimi ve Fris yahut Fris mahlaslaryla iir yazacak kadar da edib idi. II. Osman baz sahalarda slhat yapmak ve bu slahata tamamen bozulmaya balayan kap kulu ocaklarndan balamak niyetindeydi. Hatta Halep, am ve Msr beylerbeylerine emirler gndererek Padiaha sadk yeni bir ordu tekili iin gizliden gizliye hazrlklara balamt. Bunu haber alan ve isyan etmek iin bahane arayan askerler, Gen Osmann Hacca gitmek isteyiini suistimal ettiler. Kaynpederi ve eyhlislm olan Esad Efendi, II. Osmana, Padiahlara hac lzm deildir; oturup adl eylemek evldr. Caiz ki, bir fitne zuhur eyleye. demi; verilen bu fetvay tasdik eden Aziz Mahmd Hdy Hazretleri de, Sultann fetvaya uymas iin ciddi ikaz eylemiti. Fakat, Gen Osmann hacca gitme srar devam edince, askerler, bunu frsat bilip ayaklandlar ve etraf ykp dktkten sonra Bb- Hmyundan ieri girdiler. Soru: Burada fetva m hakl, Gen Osman m hakl? M. F. Glen: Gen Osmann genlii var. Yapaca eyi sylememeliydi; stratejiler, planlar sylenmez. Hazret sesli dnm orada biraz. Soru: Hac hususundaki fetva? M. F. Glen: Hac hususunda.. Osmanl padiahlar gitmemiler. O koskocaman bir dnya; kendilerine gre ve o zamanki artlara uygun istihbarat alar var onlarn. Kendisi merkezde oturmaynca her eyi bilemez. Belli kulaklar vardr, ta Romaya, Viyanaya kadar kulaklar vardr onlarn. O gn muhavere, muvasala da atlarla, develerle, katrlarla oluyor. Byle bir dnemde bir hacca gitmek alt ay srecek. Alt ay devletin merkezinden uzaklama orada kargaaya sebebiyet verir. Hayr-i kesir iin err-i kalil irtikab edilir, dsturuna uyarak Sultn Mustafaya zorla bat gerekletirdi ve tahttan indirdikleri II. Osman Orta Camiye getirdiler. Burada yeni Sadrazam olan Kara Davud Paann talimatyla kemend ile bomaya yeltendiler ama muvaffak olamaynca Yedikuleye gtrdler ve maalesef Davud Paann nezretinde orada Mays 1622de ehid ettiler. IV. Muradn ahsiyeti hakknda farkl dedikodular yaylmaktadr. Sefh ve ikici olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz? IV. Muradn sefhet iinde ve ikici olduuyla alakal iddialar tamamen iftiradr ve hibir temel tarih kitabnda, byle bir ey kaydedilmemitir. M. F. Glen: Adam sigaray yasak etmi, sigara ienleri adm adm takip ediyor; kyafet deitirip yeraltnda gizli meyhaneleri basyor. Bu iddia ve iftiralarn arkasnda da ondan ok korkmu ve lmne ziyadesiyle sevinmi olan Batl lkeler vardr. Zira, Hammerin ifadesiyle, 4. Muradn idaresi sayesinde Osmanlnn mr yarm asr uzamtr. 4. Murad, Osmanl tahtnda 16 yl kalm, validesinin niyabeti ile geen ilk 8 sene anari yllar olmu ama o, iktidar btnyle ele aldktan sonra hem asayii salam hem de

bizzat katld Revan ve Badad Seferleri neticesinde 1639 ylnda Badad rann elinden alp yeniden Osmanl lkesine katarak Ftih-i Badad unvann kazanmtr. M. F. Glen: Alt ayda yapm bu ii, Revan kk de vardr malum. ecere-i Numaniyede Muhyiddin ibn-i Arabi ona da iaret ediyor; tabii o imalar anlamak zordur da, fakat ifade diyor alt ayda Revana gidip geleceini. stanbulda 1633 ylnda kan ve stanbulun yaklak bete birini yakp ykan byk yangn zerine, bunu da bahane eden IV. Murad, ttn ekmeyi ve ttn imeyi yasaklamtr. Ancak bununla kalmam; eyhlislmdan ald fetvayla, karlan yasaa uymayanlar, devlete isyan etmi kabul edip katletmeye balamtr. IV. Murad, ttn yasa ile yetinmemi; o devirde zorbalarn, isizlerin ve ekyann toplant yerleri haline gelen kahvehaneleri de hem kapatm ve hem de yasaa ramen iki iip sarho olanlar gerekli cezalarla cezalandrmtr; baz tarihilere gre, btn Osmanl arazilerinde yaklak 20.000 ekyay ortadan kaldrmtr. Elbette ki bu tasfiyeler srasnda baz mazlumlar da zulme maruz kalm olabilir. IV. Muradn dehs, derin zeks, korku hissine tamamen yabanc olmas, her trl meakkate tahamml etmesi ve gl kuvvetli yaps orduyu bylemitir. M. F. Glen: O Reat Ekrem Kounun ifadesine gre, diyor ki 90 okkalk bir adam bir eliyle, 90 okkalk bir adam da dier eliyle kaldryor. Soru: Baz mazlumlarn zulme maruz kalm olabileceinden bahsetmesine gerek var m? M. F. Glen: Herhalde bazlar yle iddia ediyor; bazs ok masumdu, mazlumdu.. o arada onlara da olan oldu. Allahn adet-i sbhaniyesinde de yle yani, zelzele oluyor, zalimlerin yznden mazlumlar da felakete uruyor. Mazlumlar Cennete gidiyor, zalimler Cehennemde cezalarn buluyor. Erzincan ve zmir zelzelesi mnasebetiyle stad Hazretleri yazd o risalede ayn eyi sylyor. Tarihilerin naklettiine gre, att ok, tfek mermisinden uzaa derdi ve Hammerin ifadesiyle att ciridin delmeyecei madde yoktu. Baz tarihilerin hicr 1.000 ylndan sonra gelen Padiahlarn en by kabul ettikleri ve dedesi Yavuz Sultn Selime benzettikleri Sultn Murad, ok ar artlarda ocuk yanda tahta gemesine ramen, Osmanl Devleti ierisinde huzur ve asayii salam; darya kar korkutucu evkette bir devlet, cihann en byk vurucu kuvveti halinde dzenledii bir ordu ve slh edilmi bir maliye brakmtr. Onun talihsizlii arkadalarnn ve sonra da sadrazamlarnn liyakatsizliidir. Nim der ki: ocukluunda rnek bir hkn hayat yaayan IV. Murad, genliinin ilk yllarndan itibaren hev ve heveslerini tahrik eden kt arkadalar yznden (haramlara girmemekle beraber) rtbesine lyk olmayan baz ilere teebbs eyledi. Sohbetlerinde -Yavuzda olduu gibi- hep ehl-i kemal bulunsayd, selefleri olan Padiahlar unuttururdu ve bu zamana kadar onun gibi bir Padiah grlmezdi. M. F. Glen: O tarafn da bilmiyorum, sefihlerle birlikte dp kalktna dair bir ey bilmiyorum. IV. Muradn kendi dneminde uma denemeleri yapan Hezarfen Ahmed elebiyi idam ettirdii sylenmektedir. Acaba doru mudur? dam iddias doru deildir; ancak srgn edildii dorudur. Hezarfen Ahmed elebi uma tasarsn ilk gerekletiren bir bilgin olarak havaclk tarihinde yerini alrken, planrcln de ncln yapm oldu. nk o, bir planrc gibi rzgarn esiini dikkate alm ve uuunu ona gre gerekletirmiti. Bu baarsn gren halk ona bin fenli mnsnda Hezarfen lkabn takt. lk nce Ok Meydanndan ksa mesafeli dokuz deneme yapt; hepsinde de baarl oldu. 10.da Lodos rzgarnn da yardmyla bir ku gibi uup stanbul Boazn geti, skdardaki Doanclara indi. Onun bu baarsndan holanan Sultn IV. Murad, kendisine bir kese altn verdi. Maalesef bu ihsanna ramen, Sultann Byle kimselerin bekas caiz deil dedii ve Cezire srgn edilen Hezarfenin orada vefat ettii Evliya elebinin kaytlar arasndadr. dam edildii ve deryaya atld iddias asla doru deildir.

Fzenin kifi kabul edilen Lagar veya Lagr Hasan elebinin de idam edildii veya eyhlislm Yahya Efendi tarafndan engellendii sylenmektedir. Bu doru mudur? Lagari Hasan elebi, fzeciliin atas saylmaktadr. Fze ile uan ilk Trktr. 1633 ylnda 4. Muradn kz Kaya Sultnn doduu gece yaplan enlikler srasnda fzeyle uma hnerini gsterdi. Evliya elebi, Seyahatnamesinde hadiseyi yle anlatr: Murad Hnn Kaya Sultn isimli kz dnyaya geldii gece akika kurban enlii oldu. Bu Lagar Hasan, elli okka barut macunundan yedi kollu bir fiek cad eyledi. Sarayburnunda Hnkr huzurunda fienge bindi ve akirtleri fitili atelediler. Lagar, Padiahm seni Hudaya smarladm. sa Nebi ile konumaa gidiyorum diyerek semaya frlad. Yannda olan dier fiekleri ateleyip ry-u deryay raan eyledi (denizin yzn aydnlatt). Fieng-i kebirinin barutu kalmaynca zemine doru inerken kartal kanatlarn aarak Sinan Paa Kk nnde deryaya indi ve padiahn huzuruna geldi. Zemini bs ederek, Padiahm, s Neb sana selam syledi diyerek akaya balad. Bir kese ake ihsan olunup 70 ake ile sipahi yazld. Bu konudaki en nemli kaynak olan Evliya elebinin Seyahatnamesinde ne Hezarfenin ve ne de Lagar Hasan elebinin, bu ilm bulularndan dolay idam edildiklerine dair bir kayda rastlanmamaktadr. Hatta tam tersine, bunlarn taltif edildiklerine dair izahlar vardr. I. brahime Deli brahim denmektedir. Gerekten deli midir? Sultn brahim devrinin tam zevk safa devri olduu ve bunda da Telli Haseki bata olmak zere Saray Kadnlarnn rol bulunduu sylenmektedir. Bunlar doru mudur? Sultn I. Ahmedin Mahpeyker Ksem Sultndan 1615 ylnda dnyaya gelen ocuu olan I. brahim, 24 yanda 1640 ylnda aabeyi IV. Muradn vefatndan sonra geride kalan tek Osmanolu olarak tahta oturdu. Maalesef, kendisi dier Osmanl Padiahlar derecesinde tahsil ve terbiyesini tamamlamamt. M. F. Glen: Bazlar ok ar eyler sylyorlar; Yenieri kyam ettii zaman bir kedi gibi rkyor, titriyordu, pencereden bakyordu. diyorlar. O Reat Ekrem Kou da yle anlatr. Bu da doru mu deil mi, salam m.. belli deil? Abisi kadar iradeli olmayabilir, bunlar ne derece doru bilemiyoruz. Batda vakanvislerin grlerine gre tarihin salam temellere dayandrlmasna karlk bizde yle bir ey olduu sylenemez. O gne gre Evliya elebinin yapt eyleri hafife almamak lazm da, fakat Evliya elebi sebep-sonu, illet-malul mnasebeti iinde tarih yazan bir tarihi deil, seyyah daha ziyade. Hatta Mesudi Murcuz-Zeheb (Altn ayrlar)nda bundan daha tutarl eyler bahseder, bundan ok evvel. O Pendnamesinde Sefernameden daha tutarldr. Zira hayatn zindan gibi olan kendi dairesinde geirmi; drt aabeyinin idamna ahitlik ettii gibi, II. Osman ve IV. Murad zamanlarnda cereyan eden ac olaylar da bizzat yaamt. Btn bunlar, vcudunda baz arzalara ve hatta tarihilerin nakline gre iddetli bir migrene yol amt. Devrinin artlar gz nne alndnda, Sultn brahimin muhakemesinde ve idrk melekelerinde bir bozukluk olmadn uzmanlar belirtmektedirler. Acl gemii, iyi bir eitim grmemi olmas, ahsiyetinin oturmay ve bunlarla birlikte sorumluluk duygusunun fazlal, onu bu hale sokan sebeplerdir. Psikotik ve deli deildir. Zaten hekimler de elem-i asab tehisini koymulardr ki, bu hastalk, akl bozan cinnet trnde bir hastalk saylmamaktadr. u halde Deli brahim isnad yanltr. I. brahimin mtevaz, sade-dil, hrs ve gururdan uzak, elmas gibi yrei olan ve hassas yapda bir insan olduunda tarihiler mttefiktirler. Her zaman hatalarn kabul eden bir ahstr. Tahta getiinde kendisinden baka Osmanl Hanedanna mensup erkek ocuk mevcut deildir. Halk, asker ve zellikle de saray, I. brahimin erkek ocuu olmasn iddetle arzu etmektedirler. Bu sebeple, Valide Sultn bata olmak zere, evresi, zaten hayat skntl olan Sultn brahimin, meru dairede de olsa, ok sayda criye ile beraber olmasn tevik etmilerdir ve onu ister istemez kadnlarn dmen suyuna srklemilerdir. Bata Telli Haseki olmak zere, Hasekileri ve Saraydaki mushibeleri, ona istediklerini yaptrr hale gelmiler; bu da devlet iinde ok byk israflara,

karmaaya, suiistimale, rvet alp vermeye ve hatta bazen da zulme sebep olmutur. Yazara gre, I. brahimin nemli bir talihsizlii de, annesi ve Valide Sultn olan Ksem Sultnn varldr. Biraz nce saydmz olumsuzluklarn banda da, maalesef bu kadn bulunmaktadr. nceleri, annesinin ihtirasn bildii iin, Topkapdan Eski Saraya gndererek bu dertten kurtulmak istemitir. Ancak muvaffak olduunu sylemek mmkn deildir. Padiah olmadan evvelki stresli hayatn da tesiriyle, onda samur meraknn arl ve bu yzden samur vergisi koymas, mcevherli kayklar yaptrmas ve doruluu pheli olmakla birlikte sakalnn tellerine inciler dizdirmesi gibi garip davranlar bulunduu sylenmektedir ki, bu sebeplerle onun dnemine Samur Devri bile denmitir. M. F. Glen: Uydurulmu eyler.. ite biraz nce bahsettiim tarihi yle yazyor. Kutsal deil, mteal bir varlk deil, insan nihayetinde. Ksem gibi biraz da hrsl bir kadn var. Hrs baka, baz yanllklar yapma baka. Bugn idare eden insanlar iinde de be vakit namazn klan, uakta bile namazn karmayan insanlar var; fakat o kadar da ok gl hrslar var, hazmszlklar var. O kadnda da yle hrs var.. ve yenieri onun da ban yiyor. Kayor saklanyor, ykle falan giriyor, baz delikler varm oraya saklanyor. Ama yenierinin elinden kurtulamyor. imdi yle bir annenin hrs sz konusu. Sonra saray baslm elli defa. Osmanl tarihinde ok nemli bir sima olan Hafz Paay ocuk hnkarn gz nnde paralamlar. Bu hadiselerin iki tanesini yaaynca delirir insan. Abisini ldryorlar, br abisini Gen Osman mncklayarak ldryorlar. Yenieriler istihkak ettikleri eyi buluyorlar, fakat yle yaplmal myd, yaplmamal myd, slah kabil miydi onun? Btn bu israflar, lksler ve bunu takip eden hakszlk ve suiistimaller, Osmanl Hazinesini, batrma noktasna getirince, vatandaa yeni yeni vergiler konmaya balanmtr. Buna ac bir misl olmak zere, Telli Hasekiyi nikahlarken mehir olarak Msr Hazinesini vermesini, onun istei zerine dairesini krkler ve samurlarla detmesini zikredebiliriz. Nitekim bu hal, ulemann ve ocak aalarnn isyanna ve neticede kendisinin ehid edilmesine sebep olmutur. Cevabn sonunda Bunlar bilmek, tarihten ibret almak iin arttr. diyen yazar, suizanlara mani olmak iin unu da ilave etmektedir: Bu zevk safay, kesinlikle bugnk anlamda gayr-i meru elenceler olarak anlamak doru deildir. Meru dairedeki keyfin suiistimali sz konusudur. Bu sebeple baz batl yazarlarn frsat ganimet bilerek anlattklar gayr-i meru elence tarzlar yaktrma ve iftiralardan ibarettir. M. F. Glen: O Lale Devrinde de gnmzde anlald ekilde bir bohemlik, bir hayvanilik yok. Fakat slami yapya gre ok aykr eyler var. O sadabat keyifleri, safalar.. o cismani ak, mekler.. o gn sylenen eyler Nedimler dnyas, Enderuni Vasflar dnyas Bunlar gnmzde gayet meru saylyor. Onun iin ona kar da malum isyan oluyor, oralar yakp ykyorlar, Sadabat. imdi bir parasn ihya etmiler de galiba bir paras igal. Yahya Kemal diyor ki, O Sadabat kenarnda kayann zerine en son oturup Enderuni Vsfn zlme zlfne ey dil-rb dil balayanlardan Kanma te-i aknla barn dalayanlardan Der mi ictinb etmek seninn alayanlardan Sirik-i emimin bak fark var m alayanlardan arksn syleyen ben oldum. Birka arkada gitmitik oraya; dedim ki Hayr stad sen deil onu ben syleyeceim! Ta da bulduk. Bir arkada dedi ki -Allah selamet versin- Hocam asl imdi oturup alamak lazm! Hi unutmam, 80 sonrasyd. Soru: Para para da olsa, hkmdarlarn anneleri veya kadnlarn rolleri?.. bu tr idareye talip olanlarn veya herhangi bir yerde olanlarn hanmlarnn ilere mdahalesi..? M. F. Glen: yi olduu dnem de olmu. Esas hanmn iyi olmas nemli. Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem Hudeybiye Musalahasnda mm Seleme validemizin fikrini almam m? Aie

validemizle ok eyi grmemi mi? Hafsa validemize bir ey sormam m? Sorduu kadn da olsa, ocuk da olsa bunda bir mahzur yok. Evet, nemli olan, o kadnlarn ruh kvam mevzuudur. II. Osmandan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar saltanatnn balad ve bunun ban da Ksem Sultnn ektii sylenmektedir. Bu iddialarn asl nedir? Yazara gre, maalesef bu iddialarn bir ksm dorudur. Kadnlar Saltanat, ok zayf da olsa Kanuni devrinde Hrrem Sultn ile balam ve IV. Mehmedin Kprlleri i bana getirmesine kadar devam etmitir. Bilindii gibi, Mahpeyker Sultn, tyszl yahut dier hasekilerin (gzdelerin) nne gemesi sebebiyle Ksem Sultn diye adlandrlmtr; I. Ahmedin kadn efendisi, IV. Murd ve I. brahimin de annesidir. Asl ad Anastasia ve babas da bir Rum papaz olan bu kadn, Osmanl sarayna criye olarak girmi ve Mslman olduktan sonra Padiahn kadn efendiliine kadar ykselmitir. IV. Muradn birinci saltanat devresi yani IV. Muradn ismen Padiah olduu, ancak devleti annesi Ksem Sultn ile Sadrazamlar, eyhlislm ve benzeri devlet adamlarnn ynettii devre, 1623-1632 yllar arasnda 8 ksur sene devam etmitir. Ksem Sultan, dier olu I. brahim tahta oturunca, Valide Sultn sfatyla devleti idare etmeyi srdrmtr. Fakat Sultn brahim, hanmlar daha etkili olmaya balaynca, annesini dinlememi; hatta onu Saraydan uzaklatrmtr. Ksem Sultnn devlet ilerini Padiah gibi yrtt asl dnem, torunu 4. Mehmed devridir. slm hukukunun arad artlarn ounluu bulunmad halde Osmanl tahtna oturan 4. Mehmed, 1642 ylnda dnyaya gelmi ve 7 yana basmadan Padiah olmu mstesna bir ahsiyettir. Erturul Gz ve Osman Gz saylmazsa, Kanuniden sonra en uzun sre (39 yl) tahtta kalan Osmanl Padiahdr. Kendisini devlet ilerinden uzaklatrd iin olunun idamna dahi gz yuman Ksem Sultn, 7 yandaki torununu tahta geirmekle, istediine kavumutu. Ava merak sebebiyle Avc Mehmed de denen 4. Mehmed, saltanat yllarnn ilk dneminde, sadece eklen padiah idi. Asl ileri yrten ise Valide Sultn sfatyla Ksem Sultnd. Sadrazamlar bile tayin edip istifalarn kabul edecek kadar devlet ileriyle i ieydi. 4. Mehmedin annesi Turhan Sultn bata olmak zere, herkes bu durumdan ikyetiydi. Ksem Sultan, gcnn zayfladn hissedince 4. Mehmedi indirip yerine kardei II. Sleyman tahta geirme planlarna balad; ancak plan duyuldu ve 11 yldan fazla Nibe sfatyla bir cihan devletini idare ettikten sonra, 3 Eyll 1651 gecesi, Padiah ve Turhan Valide Sultnn adamlar tarafndan boularak ldrld. Artk Vlide-i ehde veya Vlide-i Maktle diye anlr oldu. Yazar, Ksem Sultanla alakal szlerini tamamlarken unu da ilave ediyor: Btn bu anlatlanlardan, Ksem Sultnn eski dinine geri dnd veya iyi bir Mslman olmad gibi yanl manalar karlmamaldr. Btn bu anlatlanlar, kadnlarn da saltanata kar ne kadar alakal olduklarnn delilleridir ve ayn zamanda Osmanl Devletinde kadn drt duvar arasndayd eklindeki itirazlara kar da mahhas bir cevaptr. Bunun yannda Ksem Sultn, iyi bir Mslman idi. Her sene hapishaneleri dolar ve bortan tutuklu olanlar kurtarrd. Fakirlere her zaman yardm ederdi. Hayr eserleri arasnda medreseleri, mektepleri, Drl-Hadisleri ve sebilleri bulunmaktadr. Saltanat mddetince biriktirdii servet ise, tamamen hazineye devredilmitir. M. F. Glen: Demek ki bazlarnn hkmetme ve idareye karma hrs oluyor. Ksem Sultandan sonra 4. Mehmedin annesi Turhan Sultnn devleti tek bana idare ettii sylenmektedir. Bu da doru mudur? Ksmen dorudur; ancak Hatice Turhan Sultn, Hrrem ve Ksem Sultn ile kyaslanmayacak kadar iyi kalbli ve devletin selmetini dnen bir hanmefendidir. 1627 ylnda Rus bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen, sonradan kadn efendilie ykselen Hatice Turhan Sultn, olu 4. Mehmed 7 yanda Padiah olunca, Ksem Sultn ile olan Nibelik mcadeleleri balam ve 1651 ylnda Ksem Sultn bodurulunca, tam 34 yl Valide Sultanlk makamnda kalmak zere, Osmanl Devletinin o zamanlar ikinci protokol olan makama gemitir. Vlide-i Muazzama unvan ona aittir. Zira 1656

ylnda devleti Kprllere devredinceye kadar, tam manasyla bir Padiah gibidir. Aziller ve tayinler artk onun hatt- hmynu ile yaplmaktadr. Mhrn zerinde Mazhar- Ltf-i Samed Vlide-i Sultn Mehmed yazlacak kadar iktidar artmtr. evresinin tesiriyle yanllklar yapt da olmutur; Ksem Sultn zamanndaki suiistimaller, ksmen de olsa onun zamannda da devam etmitir. Fakat, onun iktidar hrs yoktur; yetkilerini drt be sene kullanmsa da, Mimar Kasm Aa ve benzeri basiret sahibi insanlarn tavsiyesi ile, devlet ilerini 1656 ylnda tamamen Kprl Mehmed Paaya devretmi ve kendisi de btn vaktini, ibadet, dua ve hayra tahsis etmitir. 1683 Eyllnde meydana gelen Viyana Bozgununun sebepleri neler olabilir? Merzifonlu Kara Mustafa Paann kabahati var mdr? Her musibet bir cinayetin neticesidir ve bir mkfatn da mukaddimesidir. M. F. Glen: Ahmet Akgndz beyin Risalelere vukufiyeti ifadelerine de yansyor. Risalelerden ok gzel iktibaslar oluyor. Bu tesbit de onlardan biri. O halde bu bozgun felaketinin de bir sebebi vardr. Bu sebebi, sadece, Kara Mustafa Paann baz taktik ve ahsiyet kusurlarna yklemek doru deildir. Hadisenin olduu gnlerde Osmanl Vakanvisi olan Silahdr Mehmed Efendi bu noktay ok gzel zetlemitir. Onun grlerini de esas alarak bir iki noktay aklamakta yarar vardr. 1) Bu sefere katlan Osmanl ordusunun maddi hazrl son derece mkemmel idi. Topuyla tfeiyle ve ordunun dier donanmyla dman kuvvetlerine ezici bir stnl mevcuttu. Ancak asl can damarn tekil eden asker grubu, Allahn bu nimetlerine kretmesini bilmemitir. Hatta sefer srasnda askerin ve hem de Recep, aban ve Ramazan ayna rastlayan mbarek gnlerde, nimetin krn eda edecek yerde mardklar ve gayr-i meru fiilleri iledikleri bizzat Osmanl tarihileri tarafndan aka ifade edilmitir. Bu arada, Kara Mustafa Paann fevkalade istikametli bir hayat olduunu hemen belirtelim. 2) Maalesef, kurmay heyeti, askerin okluuna ve intizamna bakarak gurura kaplm ve hem Krm Han Murad Giray ve hem de Erdel Kral Mihalin ikazlarna riayet edilmemitir. Onlar Yankkalenin fethedilerek Viyanann gelecek yla braklmasn srarla tavsiye etmilerdir. M. F. Glen: Baz tarihiler, bozguna Giraylarn sebebiyet verdiini sylerler. Kendileri sadrazamlk beklediklerinden ve bu talepleri gereklemediinden hazmsza dmler; oraya giderken de gnlszler. Onlarn neticeyi hesap edemeden yaptklar ihmaller ve hatalar bozguna sebep olmu. Yoksa Merzifonlunun stratejisi ve taktii yanl deil orada. Avrupallarn tam boazn skaca bir durumda arkadan hanerleniyor olabilir. hanet mevzuu.. peygamber olacak ki Allah haber versin.. Merzifonlu ne bilsin. 3) Osmanl ordusuna ve zellikle de yenieri ocana vasfsz insanlarn alnlar, ilk ac meyvesini Viyana bozgununda vermitir. nk askerin nemli bir ksm, i ciddiye binince, Viyanaya gelinceye kadar elde ettikleri ganimetin ve servetin derdine dmler ve asl gazay unutmulardr. Askerin okluunun deil, lrsem ehid kalrsam gazi ruhuna sahip olmann nemi burada anlalmaktadr. 4) Daha nceki gazalarda en byk vasflar, slmn tesbit ettii usuller erevesinde harp etmek, insanlarn mal ve rzlarna gz dikmemek olan Osmanl askerleri, bu seferde getikleri yerlerde ciddi tahribatlar yapmlar ve slmn bu ulvi dsturlarna tam riayet edememilerdir. 5) Elbette ki btn bunlarn yannda, maddi sebepler de vardr. Bunlarn banda iki ay bulan muhasara srasnda askerin yorgun ve bitkin dmesi, harbin esasn tekil eden atlarn ksmen bakmsz kalmalar, komutanlarn taktik hatalar ve nihayet Krm Hannn neticenin bu kadar vahim olacan hesap edemeyerek Mustafa Paaya ihanet etmesi bunlardan bazlardr. M. F. Glen: Krm Han derken, buradaki Gazi Giray deil, o vefal olmu Devlet-i Aliyeye kar. mrn Yavuz Selim gibi at stnde geirmi bir adam, kartrmamak lazm; Krm Hanlar vard ve Devlet-i aliyeye balydlar.) Lale Devri hangi dnemdir? Lale Devrinde yaplan elenceler nelerdir ve gayr-i meru

elenceler var mdr? Hem III. Ahmed ve hem de damad ve sadrazam olan brahim Paa, sulha meyilli, sakin ve elenceli hayat seven, mlayim insanlard. Bu yaratllar gerei olarak, 1718-1730 tarihleri arasnda, ziyafetten ziyafete koturduklar ve meru dairede elenceli bir hayat yaadklar grlmektedir. Lale Devri deerlendirildiinde u manzara ortaya kmaktadr: Lale Devri denilen bu dnemde, byk masraflarla ina edilen Kathanedeki Sadbd Kknde, skdardaki eref-bdda, Beylerbeyindeki Ba- Ferah Bahesinde, raan Bahesinde ve benzeri ok sayda saray ve bahelerde, Padiahn da ara sra katld helva sohbetleri ve Lle elencelerinin yapld dorudur. Hatta bu elencelerin bazlarna, meru dairede kalmak artyla, sazendeler de davet edilmitir. Lale elenceleri sebebiyle laleye dknlk artm ve hatta lalenin 234 eidi yetitirilmitir. Padiahn buna zel nem verip ferman yaynlad da dorudur. Ancak bu ziyafetleri anlatan tarih kitaplar tetkik edilirse, helva sohbetleri, lale elenceleri ve dier tertip edilen ziyafetlere, bata eyhlislm olmak zere, o devrin ilim, fikir ve edebiyat adamlar da mutlaka katlmtr. eyhlislmn da iinde yer ald ziyafet ve elencelerin, gayr-i meru olduu dnlemez ve zaten tarih kitaplar bu elence ve ziyafetlerde neler yapldn btn ayrntlaryla anlatmaktadrlar. Bu ayrntlarn iinde haram olan bir ey gze arpmamaktadr. Padiah ve sadrazamn meru dairede de olsa, vaktinin ounu ziyafetler ve elencelerde geirmesi, halk arasnda, maalesef ahlakszln yaylmasna ve elencelerin meru daireden gayr-i meru daireye kaymasna yol amtr. O halde Lale Devrinde stanbulda gayr-i meru hayatn, dier dnemlere oranla artt asla inkr olunamaz. Mesela, elenceli ve ziyafetli hayatlar, halk arasnda baz genlerin afyon ve esrar kullanmasna yol am ve meselenin ok ciddi bir noktaya ulamasndan dolay, eyhlislmdan bu konuda fetva talebinde bulunulmutur. eyhlislm da verdii fetvada, afyon ve esrar kullanmann slm Hukukuna gre haram olduunu, kullananlarn ve satanlarn srgn ve para cezas gibi ok iddetli tazr cezalar ile cezalandrlmalarn, kullanlmasnn helal olduunu iddia ederek tevikte bulunanlarn idam edilmesi gerektiini ifade etmitir. Buna unu da ilave etmek gerekmektedir: 1731 tarihli bir fermana gre, stanbulda kadnlarn giyim ve kuamlarnn gayr-i meru fiillere yol aacak ekilde bozulduu ve bu yzden baz irkin hadiselerin meydana geldii, bu sebeple slama aykr giyimlerin yasaklanmas ve bunun yol at ahlakszlklarn nlenmesi iin her trl tedbirin alnmas gerei hkme balanmtr. Patrona Halil isyannn mahiyeti nedir ve isyan neden kmtr? Lale devri ile ilgisi var mdr? ran cephesinden Osmanl Devleti aleyhinde haberler gelmeye balamas zerine, 1730da Sadrazam brahim Paa, ran Sava iin Sultan 3. Ahmedin bizzat sefere katlmasn arzu etmitir. Ancak ahsiyeti ve alt hayat itibariyle sefere hazr olmayan Padiah, buna gnlszdr ve red cevab vermekte gecikmemitir. Bunu frsat bilenler, Sadrazamn, bata damatlar olmak zere, yaknlarn devlet kademelerine getirmesinden rahatsz olanlar ve bu dnemde yaplan elencelerin, ziyafetlerin gayr-i meru olduunu ileri srenler, alt yedi aydr bu fitneyi atelemek iin uraan bahriyeli bir nefer olan Patrona Halil ve arkadalarnn nderliinde, Byezid Cmiinin Kaklar Kaps tarafnda, er-i erif zere davamz vardr; mmet-i Muhammedden olanlar dkknlarn kapayp bizimle gelsin diyerek, tarihe Patrona Halil syan diye geecek olan kargaay balatmlardr. Bu hadiseler srasnda Sadrazam iki damad ile birlikte bouldu. At Meydannda toplanan asiler bununla da yetinmediler; Padiahn feragat ederek yerine Sultn Mahmdun padiah olmasn istediler. stekleri zerine, III. Ahmed, Osmanl tahtn yeeni Sultn Mahmda terk etti. Neticede 13 gn sren isyan 11 Ekim 1730 tarihinde son buldu. nce sadrazamla gz diken Patrona Halil, devlet ilerinden anlamad ileri srlerek Revan Seraskerliine tayin edildi. Daha sonra Kasm 1730da Sofa Kkne davet edilerek katledildi ve onunla beraber olan isyan liderlerinden 18inin cesedi III. Ahmed emesinin yanna atld.

Yazar bu soruya verdii cevab u hkm cmlesiyle bitirmektedir: Hadisenin, Lale devrinde yaanan slama aykr hallerin bir cezas olduu aktr. Ancak Patrona Halil ve arkadalarnn da, slama hizmet dncesiyle deil, kendi ahs kin ve menfaatlerini tatmin gayesiyle bu ie kalktklar da gn gibi ortadadr. bret alnrsa nemli bir olaydr. III. Selimle balayan yenilik hareketlerinin esas nedir? Nizm- Cedid ne demektir? III. Selim bu yeni dzenle neyi gaye edinmitir? Bir devletin iki temel vazifesi vardr: Birincisi, memleket iinde adaleti ayakta tutarak vatandalarn haklarn korumak ve ikincisi de, vatann snrlarn dmana kar savunmaktr. 1789 ylnda III. Selim tahta ktnda, Osmanl Devleti, memleketin her tarafna yaylan derebeylik ve aynlar idaresiyle birinci vazifesini ve imzalad Kk Kaynarca Andlamas ile de ikincisini yapamaz hale gelmiti. Btn bu bozukluklar, Lale Devrinden beri devam edip gidiyordu. I. Mahmd, III. Mustafa ve I. Abdlhamid, bunlarn farkna varmalarna ramen, yenieri engelinden dolay istenilenleri yapamadlar. Birincisini yapabilmenin art hukuk, idar ve iktisad hayata ait kkl slht yapmak ve ikincisini yerine getirmenin art da, artk sava yapamaz hale gelen Osmanl askerini yani kapkullarn yeniden dzenlemek idi. te askeriye bata olmak zere gemicilikten yargya kadar deiik alanlardaki yeni dzenlemelere ve slhta nizm- cedd ad verildi. Bu dzenlemeler neticesinde yeniden tertip edilen ve Avrupa usul eitilen dzenli orduya nizm- cedd askerleri denmesi hasebiyle, bu tabirden birinci derecede bu ikinci mana anlalmaya baland. III. Selim, Osmanl ordusunun tamamen irazeden ktn bildiinden dolay, ubat 1793 ylnda btn lyihalar zetleyerek bir Rislede toplatm ve temel olarak u kararlar almtr: a) Mevcut asker nizm yeniden dzenlenecek; b) Avrupadaki eitimli askerler benzeri yeni bir ordu kurulacak (nizm- cedid askeri); c) Sava teknikleri ve asker eitim yeniden tanzim olunacak. te nizm- cedid denince ilk akla gelenler bunlar olmutur. Yazara gre; bu slht, akl banda olan hi kimse tarafndan reddedilemezdi. Ancak uygulanmasnda problemler km ve III. Selimin tahtna ve canna mal olmutur. Ayaklanan yenieri yamaklar, Kastamonulu Kabak Mustafa adndaki bir neferi balarna geirerek, isyana balamlardr. Bu isyan durdurmak isteyen III. Selimin Nizm- Cedidi ilga etmesi de, fayda salamamtr. III. Selim tahttan indirilmi ve ehid edilmitir. M. F. Glen: Geriye adm atmak tehlikelidir aslnda; madem yle bir ihtiya ve talep var, o istei yerine getirmek lazm.. hak ve adalet zerine messes ise onu gerekletirmek lazm... Hani gnmzdeki rical-i devlet iin de ayn husus sz konusu. Milletin menfaati hesabna teebbs ettiiniz bir ite geriye adm atarsanz mesele aleyhinize dner. O iin ok ac rvanyla kar karya kalrsnz. Bata adm ok isabetli atmak lazm. Hakkaniyet ve adalet edal olmas lazm atacanz admn. Sonra da geriye dnmemek lazm. O ince air ruhlu, bestekr bir adam, dolaysyla kan dkmeyi istememi. Netice olarak, Nizm- Cedid Islht, rejim deiiklii demek deildir, iyi bir balangtr; fakat, gzel projeleri kendilerine vesile ederek servetlerini arttran ve bunu gayr-i meru yollarla yemeyi det haline getiren bir grup, Avrupallama ad altnda, hem meru-gayr-i meru demeden tam bir Frenk hayat yaamaya balamlar ve hem de hakir grdkleri halk yeni yeni vergilerle perian etmilerdir. Bunu frsat bilen baz kimseler de, hibir zaman tasvip edilemeyecek olan irkin isyan hadiselerine sebebiyet vermilerdir. Maalesef olanlar, baz menfaat gruplarnn lehine ve ama devlet ile milletin aleyhine olmutur. III. Selimin bizzat Nizm- Cedid askerinin bana geip de sileri tedip ile devleti esasndan slah ve tanzim etmesi mmkn iken, maalesef nezket ve yumuakl tercih etmesiyle ve karlkl hatalarla, bunca emekler sarf edilerek meydana getirilen Nizm- Cedid bir anda mahvedilmitir. O halde onu sadece Avrupallamak olarak grp Nizm- Cedide kr krne kar kmak da, Nizm- Cedidcilerin yaptklar gayr-i meru ileri tasvip edip onun muhaliflerini

mutaassp ve mrteci olarak takdim etmek de yanltr. II. Mahmdun ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? Yenieri ocann lavedilmesi olayna neden Vaka-i Hayriye denmitir? 28 Temmuz 1808 tarihinde Osmanl tahtna skntl bir ekilde oturan II. Mahmd, yapt slhatla ve zellikle de Osmanl Devletinin yzn batya evirmekle mehurdur. Baz tarihiler onu Kanuniden sonra en byk padiah olarak vasflandrrken, bazlar da batllama yolundaki sadece ekilde kalm teebbslerinden dolay tenkit etmektedirler. M. F. Glen: Necip Fazl da tenkit eder. Bat stilli eitim.. hazr ol, rahat, ayaklarn yle tut, selam yle ver, bir-iki--drt, git gel... . Mahmudun bunlarla birey yaplacan zanneden safderun biri olduunu syler. Ama onu da bilmiyoruz biz, hakikaten yle miydi? Bat denince, her eyi kt demek deildir. Onlar belli bir dnemde baz hususlarda bizim nmze gemiler. Soru: Avrupaya itirak iin bir taktik olabilir mi? M. F. Glen: Yok, yle birlik, taktik falan yok. Avrupa deerleri o gn imdiki gibi deil. Belki onlarn deiik yerlerde hakimiyetler tesis ettiklerini, mstemlekeler oluturduklarn, koloniler kurduklarn, deniz yollarn ilettiklerini grnce, onlarn sistemine kar iinde bir hayranlk olabilir. Biz de yle yaparsak, baarl olabiliriz diye dnm olabilir. ok yadrgamamak lazm. Soru: Bu kadar ard ardna padiahlarn ldrlmesi ok kolay ulalabilir olduunu gsteriyor. Kendilerinden ncekileri grerek tedbir alma gibi bir dnce olmam m? M. F. Glen: Genelde toplumun slah mevzuu var, maeri vicdann slah mevzuu. Gnmzdeki problem de o, slam dnyasnn problemi de o. Seyyit Kutubun hapishane hatralarnda yazd da o. Maeri vicdan slah edilmeyince olmaz, ancak onunla problemlerin says azaltlm olur; gzergah emniyeti belli lde salanm olur. Yoksa herkes birbirinin kurdu olunca, Nizam- Cedid de olsa, Askr-i Mansure-i Muhammediye de olsa, Cumhuriyet askeri de olsa ne yazar ki!.. O ayr bir ey. Yer yer mceddidler geliyor, dini tecdid ediyorlar; yani o, dini yeniden duyurma demektir, kendi orijiniyle yeniden vicdanlara duyurma ii demektir. yle bir tecdide devlet yapsnda da, toplum yapsnda da ihtiya vardr. O olmaynca slahatlar hibir ey ifade etmez. 465 yl boyunca Osmanl Devletinin zaferden zafere komasnda, Mslmanlarn can, mal ve rzlarnn korunmasnda ve ksaca 24 milyon km2lik Osmanl diyarnn fethedilmesinde byk pay olan Yenieri Oca, tamamen rmt. Yenieri ocana yaklak 200 senedir vasfsz insanlar toplandndan, bu ocan kanunlar ayaklar altna alndndan ve en nemlisi de yenieri oca askerleri, askerlii brakp siysete, servete ve sefhete bulatklarndan dolay, son Rus Harbinde patr patr dklmlerdi. Padiah da, devlet ricali de ve hatta yenieri aalar da, artk bu tekiltn yrmeyeceinde mttefik idiler. II. Mahmd zeki bir devlet adamyd ve tarihten de ders almt. Bu tekilt hemen kaldrmay denemedi, tam 17 yl sabrla bekledi. Bu sre ierisinde Yenieri aalarndan bazlarnn gnllerini fethetti, onlar kendisine balad. Mays 1825te Ekinci Oca denilen eitimli ve dzenli bir ordunun ekirdeini tekil etti. Gnll yenierilerden oluan bu yeni askerler eitime balaynca, yenieriler detleri zere kazan kaldrp isyan ettiler. Fakat, artk yenieriler, youn propagandalarna ramen, ulem da dahil btn destekilerini kaybetmilerdi. 15 Haziran 1826 gn stanbulun fetih gnn hatrlatan bir gn oldu. Ayaklanan yenierilere kar, II. Mahmd, Sanca- erifi, Sultn Ahmed Meydanna dikerek halk itaate davet etti. Bata eyhlislm ve Kazaskerler olmak zere btn ulem, devlet ricali ve yenieri dndaki Kapkulu Ocaklar Padiahn yannda yer ald. Halk ve asker yenieri ocann bulunduu Aksaray Meydanna geldiler ve binlerce yenieriyi katlederek oca tasfiye ettiler. Padiah, meveret meclisini toplad. Yenierilerin manevi dayana gibi grlen Bekta derghlar kapatld ve ileri gelen eyhleri srgn edildi. Bu karar herkesin kabul ettii bir karard ve ittifakla vaka-i hayriye (hayrl olay) diye tarihe geti. Yeni bir Osmanl ordusu kurularak adna

Askr-i Mansre-i Muhammediye ad verildi. Bu ksa aklamadan sonra, Yazarn bu dnemle alakal dncelerini yle zetleyebiliriz: II. Mahmd zamanndaki slhat bir iki mesele dnda ze deil, ekle ynelik olarak yaplmtr. Avrupann ilim, fen ve teknolojisi alnacak yerde, giyim, kuam ve dier pek de gzel olmayan detleri taklid edilir hale gelmitir. Bu yzden yaplan slhat, halk tarafndan beenilmemitir. Damad Halil Rifat Paann Avrupaya benzemezsek, Asyaya ekilmeye mecburuz sz yanl tatbik edilmitir. Devlet dairelerinde II. Mahmdun resimlerinin aslmas, setre, pantolon ve fes giyilmesinin mecburi hale getirilmesi, hatta sadece yenieriler kulland diye mehterin ve mehterhanenin ilga olunmas ve sadret ve sadrazam tabirleri yerine baveklet ve bavekil tabirlerinin kullanlmaya balanmas, bu basit ve ze ynelik olmayan batllama rneklerindendir. Bu sebepledir ki, btn slhat hareketlerine ramen, II. Mahmd dnemi baarlar ve zaferler devri deil, tam manasyla bir k ve ykl devri olmutur. (zlme) Ksaca Osmanl Devleti, II. Mahmd dneminde kendi yryn terk etti; ama bakasnn yryn de renemedi. Tanzimat devri ne demektir? 1839 tarihli Tanzimat Fermannn mahiyeti nedir? Osmanl Devletinde hak ve hrriyetler hareketi ilk defa bu fermanla m balamtr? Tanzimat, yeniden dzenlemeler demektir. Osmanl tarihinin 3 Kasm 1839 tarihli Glhane Hatt Hmynu veya Tanzimat Ferman ad verilen ferman ile balayan ve 1876 tarihine kadar devam eden devresine Tanzimat; 1876-1878 yllar arasndaki devresine I. Mertiyet; 1878-1908 yllar arasnda II. Abdlhamidin tek bana idare devri (baz tarihiler tarafndan istibdd devri) ve 1908den sonrasna ise II. Mertiyet devri denmektedir. Maalesef Cumhuriyet devri hukukular ve hususan hak ve hrriyetlerle alakal alma yapanlar, Osmanl Devletinde 1839da ilan edilen Tanzmt Fermanndan nce insan hak ve hrriyetlerinden bahs edilemeyeceini, nk lkede tam bir mutlakyetin hkim olduunu, ekinmeden syleyebilmektedirler. Bunlara gre, Mustafa Reid Paann gayretleriyle Padiah Abdlmecid tarafndan ilan edilen Tanzmt Ferman veya dier adyla Glhne Hatt- Hmyunu ile ilk defa can, mal ve namus emniyeti muhafaza altna alnm ve hukuk devleti olma yolunda ilk adm atlmtr. Evvel unu vuzuha kavuturmak lazmdr: Osmanl devleti, bir slm Devletiydi ve dolaysyla insan hak ve hrriyetleri batan beri kabul ve tatbik ediliyordu. Son dnemdeki baz aratrmaclarn iddia ettikleri gibi, batl anlamda mutlakyet hkm srmyordu. Osmanl Devletinin hukuk nizmn slm Hukuku olarak grmeyenler ve onun hukuk mevzuatn Padiahn dudaklar arasndan kan hkmler eklinde kabul edenler, bu hatay, bilerek veya bilmeyerek ilemiler; ve Tanzimat insan haklarnn kabul gibi gstermilerdir. Halbuki, Tanzimat Ferman, Asr- Sadetten beri tannan ve zerinde hassasiyetle durulan insan hak ve hrriyetlerinin son dnem uygulamalarndaki baz aksaklklar dile getirmitir. Bir dier nemli husus da, bu ve mtekip fermanlarn nerinde Batl devletlerin basklardr. Onlar, zellikle slm Hukukundaki gayr-i mslimlerle alakal baz istisna kayt ve snrlamalarn kaldrlmas istemiler; daha ksa bir ifadeyle, slmdan uzaklatrmaya muvaffak olamadklar Osmanl Devletini, batllama ve asrleme terneleriyle kendi benliklerinden ayrmay arzulam ve Osmanly sz konusu tanzimat ve fermanlara zorlamlard. Aslnda, slm Hukukunda insanlarn temel hak ve hrriyetlerinin nasl korunduunu ve Osmanl Devletindeki perianln, hak ve hrriyetlerin olmayndan deil, suiistimalinden ileri geldiini onlar da biliyorlard. Hasl, bu Ferman, slm Hukuk tarihinde bir hak ve hrriyetler bildirisi olmaktan ziyde, tatbikattaki hatalar, slm Hukukundaki hkmlere gre dzeltmeyi tavsiye eden icr bir emirnamedir. Avrupa devletlerinin basks ve zoru, fermann sonundaki ifadelerden de aka anlalmaktadr. Mustafa Reid Paa kimdir? Sadece Tanzimat m yoksa mason bir din dman mdr? Mustafa Reid Paa, 13 Mart 1800de stanbulda dnyaya geldi. Modern anlamda Trk diplomasisini kurduu sylenen Mustafa Reit Paa, 6 yl kadar Hriciye Nazrl yaptktan sonra

sadrazamla getirildi ve toplam 6 yl kadar da Osmanl Babakan olarak lkeyi idare etti. 1839 ylnda Glhne Hatt- Hmynunu bizzat okuyan ve yetitirdii li ve Fuad Paalarla Tanzimat ekibin hocas olan Mustafa Reid Paa hakknda birbirine zt iki ayr fikir bulunmaktadr: Birincisi: Mustafa Reid Paa, btn Osmanl Devleti tarihinin en byk sadrazam ve en byk diplomatdr. Devletin Padiah tarafndan deil, yksek brokrasi tarafndan idare edilmesi fikrini o gerekletirmitir. Drt temel prensip onun hayatnn gayesidir; slmiyet, Osmanl Hanedanndan bir Padiah, taht ehri olarak stanbul ve resm dil olarak Trke. Reid Paaya gre, dnyay artk silah ve asker deil, diplomasi idare etmektedir. Burada muvaffak olabilmenin art da, devletin yetitirilmi bir ekip tarafndan idare edilmesidir. Bu sebepledir ki, daha sonra Osmanl Devletinin idar hayatnda mhim rol oynayacak olan li Paa, Fuad Paa, Cevdet Paa, Ahmed Vefik Paa, Safvet Paa ve inasi onun kurduu ekiptendir. Bunlara ksaca Tanzimatlar demek mmkndr. Mehmed Ali Paann klcn knna koyan, devleti Abdlmecid dneminde ok byk tehlikelerden kurtaran ve en nemlisi de Tanzimat diye zetleyeceimiz slhat yapan Reid Paadr. kinci gr: Avrupallarla ili dl olmas, yeni ve Avrup usullere fazlaca taraftarl ve en nemlisi de iddialara gre, din meselelerde tam istikametli olmamas, Reid Paay baz dindar insanlarn nazarnda makbul bir insan klmyordu. Yazara gre; Reid Paann mason olduu konusunda Masonlarn 1999 ylnda yaptklar aklamalar, btn tartmalar sona erdirmitir. Mustafa Reid Paa, maalesef masondur. Zaten akbetinden Cevdet Paa bile phelidir. Yine de masonlarn oyun yapt ve bu beynda kastl davrandklar dnlebilir. Sultn Abdlazizin ahsiyeti hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Onun intihar ettii doru mudur? Sultn Abdlaziz, Haziran 1861de aabeyi I. Abdlmecidin vefat zerine Osmanl tahtna km ve halk tarafndan Sultn Aziz diye anlmtr. III. Selim, II. Mahmd ve I. Abdlmecidin Avrupay taklid eden ve evreleri tarafndan suiistimal edilen hayatlarnn Osmanl Padiahlar hakkndaki ortaya kard menfi imaj, Sultn Aziz yaad mstakim hayatyla telafi etmitir. I. Abdlhamid gibi velayetine inanlan bir padiah olmutur. ntihar meselesi, tamamen sefih bir hayat yaayan Hseyin Avni Paa ve bir ka serseri subayn tertibinden ibarettir. Sultn Aziz, 4 Haziran 1876 tarihinde yani halndan 5 gn sonra, Hseyin Avni Paann kiralk katilleri eliyle, kol damarlar intihara benzeyecek ekilde kesilerek ehid edildi ve resmen intiharm gibi gsterildi. M. F. Glen: Bana bir zaman birisi bir gazete kpr gsterdi; iki elinin de damarlar kesilmi deniyordu. Orada yaplan yorumda, Bir insan bir elini kesince dierini kesemez gr serdediliyordu; fakat unuttum ben o kayna, ok eski yllarda. Soru: Hocam, malum cenazeyi ykayan imamn verdii ayrntl bilgide vcudunda morluklar olduu, diinde krk olduunu ifade ediyor, Hseyin Avni Paa kollar dnda hibir yerini muayene ettirmiyor otopsi raporu hazlanrken?!. M. F. Glen: Demek ki onu nleyemiyorlar, cenaze ykanyor. Oysa cenazeyi bile ykatmayabilirlerdi. Maalesef, resm olarak tutulan lm raporunda, son zamanlarda akl dengesini bozduu ve neticede intihar ettii yazlarak mesele kamuoyuna bylece duyurulmutur. Konu daha sonra ok tartlmtr. nk tarih arptlm ve gizlenmitir. Mesele incelendiinde grlmektedir ki, olay intihar deil, aka Hseyin Avni Paa, Mithad Paa ve arkadalarnn ilettikleri bir cinayettir. M. F. Glen: Necip Fazl, Sultan Abdlazizi anlatrken, onun pehlivan bir adam olduunu, gre de tuttuunu syler, onun iin tosunum derdi. O da byle bir devleti idare edecek kapasitede olmad grn izhar ederdi. Herhalde biraz da onlarn tesirinden dolay Abdlmecid ile Abdlaziz ile alakal zihnimde pheler vard. Bir gece ryamda grdm, valide de yanmda. Ben Mekke-i Mkerremede revaklarn ortasnda bulunuyorum, alayarak anneme anlatyorum: Abdlmecid ile Abdlaziz yaptrd bunlar diye. Sonra kalknca o dnceler kafamdan silinip gitti. Bu

irademle silinip gitme deil yani, sanki iimde bir mzahrafat vard, o andaki o eyleri grerek akt gitti. lk tanmaya baladm dnemde de stada kar bir problemim vard. O problemim de bir rya neticesinde silinip gitti. Orada da kendim baka bir krede yryorum, Vens gibi, Merkr gibi bir krede yryorum. Hi kimse yok benden baka. Byle srlar, koyunlar sr sr zerime geliyorlar. Byle bir dehete daldm o esnada. Sonra o srada Hazreti stad grdm, Hazreti Aliyle yanyana duruyorlar. Hazreti Ali koynundan kard bir tomar kat verdi ona. Kalknca o duyguda kafamdan silinip gitti. Demek ki ihtiyacm varm. Yine bir gn baz Osmanl sultanlaryla alakal Herhalde baz kusurlar vard dedim. Malum son Halife Abdlmecid, padiah falan deil son dnemde. Cumhuriyeti kurduklar zaman ayaklanmalarn olduu yerlerde milletin hissiyatn biraz teskin etmek, bask altna almak iin kabine deitiriyorlar, bu srada onu da sryorlar malum. Hazret Medine-i Mnevvereye gidiyor. Ben bir gn vaaz ederken, O hazret gibi baz sultanlara hafif dokundurdum. Sofrann banda yemek yiyorduk; o eski orum mfts Ahmet Efendi yanmzdayd, Asker arkadam Yusuf Beyin babas.. merhum Yozgatl Ahmet efendi, orada byle denk getirdi, bana hi Osmanllar iin naseza, nabeca szler syledin demedi ama O bir halife, o silsile-i zehebden bir padiah, buradan geerken, byle ben ehresine baktm, ehresi nurefand, kl ulefeand, nur telel ediyor gibi bir ey... dedi. Byle yumuaka bir tembihte bulundu. Allah onca zaman hizmet grdrm o insanlara. Siz imdi gidip iki tane adama bir ey anlatnca Allah nezdinde bu meselenin bir kymet-i harbiyesinin olmasn dnr, byle Cennete girmeyi dnrsnz. Bu adamlar uzun zaman alem-i slamn imalinde koskocaman bir dnyay syanet etmiler. Bir insann serhatlarda nbet tutmas bir saati bir sene ibadetse, bu adamlar mrleri boyunca serhadda nbet tutma vazifesi yapmlar. Sadece bir ksm ahsi kusurlarna taklp bakmamak lazm. Baz eylerde yanlyoruz. Gen Osmanllar (Jn Trkler) Cemiyetini kimler ve hangi gayelerle kurmulardr? Namk Kemal ve Ziya Paa bu dernee neden girmilerdir? Osmanl Devletinde, Sultn Abdlazize kadar, sadrazam, eyhlislm, yenieriler ve benzeri gruplar arasnda grlen muhalefet hareketi, Sultn Abdlaziz zamannda gayr- resm olarak kurulan Yeni Osmanllar veya Gen Osmanllar Cemiyeti (Batllar Jn Trkler demektedirler) adl bir dernekle kurumsallamaya balamtr. Reid Paa, li Paa ve Fuad Paalarn slhat hareketlerini az bulan ve ou Avrupada tahsil grm olmalar hasebiyle daha da Avrupallamak taraftar olan genler tarafndan stanbulda 1865 Hazirannda kurulmutur. Ortak zellikleri, zenginlerin, paalarn ve entel ailelerin ocuklar olan bu genler, her ne yolla olursa olsun Namk Kemali Hriciye Nzr ve Ziya Paay da Sadrazam yapmak istiyorlard. Sonradan bu cemiyete asker ve siyasi simalar da girmeye balad. Hrriyet ve mertiyeti azlarndan drmeyen ve milletten kopuk olan bu ekip, 1867de Bb- liye baskn teebbsnde bulundular ise de, li Paann nceden haber almasyla, tasfiye edildiler. Bunun zerine kurucularndan bir ou Avrupaya kaan Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri, Mustafa Fzl Paann mali desteiyle Avrupada tekiltlanmaya baladlar. Ksaca, tam anlamyla bir muhalefet partisi durumuna gelmiler; ancak muhalefetleri, yapc deil, hep ykc olmutur. Abdlazizin halndaki btn olumsuz iler, hep bu cemiyetin mensuplar olan kimselere aittir. Gerekten Gen Osmanllar, Osmanl Devletine fikren baz yenilikleri getirmiler ise de, 93 harbinin ac sonularn hazrlayan siysi ekibin iinde yer almlardr. Destekilerinin Avrupa devletleri, mason localar ve stanbuldaki yabanc bykeliler gibi evreler olmas, bu hareketi tarif asndan nemli bir kriter olsa gerektir. Ayrca askeri siysete kartrmak da, bu ekibin kt bir mirasdr. Daha sonra da, bu ekip Jn Trkler olarak ttihd ve Terakki Partisinin kurucular tarznda yine karmza kacaklardr. Sultn Abdlhamid zamanndaki mhim olaylar hakknda ksaca bilgi verir misiniz? Sultn Abdlhamid Hn, Osmanl Padiahlar arasnda en uzun sre tahtta kalanlardan biridir; btn hayatn tam bir slm limi ve siyset ve devlet adam olmaya vermitir. Babasnn tabiriyle

kukulu ve skt oul olan Abdlhamid, hayat tarz itibariyle Sultn Abdlazize benzeyen, arkl, tam bir Mslman ve tam bir Osmanldr; takva ve dindarl sebebiyle halk arasnda veliyyullah olarak bilinmitir. 31 Austos 1876da V. Muradn yerine tahta kan II. Abdlhamid, d ve i dmanlarn btn gayretlerine ramen, 27 Nisan 1909 ylna kadar Osmanl tahtnda kalmay baarmtr. II. Abdlhamid, Midhat Paa ve ekibini taltif ederek tahta km ve maalesef Meclis-i Mebusann kapatld ubat 1878e kadar da, idarede hep onlarn szleri geerli olmutur. Neticede bu bir buuk yl kadar zaman, Osmanl Devletinin k ve hatta ykl yllar olmutur. Byle bir dnemde, Osmanl Devleti Midhat Paa ve ekibinin sraryla, 23 Aralk 1876 tarihinde I. Merutiyeti (Tal Merutiyet veya 93 Mertiyeti de denmektedir) ilan etti ve temel itibariyle 1960 ylna kadar yrrlkte kalacak olan ilk yazl Anayasay yani Kanun- Essyi ilan etti. Bundan cesaret alan, Midhat Paa ve ekibi, ordunun harp istediini, Rusyann yenileceini ve ngilterenin Osmanl Devletinin yannda harbe katlacan iddia ederek, harp ilanna kar olanlar vatan hini ilan ettiler. II. Abdlhamid bunlardan hi birini kabul etmiyordu, ancak aresizdi. Harp tekliflerini incelemek zere Ocak 1877de toplanan Meclis-i Mebusnn 240 yesinden 60 gayr-i mslim idi. Karar, harp ilannn lehine kt ve Osmanl Devletini ykla gtren bu karar, byk Rus-Osmanl Savann yani halkn ifadesiyle 93 Harbinin balamasna yol at. Fiilen Haziran 1877de balayan bu harb Ocak 1878de Osmanl Devletinin her eyini kaybetmesiyle sonuland. 93 felketi ubat 1878de Meclis-i Mebusnn kapatlmasn ve II. Abdlhamidin ikinci saltanat devresinin balamasn netice verdi. Ksaca 93 Harbi ve bunun ac meyvesi olan Berlin Muahedesi, II. Abdlhamidin deil, onu balangta kukla gibi kullanmak isteyen Midhat Paa ve ekibinin eseridir. Abdlhamidin tek bana idareyi almasnn sebebi de budur. Yoksa devletin yklaca kesindi. 1878-1909 arasnda 30 yl kadar sren bu devreye, II. Abdlhamidin ahs idare devri veya muhaliflerinin ve maalesef Cumhuriyet dnemi tarihilerinden ounun ifadesiyle istibdd devri (devr-i istibdd) denmektedir. Bilanolar ok ar olan 93 felketinin devleti yok edeceini anlayan II. Abdlhamid, Meclis-i Mebusnn bamsz Ermenistan, Pontus ve Krdistan gibi devletlerin kurulmasn tarttn grnce, Meclisi fesh etti. Alman Devlet Adam Bismark, bir devlet millet-i vhideden mrekkeb olmadka, meclisin faydadan ziyade zarar vereceini ifade ederek Meclisin feshini tasvip etmiti. Rus ar zaten memnundu. Durumdan rahatsz olan ngiltere, V. Murad padiah ve Midhat Paay sadrazam yapmak iin Gen Osmanllardan Ali Suaviyi tahrik ederek, tarihe raan Baskn veya Ali Suavi Vakas olarak geen elim olay patlatt. 23 ihtillcinin lm ile sonulanan bu sonusuz darbe, II. Abdlhamidi, hafiyye denilen gizli tekiltn kurarak idareyi daha sk ele almasna mecbur etti. M. F. Glen: O siyasi istihbarat servisi, Midhat Paa tarafndan kurulmutu. Abdlhamid onun kurduu tekilat ele geiriyor. buhranlarla perian olan ve her iki cephede de malup duruma den Osmanl Devleti, Yeilkye kadar gelen Ruslarla, ntihar Andlamas denilebilecek olan 3 Mart 1878 tarihli Ayastafanos Muahedesini imzalad. Ancak dvel-i muazzama denilen ngiltere, Fransa ve Avusturya yani Almanyann bundan rahatsz olmalar zerine, 4,5 ay sonra bu andlama yok sayld ve 13 Temmuz 1878de Berlin Muhedenmesi imzaland. Berlin Anlamas, Romanya, Srbistan ve Karadaa tam istiklliyet vererek Osmanl Devletini Avrupadan tasfiye ediyordu. Bosna-Hersek Eyleti Avusturyaya verilirken, otonom bir Bulgaristan Prenslii kuruluyordu. Berlin Muhedenmesinden cesaret alan Ermeniler, 1895-1896 yllarnda Dou Anadoluda katliamlara ve bamsz bir Ermenistan kurma teebbslerine giritiler. II. Abdlhamid, tekil ettii Hamidiye Alaylar ile bu tehlikeyi bertaraf etti ve dhiyne denecek kadar mkemmel olan d politikasyla, byk devletlerin ie karmasna mani oldu. D glerin bu blc hareketlerini gren II. Abdlhamid, areyi slm kardeliini blgede takviye etmekte bulmutur. Bu gaye ile 1891 tarihli

Nizmnmeye gre, arkta Osmanl Devletinin slm kardelii politikasn Mslman halka anlatmak; Ermenilerin oyunlarna gelmemek; merkez otoriteyi tekrar temin etmek ve o blgedeki insanlar gnll vatan mdafileri olarak istihdam etmek gayeleriyle Hamidiye Alaylar denilen mahall asker kuvvetleri tesis ve tekil eylemitir. Gerekten bugn Douda Mslman halk yayorsa, hayatlarn Abdlhamidin bu siysetine borlu olduklarn tarihiler aka ifade etmektedirler. Ermeni isyanlarna kar sert tedbirler alan II. Abdlhamid, bilhassa Fransadaki Ermeniler tarafndan Kzl Sultn diye anlmaya baland. ttihdclar ve Cumhuriyet dnemindeki baz szde aydnlar da, aynen Ermeniler gibi, bu unvan kullanmaya devam etti. Bu arada; Filistin topraklarna kuvvet ile yerlemenin imknszln gren Yahudiler, reisleri Theodor Herzli (1860-1904) Padiaha bizzat gndererek, Filistine yerlemek istediklerini ve eer bu teklif kabul edilirse, Osmanlya sadk vatanda olacaklarn ve Osmanl Devletine milyonlarca altn yardm edeceklerini btn dnya Yahudileri adna teklif etti. Bu irkin teklifi iddetle reddeden Abdlhamid, Ermenilerden sonra Yahudileri de karsna aldn bile bile u cevab verdi: Ben bir kar dahi olsa toprak satmam; zira bu vatan bana deil, Osmanl milletine aittir. Milletim bu topraklar kanlarn dkerek kazanmlardr. Ne ile aldysak, onunla geri veririz. M. F. Glen: Bu sz ok mehurdur tarihte. Baka bir ey yaplabilir miydi yaplamaz myd bilemiyoruz. Bu trl meselelerde benim kafama taklan ey, hadiselerin iinde olmadmzdan dolay, arka planlaryla onlar bilemeyeceimiz hususu oluyor. Soru: Ali Suaviyi zmek zor? M. F. Glen: Molla gibi biri, karakter bakmndan da maceraperest. Cemil Meri de onu yazmt, bir mollann isyan. Babaliyi basmas fiyaskoyla sonulanyor, olacak ey deil. Abdlhamide isnad edilen hatralarda, onlarn iinden Namk Kemali samimi buluyor. yle onlarn tesirinde kalm bir insan olarak gsteriyor. Fakat dierleri iin ayn eylerden sz etmiyor. Ziya Paa bile, karbonari olarak anlan insanlardan. Soru: Masonluun bu kadar yaygn oluu, mahiyetinin bilinmeyiinden mi? M. F. Glen: Bilinmeyiinden.. Bir de din adna ok kayplarmz olmu. Dinin ruhundan uzaklamz. O zaman byle dorudan doruya dine kar kmamlar, bugn bile yaylma durumu gsteriyorlar. Belli bir seviyeye geldikten sonra o yeminlerini, trenlerini yapyorlar. Medet Efendi; 50li yllarda 75-80 yalarndayd, Abdlhamidin yaveriydi. Abdlhamidden sonra tmarhaneye atm ttihatlar. Erzurumun yerlisiydi. Erzurumda dersanede belli bir sre beraber kalmtk. Alvar mam Bu adam ermi, fakat farknda deil derdi onun iin. Evine de gitmitik, hakikaten Enderunda yetimi, Enderuni bir hanm vard. Abid, zahid bir insand, sal sakall. Abdlhamidi yakndan biliyordu, olu da Merhum Menderesin Kalem-i Mahsus mdrln yapt. Ermeni komitaclar ve milletleraras siyonizmin temsilcileri, davalarna engel grdkleri II. Abdlhamidi yok etmek zere, terrist Belikal Jorris ile anlatlar. 21 Temmuz 1905de Cuma Selamlnda infilak eden bomba, Padiah yok etmek iin patlatlmt; ama Allah korudu. M. F. Glen: Tevfik Fikret Ey anl avc attn fakat vuramadn der kendi hkmdarna kar. Soru: O baka milletten mi? M. F. Glen: Yok, o zamanla ateist olmu. Gzel iirleri var, ordu-yu hmayunu alklyor, bize ait deerleri destanlatryor. iirleri de okunmaz gibi deil. Necip Fazl beenmezdi, ondan dolay tan eder ve Ramazan davulcusu derdi ona. Soru: Srf Abdlhamid dmanl mdr bu kadar? M. F. Glen: Dine de dman olmu zamanla, zamanla ciddi bir din dmanl da var, ak grlyor. O Beir Fuat gibi o dnemin aydnlarnn, Celal Nuri Tarih-i Kadim sahibi gibi o dnem insanlarnn kafalar kark. yi mslmanlarn bile kafalarnn kart bir dnem. Filibeli Ahmetin kafas karyor, Hamdi Yazrn, Mehmet Akifin kafas kark. yle gzel insanlar bile ok

artlyor o dnemde. O Safahatta bir tane byle Abdlhamidin lehine bir msralk bir ey grmedim ben. Safahatla tanmam ta 56 yllara dayanyor. Mehmet Akif gibi samimi, z-sz bir, tepeden trnaa bizim milletimizden bir insan, imanla heyecanla dopdolu bir insan, fakat nasl yle bir tutum iine girmi? Ona ksmyor ve krlmyorum. Abdlhamidi ne kadar seviyorsam onu da o kadar Fakat demek ki bazen yanl anlamalar oluyor. Gnmzde de olduu gibi dolduruluyor insanlar... D ve i basklara ramen 30 yl Osmanl Devletini byk skntlarla ayakta tutan II. Abdlhamid, bu idareyi devam ettirmek iin baz zecr tedbirlere ba vurmak mecburiyetinde kalmt. Ancak bundan da nemlisi, Ermeni ve Yahudi meselesi yznden btn basn ve Avrupa kamuoyu tamamen aleyhine gemiti. Bu ar propagandalara ramen, Mslman halk, veli bildii Padiaha itaat etmeyi ibadet telakki ediyordu. Ancak menfi glerin tahriki ile gen aydnlar ve askerler arasnda, 93 felaketi ile memleketi srkledii uurum unutularak, kr krne bir Midhat Paa hayranl yeniden balamt. Yeni Osmanllar veya Gen Trklerin fikirleri yeniden dirildi. M. F. Glen: Talatn hatralarn okumusanz, orada dinine imanna dair bir ey yok. kincisi de, ben 59da Edirneye gittim. Onlarn hkmettikleri dnemde 14-15e kadar, 18e kadar hakim oluyorlard. Kendisini tanyan, orada posta memurluu yaptn bilen yal adamlarla grtm, konutum. Burada sradan bir PTT memuruydu. demilerdi. ttihad cemiyetine itirak edince birden bire yldz parlyor. Enver de saraydan Naciye sultanla evlenince onun da yldz parlyor. br baz ekyay dalarda bastrdndan dolay onun da yldz parlyor. Byle bir ey. Bizzat kendisini tanyan, o gnlerde 70-80 yandaki insanlar vard. Cami cemaatimden de insanlar vard. Tanrlard Talat. Soru: Suriyedeki halkn Cemal Paa ile alakal hatralar hala canl? M. F. Glen: ok acdr, maalesef koca bir Arap dnyasn kstrm, Lawrencen yaptndan daha fazla ktlk yapm. Millet derdini anlatmak iin gelmi, ya kendi vurmu ya da vurdurmu orada, asm berdar etmi onlar. Kocaman bir dnyay dman haline getirmi. Bozulmu ite, o Jn Trklerin devam. Yahya Kemal anlatyor: Belli bir dnemde yle bir Bat hayranl vard ki, Fransada Pariste deiik kimseler grdm, orada seyyar satclk yapyorlard. Pariste bulunmak iin deer, Pariste bulun da seyyar satc ol falan diyorlard. Kaynan unuttum. Yani byle bir kompleks oluyor toplumda. Kimisi ngiltereye gidiyor, Anglosakson terbiyesiyle yetiiyor, o dnemde hala o Fransz ihtilalinin brakt izler var. bakaldrma ruhu Soru: Abdlhamide kar ok organize bir dmanlk var? M. F. Glen: tekiler yapyorlar. Tarihi tekerrrler devr-i daimi. Yalnz zamana gre, hadiselere gre iin rengi, ivesi deiiyor, ama ayn eyler. 1890 ylnda bir ksm Harbiye ve Asker Tbbiye talebelerinin teebbs ile gizlice kurulan ttihd ve Terakki Cemiyeti, II. Abdlhamidin azlini gaye edinen bir hareket idi ve asker siysete yine kartrlmt. Ermenilerin ortaya att Kzl Sultn iftiras, bunlar tarafndan da kullanlmaya baland. III. Ordudaki Talat Bey, Enver Bey, Niyazi Bey ve benzeri gen subaylar da arasna katan ttihd ve Terakki Cemiyeti, kazand gc terre transfer edecek kadar dengeyi kaybetti. Hareketlerine kar koyanlara mrteci damgasn vuran ttihd ve Terakkiciler, II. Abdlhamide temel hkmleri zaten yrrlkte olan Kanun- Essiyi tamamen yrrle sokmak ve Meclisi amak zere bask yaptlar. 23 Temmuz 1908de II. Mertiyet ilan edildi. Bu i kargaadan istifade eden Bulgaristan ve Bosna-Hersek Osmanl Devletinden tamamen ayrld ve ttihdlarn ittihd- ansr fikrinin ilk ac meyvesi bu oldu. ttihdlarn basiretsizlikleri yznden, 240 yeli meclisin sadece 140 Trk olmak zere Meclis-i Mebsn 17 Aralk 1908de ald. O mecliste Giridin, Tesalyann ve Yanyann Yunanistana braklmas gerektiini ifade eden milletvekilleri bile kmtr. Baz milletvekilleri, Douda bir Ermeni Prensliinin kurulmas iin teklifler vermilerdir. Aznlklar, demokrasi geldi diye devlete balanmadlar ve bilakis devlete isyan etmeye baladlar.

Mslmanlarn kanna giren Srplar, Bulgarlar, Ermeniler ve benzeri aznlklar iin af ilan edildi. stanbulda Ermeni ihtilli yapld; ama sulu Mslmanlar oldu. Bunu frsat bilen ngilizler ve dier Osmanl dmanlar, nc Ordudan stanbula sevk edilen avc taburlar tarafndan 31 Mart Vakas denilen ihtilali kardlar. Kurulmu askerler ve bunlara katlan hamallar gibi sradan insanlar, erat elden gidiyor diyerek devlete kar ayaklandlar. ttihdlarn hem Abdlhamidden kurtulmak ve hem de muhaliflerini ve samimi dindarlar ezmek iin tertip ettii bu olay, stanbula gelen Hareket Ordusu tarafndan kanl bir ekilde bastrld. Neticede Meclisi toplayan ttihadc Talat Bey, 27 Nisan 1909 tarihinde, silah tehdidi altnda Meclisten hal kararn kard ve iinde hi Mslman Trk bulunmayan drt kiilik heyetle (Yahudi Emanuel Karaso, Ermeni Komitecisi Aram Efendi, Arnavud Esad Toptani Paa ve Grci Arif Hikmet Paa) hal kararn II. Abdlhamide tebli ettirdi. II. Abdlhamid devrinin Devri stibdad olduu sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve II. Abdihamidin ahs idare devrinin temel zellikleri nelerdir? zellikle ittihd- slm siysetinin bu idarede rol var mdr? Abdlhamidin devrini, btn hak ve hrriyetleri askya alan bir bask rejimi manasnda istibdad devri diye vasflandrmak mmkn deildir. O dneme devr-i istibdad adn verenler, sadece ve sadece Hazretin muhalifi olan ittihdclardr. Bununla beraber, Sultn Abdlhamid, Osmanl Devletini yklmaktan ve paralanmaktan kurtarmak iin, Bedizzamann yerinde ifadesiyle, mecbur, cz ve yanl olarak tamamen kendisine isnd olunan hafif bir istibdda mecbur kalmtr. Sultn Abdlhamid, 30 yl devam ettirdii bu idareyi kaba kuvvete dayandrmamtr, orduyu i siysette asla kullanmamtr ve en nemlisi de muhalifleri iin srgn cezasndan baka bir yola bavurmamtr. Orduyu sadece devlete isyan eden isyanclara kar (Ermeniler gibi) kullanmtr. siysette orduyu kullanmak, ttihdclarn marifetidir. Onu istibdd ile sulayan ttihdclar, asl kendileri kaba kuvvetle istibdd idaresini sistematik hale getirmilerdir. Sultn Abdlhamidin ahs idaresini devam ettiren tek unsur, mstakim bir hayat yaamas sebebiyle halk nazarnda veli kabul edilerek itibar edilmesi ve btn dnya Mslmanlarnn halifesi unvanyla ok byk bir prestije sahip olmasdr. Mslmanlar, Abdlhamidi candan sevdikleri gibi, gayr-i mslimler de, onun saygn bir ahsiyet olduuna inanyorlard. nk dnyada aln ve sefilliin hkim olduu bir devirde, Osmanl vatanda, huzur iinde yayordu. Osmanl lkesinde Trklerden sonra ikinci Mslman nfusu tekil eden Araplar, Sultn Abdlhamide k idiler ve kendileri de kavm- necb olarak mumele gryorlard. Mslman Krdler de, kendilerini Ermenilere kar koruyan Abdlhamid iin canlarn fedaya hazrlard. u kadar var ki, son zamanlarda hafiyye tekiltnn olur olmaz jurnallerle baz zulmlere girimesi ve 30 yldr devam eden ahs idare devrinin ister istemez bir nevi istibdada dnmeye balamas, Mehmed Akif ve Bedizzaman gibi baz slm limlerinin de, ttihd ve Terakki Partisini tasvip etmemelerine ramen, Abdlhamide baz ikazlarda bulunmalarna ve hatta hrriyet-i eriyyenin ilan iin baz yazlar kaleme almalarna sebebiyet vermitir. Soru: Osmanlya emperyalist diyenler oluyor. Bu niteleme doru mudur? M. F. Glen: Emperyalist, istismar eden, smren demektir. gal ettikleri topraklar, bu topraklarn yer alt ve yer st zenginliklerini ve insan gcn smrerek, mreffeh bir hayat yaayan; kendileri saraylarda safa srerken, halk perian bir halde sokaklara terkedenler, evet bunlarn hepsi emperyalisttir. u kadar ki bu, dne ait, gemi dnemlere ait bir emperyalizm anlayyd. Gnmzde ayn neticeyi, asker igale bavurma gerei duymadan, siyas entrikalarla, kltrel yollarla teknik ve teknolojik imknlardan faydalanarak ekonomik oyunlarla elde ediyorlar. Gayelerine ulamak iin de hibir engel tanmyorlar. Mesel, bir neticeye ulamak iin insanlarn kobay olarak kullanlmas gerekiyorsa, bunu gzlerini krpmadan yapyorlar. Bunlara ne gerek var, ite Hiroima ve Nagazaki: 80.000 annda l ve hl devam edegelen radyoaktif tesirler...

Osmanlya gelince; Osmanl, 6 asrlk mrnn en kk bir zaman diliminde bile smrgecelik yapmamtr. Kendileri zevk sefa iinde iken, milleti -velev ki yabanc bile olsalar- perian ve derbeder etmemitir. Siyas entrikalara, ekonomik oyunlara katiyen bavurmam, milletlerin tarih, rf, det, din ve dilleri ile oynayarak, hibir asimilasyona gitmemitir. Rica ederim, bir zamanlar 250 milyon Osmanl tebas iinde safkan Trk adedi 11-12 milyon idi. Bu kadarck insann, 240 milyonu istismarndan sz edilebilir mi? Osmanl, Allahn adnn her yerde ykselmesi ve devletler aras muvazene iin, Onun emri gerei cihad etmiti. Bu cihad ile lkeler fethetmi, fakat hibir lkeyi igal etmemiti. Cihad neticesinde elde edilen ganimet mallar, cihada katlanlarn halis hakk olmasna ramen, tarih boyunca ganimetten zengin olan bir insan gsterilebilir mi? Btn bunlara ramen, Osmanlya emperyalist deme, ya tarih bilmemenin bir rn, ya da hyanet ve denaet iinde bulunmann bir ifadesidir. ttihd ve Terakki ad verilen siys cemiyet nasl teekkl etti ve nasl iktidara geldi? Bunlarn fikr yaplar nedir? 1890 ylnda Harbiye ve Asker Tbbiye talebeleri tarafndan, ttihd ve Terakki ad altnda, Abdlhamide muhalif gizli ve siyasi bir cemiyet kuruldu. 1897de bu cemiyet datld ise de, yeleri Parise kat ve az da olsa Ahmed Rza Bey bakanlnda faaliyetlerine devam ettiler. Avrupallarla ibirliine giren ttihdclar, Arapa, Franszca, ngilizce, Ermenice ve Arnavudca olarak kardklar gazetelerle, Abdlhamid aleyhinde her trl irkin iftiralar yaymaya baladlar. 1899 ylnda Damad Mahmd Celleddin Paa, oullar ile birlikte Brksele giderek Abdlhamid aleyhtarlarna katld. Arkasnda ngiltere olan ve baz ahs menfaatlerinin peine den bu adamn misyonunu olu Prens Sabahaddin devrald. Avrupallar gittike dozunu arttran bu harekete Jn Trkler (Gen Trkler) diyorlard ki aslnda Bedizzamann yerinde ifadesiyle bunlardan bazlarna eyn Trkler (irkin Trkler) demek gerekiyordu. Prens Sabahaddin, Abdlhamidi Ermeni Katili diye itham ederken, Tevfik Fikret de, Abdlhamidi bomba ile ldrmek isterken ldrlen Ermeni komitecilerine atlar yakyordu. ttihd ve Terakki Cemiyeti, kendine yakn bulduu III. Ordu subaylarnn arasnda yaylmaya balad. Selanik ve Manastr ubeleri ald. Sonradan Bey ve Paa haline gelen postac Talat Efendi iin bana geti. 1908de Kurn, bayrak ve silah zerine yemin eden III. Ordunun btn subaylar ittihdc olduklarn aka ilan ediyorlard. Artk asker siysete karmt. Cemiyetin fiili liderleri, Talat Efendi, Kurmay Binba Enver Bey, Kdemli Yzba Niyazi Efendiydi. ttihdclarn en nemli slogan ittihd- ansr yani gya istibdad yklp merutiyet gelince, Osmanl Devletindeki btn milletler, din, dil, mezheb ve rk fark gzetilmeksizin ayn devletin vatandalar olarak birlikte yaayacaklard. M. F. Glen: Zaten yayorlard!.. Bu sadece sath bir dnce idi. Zira bu dnce ile yola kan ttihdclar, Balkanlarda binlerce Mslmann kann aktan Bulgar, Yunan ve Srp eteleri ile ibirlii yaptlar ve hatta Makedonyadaki yabanc konsolosluklara muhtra vererek, istibdd- hzr ve idare-i mstebidne dedikleri Abdlhamid idaresinin yklmasn bile arzu ettiler. Bununla kalmayp siyasi cinayetler ilemeye baladlar. Binba Enver Bey, Selanik Merkez kumandan Albay Nzm Beyi tabanca ile ldrd. Artk ttihdclar eteye dnmlerdi. M. F. Glen: eteydi zaten, baete.. Balkanlarda olumu; nceleri oradaki baz eteleri bastrdklar iin herhalde Abdlhamidi muvakkaten uyutmular; adeta Bunlar iyi, eteleri bastryorlar dedirtecek ekilde kk bir rvetleri olmu. ttihd ve Terakki Partisinin slogan Fransz htilalinden tercme edilen hrriyet, adalet, msavat ve uhuvvet idi. Ancak hi bir zaman bu esaslara uymadlar. Bunlarn memlekete yaptklar zararlar ylece zetlemek mmkndr: a) Ordu siysete alet edildi ve bu kt adet Cumhuriyet dneminde de devam ettirildi. Onlar baz

makamlar elde ettiler; ama devlet ve memleket kaybetti, b) Orduyu ttihdc (Halaskar) ve muhalifler diye bldler; bu yzden Balkan Harbi kaybedildi. c) Trk milletine siyasi demagojiyi ttihdclar yerletirdi. Halk da ikiye bldler. Muhaliflerine mrteci demeye bunlar balad, d) Abdlhamidin icra ettiini iddia ettikleri istibdad tek kii temsil ediyordu, onu iktidardan almakla istibdada son verilebilirdi; ttihdclarn istibdadn ise tek kii temsil etmiyordu. Kanl, suikastl, sehpal, devletin temellerine dinamit koyan ve orduyu kullanan, oligarik bir istibdad devri balamt. Artk devlet, Talat-Enver-Cemal lsnn ban ektii oligarik istibdadla idare ediliyordu. M. F. Glen: Eknim-i selse.. byle derler onlara, ttihatlarn rkn. O gn ttihatlarn dmen suyunda giden Rza Tevfik, Abdlhamid Hann tahttan indirilmesinden ksa bir mddet sonra, bu lnn verdii zararlarn farkna varm, Devlet-i Aliyeye tabi toplumlarn, imamesi kopmu tesbih taneleri gibi darmadank olduunu grp bin pimanlk iinde, Abdlhamitin Ruhaniyetinden stimdat dilenmi ve pimanln yle ifade etmi: Nerdesin evketli Abdlhamid Han? Feryadm varr m barigahna? lm uykusundan bir lahza uyan, u nankr milletin bak gnahna. Tarihler ismini and zaman Sana hak verecek ey koca sultan! Bizdik utanmadan iftira atan. Asrn en siyasi padiahna. Padiah hem zalim, hem deli dedik, htilale kyam etmeli dedik, eytan ne dediyse biz beli dedik, altk fitnenin intibahna!. Divane sen deil, meer bizmiiz. Bir rk iplie hlya dizmiiz Sade deli deil, edepsizmiiz! Tkrdk atalar kblegahna! Evet, filozof nvanyla o gn ihtilalin ideologluunu yapan air, i iten getikten sonra bunlar sylemiti. Bunlar sylerken de ttihatlarn mehur lsne u szleri layk grmt: Ne gnlere kaldk ey gazi hnkr; eek silahdar oldu, kpek mhrdar, katr da defterdar. Enver Paa silahdar, Talat mhrdar, Cemal defterdar, maliye nazr. Nitekim 1908de II. Merutiyetin ilan ile bu denilenler oldu. ki dereceli olarak yaplan seimler neticesinde, 275 milletvekili olan Meclis ald. Sadece 140 Trk milletvekili vard. Aznlklar ounluktayd ve ttihdclarn dediklerinin aksine, bu aznlk milletvekilleri, Osmanl Devletinin birliini deil, ittihd- ansr sloganyla kendi milletlerini ve bamszlklarn savunmaya baladlar. ttihd ve Terakki mensuplarnn hepsini, bu anlattnz erevede kabul etmek doru olur mu? Hayr, olmaz. Zira ttihd ve Terakki Cemiyeti iinde cereyan eden eitli gr ve fikirlerin tamam iki kola ayrlyordu: Birincisi; Maalesef, tamamen bat taklitisi, mason, farmason ve hatta Osmanl ve din dman grubudur ki, Osmanl Devletini Avrupal devletlere ikyet edecek kadar alalan ekip bunlardr. Bunlarn iinde Tevfik Fikret gibi tamamen dinsiz olanlar; Prens Sabahaddin gibi ngilizlerin oyunca

haline gelecek kadar basiretsiz olanlar; Ermeni, Srp ve Yunanllar gibi tamamen gayr-i mslim olanlar bulunmaktadr. M. F. Glen: Adem-i merkeziyeti de teklif ediyorlar Abdlhamide. Bu eyalet sistemi falan.. gnmzde olduu gibi teklif ediyorlar. Tabii o zaman aznlklarn bulunduu yerlerde blnmeler olacak. Bugn PKKnn istedii gibi eyler. Prens Sebahaddinin bir de yle bir istei var. stad o zaman ona kar kyor. kincisi; Hamiyet, milliyet, hrriyet ve msavat gerek manada mdafaa eden Ahrr grubudur ki, sonradan Ahrr Frkas ad altnda ttihd ve Terakkiden ayrlmak istemilerdir. Ahmed Rza Bey, Enver ve Niyazi Beylerin bu manada ttihdc olduklarn ve ancak birinci grubun esiri olduklarn dnyoruz. M. F. Glen:stad Hazretleri ttihadclarn hepsi mason demiyor, hepsini karalamyor. Demek kitle psikolojisi, bir ey oluunca byle bakalarna da tesir ediyor. Devleti kurtarma, Fatih dnemindeki, Kanuni dnemindeki hameti, bykl yeniden iade etme gibi sloganlar var. Bunlara kanp da ttihat ve Terakkiye intisab edenler var. nsafl konuuyor Ahmet Akgndz Bey de; onda da stadn o mevzudaki mtalaalarnn tesiri vardr. stad Hazretleri yle mutedil dnyor ki, Halk Partisi iinde o zulm, istibdad devam ettiren insanlar %5 diyor. Bugn de yle ka tane milletvekilleri varsa, demokrasiye zt hal ve hareketleri olanlar, dine uzak duranlar %5tir. Dierleri kitle ruh haletiyle o cereyana kaplm gidiyorlar. Bu ikinci gruba mensup olan hakiki hrriyetperverler, daha sonra Abdlhamide yaptklar zulmlerden piman olmular ve kusurlarn itiraf etmilerdir. Maalesef, II. Mertiyetin kurulmasndan sonra, ttihd ve Terakkinin iinde hkim olan kuvvet birinci grup olmutur. Hakiki hrriyetiler iki defa hkmetin bana getikleri halde, birinciler tarafndan eitli oyun ve entrikalarla devrilmilerdir. te Mehmed Akif ve Bedizzaman gibi slm limlerinin kendilerine nasihat ettikleri ttihdclar grubu, Ahrr denilen ikinci gruptur. Bir asra yakndr irtica olay denilerek hep dindar insanlarn zerine yklan 31 Mart Hadisesinin i yz nedir ne deildir? M. F. Glen: lk nce irtica kelimesi ortaya atlyor, irtica sz kullanlyor. Cumhuriyet dneminde belli bir devreden sonra gerici filan dediler. Herhalde o kelime ok rktc olmad; yeniden irticaya dndler. Meselenin manasnn ok anlalmamas, mulak olmas.. ilakta bir ilzam vardr, yeniden irtica tabirini kullanyorlar. Meselenin esas da Fransaya dayanyor. Bunlarn ilkleri krallara kar Fransz ihtilalini gerekletiren, hapishane kaknlar, serseriler, haydutlar, daltonlar Soru: Baz eyleri dilde sadeleme deyip reddediyorlar ama? M. F. Glen: Baz eyleri.. ezanda bile hayyalel felahta Haydin felaha.. Haydin felaha!.. dediler. nk kurtulu kelimesi ruhlarda, milletin vicdannda camiye gitmenin kurtulu olduunu uyarr; onun iin onu kapal tuttular, haydin namaza, haydin namaza diyorlard. Haydin felaha.. Onu kurtulu diye evirmediler. Ne olur ne olmaz, insanlarn psikolojisinde camiye gitme kurtulu olarak yer eder, dediler. Her ey ok eytancadr. Zannediyorum eskiden eytan insanlara ders veriyordu. imdi de eytan bazen bu mnkirlerin rahle-i tedrisinin nne oturuyor, bunlardan fikirler alyordur, zannediyorum.. Bir insan dese ki, Ben eytann icraatndan tamamen azdeyim. O eytann gdmndedir. Hayaline gelen olumsuz bir ey bile, mesela hayaline gelse ki Bu abdest byle de olabilirdi, bunu byk bir gnah ilemi gibi saymak ve hemen orada istifar etmek lazmdr; nk, bunlarn hepsi ondandr. Onun bizim yapmzda, mahiyet-i maneviyemizde bir santrali var. O santrale srekli sinyal gnderiyor. 31 Mart Vakas diye tarihe geen bu olay, 14 Nisan 1909 gnne rastlamaktadr. Tarihiler, bu olayn, kendi zulmlerini rtmek isteyen ttihdclarn, II. Abdlhamidin tahttan indirilmesini temin etmek iin, ngiliz Gizli Servisinin yardm ile ve ngilizlerin aleti olarak tertipledikleri bir hadise

olduunda ittifak etmilerdir. Ancak suun, samimi Mslmanlara yklmas iin, erat elden gidiyor gibi bir ksm din sloganlar kullanlm ve dindarlara hcum planlar hazrlanmtr. M. F. Glen: Gnmzde de onu yapyorlar ya.. kafir esasen, ama mslman grnyor; figranlar mslmanlardan seiyorlar.. mslmanlar vurmak iin mslmanlardan grnen saf kimseleri seiyorlar.. bugn de ayn, deien bir ey yok. Biz beceremeyiz, vicdanmz cevaz vermez, Allahtan korkarz, hasmlarmza kar bile entrika bilmeyiz.. huda o trl muharebelerde caizdir ama, biz o meselenin meruiyetini kollarz. Allah ne der bu mevzuda deriz. Fakat kar tarafn yle bir kstas yok, her eyi yapar. Sarkl markl.. bugn de var Ergenekon iddianamelerinde Sark giydim, arambaya girdim diyor adam. Sizin iinize girmek daha kolay, nk ne sark var ne cbbe var, ne alvar var.. daha kolaydr. Bir de yle camilerdeki gibi ksa, kestirmeden namazlar olunca, ok skntya dmez. badetlerin hakk tam verilse ve gerek bidler gibi yaansa, mnafklar dayanamaz ona, hemen kaarlar. ttihdclar, kendilerinin tertipledikleri bu olay dindarlar mrteciler diye sulayarak onlara ykmlardr. Bu olay kendileri tertip etmelerine ramen, srarla olayn bir irtica hadisesi olduunu ifade etmeleri, gnmze kadar gelen devlet ile milletin arasn ama detinin kt bir balangc olmutur. Tahrik ve tertipler sonucu isyan eden cahil askerlere, kendileri gibi cahil olan hamallar ve san solunu ayrt edemeyecek kadar ahmak olan baz dindarlar da katld. Zaten ttihdclarn muhalifleri de byle bir frsat bekliyorlard. Onlar da akll hareket edemediler. , rndan kmt. Bedizzaman bata olmak zere, bir ksm basiretli slm limleri, askerlere ve hamallara, bunun bir oyun olduunu ve oyuna gelmemeleri gerektiini ikaz ettiler. Hatta Bedizzaman, bir nutuk ile sekiz taburu itaate getirmiti. M. F. Glen: Evet, onu kendisi ifade ediyor. stanbulda ve Selanikte isyan bastryor, tesir ediyor. O zaman da o eski Said dnemi. Sadece devlet-i aliyenin bekas iin yapyor onu. Frsat ganimet bilen ttihdclar, olaylar byynce, Selanikten Hareket Ordusu adn verdikleri kuvvetleri, Padiah kurtarmak gibi yalanc bir sloganla stanbula sevk etmeye baladlar. Tarih kaynaklara gre; bu hareket ordusunun sadece kumandan olan Mahmd evket Paa Mslman ve Trkt; M. F. Glen: Zannediyorum Arnavuttu ve ahmakt. Arnavutlar ahmak deil, gzel insanlardr ama o ahmak bir Arnavuttu. Mecliste n sralarda oturur, erkan- harb-i umumiye reisi olarak, yani imdiki genel kurmay bakan.. mecliste olanlar anlamaz. Bazlar derlermi ki Ayp oluyor, Avrupallar bile bilhassa geldi, dinliyorlar ama bu adam uyuyor, nk anlamyor. Daha sonra stanbulda faytonuyla bir yere giderken Topal Rfat vuruyor onu. askerlerin ou, yamac ve Mslman ktili olan Makedonyallard. Tam bir apulcu ordusuydu. Olayn vahmetini anlayan stanbuldaki generaller ve zellikle I. Ordu Komutan Nzm Paa, Sultn Abdlhamide mdahale etmeleri gerektiini anlattlarsa da, Mslman Mslmana krdrmayacan syleyen Padiah, onlara gerekli talimat vermedi. I. Ordu Kumandan Nzm Paaya, Hareket Ordusuna silah ekmemeleri iin yemin bile ettirdi. 25 Nisanda Hareket Ordusu Komutan Mahmd evket Paa stanbula girdi ve ehre hkim oldu. Skynetim ilan eden Paa, bir ksm tamamen masum olan binlerce insan idam ettirdi. Daha sonra da 27 Nisan 1909da Meclis-i Umumi toplanarak Abdlhamidin hal karar silah zoruyla karld. Ksaca 31 Mart Olay, ttihdclarn tertipledikleri bir fitneydi; ancak muhalifleri olan Kmil Paazde Said Paa, smail Kemal Bey, muhalif gazetecilerden Mizanc Murad ve Volkan Gazetesi ba yazar Dervi Vahdet gibi baz safdiller de durumdan faydalanmak uruna atee krkle gittiler ve fitne ateini sndrmek yerine daha da alevlendirdiler. Neticede dmanlar kr etti; devlet, millet ve din zarar etti. nk kurulan Divan- Harb-i rf ok masumlar idam sehpalarnda sallandrd. Din dman kesimlerin eline de tam bir irtica sermayesi verilmi oldu. Bedizzaman gibi allmeler bile, 31 Mart Olay ile sulandlar; ama beraat ettiler.

Bedizzaman Said Nursi gibi slm limlerinin de Sultn Abdlhamide muhalif olduu ve hatta hal fetvasn hazrladklar iddia edilmektedir. Bu konuda neler syleyebilirsiniz? Abdlhamidin hal fetvasn kim vermitir? Baz kimseler, Bedizzamann ttihdclar destekleyerek Sultn Abdlhamide muhalif olduu iddialarn yaymaya balaynca, 1952 ylnda stad hazretleri talebelerine kaleme aldrd Lahikada (Abdulkadir Badllnn 3 ciltlik tarihesinde) aynen unlar ifade etmitir: 1) Bir adamn kusuru ile bakas mesul olamaz. Dolaysyla Abdlhamidin hkmetinin hatalar ona verilemez. 2) Bedizzaman, II. Merutiyetin banda, hrriyet-i eriyyeyi tevik etmi; baz siyasi muhaliflerinin istibdd adn verdikleri Abdlhamid idaresi iin mecbur, cz ve hafif istibdd; ttihdclarn zulm iin ise, pek iddetli klli istibdd tabirlerini kullanmtr. u cmlesi mehurdur: Eer mertiyet, ttihdclarn istibdadndan ibaret ise ve erata muhalif hareket demek ise, btn dnya ahid olsun ki, ben mrteciyim. 3) Hrriyet, slm terbiye ile terbiye olunmazsa, ok iddetli bir istibdada dneceini haykrmtr ve maalesef yle de olmutur. 4) Abdlhamidin yabanc dmanlara kar gsterdii dehas, slm leminin tam bir halifesi olmas, ark Vilyetlerini Hamidiye Alaylar ve slm Kardelii ile Ermenilere kar korumas; slmn btn hkmlerini hayatnda yaamas ve Yldz Saraynda manevi eyhini eksik etmemesi sebepleriyle bir veli olduunu aka ifade etmitir. 5) Ancak insan hatasz olmayacandan, onun da baz hatalar olduunu ve fakat bu hatalarn mecburiyet altnda ilenen hatalar bulunduunu aka beyan eylemitir. O halde bata Bedizzaman ve Mehmed Akif olmak zere, byk slm limlerinin Abdlhamide muhalif olduklar ve hatta aleyhindeki hal fetvasn hazrladklar eklindeki iddialar doru deildir. Fetvay zamann Fetva Emini Hac Nuri Efendi imzalamamtr; ancak maalesef ttihdclarn kuklas haline gelen eyhlislm Mehmed Zyaddin Efendi imzalamtr. Bu fetvadaki hal gerekeleri tamamen iftiradr. Soru: Byk bir aabey stad Hazretlerinin Abdlhamidin etrafndaki nifak ebekesini grememiiz dediini sylemiti. M. F. Glen: ok doru deil. stadn baka risalelerinde yok. yle ahslardan duyduumuz eyler tam doru olmayabilir. Burada usul- hadis asndan bir ey diyeyim. Sahabeden, tabiinden, ulemadan bazlar Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellemin efali akvaline tereccuh eder. nk akvalde bazen meseleyi olduu gibi anlayamama vardr. Konjonktrel olan da vardr. Bir ahsa mnhasr olan da vardr. O trl meselelerde Efendimizin dedii o ey davranlarnda ne ekilde ortaya konuyorsa, o esas olmaldr. derler. imdi Hazreti stadn hayat- seniyyeleri iinde nasl grlm, nasl yaam, nasl kabul etmi ahslar syledikleri szleri doru anlayamam olabilirler. Burada da ben bir ey diyorum, millet baka trl anlyor. Mesela, parmamdaki krmzl grnce bazlar hemen yaktrm; gya ben viladet mnasebetiyle parmaklarma kna yakmm, millet byle anlyor bunu. Geenlerde dedim ki: Ben biraz Bektaiyim. Necip Fazl da okudum, Nurettin Topu da okudum, Ali Fuat hocann arkasndan kotum... Biri meseleyi nasl anlam bakn: Ben kendime Bektai diyorum, o Demek stad Necip Fazl Bektaiydi dedi. Beni de hakikaten Bektai sayabilir, oysa ki mecaz o. Her merebe kar sayg duyuyorum, herkesi alklyorum.. hi Sleyman Efendinin adn andm zaman hazret demediim an oldu mu benim, Mahmut Efendiyi andm zaman hazret demediim oldu mu? Kendime gre bir merebim var, merebimin muhabbetiyle yaarm, ama bu katiyen bakalarn hafife almay, saygszca karlamay gerektirmez. Ben doru bildiim yolda yrmyorsam zaten riyakarn tekiyim, demektir. Doru bildiimden dolay, yararl bildiimden dolay buradaym. Fakat bu bakalarn alklamadan beni alkoyamaz, yani bu ynyle kendime Bektai dedim. Demek iyi ki sordu adam, sonra gidip diyecek ki sada solda, Fethullah hoca Necip Fazla Bektai dedi. te byle anlamalar olabilir. Biz beeriz, her zaman hata da edebiliriz. Arkadalarmz gz gzmz, kula kulamz, muhakemesi muhakememiz olan arkadalarmz yanllarmz dzeltirler. Biz masun deiliz ki, fakat

bir de hi olmayacak eylerde saa-sola ekmeler var. Birka ay nce de bir vesileyle sr ruhunu yaymal herkese mal etmeliyiz demitim; malumunuz isr, insann kendi ihtiyac olduu halde dier muhtalarn ihtiyalarn ne karp onlar gidermesi, kardelerini kendine tercih etmesi demektir. te bu manada isr ruhunu yayalm demitim. Bir de ne greyim, arkadan biri not olarak yazm ve orada burada seslendirmi, Hocaefendi sa ruhunu yayalm dedi demi ve dahas bir sr teviller yapm kendince. Evet bazen bu denli yanl anlamalar da olabiliyor. Osmanl Devletini I. Cihan Harbine sokan Enver, Talat ve Cemal Paa ls vatan hinleri midir? nsanlar hemen vatan hini ve devlet dman diye vasflandrmak doru deildir. Her olayda, insanlarn iradesinin yannda bir de Allahn klli iradesi dnlmelidir. Meseleyi iki adan ayr ayr deerlendirmek gerekir. Enver Bey, tam bir Mslman, cesur ve ar derecede korkusuz bir insandr. Asla vatan hini deildir. Ancak alay komutanl bile yapmadan Yarbay sfatyla bedavadan tmgeneral yaplarak Harbiye Nazrlna getirilmitir (Ocak 1914). ehzade Sleyman Efendinin kz Naciye Sultn ile evlenerek Dmd olmutur. I. Cihan Harbi ncesi Harbiye Nzr olarak ordunun badr. Ar derecede Alman hayran oluvermitir. Maalesef, Padiaha, hkmete ve Meclise haber vermeden harbe girilmesinde bu hayranln byk rol vardr. Yaplan aratrmalar, Enver Beyin mason olmad yolundadr. Talat Bey, ar Trk milliyetisi, din hayat zayf, chil ama cin gibi kurnaz ve korkusuz olan bir posta memurudur. Harbin banda hem ttihd ve Terakki Partisinin Genel Bakan ve hem de Dhiliye Nzrdr. 1915 Ermeni Tehcirine karar veren bakandr. ttihdc olmayanlara kar merhametsiz bir ete ba; ar Alman hayran ve masondu. 1921de Berlinde bir Ermeni komitecisi tarafndan ldrlmtr. Cemal Paa, Fransz hayrandr, dindar deildir ve ar Trkdr. Mason olduu kesindir. te vasflar ksaca byle zetlenebilecek olan bu ittihdc gen ete balar, Padiah, hkmet ve Meclise haber vermeden 28 Temmuz 1914de balayan I. Cihan Harbine Almanlarn yannda girmek zere gizlice ittifak andlamalar yapmlardr. Resmi sebep olarak ise, Alman gemilerinin izinsiz olarak Karadenize girmesini gstermilerdir. Bu, tamamen yalandr. lnn bu karar Osmanl Devletini tamamen tarihten silmitir. Zahiri sebep budur. kinci cihet, kader yndr. Osmanl Devletini tamamen bu l harbe att ve felakete srkledi demek doru deildir. Bunlar vatan hini deillerdir. Her musibet, bir cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Bu musibete fetva verdirten cinayet, bata komuta kademesi olarak, Osmanl ordusunun dinen ve ahlaken perian halde olmasdr. Ayrca 1913ten itibaren, Osmanlda hkim olan siyset slm kardelii deil, milliyetileri bile rahatsz edecek derecede olan ar Turanclktr. Devletin ban temsil edenlerin bu siyseti, Mslmanlar kurt saldran srler gibi, Osmanl Devletinin evresinden datmtr. Musibetin mkfat ise, 5 milyon Mslmann ehid veya gazi olarak evliya mertebesine ykselmesi olmutur. M. F. Glen: stadn mlahazalar bunlar. Tarihi deerlendirirken meseleye yle yaklamayz da, fakat bir dindar olarak meseleleri analiz ederken yle yaklamamz lazm. Soru: Bir yzbann hatralarndan bahsetmitiniz. M. F. Glen: Bamza gelenlerde Mehmet Arif Bey yle anlatyor, ok dikkatimi ekti orada. slami hayattan hi bahsedilmiyor o askeri sergzetinin iinde. Soru: Vatan haini deildir M. F. Glen: Vatan haini kime deriz.. Onlarn durumu biraz kark. Aktan aa, slam bilmiyorlar. slama ihanet ediyorlar; Turancl, rkl ne karyorlar. Batda hususiyle Almanyada gelimeye balam rkl ne karyorlar. Belki daha sonraki dnemlerde o Ziya Gkalp, kendisi Diyarbakrl, fakat nce Krte Kamus yazmaya alyor. Bu, Krtlerde bir

aydnlanma hissi uyarmyor, sonra Trke yaznca... Meryem Cemil de Bat Materyalizmi karsnda slam yazyor. 1915 tarihli Ermeni Tehcirini Ermeni soykrm olarak grmek mmkn mdr? Bu konuda Ermenilerin ve Batl baz yazarlarn iddialarna nasl cevap verebiliriz? Tarih boyu Ermeniler, millet-i sdka sfatyla Osmanl lkesinde zimm tabir edilen statde yani Mslman bir lkenin gayr-i mslim vatanda sfatyla yaamlar ve Osmanl Devleti, vatandalarna tand btn hak ve hrriyetleri onlara da tanmlardr. Nihayet 29 Ekim 1914te I. Cihan Harbine giren Osmanl Devletini, Doudaki Ermeniler, Ruslarla birlikte arkadan vurmaya balamtr. Hatta Van boaltan Ruslar, buray Ermenilere teslim edince, 1915 senesinde arkta Mslman katliam balatmlardr. te bu dnemde Dou ve Gneydouda, 1.300.000 Ermeni yaamaktadr ve nfusun da sadece %5ini tekil etmektedir. Btn tedbirlere ramen Ermenilerin Mslmanlara uyguladklar katliam durdurulamaynca, Nisan 1915te Dhiliye Nzn Talat Bey, Dou ve Gneydoudaki 500.000 Ermeninin, mecburi ge zorlanmas (tehcir) kararn almtr. Gaye, Rus ordularnn yollarndan Ermenileri uzaklatrmaktr. Asker himayesinde Irak, Suriye ve Lbnana srgn edilen Ermenilerden bazlar yolda ar yol artlarndan ve alktan ve bazlar da daha evvel yaknlar Ermeniler tarafndan katledilen baz sivil ahali tarafndan telef edilmilerdir. Ermenilerce katledilen Mslman says ise 1.000.000 kadardr. Ksaca, Mslman Trk milletinin, neredeyse bir asrdr, asl astar olmamasna ramen Ermeni katliam iddialaryla sulanmas, tarih ve ilm deil, sadece siysidir. Osmanl Arivlerini aan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu iddialara en gzel cevab vermitir. M. F. Glen: Nenemden dinlemitim: Byle Ruslar geriye ekiliyorlard, kapnn aralndan bakyorduk. Onlar silahlarn Ermenilere teslim ediyorlard. Bizzat nenemden dinlemitim. Ben Edirnedeyken vefat etmiti, askerden evvel. Soru: 3-5 Ermeni onlarca insan alr gtrrd diyorlar, doru mu asl var m? M. F. Glen: Doru, silah var ellerinde, imdi gelse buraya Allah korusun, iki tane silahl siz ne yapacaksnz, sizi alr gtrrler bir yere, ellerinizi balarlar. Oluyor ya dizilerde gryorsunuz. Bir milyon diyor da, o kaytta az olabilir. Sonra Douda, Gneydouda diyor sadece, doru deil, ta Kayseriden balayarak Yozgat falan Asl katliamn en fazla olduu yer, Kars, Ardahan, Erzurum. nk Erzuruma da zaten onlar Ermenistan nazaryla bakyorlar. Palandken dalarna Ermeniye deniyor eski kitaplarda. Mslmanlar Anadoluya geldiklerinde esas oralar Ermeni lkesi. Kastalani, erhinde Kuran- Kerim mevzuunda kan ihtilafn Palandken evresinde ktn sylyor, fakat Ermenistan olarak bahsediyor oradan. Soru: Sahabilerin bazlarnn da Ermenistanda vefat ettii syleniyor. Olabilir mi? M. F. Glen: Olabilir. Aramz iyiyken byle sadk reaya iken daha baka salih zatlar da gitmi olabilirler. Ama o etelere kar stad bizzat savam. Suriyelilerin Franszlar tarafndan kandrlmasn ve Cemal Paann hatal karar ile kurulan harp mahkemelerinin Araplarla Trklerin arasn amasn ksaca izah eder misiniz? Osmanl Devleti, son yllarnda bile Mahmd evket Paa ve Said Hlim Paa gibi iki Arap asll sadrazam istihdam etmesine ve temelde Mslman bir devlet olduundan Mslmanlar arasnda rk ayrm yapmamasna ramen, ttihdclarn ve zellikle de Cemal Paann, 1913ten itibaren Turanclk denecek kadar ar Trklk yapmalar; Cemal Paann, kurdurduu askeri mahkemenin kararlarn apolitik olarak icra etmesi; ngiliz ve Franszlarn zaten bir asra yakndr Araplar mstakil devlet kurma noktasnda tahrik ediyor olmas ve nihayet zellikle Hristiyan asll Araplar arasnda rklk derecesinde Arap Milliyetiliinin gelimesi, Cemal Paann iledii bu hatay, Araplar ile Trkler arasnda nefrete vesile olacak bir olay niteliinde tarih sayfalarna iletmitir. Cemal Paann keyf idamlar yaptn, onun kurmay bakan olan Ali Fuad Paa kabul ettii halde, Emir Subay olan Falih Rfk Atay ise, kendi komutann savunarak idam edilenlerin ajan olduklarn ileri srer.

Yazara gre, Cemal Paa haksz idamlar yapm olsa dahi, onun bu hatas Arap kardelerimizin ihanetlerini mazur gsteremez. Zira bu ihanetin cezasn Mslmanlar yani Araplar ve Trkler beraberce ekmilerdir. Maalesef bu soukluk sebebiyle, Suriyeli mslmanlar 1918den sonra Franszlara kar yrttkleri istiklal mcadelesinde, Mslman Trklerden destek istemek mecburiyetinde kalmlar ise de, Mslman Trkler bu yardm talebini reddetmilerdir. slm leminin iki kahraman evlad olan Arap ve Trklerin arasn amada ve sonra da ikisini de ezmede, ngilizler ve Franszlar muvaffak olmulardr. Bu ihtilflar neticesinde, olan yine Mslman Araplara oldu; zira Osmanl Devletinin eit hukuka hiz vatandalar olan Araplar, birer smrge tebaas haline geldiler. Sultn Vahdddinin ahsiyeti ve zamanndaki mhim olaylar zetler misiniz? Sultn VI. Mehmed Vahdddin Hn, ubat 1918 tarihinde Osmanl tahtna oturdu. yi bir slm hukukusu, Almanya mparatorluk mareali ve Osmanl miri unvanlarna sahip iyi bir asker ve de musikiye k bir bestekr idi. Almanya ve Avusturya seyahatlerinde kendisinin yaveri olan Mustafa Kemal, Padiah olduktan sonra da bir sre fahr yaverliini srdrd. Sultn Vahdddinin saltanatndan 4 ay gemeden 30 Ekim 1918 tarihinde uursuz Mondros Mtrekesi imzaland. Bunu Osmanl topraklarnn itilaf devletleri tarafndan igali takip etti. ngilizler Kasm 1918de Musulu igal ettiler; mttefik filo Kasm 1918de stanbula geldi ve 16 Mart 1920de stanbul resmen igal edildi. Bu tarihten sonra sdr olan Padiah rdelerini ve hatta hkmet kararlarn, sanki Sultn Vahidddinin arzusu ve karar gibi grmek, tarihi yanl yorumlamak demektir. Sultn Vahidddin, filonun geldii Kasm 1918den Mays 1919a kadar devam eden mzkereler sonucunda, Mustafa Kemal ile defalarca grm ve Yldz Sarayndaki son ve gizli grmede, Anadoluya grevli olarak gitmesine ve milli bir idare kurulmasna karar verilmitir. Neticede tilaf Devletleri Yksek Komiserliinden Mustafa Kemalin vizesini alan, elindeki imknlarla onu destekleyen ve Samsuna kmas iin yeterli bir vapur hazrlatan Sultn Vahidddin, Mustafa Kemalin 19 Mays 1919da Samsuna ulamasndan sonra da, hkmetleri vastasyla ve ifrelerle Mustafa Kemali desteklemeye devam etmitir. Cumhuriyet daresi kurarak Cumhurreisi olmak isteyen Mustafa Kemal, Trkiye Byk Millet Meclisine 1 Kasm 1922de saltanat ilga ettirmitir. Ankarann niyetini anlayan Sultn Vahidddin, hem yeni kurulacak olan devlete zorluk karmamak ve hem de daha fazla hakaretlere maruz kalmamak iin, 18 Kasm 1922de stanbulu terk etmitir. talyann San Remo ehrine giden Sultn Vahidddin, 16 Mays 1926 tarihinde ayn ehirde, kederinden vefat etmitir. Dolaysyla Sultn Vahidddin vatan hini deil; vatann istiklali iin tacn ve tahtn terk eden bir vatanperverdir. Btn gayretlerine ramen stanbulu igalden kurtaramaynca, Kuvay- Milliyeye de kstek olmamtr. stanbulu terk ettikten sonra, ngilizler ve talyanlar, btn gayretleriyle onun tad hilfet sfatn Anadoludaki Kuvay- Milliye aleyhine kullanmak istemilerse de, Sultn Vahidddinin iman kuvveti ve vatan sevgisi buna mani olabilmitir. Bu anlatlanlarn en byk delili, baz ifadeleri, srgndeki insann halet-i ruhiyesine aksetmi olsa bile, yetmi sene sonra ksmen yaynlanan hatralarndaki u satrlardr: Mtlalarndan ortaya kaca gibi, Mtreke gnlerinde (1918) I. Cihan Harbinin neticelerinden sorumlu olan sululardan (Devleti harbe sokan ttihdclar kasdetmektedir) bana miras kalan ve birbirini takip eden musibetlere kar, sadece ve sadece ahsm siper eyledim. Aslnda bir taraftan tehlikeli bir yerde kalan hilfet merkezinde savatan galib kan tilf Devletleri ile yz yze olmak ve onlar tarafndan sygaya ekilmek ve dier taraftan Anadoluyu istila eden Yunanllara mukabele iin mmkn ve mahrem vastalarla Anadoluya memur eylediimiz Yaverlerimizden Mustafa Kemalin ihaneti ve bize kar taknd isyankr tavr karsnda kalmtm. Bununla beraber aziz vatanmn menfaatleri iin Kuvay- Milliyenin sonradan ekil ve mahiyetinin deiecei hususunda bende meydana gelen fikir ve kanaatlerime ramen, yine fedkrlk mesleini tercih ve takip eyledim. Srf bu sebep ve hikmet ile, mill gayelere itaatkr kabineleri

iktidara getirdim ve senelerce Kuvay- Milliyeyi takviye ettim ve gelimesi iin altm. Nitekim vefatn duyan Mustafa Kemalin u szleri de, bu cmleleri destekler mahiyettedir: ok namuslu bir adam ld. steseydi, Topkap Saraynn btn mcevherlerini gtrr ve yle bir ordu kurup dnerdi ki... M. F. Glen: Doru nsann mcadele edecei eylerin en tehlikelisi nifaktr. Mnafklar kafirlerin altndadr. Hazreti stad da, Anadoludaki oluuma nifak ebekesi nazaryla bakyor. Dier yerlerdekiler aktan aa merte kafirdirler, din dmandrlar. Fakat dnden bugne Trkiyenin kaderine hkmeden baz kimseler aka sylemezler, inanlarn gizli tutarlar. Cenazede bayramda aktan aa ellerini kaldrr dua ederler, fakat katiyen inanmyorlardr. Namaz klarlar ama abdest alyorlar m ona bakmak lazm. Vcudun o kadar jimnastie ihtiyac var!.. Halife Abdlmecid Efendinin ahsiyeti, ocuklar ve zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? Halifeliin ilgas nasl olmutur? II. Abdlmecid, 18 Kasm 1922de Halife Abdlmecid Efendi unvanyla hilfet makamna oturmutur. 1 yl 3 ay kadar sren hilfeti, saltanat yetkileri bulunmayan hkm bir hilfettir. Kuvay- Milliye 6 Kasm 1922de stanbula girmi ve 29 Ekim 1923 tarihinde de Cumhuriyet ilan edilmitir. Cumhuriyetin ilannda, Ankara Trkiye Cumhuriyetinin ve stanbul ise Hilfetin merkezidir. Ancak ngilizler, hilfetin slm birliini salayan tek sebep olduunu bildiklerinden, srarla hilfet messesesinin ilga edilmesini istemektedirler. te bu srarl tutumlara, I. Byk Millet Meclisinden onay kmamtr. Erken seime gtrlen Meclis, yeni yeleri ile 3 Mart 1924 tarihinde Hilfeti ilga etmilerdir. Hilfetin ilgasnn tamamen ngilizlerin basks ile olduu, btn ynleriyle ortaya km bulunmaktadr. Bylece slmn ilk halifesi Hz. Ebubekir, son ve 102. halifesi de Halife Abdlmecid olmutur. M. F. Glen: Sadece ngilizlerin basks deil. Baz idareciler de istiyor. Fakat smet Paa hilafeti mdafaa ediyor. Bamz skt zaman slam dnyasna mracaat ederiz. diyor. Orada Seyyit Beyin szleri var: Hilafet gerek manada Hulefa-i Raidin dnemindeydi, Emeviler de, Abbasiler de, Osmanllar da hi kullanmamlar o meseleyi. Hakiki hilafet deil zaten, hakiki hilafet halkn intihabyla olur, sevad- azamn intihabyla olur. Oysa ki babadan oula devam eden bir saltanat esas, hilafetin mahiyetine aykr diyor. smet Paa gerei zerinde duruyor. Sonra deniliyor ki Bu i bitmitir, hilafet kalkmtr. ngilizlerin istei olabilir, fakat onu TBMMde sz nafiz, sz kesen insanlarn mdafaas nemlidir. Seyyit Bey de alet olmutur o meseleye. Hilfet makam Osmanl Hanedanndan alnnca, Hicaz Meliki erif Hseyin ile Msr Meliki Fuad, bu unvan elde etmenin yollarn aradlar; ancak ngilizler, bu makamn hi bir ekilde ihya edilmesine taraftar olmadndan muvaffak olamadlar. Byk Millet Meclisi ise, hilfet vazifesini kendisi stlendi. Dolaysyla, hala hilfet unvan, Trkiye Byk Millet Meclisinin manevi ahsiyeti zerinde bulunmaktadr. M. F. Glen: Evet, kanun yle; hilafet TBMM ahs- manevisinde meknuzdur, deniyor. Kenz.. yani bir kennaz lazm ki karsn. Fakat bazlar onu kolay zannediyor.. hilafeti ihya etme mevzuu, leme sz dinletme mevzuu.. btn o kitlelerin psikolojisi.. btn slam alemi o mevzuda hazr hale gelmeyince, slami usule gre intihab olmaynca, btn mslmanlarn katks olmaynca, herkesin hissiyat ok ciddi bir empatiyle nazar- itibara alnmaynca... meseleye tesir etmek mmkn deil. Bir dnn, siz hilafeti ilan edin, Msr kabul edecek, Suriye kabul edecek, Sudan, Hindistan, Pakistan, Banglade, Afganistan kabul edecek. Hikaye bunlar Vehimden korkuyor bu adamlar.. hi gelmez o. Bir kere Allaha smarladk dedi gitti. Halife Abdlmecid, sknt ve yokluklar iinde 23 Austos 1944 tarihinde Pariste vefat etti. Vasiyetine ramen cenazesi kabul edilmeyince, Pariste 10 yl bekledi ve sonra da Medinede Cennetl-Bake defnedildi. Son oturduu evde kira ile ikamet ediyordu. M. F. Glen: Mezar belli deil. Orada Hazreti Fatma Hazreti Hasan, Hazreti Osman ve Halime validemiz gibi birka kiinin mezarlar belli, dierleri belli deil. Kocaman bir arsa, fakat o

arsada belli olan mezarlar sayl. Osmanl Devletinin ykln hazrlayan ttihdc kadronun ounlukla mason olduklar ve bu sebeple de d glerin kuklas haline geldikleri sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve kimler masondur? Bu zamana kadar gizliliini koruyan Mason Tekilatnn zellii sebebiyle, bu tr iddialar kolay isbat edilemiyor ve her ahsn masonluk belgesinin ortaya konmas gerekiyordu. Ancak Mays 1999da Masonlar, Osmanl Devleti zamanndan beri localarna ye olan nl kiileri deifre ettiklerinden dolay, bugn bunlarn kimler olduunu daha rahat renebiliyoruz. Batan nemle ifade edelim ki, Mason Localarnn aklad bu listelere de tam inanmamak gerekiyor. Zira propaganda gayesiyle bu listeleri abartyor olabilirler. te verilen listeden baz ahsiyetler: Padiah, Devlet Adamlar ve Askerler: V. Murad, ehzade Kemleddin Efendi, ehzade Nureddin Efendi, Mustafa Reid Paa, Keeci-zde Fuad Paa, Mithad Paa, ttihdclarn lsnden Sadrazam Talat Paa ve Bahriye Nzr Cemal Paa, Maliye Nzr Cavid Bey ve Gzi Osman Paa. nemle ifade edelim ki, listede Enver Paa yoktur. Zira Enver Paa, samimi bir dindar, Osmanl Paasdr. Gz Osman Paann bulunmas ise, bizi de artmtr. Filozoflar, Yazarlar ve Gazeteciler: Rza Tevfik, mer Rza Dorul, inasi, Ziya Paa, Namk Kemal, Ahmed Rsim, Mehmed Emin Yurdakul, Hseyin Cahid Yaln, Ziya Gkalp, Ahmed Midhat Efendi, Midhat Cemal Kuntay, Reat Nuri Gntekin, Enver Ziya Karal. Dikkat edilirse, ttihdclarn btn fikir babalar masondurlar. eyhlislm Musa Kzm Efendi ve eyhlislm Hayri Efendi. Bu arada Muhammed Abdh ve Cemleddin Efgninin de mason olduklar belgeleriyle sabittir. Yazar, bu aklamadan sonra u hususun belirtilmesini de zaruri gryor: Birincisi; Her mason olan din dman demek deildir. Ancak bir ksm makam iin ve bir ksm da menfaat iin bu localara kayt yaptrmlardr. kincisi; Mason localarnn beynlar da tam doru olarak kabul edilmemelidir. Zira bu iddialarna kendi kaytlar dnda delil yoktur. ncs; ok byk bilinen ahsiyetlerin bile kimlere alet olduklar ve Osmanl Devletini nasl yktklar gn gibi ortadadr. Klelik ve cariyelik kavramlarn aklar msnz? slm Hukukunda cariyelerin hukuk statleri nasldr? Efendiler cariyeleri ile kar koca hayat yaayabilirler mi? Bunun kayna nedir? Klelik ve cariyelik kavramlarnn, toplumumuzda ayr kavramlar olarak alglandn ve zellikle criye kelimesinin ok yanl manalarda kullanldn syleyen yazar nce bu kelimeler zerinde durmakta ve mevzuyu yle zetlemektedir: Kle tabiri ile criye tabiri arasnda hukuk muhteva itibariyle hibir mana farkll yoktur. Her ikisi de rkkyet yani klelik manasn ifade etmek zere kullanlmtr. Sadece klelie maruz erkekler iin kul veya kle tabiri kullanlrken, klelie maruz kadnlar hakknda da criye veya eme tabiri kullanlmaktadr. slmiyet, daha evvelki toplumlarda yok iken klelii getirmi deildir. Belki daha nceki toplumlarda var olan klelii tadil eylemitir. Gerekten de slmiyet geldii zaman Arap Yarm Adasnda yaayan insanlarn yarya yakn kle idi. Eer slmiyet, klelik messesesini birden kaldrsayd, hem kle sahibi efendiler ve hem de klelerin kendileri asndan ok byk skntlar meydana gelecekti. M. F. Glen: Orada da mbalaal bir tabir var. Yars deil. lk mslmanlar, Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellemin etrafnda toplananlar o klelerdi. Ka tane onlarn says? Orada mbalaa var. O daha ziyade muharib milletlerde yleydi, savap esir alarak kleleri oluyordu. O gn klelik var idiyse randa daha oktu. Sasani devletinde, Roma imparatorluunda daha oktu. Araplarn yle bir eyleri yoktu, birbirleriyle savayorlard. Evs Hazrec birbiriyle savaacak, birbirinden onlar esir aldklarn kle olarak kullanamazlar ki, slam tarihi gstermiyor yle bir eyi. Buas vakalar vard, Mekkede dtan gelenlerle Mekke halknn sava, o savalarda alnan

klelerden, cariyelerden ok bahsedilmiyor. Bir bu kle mevzuu orada, bir de bu ocuklarn ldrme, gmme meselesinde btn Mekke halkna tan ediliyor. ok deil, baz kabilelerde criydi o. yle olsayd ayet onca kadnlar var olmazlard, olamazd. Baz meselelerde ulu orta oluyor, kulak dolmas. Haa Ahmet bey iin kulak dolmas demiyorum da ben, o kaynaklar doru deil. Efendilerin, asrlardr altklar bu iten birden bire vazgemeleri ftratlarn deitirmek kadar zor olacakt; belki de slmiyetin kaldrc emrine itiraz ettikleri gibi baz zulmlere de yol aacaklard. Kleler ise, ounlukla aile hayatndan kopuk ve uzak bir hayat yaadklarndan dolay, sokaa atlm sahipsiz yetim ocuklar gibi olacaklard. Bu da sosyal ve ekonomik bir felket demekti. slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessini iki adan meden bir kalba sokmutur: Evvel; Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. nsanln ftratna ters olan bu messeseyi ortadan kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd etmenin manen tevik edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd olabilme imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin onlara zekt verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri baz sulardan dolay din bir meyyide olarak konulan keffretlerin birinci alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas bunlara misl olarak verilebilir. Saniyen; slam, mevcut klelelere meru dairede iyi mumele edilmesini srarla tavsiye buyurmutur. O halde slm hukukundaki klelik messesesini, esirlik ve klelikten hrriyete gei safhas olarak vasflandrabiliriz. slmiyetteki klelik ve cariyelik messesesi, Hristiyan leminde bilinen klelie benzememektedir ve slm bilmeyen insanlarn anlattklar gibi deildir. Ahmed Cevdet Paann ifadesiyle Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr. Cariyeler de dier kleler gibi, slm Hukukunun kleler iin tesbit ettii hukuk statye sahiptir. slm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii kadnlar veya evlere gelen hizmeti kadnlar gibidir. Deien sadece isimleridir. Yani her criye ile illa da kar koca mnasebeti akla gelmemelidir. Bakalarnn hanm olan ve sadece efendisinin evindeki hizmetleri grmekle mkellef bulunan cariyelerin says, belli artlar erevesinde kar-koca hayat yaanlan cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn hizmetli kadnlar ile iverenleri arasnda hangi mnsebet varsa, slm Hukukunda da bakasyla evli criye ile efendi arasnda o mnsebet vardr. M. F. Glen: ocuu olunca ona slam Hukukunda mml-veled diyorlar, bu ocuk ayn zamanda annesinin hrriyete kavumas demek oluyor. Cariye de isteyebilir onu, Hristiyan da kalsa, Yahudi de kalsa, onu isteyebilir. Criye denilen kadn kleler ile efendilerinin, slm Hukukunun arad artlara uymak kuralyla kar-koca mnsebetine girmeleri ve meru dairede bunu bir evlilik messesesi gibi yrtmeleri mmkndr. slm hukukunda, criye ile kar-koca hayat yaama hakkna istifra hakk veya teserr denmektedir. er artlar ve hkmler erevesinde, bu statde olan cariyeler de vardr. Ancak bunlar, evli kadnlardan baz hkmlerle ayrlmaktadr; efendinin istihdam hakkyla beraber istifra hakk da bulunan cariyelerin husus statleri vardr. Dier taraftan ise, Kurn, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar aile hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir. Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendinin criye zerindeki istihdam hakk ortadan kalkmaz. Byle bir criye, kocasna kar sorumluluklar olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi ve o gnk tabirle cariyesi olmas hasebiyle efendisi ile de bir i mnsebeti vardr. Hanefi hukukular, hr bir erkein criye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn beyn etmektedirler. (Daha ok mekruh tabiri doru.) Bir ksm hukukular ise, bu durumun hr erkein birinci Hanmnn hr bir kadn olmas halinde sz konusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken, nceden hr bir kadnla evli olmamak artyla, criye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay,

Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir. M. F. Glen: Bir ksm Osmanl padiahlar, bir ksm Soru: Onlarda da baz lkelerle temas kurma? M. F. Glen: Evet, nemli. Hep diyorum, Yldrm Han Bizanstan evlenmi; saraya yakn olmalar itibaryla Kostantiniyyeyi doru okumay istemi belki.. baka yolu yok bunun. O hadiselerin iinde olmaynca ok defa vereceimiz hkmlerde yanlm olabiliriz. Fatihin anal da yle. O bir eyde gaye ne kadar yksekse, yaplan i meru olmak kaydyla, o insan onunla deer kazanr. Katlanma gibi bir ey o. KNC BLM: OSMANLI DEVLETNDE SOSYAL HAYAT VE HAREM Harem ne demektir? Batl bir ksm yazarlarn Haremle ilgili kitaplar hakknda neler sylenebilir? Bunlar gerekleri yanstyor mu? Harem, girilmesi yasak olan yer manasnadr. Mekke-i Mkerremenin snrlar belli yerlerine ihramsz girmek yasak olduundan Harem-i erif denildii gibi, hem Mekke ve hem de Medineye gayr- mslimler giremediinden dolay her ikisine birden haremeyn ad verilmektedir. Ayn manadan hareketle, kadnlarn ikmet ettikleri ve yabanc erkeklerin girmesi yasak olan yerlere harem ad verildii gibi, yabanc erkeklere haram olan kadnlara da harem denmektedir. Osmanl zamannda evler ve devlet adamlarnn konutlar demek olan saraylar, haremlik ve selamlk diye ikiye ayrlmt; girilmesi yasak olan harem ksm kadnlarn ikmetine tahsis edilmiti. M. F. Glen: Tasavvuf stlahnda Zat- Uluhiyetle alakal, bikemu keyf fakat gayr- muhat dediimiz, haremgah- ilahi denmi, haziratul-kudse haremgah- ilahi denmi. Sadi de Glistanda, tam dorusu aklmda kalmam olabilir de, Der harem-i harem mahrem neevet Allahn haremgah- subhanisine sen mahrem olamazsn, ayar dncesinden syrlmadktan sonra.der. Yani Zat- uluhiyete ait yle bir harem kabul edilmi oras, ulalamaz. Herhalde daire-yi Zat- Baht, bikemu keyf, tasavvurlar, taakkullar, tezekkrler dnyas iinde. te Osmanl Padiahlarnn hanmlarna harem denildii gibi, bunlarn yaad meknlara da Padiah Haremi veya Padiah Evi manasna Harem-i hmyn ad verilmiti. Aslnda Osmanl Devleti tarihinde Padiahn evine Drs-Sadet yani sadet evi ad verilmekteyse de, Harem-i hmyn yahut sadece Harem kelimesi kullanlmtr. Yabanclarn haremle alakal yazdklar eserler, ok kere hayal mahsldr; kulaktan kulaa gelenlerin yaz ve resimle ifadesinden baka bir ey deildir. Onlar, hareme hayal yuvas, karanlk ve srlar lemi eklinde yaklamlardr. Asl hazin nokta lkemizde yetien Cumhuriyet dnemi yazarlarnn da, belgelere dayal bir ilm aratrma yapmak yerine, bu yabanc yazarlar aratmayacak ekilde ve onlarn yazp izdiklerini aynen taklid ederek yazlar kaleme almalardr. M. F. Glen: Cemil Meri merhum, oryantalistlere karlk mstaribler derdi, msterike kar mstarib derdi. Yabanclarn pek ou, -belki insafllar vardr onlarn iinde, saylar az deildir- aybmz, kusurumuzu, dine ait meselelerimizi, diyanete ait, din adamna ait meseleleri, hkmdarlarmza ait meseleleri byle biliyormu gibi terii etmiler.. bizimkiler de onlardan alyorlar. Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir. Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl yazarlar, kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte ve Padiahlar da kendi krallarna kyaslamaktadrlar. M. F. Glen: yi bir ipucu yakalam, alemi nasl bilirsin, kendin gibi. Baka milletleri nasl biliyorlar, kendileri gibi. Osmanl devlet adamlarn nasl biliyorlar, kendi krallar gibi... Aslnda, harem bir mekteptir. Harem mektebinde yetien cariyeleri iki gruba ayrmak icabedecektir: Birinci Grup, asl haremin ve Padiah ile ailesinin hizmetlerini gren cariyeler grubudur ki,

haremde saylar bazan 400e - 500e ulaan cariyelerin %90n bunlar tekil etmektedir; bugnk kadn hizmeti grubundadrlar ve bunlar aldklar belli cretler karlnda haremde hizmet etmektedirler. Bunlarn, haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa dnda her hangi bir ekilde Padiah ile aile hayatlar mevzubahs deildir. kinci Grup ise, Padiahn ailesi arasnda yer alan gzdeler, ikballer ve kadnefendiler grubudur. Osmanl Padiahlarnn bazan drt kadnla evlenmek snrna riyet ederek nikh akdi ile evlendikleri ve bazan da nikh akdi yapmadan beraber yaadklar ve ancak mm-i veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar kadn veya Kadn Efendi denilen cariyeler vardr. Bunlarn saylar, en fazla sekize kmtr. Aye Osmanoluna gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn, criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla olan haram haline getirir. Drt adedine ulalnca ancak birisinden boandktan sonra dierini nikahlayabilir. kballer, Padiahlarn beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk sahibi olmadklar cariyelerdir ki, bazan eyhlislmn nikh akdi icra etmesiyle nikhl olarak e tarznda ve bazan da nikhsz criye e statsnde Padiahlarn zevceleri tarznda hayatlarn srdrrlerdi. Osmanl Padiahlar, nikhl eleri olmamalarna ramen, Kadn Efendileri arasnda fkh kitaplarnda izah edilen kasm yani eler arasnda kalb muhabbet dndaki btn muamelelerde adaleti gzetme prensibine azami derecede riyet ederlerdi ve buna nbet denirdi. Bu arada unu da belirtmeliyiz ki, bata Penzer olmak zere, Batl yazarlar, Padiahn ikbal ve Kadn Efendilerinin ilerinden tesbit edildii peyk, gzde veya has odalk cariyelerin teminini ve seiliini, ylesine gayr-i meru tarzlarda ve ylesine kt ekillerde tavsif etmilerdir ki, bunlarn verdikleri bilgileri, ne bir Osmanl Tarihi ve ne de arivlerdeki belgeler tasdik etmektedir, gerekle ilgisi olmayan yalanlardan ibarettir. slm Hukukunda hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir. Harem mevzuunu ok uzun ele alan; slm hukukunda drt eit mahremiyet kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; yoksa, Sultann nnde havuza girme gibi eylerin asla caiz grlmediini anlatan yazar; itham ve iftiralara da cevap verme sadedinde mevzuya zetle yle devam ediyor: slm Hukuku kitaplarnda mesele Nazar bal altnda incelenmektedir. Bu hkmlere gre, dinen avret mahalli kabul edilen yerlere baklmas, zaruret hali dnda haramdr. Zaruret halinden kast, doktor, snneti, ebe, kan alan veya ine vuran hemire gibi insanlarn, zaruret miktarn tecvz etmeyecek derecedeki nazarlardr. i statsndeki cariyelerin hr kadnlardan fark, onlarn mahrem kadnlar gibi kabul edilip yz ve ellerinin yannda ba, salar, gerdanlk alt almamak artyla gs, diz alt ve kollarnn caiz grlmesidir. Cariyelerin durumunu erkeklerin durumuna benzeten grn fkh kitaplarnda yeri yoktur ve byle bir tesbit doru deildir. Bu hkm bilmeyenlerin, cariyelerin avret yerleri farkldr diyerek, Padiahlarn onlar rlplak oynatt iddialarn ileri srmeleri, tamamen uydurma ve iftiradr ve slm Hukukunu bilmemek demektir. M. F. Glen: Bu kadar almas bile k deil. Cevap verirken bile stadn btl tasvir etmeme yolunu semeli. O eyler de kati deil, 400 tane falan olduu.. en azndan orada meseleyi mbhemiyete, mechuliyete balamak zere onlarca olabilir.. koskocaman bir saray, orada birka yz tane insan bulunuyor. Onlara hizmet etmek iin, ilerini grmek iin onlarcay geer biraz.. yani farkna varmadan yabanclar karsnda psikolojik bir yenilginin ifadesidir bunlar.. kompleksin ifadesi. lle byle objektif olacam diye.. mdafaa yle olmaz. Hazreti stadn risalelerde yapt gibi olur. Hadmlk dinen caiz midir? Osmanl Padiahlar zorla insanlar hadm ettirmi midir?

Hadmlar, Osmanl haremindeki kadnlarla ili dl mydlar? Bilindii gibi, hadmlk veya bir dier ifadeyle tavilik, doutan veya sonradan yaplm bir ameliye yznden erkeklik zelliinin kaybedilmesi manasn ifade etmektedir. (diletirme) His veya ihtis olarak adlandrlan hadmlk slm hukukunda caiz grlmemitir. Hatta btn Osmanl eyhlislmlar hadmln caiz ve meru bir fiil olamayacana dair kesin fetvalar vermilerdir. Padiahlardan paalara kadar Osmanl Devlet adamlar, insanlar asla hadm etmemilerdir. Ancak, hadm olarak nceleri Macarlardan, Almanlardan ve Slavlardan; daha sonra da Afrikadan getirilen kleleri, evlerinde ve bu arada Haremde istihdam etmek zere satn almlar ve hizmeti olarak kullanmlardr ki bu haram deil, sadece mekruhtur. Bununla beraber, slmn hkmlerine uyularak, hadm olan hizmetiler, Haremin antresinin dnda serbest dolatrlmamlar ve asl Hareme ihtiya halinde ancak izinle ve ailenin nezareti altnda alnmlardr. M. F. Glen: Bu aslnda orada nadiren olmusa da, bir ynyle onlar atlm, itilmi insanlar erkekliini, cinsiyetini kaybetmi insanlar alp onure etmek demektir. Bu insanlar sarayda alacaklar, bu nemli bir espri, bir iyilik dnlm onlar iin. Aadam zaten yklm. Bazlar nemsemeyebilir o meseleyi, fakat genelde objektif olarak baknca insanlarn binde 999u yle olmay ok nemli grebilir. imdi bylesine yklm bir insan alp onure etmek nemli. Bir de emin, her eye ramen emin olma meselesi. Meselenin ok ynyle ele alnmas lazm. Dier taraftan, erkek klenin kadn efendisiyle durumu, yabanc bir erkein yabanc bir kadnla olan durumu gibidir. Bu arada hadm olan erkekler de, tpk salam erkekler gibi kabul edilir. Ancak erkeklik duygusu tamamen ortadan kalkan hadm erkeklerin, kadnlarla ihtiltnn caiz olduunu syleyenler de vardr. Osmanl Hareminde az da olsa baz devirlerde harem aalarnn hareme girip kmalarna msaade edilmesi bu itihada dayanmaktadr. Ancak genelde btn hadmlar dier erkekler gibi kabul eden gr tatbikatta esas alnmtr. Bu konuyu Batl bir yazar yle tasvir etmektedir: Doktorlardan baka hi bir erkek hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izniyle ve harem aalarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa -yzn kalan ksmlar tamamyla rtl olmak artyla- gsterebilir. Kzlar aas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice bakamaz. M. F. Glen: te byle insafllar da var bunlarn iinde, bunlar doruyu aksettiriyor. Osmanl hassasiyeti O baz resimler bile Batllardan alnma, Mihrimah sultan, Ksem Sultan, Safiye Sultan veya Hrrem Sultan bunlar kendilerine gre resmetmiler. Fotoraf dei resim, uydurma eyler. Bir zaman Fransz saraynda Osmanlnn epkenli, yelekli filan tasvirleri ve taklitleri de olmu. Bugnk kompleksimizle Batllar taklit ettiimiz gibi, Osmanl da taklit ediliyormu orada, derler. Osmanl saraynda musiki ziyafetlerinin yapldn rivayet ediliyor. Bu konuyu aydnlatr msnz? Osmanl Hareminde ve evlerinde, baz slm Hukukularnn verdii fetvalara dayanlarak, ud, keman, def, alpara, ney ve tanbur gibi sz ve mzik letleri alnmtr. Osmanl toplum hayatnn bu konuda, Hanefi hukukularn grlerini deil, afii hukukularn grlerini fiilen tatbik ettikleri sylenebilir. Osmanl Tarihi boyunca, son zamanlardaki baz elenceler dnda, sazendelerin ulv duygular tevik eden ilahiler okuduklar, bunlara uygun ud ve ney gibi sazlar aldklar, gayr-i meru denebilecek olaylarn pek ndir meydana geldii, Saray htralarndan anlalmaktadr. Baz kitaplarda tasvir edilen, elenceler, algl ve sazl lemler ise, tamamen hayalidir. M. F. Glen: Belki Osmanlnn son dnemlerinde olmutur. Mahedeye binaen inasi Hisarn Boazii Mehtaplarnda o sazendeler, saz almalar, ark sylemeler var. Kendisi de yle dnen kimselerden bir tanesidir. Fakat o mahedelerini anlatyor. ocukluundan itibaren kendi dnemi asndan Abdlhamid cennet-mekann dnemiyle balyor biraz.

Harem halknn ve Osmanl toplumunda her zaman darya kamayan aile efradnn yeknesak olan hayatn deitirmek iin, meddahlar, karagzler ve orta oyuncularn gsteri yaptklar ve harem halknn kendi aralarnda bekiz, ks ve srme oynadklar bilinmektedir. 19. asrda bunlara dama, tavla ve domino da eklenmitir. skambil ise, hareme asla girmemitir. M. F. Glen: mam- afii hazretleri gibi baz fukaha satranc mbah grdklerinden, son Osmanl ulemasndan da satran oynayan olmu. Hatta tekerleme sylerler: Ebahanifeten satranca fehuve fiun diye bir tekerleme vardr. Bir gen santranc bana mbah kld ki o afiidir. demektir. Kelimeler birbirine iletilerek konuulunca Eba Hanife ile ilgili birey deniyormu gibi olur. Fakat cmlenin aslEbhan feten satranca fehuve fiun Hamdi Yazr ok zeki olduundan oynad herkesi yenermi satrancta. Belki yle bir yar olabilir. Fakat katiyen bu trl eylerde para karl oynama, yenince rakibinden bir ey alma, ii kumara evirme haramdr. Zekay gelitirmek iin belki Ben hi anlamazdm da hapishanedeyken komunistler satran oynarlard. Bir iki defa uzaktan baktm, baz eyleri ileri gtryorlar, bazlarn geri getiriyorlar. Bazlar birinin yanndan geerken o devriliyor Fakat onlar da para karl oynamyorlard da, sonu bazen kavgaya mncer oluyordu. Bir gn birbirlerine tekme-tokat girdiklerini hatrlyorum. Sen hile yaptn falan diye Ala klli hal, biz kaldrdk, koyduk onlarn hepsini bir tarafa, bizim ibha dairemiz gitse gitse, uzansa uzansa, dalsa dalsa en ok naatlara, tevhidlere, mnacatlara kadar gider. Allah celle celaluhu deiik enstrmanlarn karabilecei sesleri insan grtlana emanet etmitir, az terbiye grnce o grtlak, hemen her enstrmann sesini karabilir. urada ezan okuyan insan var, o akamlar bir hzzam ekiyor ki adam, baylrsnz. Ne lzumu var bilmem ne yapacaksnz. Bizim ibha dairemiz oraya kadar gidiyor; orada -stad Necip Fazln ifadesiyle- kollarn makas gibi aarak, buras kmaz sokak diyor. Birileri bunu yapyorsa byle, onlar msamaha ile karlamak, belki emr-i bil maruf, nehy-i anil mnker kategorisi ierisine girer. Fakat gnmzde onlar detay saylr. Onlara taklp kalp da baz kimseleri uzaklatrma doru deildir. Kendi hassasiyetlerinizi yaamanz ayr, bakalarndan da ayn hassasiyeti ya da yaam tarzn beklemek ayrdr. Osmanl Devletinde batl anlamda sosyal tabakalamadan ve sosyal snflardan sz edilebilir mi? Osmanl Devletinde batl anlamda sosyal tabakalama ve sosyal snflar olumamtr. Pek ok tarihi ve sosyolog bu konuda fikir birlii ierisindedir. Batda grlen serf-senyr, proleteryaburjuvazi eklinde bir tabakalama Osmanl toplumu iinde vcut bulmamtr. Mevcut durumu ne bir snf sistemi, ne bir kast ne de feodal sistem olarak tanmlamak mmkn deildir. Batda oluan sosyal tabakalama ve sosyal snflarn, Osmanl Devletinde geliememesinin sebebi, slmi toplum ve mlkiyet anlaydr. Trk-slm deer hkmleri, toplumda tabakalamay ekillendirmitir. stismar nleyici, iddihar yasaklayc, diergam ve dayanmac prensipler ve sermayenin belirli ellerde toplanmasn engelleyen ilke ve uygulamalar farkl bir tabakalamaya neden olmutur. slmi anlay, toplumda ynetici olanlar ynettiklerinden sorumlu tutmu, bu nedenle ynetici-yneten arasndaki iliki bir tahakkm deil, bir sorumluluk ilikisi eklini almtr. Kanuni dnemini inceleyen Albert Howe Lybyer, hakl olarak belki de yeryznde Osmanl ynetim kurumu kadar byk apl ve cretkar bir baka deneme yaplmadn, koyun srlerine obanlk eden ve karasabann ardnda koan ocuklar alp, onlar saraya erkn ve prenslere e yaptn sylyor. Byle bir ynetim anlayna sahip Osmanl Devletinde ferdin toplum iindeki yeri soy asaletine dayanmyordu. Dolaysyla kan bana bal olarak sregelen bir sekinler snfnn varlna da rastlanlmamaktadr. Devlet, eski Trk airet aristokrasisini ve feodal yaplar tamamen bertaraf etmi, siyasi iktidar etkileyebilecek toprak asilleri ve byk sermaye sahipleri gibi iktisadi glerin olumasn engellemitir. Ftihten itibaren yksek askeri ve brokratik grevlere toplumsal tabanlar olmayan devirmelikten yetime kiiler getirilerek, devlet mekanizmas ierisinde soyluluk geleneine dayal

bir yaplanma nlenmitir. Kle asll olduu halde kabiliyet ve ehliyeti sayesinde askeri ve brokratik alanda en yksek kademeye kabilmi pek ok kimse olmutur. Mesela, 1561 ylnda sadrazamla ykselmi olan Ali Paa Dalmayal bir devirmeydi. Ali Paa ahsi kabiliyet ve liyakati sayesinde bu makama gelebilmi idi. Bu gelime devletin gittike merkezi ve anonim bir karakter almasnda da rol oynamtr. Soy asaletinin belirleyicilii asndan sadece tek bir istisna vardr; hkimiyeti elinde bulunduran aile olmalar itibariyle Osmanoullarna ayrcalk tannmtr. Soru: Osmanllarda harem mevzuu ok tenkit edilen hususlardan biri olmutur. M. F. Glen: Bizde yatak odas ok muall ve mukaddestir. Zira soy orada mayalanr ve geliir. Aile en has mahremiyetiyle orada teekkl eder. Onun iindir ki, bizde yatak odas almaz ve misafir buyur edilmez. Deil bir yabanc, oraya evdeki dier fertler dahi istedikleri zaman giremez. Orann o kadar hususiyeti vardr ki, aldmz terbiye gerei, biri bizi alsa, tekrim ve terif gayesiyle orada yatrmak istese biz yine yatmayz. Hlbuki ne olur? O da dier yatak odalar gibi bir yatak odasdr. Bizde ite her ey bu denli farkldr ve edep bu denli gelimitir. Bu mnda harem sadece Osmanlya mahsus deildir. Hepimizin hanesinde byle bir harem vardr. Bundan dolay atalarna ta atan adam, bana alaca ta yanllkla baka tarafa atmaktadr. Osmanldaki harem biraz daha zel bir mn tamaktadr. O da haremin herkese ak olmamas, bir ksm saraylarda grld zere deta surlarla evrilmi bulunmas gibi hususiyetlerdir. te Topkap Saray: Harem, saray sakinlerinden olan kadn ve cariyelerin, meru dairede elenebilecekleri, tenezzh edebilecekleri ve dinlenebilecekleri bir bolua alan ve d dnyaya, oraya has mahremiyeti muhafaza iin, kapal duran byk bir bina. Bu ekildeki tanzimden gaye, kadnefendi ve cariyelerin baklarna uygunsuz herhangi bir eyin ilimemesi ve dtan gelecek eylerden korunmalardr. Haremdeki kadnlar, slm ller iinde, meru dairedeki zevk ve safalarn orada yayor ve yine orada meru zevk ve lezzetlerden istifade ediyorlard. Da bakmyor ve erkek olarak sadece kendi efendilerini ve mahremlerini gryorlard. Esasen bu, saraya mensup erkekler iin de geerliydi. Onlar da, bu yksek surlarn arkasnda, hell dairesindeki zevk ve lezzetlerle iktifa ediyor; eer surlar arkasnda yaamak kalebentlik ise, eleriyle byle bir hayat paylayorlard. te harem, ite siz, gidip grebilirsiniz. Eer bunu tenkit ediyorlarsa, yine tenkit edecek eyi bilmiyorlar demektir. Haremde ok kadn bulunduunu tenkit ediyorlarsa, o babta da diyeceklerimiz var: Evet, Osmanl padiahlarndan, iki veya kadnla evlenenler olmutur, bu dorudur. Diyeceimiz bir ey de yoktur, olamaz da. Batl ve onun dncesi ne bir esas, ne de her eydir. Bir zamanlar baka trl dnmtr. imdi, ok evlilii poligami deyip ayplamaktadr. Yarn da, bugnn ayplayacaktr. Sonra, bu mevzuda sz kim sylemesi gerekiyorsa o sylemitir. Cenb- Hak bir erkein -artlarn haiz olduktan sonra- drt kadnla evlenebilmesine ruhsat vermitir. Bu ruhsat kullananlar yalnz Osmanl padiahlar deildir ki, tenkit edilsinler. Bata Efendimiz, sahabe-i kiram ve dinde en byk saydmz kimseler ve daha niceleri... Bunlar arasnda gecelerinde iki yz rekt namaz klan, gndzlerinde de savm- visalle mrn geiren pek ok kimse var idi ki iki kadnla evli bulunuyorlard. Demek ki dinin ruhsat verdii bu mevzuu dile dolamaya kimsenin hakk yok. Meselenin bu ynn, ksmen de olsa, Allah Reslnn ok kadnla evlenmesi hususunu arz ederken ifadeye altm iin bu kadarla iktifa edeceim. Harem derken akllara taklan ve tenkit gren hususlardan biri de, cariyeler mevzuudur. Cariyeler, harplerde esir alnan kadnlardr. Mslmanlar bunlar evlerine alyor, terbiye ediyor, onlara, insanln kemaline giden yollar gsteriyor ve yine onlar aziz birer misafir gibi koruyorlard. Madd ihtiyalarn tekeffl etmenin yannda mnen de grp gzetiyorlard; eer Mslman olursa, ou kere onu salveriyordu, dilerse onu istifra ediyor ve eer ondan bir ocuu olursa, zaten mml-veled (beyin ocuuna ana olma) hline geliyor ve hrriyete kavuma yollarndan biriyle hrriyete kavuuyordu. stifra meselesine gelince, bu durumun da

kendine gre artlar vardr. nce kendi cariyesi olacaktr. Sonra bu cariye evli bulunmayacaktr. Ayrca onda bakasnn da hissesi olmayacaktr gibi birok kaytlarla balandktan sonra istifra edilebiliyordu. Meseleyi kendi nezaketi iinde ele almak gerekirse: Cariyenin bir ortak mal olma yn vardr ve ite efendi onun bu ynn kaldrarak ona ksm bir hususiyet verir. Yani onu bir cihetle orta mal olmaktan syanetle sayg deer hle getirir. Bir cihetle de onun iin hrriyete giden kaplar aar. Dnn bir de bunlar saraylara alnr ve kendi evlerinde bulunmayan bir izzetle tekrim edilirse buna hangi akl sahibi itiraz edebilir. Gnmzde esirlere ve mahkumlara yaplan muameleleri gryoruz. Bir hayvan srs gibi ahrlara doldurulan bu insanlar en bed ve iren muamelelere tbi tutulmakta ve ara ykselen feryatlarndan sadiste zevk alnmaktadr. Daha geenlerde, Filistinli bir gence nasl muamele edildiini btn dnya grd. Batlnn toplu katliamlar ise hepimizin malumudur. Onlarn bu hunharca davranlarn bilip grdkten sonra, tenkit ettikleri hususa bakyor ve yle demekten kendimizi alamyoruz: Bu insanlar, insanln ne demek olduunu, insanca muamelenin nasl yapldn bir trl havsalalarna sdramadklarndan, slmn insanca muamele emrini anlayamyorlar. Anlayamadklarndan dolay da bilmeden nsanl, insanca davranmay tenkit ediyorlar. Dorusu byle bir cehalet urbas, Batlya tepeden trnaa yaksa da ben, onlarn iimizdeki uzantlarna bunu bir trl yaktramyorum. Biraz da hayretim bundan kaynaklanyor... Onlar harpte bizden esir alrken biz ne yapacaz? Onlar geldikleri gibi bir daha silhlansnlar, semirsinler ve bize hcum etsinler diye geriye mi gndereceiz? Yoksa onlar istedikleri kadar bizi esir etsinler, bizim mrvvet anlaymz buna mnidir mi, diyeceiz. Bu biraz fazla aptallk olmaz m? Hem, kar tarafa caydrc hibir meyyide tatbik edilmeyecekse, niin harp edilsin? Niin binlerce insan ldrlsn? Kimisi dul, kimisi yetim kalsn. Mademki batan btn bunlar gze alnp harbe giriliyor, herkes neticeyi iin banda kabul etmi demektir. Ve esir dmek de bunlardan biridir. Esire yaplan muamele slm prensiplere gre olursa, daha insan bir yaklam olmaz m? yleyse onlar bizden esir aldklar gibi biz de onlardan esir alacaz. imdi, aldmz bu esirleri ne yapacaz? Onlar salverecek miyiz, yoksa ldrecek miyiz? Hayr; onlar Mslmanlar arasnda taksim edeceiz. Bylece Mslmanlarn evlerindeki mnev atmosfer, onlar slma kar yumuatacak. Arada ferd dostluklar olacak ve hi zorlanmadan bir mddet sonra hepsi bu insan muamele karsnda eriyecek ve slma dehalet edecekler. te o zaman Mslmann mrvveti ortaya kacak. Kendi dinini din olarak semi bir Mslman kardeini esaretten kurtarmann yollarn aratracak. Kle azat etmenin slma ait deer ve kymeti bir taraftan ona teviki olacak, bir taraftan da ilenen sularda ceza olarak ngrlen birinci art kle azat etmek olduu yerlerde meselenin o yn ilettirilecek ve ard arkas kesilmeyen yollarla kleler hrriyete kavuturulacak. Biz esirlerimize insanca muamele eder ve onlar insanla giden yolda eitmeye alrz. Dnya ve ukb muvazenesini korumasna yardmc oluruz. slma girmesi iin elimizden geldiince birer efkat havarisi olur ve onu koruruz. Zaten sarayda da yaplanlar bunlard. Onlara, bir taraftan insanlk alanyor, dier taraftan da birer kadnefendi muamelesi gsteriliyordu. Orada bulunup da, saraydan memnun olmad iin kamaya yeltenen ka misal gsterilebilir? Hayr, byle bir misal gstermek mmkn deildir. Osmanl Devletinin kurulu yllarnda toplumu ve zellikle esnaf harekete geiren Ftvvet ve Ahi Tekilat ne demektir? Ah tekilt, ftvvet tekiltnn Trkler tarafndan gelitirilen ve zellikle Anadoluda yaylm bulunan bir eklidir. Mool istilas ve baz i isyanlar sebebiyle Mslman Trklerin birlii bozulmu ve halk nemli lde tedirgin olmutu. te byle bir buhran dneminde halk birbirine sevdiren ve yeniden birlii kuran manev liderler ortaya kmtr. Mevlna, Yunus Emre ve Ahi Evran

da bunlarn ileri gelenleridir. Ahi Evran esnafn birlik ve beraberliini, zaviye ve tekkeleri birer meslek kurulular haline getirerek bu grevi ifa etmitir. Mslman Trkler, genellikle bekr genlerden sanat ve meslek sahibi olanlarn bir araya gelerek kendilerine reis tayin ettikleri ahsa ahi adn vermiler ve bu cemiyete de eskiden olduu gibi ftvvet demilerdir. Ftvetnmelerden rendiimize gre, bunlarn da toplant yerleri tekke ve zaviyelerdir. 740 maddeyi bulan ftvvet nizmnmeleri vardr. Sanat ve ticret erbabnn tarikat demek olan ftvvet ve bunun Trklerdeki zel ekli olan Ahiliin yannda, bozuk fikirli ilerin Mslman Trkler arasnda yaymaya alt ve bunlara benzeyen melmilii de burada sadece zikredelim. NC BLM: OSMANLI HUKUK SSTEM VE DEVLET Osmanl hukuk sistemi ok hukuklu bir hukuk sistemi midir yoksa hukuk birlii mi hkimdir? Osmanl hukuk tarihinde kabul edilen Hanefi grne gre, eya, borlar ve ticaret hukukunda gayr-i mslim tebaya da er hkmler uygulanr. Ancak onlara gre mal kabul edilen domuz ve arap gibi eylerin hukuk muamele konusu olabilmesi gibi istisna haller vardr. Aile hukukunda ise, isterlerse slm hukuk nizmna, istemezlerse kendi hukuk nizmlarna tabi olurlar. Ceza hkmlerin yer bakmndan tatbiki konusunda, slm hukukular farkl grler ileri srmlerdir. slm Hukuku cihanmul bir hukuk sistemidir. Ancak uygulamada, baz istisnalar bulunmakla birlikte slm ceza hukukunda tam mlklik sistemi esas alnmtr. Ebu Yusuf ve dier slm hukukularnn savunduu bu gre gre, slm lkesinde ilenen btn sulara, failinin dinine ve cinsiyetine baklmakszn slm ceza hukuku tatbik edilir. Dolaysyla Mslmanlar, zimmler ve mstemenler ayn ceza hkmlere tabidirler. Bu genel kaidenin istisnalar elbette vardr. Evet, Osmanl Hukuku ok hukuklu bir sistem deildir. Belki din ve vicdan hrriyeti gerei, gayr-i mslimlere belli hukuk alanlarnda daha serbest hareket etme imkn verilmitir. Bu serbestlik, ok hukukluluk olarak anlalnca ve gayr-i mslimler tarafndan suiistimal edilince, Tanzmt sonrasnda buna kar tedbirler alnmtr. Batllarn Pax Ottoman dedii Osmanl bar ve hogrs ne anlama geliyor? Bat literatrnde Pax Ottoman olarak ifade edilen kavram, Osmanl Devletinin hkmferma olduu alarda dnya barna olan katks anlatlmak iin kullanlr. Devrinin sper gc olduu halde bu gc dnya barnn salanmasnda kullanan Osmanlnn geni bir corafyada tesis ettii barn ne anlama geldii gn getike daha iyi anlalmaktadr. M. F. Glen: Hakikaten yle.. 24 milyon kilometrelik bir alanda, ikiyz milyona yakn insan, hep yledir, tarihiler ittifakla onbir milyon saf kan Trk var o blgede derler. Aza kolay, bire yirmi insan ve ok farkl farkl kltrlerden gelmi. Dnn Seyyidina Hazreti Ali dnemini, herc merc olmu stadn ifadesiyle, o farkl kltrlerden gelmi insanlar birbirine girmi. Fakat bunu ok kk arzalarla atlatmlar. Btn Osmanl dnemini okudunuz burada, o isyanlar misyanlar, bir ayda Trkiyede cereyan ediyor. Ben hatta bir aratrmacya diyecektim, btn Osmanl dneminde olan byk-kk hadiseleri byle kronolojik olarak bir sralasnlar, bir de gnmzde Trkiyede bir ay takibe alsnlar. Ne kadar hadise oluyor bakalm? Alt asrda cereyan eden hadiselere muadil olduu grlecektir. Mahrem hadiseleri de katmamak lazm bu meseleye; fuhu, bohemlik, kumar... Deiik yerlerde gayr- ahlaki eyler oluyor. Yuva atrdyor, krlyor... Bunlara giremeyiz, dmanlarmz bile olsa bunlar biz haram sayarz; bunun dnda medyaya dklen olaylar itibaryla bir aratrma yaplsa... Byle atp tutuyorlar Osmanlda u unu yapt, bu bunu yapt filan diye Onlar tezkiye edip, mukaddes, mnezzeh, mteal falan grmyoruz, insan nihayet. Klln nas hattaun. nsanlarn hepsi hataya aktr, her insan hata yapar. Ancak mukayese yaplnca anlalacaktr Osmanlnn azamti. Hodri meydan bugn btn slam dnyas iin de sz konusu, slam dnyas kabul edilen corafya da sz konusu. Zira Balkanlar, Karadeniz sahilleri, Ortadou ve Kuzey Afrika corafyas bu gn siyasal

dengelerin ve uluslararas barn giderek bozulduu mekanlar haline geldi. Balkanlardan ekilen Osmanlnn boluu doldurulamam, bu blge iyice balkanlamtr. Balkanlama terimi blnml, paralanml ve siyasi kaosu ifade etmek iin kullanlan siyasi bir kavramdr. Terim btn anlamn Osmanlnn blgeden ekilmesi ile ifade edecektir. Geni Arap dnyas Osmanl bayra altnda yaad huzurlu gnlerini hi bir zaman tekrar yakalayamamtr. Arap toplumuna batnn sraili hediyesi Osmanlnn zafiyete dmesi ve blgeden ekilmesinden sonraya rastlar. Osmanl Medine fukarasna Anadolu ilerinden ve Msrdan vakflar kanalyla yardm aktrken, surreler gnderirken son yzyl ierisinde reklenen batnn tek gayesi vard blgede: smr ve petrol. Osmanlnn ekilmesinden sonra geni Arap corafyas cetvelle taksim edilerek bat emperyalizminin smrsn kolaylatracak siyasi haritalar oluturuldu. Bar da Osmanl ile beraber tarihe kart. Osmanl, Avrupa, Ortadou ve Kuzey Afrikada bir denge unsuruydu. Etnik yaplar ve dinleri farkl toplum pek ok kesimin taleplerinin bulutuu ortak bir noktayd. Kilise ile camiinin yan yana durduu bir st kltr tesis etmi idi Osmanl. Bu st kltrn tesisi lahi Mesuliyete dayanyordu. Ksaca Pax Ottoman demek, btn insanlar Allahn kullar kabul eden slm Hukukunun Osmanl Devleti tarafndan uygulanmas demektir. M. F. Glen: te o manada, sadece o manada biz, neo-Osmanlyz. Soru: Abdlhamit dneminde ekilen fotorafta Filistin-srail o blgede sadece birka asker idareyi devam ettirmi. M. F. Glen: Her yer yle, kocaman Krmda belki onlarn bir tabur askeri var. Bir kere ba kaldrmlar, serkelik yapmlar, oraya gnderilen bir serdar tarafndan yeniden istirdat edilmi. Orada gvenin, muvazenenin teminats, temsilcisi olduklarndan dolay byk problemlerle karlamamlar. Kald ki o fitleme her zaman olmu. Birilerine gitmi demiler ki Siz Arapsnz, mslmanlk Araplarn iinden km, ne iiniz var sizin bu Asyadan gelen barbar kavimlerle, onlarn vesayetinde yayorsunuz. Yerinde o kullanlm, yerinde rk mlahazas ne karlm, fakat onlarn orada sergiledii o mkemmellik, yle bir uur alt mktesebat haline gelmi ki, bugn bile arkadalarmz gittikleri yerlerde o krediyi kullanyorlar, Osmanlnn torunlar deniyor. Fakat maalesef, sonraki dnemlerde oralara yaplan hibir ey yok; bir selam bile fazla grlmtr. Osmanl Devleti laik bir devlet midir? Osmanl Hukuk sistemi deyince ne akla gelmelidir? Kanunnmeler, laik hukukun meyveleri deil midir? O zaman Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallar nelerdir? slm Hukukundan ayr bir hukuk sistemi var mdr? Osmanl hukukunun iki nemli amaz bilgi kayna olan kanunnmelerin ve erye sicillerinin tahlilinden u inkr edilemez neticeler ortaya kmaktadr: A) Osmanl kanunnmeleri, sadece ve sadece idare hukuku, istisna olarak baz anayasa hukuku konular, eya hukukunun mr araziye ilikin konular, asker hukuk, mal hukuk, ceza hukukunun tazr su ve cezalar konusu ve baz istisna zel hukuk konularna dir hkmler ihtiva etmektedir. Mezkr konularda hkmler sevk ederken varsa er esaslar kanunlatrmakta, ll-emre havale edilen mevzularda ise, kamu yarar rf ve det gibi tal kaynaklar gz nne alnarak dzenlemelerde bulunmaktadr. B) eriye sicillerinin tetkiki, bize Osmanl Devletinin ahsn hukuku, aile hukuku, miras hukuku, borlar-eya ve ticret hukuku ile devletler husus hukuku ile alakal zel hukukun btn dallarnda; kamu hukukundan usl hukukunun tamam, ceza hukukun % 80i, ml hukukun ounluu, devletler umum, idare ve anayasa hukukunun ise genel esaslarnda er hkmlerin esas alndn gstermektedir. Bu saydmz ksm, hukuk nizmnn yaklak % 85ini tekil eder. Osmanl hukukundaki mevzuat hkmleri iki ksmdr: Birincisi; Dorudan doruya Kurn ve snnete dayanan ve fkh kitaplarnda tedvin edilmi bulunan hkmlere er hkmler, er-i erif veya er hukuk denmektedir. Osmanl hukukunun % 85ini bu hkmler tekil eder. Bu sebepledir ki, Molla Hsrevin Drer ve Gureri ile brahim

Halebnin el-Mltekas Osmanl Devletinin medeni kanunu olarak grlmtr. er hukukun kaynaklar iki ksma ayrlmaktadr: a) Asl kaynaklardr ki, edille-i eryye olarak da bilinir ve Kurn, Snnet, cm ve Kyas olmak zere drt tanedir, b) Tal kaynaklardr ki, maslahat, rf-det kaideleri, stslh, istihsn, eski hukuk nizmlar, sahabe kavilleri ve benzeri kaynaklardr. kincisi; er hkmlerin tand snrl yasama yetkisine veya itihad esasna dayanlarak, zellikle mal hukuk, toprak hukuku, tazr cezalar, asker hukuk ve idare hukukuna ait hukuk dzenlemeler ve temelini rf-det, mme maslahat gibi tal kaynaklar tekil eden itihad hkmlerdir ki, bunlara da rf hukuk, siyset-i eriye, kanun, kanunnme ve benzeri isimler verilir. Bunlar da er esaslarn dna kamayaca iin, slm hukukunun dnda bir hukuk nizm olarak kabul edilemez. slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda Devletin snrl yasama yetkileri var mdr? Devlet, mevcut er hkmleri kanun haline getirebilir mi? Bunun tarihte mislleri var mdr? Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkisi, birinci planda, fkh kitaplarnda mevcut olan er hkmleri, tatbikatta kolaylk olmas iin, tedvn ederek kanun haline getirmesidir. Buna Devletin yasama yetkisi demekten ziyde tedvn faaliyeti demek daha uygun olur. Bu tr faaliyetlere kll iki misl verelim: Birincisi: Fkh kitaplarndaki er hkmleri, hi deitirmeden olduu gibi kanun maddeleri haline getirmektir. 1081/1670 tarihli Kandiye Kanunnmesi ve 1116/1704 tarihli Hanya Kanunnmesi, tamamen fkh kitaplarnn Kitbl-Cihd blmlerinin Bbl-Cizye vel-Harc mevzularnda yer alan harc ve cizye ile alakal er hkmlerin tedvn edilmi eklinden ibarettir. Tanzimattan sonra hazrlanan Mecelle, Hukuk- Aile Kararnamesi ve bir ksm kanunlar da, buna ait misller arasnda yer almaktadr. kincisi: Fkh kitaplarnda zikredilen, ancak ksmen deitirilerek ama zne dokunulmayarak tedvn olunan kanun hkmleridir. Osmanl Kanunnmelerinin yars bu manada hkmler ile doludur. Mesela mr arazi, aslnda harc arazidir. Bu eit arazilerin tasarruf ekli, mme maslahatna gre devlete tanzim olunmu ise de, bu arazilerden alnan ve Osmanl Hukukunda rsm- eryye denilen btn resimler, sadece isim deiiklii ile fkh kitaplarndaki esaslara uyularak tanzim olunmulardr. Osmanl Devletinde resm mezhebin Hanefi mezhebi olduu ve dier mezhep mensuplarna hi hak tannmad iddia edilmektedir. Bu iddialar doru mudur? M. F. Glen: Yahu yapmayn birader, o kadar ekrad imdi afii mezhebinde gidiyor. Kim onlara ne dedi, Babakan syledii iin syleyeceim ben de, kimin tavuuna kt dendi. slm hukukular, ll-emrin, mevcut mezheplerden birini resm mezhep olarak ilan edeceini, kabul ettii resm mezhebin ierisinde herhangi bir gr dierine tercih edebileceini, hatta Tanzimattan nce ok az rnekleri bulunsa da, dier mezheplerdeki bir grn zamann artlarna ve mme maslahatna daha uygun olduu dncesiyle mahkemelerde tatbik edilmesini emretme selahiyyeti bulunduunu kabul etmilerdir. Osmanl Devletinin ekseri ahalisi Hanefidir ve kadlar da Hanefi mezhebi ile hkm etmek zere memurdurlar. Bununla beraber Irak, Msr, Hicaz ve Yemen gibi blgelerde baka mezheplere mensup Mslman ahali de vardr. Baka mezheplere mensup Mslmanlar arasnda meydana gelen ve kendi mezhepleri erevesinde fasledilmesi uygun grlen dava ve meselelerde, eer o mahalde kendi mezhebinden bir kad yoksa, bunlar mensup bulunduklar mezhep limlerinden bir limi hakem tayin ederler. Bu lim bunlarn mensup olduu imamn mezhebine gre karar verir. Sonra Hanefi kad onu tasdik ve tenfiz eyler. Eer kendi mezhebinden kad varsa, ona mrcaat eder. Ayrca Sultn (llemr) baz meselelerde baka mezheplerin grne gre karar verilmesini istedii takdirde, bu emrine itaat etmek de vcibdir. Soru: Kadlar btn mezhebleri biliyorlar gibi mi? M. F. Glen: Belki ana meselelerini bilirler, detaylar bilemeyebilirler, fakihler bile. Mesela Vehbe Zuheyli drt mezhebe gre o fkh kitabn yazm, gryorsunuz orada, daha evvel de biz

okumutuk onu arkadalarla, detaylara ait meselelerde bizim son fukahann tercih ettii kavilleri bilemiyor. Yani insann ufku yetmeyebilir detay bilmeye; bazlar kendi mezhebindeki detaylar dahi bilemeyebilir. Soru: Yine o fotoraflarda grmtk, Kabenin etrafna mekan tahsis etmiler mezheb mezheb Osmanllarda? M. F. Glen: Her eyi tasvip etmek doru deil. O doru deil. Kabe kalblerin mterek arpt bir yer olmal, ayr ayr minberler, mihrablar olmamal. Onlar yaptlar diye her eyi tasvip etmek doru deil. Osmanl Devletinde zikrettiimiz cevaz grnden hareketle, hem hukuk birlik ve istikrar bozmamak ve hem de hukuk hayatta ihtiya duyulan yenilikleri yapabilmek iin, kadlar istedikleri hukukunun gryle hkm etmekten men edilmi ve Hanefi mezhebinin en sahih grne gre hkm etmekle mkellef tutulmutur. Osmanl Padiahlarnn hak ve yetkileri nelerdir? Snrsz yasama, yrtme ve yarg yetkileri var mdr? Osmanl Devlet eklini tam anlamyla Batdaki monarik devlet ekillerine benzetmek mmkn olmad gibi, Osmanl padiahlarn da batl kral ve diktatr hkmdarlar gibi grmek mmkn deildir. Zira Osmanl padiahlar sadece icra konusunda mme maslahat ile kaytl ve snrl geni yetkilere sahiptirler. Yasama yetkileri yine er hukukun tand lde mevcuttur. Devletin, padiahtan ve padiah ailesinden ayr hukuk bir varl vardr. Osmanl padiahlar, Yavuz Selimden itibaren hem sultan ve hem de halifedirler, yani slm leminin reisidirler. Padiah, saltanat itibariyle otuz milyonu idare ediyorsa, hilafet itibaryla 300 milyona bakanlk etmektedir. Saltanat kanadn sadret, hilafet kanadn ise eyhlislmlk temsil etmektedir. Halife olmalar hasebiyle, halifelere tannan hak ve yetkilere de sahiptirler. Osmanl padiahlarnn snrsz bir yasama yetkisi yoktur. Sadece mevcut er hkmleri kanun hale getirebilir. Padiah, yrtmenin badr. Her eit idar kararlar ve tanzim tasarruflar onun tasdikinden geer. Bata sadrazam ve vezirler olmak zere, biraz sonra greceimiz idar tekiltta yer alan yksek devlet memurlarn tayin yetkisi de padiaha aitti. Halifenin yetkilerinden birinin de yarg gcn kullanmak veya kullandrmak olduunu biliyoruz. Bununla beraber, Osmanl padiahlar, sahip olduklar snrl yasama yetkisi ile yrtme ve yarg yetkilerini kullanrken l ysel deillerdir. Evvel, her eit tasarrufu, er hkmlere uygun olmaldr. Padiahn grevi, slm hukukunun hkmlerini icra etmekten ibarettir. slm Hukuku padiaha, er hkmlerin icras dnda bir imtiyaz tanmamtr. Soru: Yani bir ktili affedemez. M. F. Glen: Hayr affedemez. Soru: Bugnk daha kt, bir ktili affedebiliyor? M. F. Glen: Evet, Daha baka speklasyonlarda, irtikaplarda bulunanlar da affediyorlar. Padiahn ahsnn dier insanlardan tek fark, onun Mslmanlarn temsilcisi olarak icra yetkisine sahip olmasdr. Bu icra yetkisi de slm esaslarn izdii snrlarn erevesinde sz konusudur. kinci olarak, Padiahn tasarruflarn snrlayan dier bir husus da, kamu adna yapt her tasarrufun mme maslahat ile kaytl oluudur. Mecellenin tabiriyle Raiyye, yani tebea zerinde tasarruf maslahata menttur. Bu sebeple padiahlar ile tebea arasndaki mnasebet, slm hukukular tarafndan yetim ile vasisi arasndaki mnasebete benzetilmitir. Osmanl devlet eklini Batdaki anlamyla mutlakyet olarak vasflandrmak mmkn mdr? ayet doru deilse, slmn tavsiye ettii ra esasna riyet edilmi midir? slmn tavsiye ettii belirli bir devlet ekli yoktur. Devletin ilerinin yrtlebilmesi iin ngrd bir ra meclisi vardr. Devlete ait nemli ilerin bir danma meclisinde karara balandktan sonra yrtlmesini emreden Kurn yetleri ve hadisler, gayet kesin ve aktr. Hazreti

Peygamber (aleyhissalatu vesselam) ve Rid halifeler devrinde bu esas uygulanmtr. slm hukukular, ra meclisinin kurulmasnn devlet bakan iin kesin bir grev mi yoksa tavsiye edilen bir esas m olduunda fikir ayrl iindedirler. Tarih boyunca baz sultan ve halifelerin bu esasa uymad gz nne alnarak, kesin din bir grev olmad dncesi yerlemitir. Ancak Kurnn bu messeseye verdii nem ortadadr. Yrtmenin ba olan Padiahlarn tayin usulleri ve saltanatn verasetle intikali meselesi slama gre izah edilebilir mi? Bilindii gibi Osmanl Padiahlar, 1517 tarihinde Yavuz Sultn Selimin halife ilan edilmesiyle, sultan unvannn yannda halife unvanlarn da kullanmlardr. M. F. Glen: Kullanmlar mdr bilmiyorum, ben halife nvann kullandklarn bilmiyorum. O paye verilmi de kendilerini ok yle gstermemiler. Abdlhamid bu meseleye snm, lem-i slam zerinde messir olabileceini dnm, fakat kopmalar da balad iin ok kr etmemi. O mbarek nvan kendi siyasetleri adna bir payanda gibi kullanmay dnmemiler, eklinde anlyorum ben onu. nk hibirine bir ey denmiyor. Kim byle yeryznde halife nvanlaryla yad edilmi? Bu sebeple Osmanl Padiahlarnn tayin usulleri, halifelerin tayin usulleriyle yakndan ilgilidir. Drt halifeden sonra halife tayininde cri olan usuln veliahdlk, yani mevcut halifenin veya sultann kendinden sonra gelen halife veya sultan adayn belirlemesi usul olduunu biliyoruz. Ancak veliahdlk usulnn meru olabilmesi iin baz artlar aranr. Bunlardan en nemlisi, veliahdn, kendisini tayin edenin usl veya frundan olmamasdr. Fakat baz slm hukukularnn, halife veya sultann babas yahut ocuklarndan birini de veliahd tayin edebileceini caiz grmeleri, uygulamada saltanat ve hilfetin verasetle intikalini ortaya karmtr. M. F. Glen: Hazreti Ali, Hazreti Hasann olmasn istememi. Sonra millet semi, intihab etmi onu, Medine halk. O drd bu mevzuda fevkalade hassasiyetle dinin emirlerine riayet etmiler. Tek bir ekli de yok o meselenin. Ne intihablar birbirine benzer, ne idare ekilleri birbirlerine benzer. Hz. Ebu Bekirin intihab meselesi Sakifet Beni Saidede.. Hz. merin intihab ekli farkl, Hz. Ebu Bekir efendimiz namzet gsteriyor, halk evet diyor. Hatta evet demeden Hz. Ali efendimiz ne atlyor, Eer mer diyorsan ben imdiden evet diyorum diyor, Rafzilerin kulaklar nlasn. Hz. Osman dneminde, Hz. mer efendimiz farkl bir ey uyguluyor; alt tane namzet gsteriyor, Abdurrahman b. Avf tavzif buyuruyor, kendi olunu da kapc olarak tayin ediyor, onlar test ediyor, onlarn hissiyatlarn alyor, Hz. Osman zerinde duruluyor. Hz. Ali efendimiz de Hz. Osman efendimiz ehit edilince, Medine halk tarafndan seiliyor, ittifak olmuyor. Muaviye kendi bana kalyor amda. Bu adan da byle muayyen bir ekil yok bu ite. nemli olan intihab mevzuu, gsterilen adaylar intihab mevzuu. Soru:O da bir manada asrlara gre esneklik mi salyor? M. F. Glen: Evet, belki de Cenab- Hakkn takdiri, baz zamanlarda konjonktre gre o ekil uygulanabilir, baz dnemlerde dier ekil uygulanr. Ama imdi Suudda veliaht, birini tayin ediyor, gzne kestiriyor, kendisine en yakn, emrine amade olacak insan, o ayn zamanda bir iki bakanla da bakyor. imdiki belli zaten, Abdullahtan sonra gelecek insan belli, yle bir ey yapyorlar. Osmanllarda da kendi evlatlarn yapmlar. Bu tam eri midir, deil midir, ama selefleri var bunlarn, kendilerinden evvel kurulmu ne kadar slam devleti varsa, hepsinde mesele yle gitmi. Harzemlilerde, lhanllarda Karahanllarda Seluklularda, Eyyubilerde, Memluklarda. Sonra Osmanlda da yle gitmi. Soru: iann imam seiine gre, Ehl-i snnetin tercihi daha pratik? M. F. Glen: Evet, onlarnki ok srl, bir gn yerin altndan bir adam kacak, sizi idare edecek.. yle bir bekleyi. Hccetiye mlahazasyla kzl kyamet kopacak her yanda, imdilerde olduu gibi, ondan sonra insanlarn canlar tam grtlaklarna gelecek, zdrar haliyle Allaha dua edecekler, Cenab- Hakk da gkten bir tane mehdi indirecek... Oysa ki Trkiyede hazr inmi

mehdiler var. Birini alp kullansalar olur. Trk milleti velud bir millet, ok douruyor, her kede bir tane mehdi var. Her tarafta yzbin mehdi eyler nida. Mehdilik iddiasndaki bir adama soruyorlar, ran nasl buluyorsunuz? ok iyi buluyorum nk onlar da mehdi intizarndadrlar diyor.. adamn kstas bu, kriteri bu, mehdi intizarndaysalar tamam. Fethullah hocay nasl buluyorsunuz? diyorlar; O da iyi bir adama benziyor, nk mehdiye zemin hazrlyor diyor, gya kendisine zemin hazrlanyor. Soru: aret buyurmusunuz, Szntnn kapanda drtl o ekilde yorumluyor, nternette Youtubeda var. Kapa gsterip Bak bu beni iaretliyor diyor. M. F. Glen: yle mi, farkna varmadan benim kerametim olmu bir bakaym hele.. Allah Allah.. vallahi baz kimseler ne konuacaklarsa bugn, yarn elli sene sonrasn hesap ederek konumalar lazm, su-i tevile, su-i tefsire urar. stadmz ne diyor, istismar ediyorlar. Bunlar, byle ayaklar yerde dz kul olmaya raz olmayan, Allahtan raz olmayan kimselerin mlahazalarnn ifadesi. Ne gzel, Allah bizi karnca gibi yaratm, emekleyip duruyoruz. Karncaya da Allah bazen ok byk iler yaptrtr. Bu ne haddini bilmemezlik, hafizanallahu ve iyyakm. slm hukukular, hilfetin veraset yoluyla intikalini caiz grmemekte, ancak ehil olmak artyla baba veya olun veliahdln meru grmektedirler. Birden fazla veliahd tayin edilmesinin caiz olup olmad da hukukular arasnda tartmaldr. Osmanl Devletinin asker ve idar adan asl tekiltn kazand dnem, Orhan Bey zamandr. Orhan Beyle kurulan Osmanl Hanedan iinde devlet reisinin seimi, II. Muradn hkmdarlna kadar nfuzlu ahsiyetlerle beylerin ellerindeydi; ancak Osmanl ailesi dnda hibir ailenin o makam elde etmesine msaade olunmamtr. I. Murad, beylerin kararyla babasnn yerine hkmdar olduu gibi, Yldrm Bayezid de yine ayn ekilde o makama getirilmitir. Osmanl Devletindeki beylerin, yani bir eit ehl-i hal vel-akdin hkmdarlar zerindeki hkm ve nfuzu, Ftih Sultn Mehmedin stanbulu fethine kadar devam etmitir. Saltanat devri asl Ftihle balamtr. Ftihin Kanunnmesiyle ortaya koyduu ve tarihilerin amd-u neseb yani saltanatn babadan oula intikali usul, I Ahmed (1012/1603) devrine kadar devam etmitir. I. Ahmed devrinden itibaren saltanatn aile iindeki en yal erkek ocua intikali esas benimsenmi ve bylece karde katli meselesi de kapanmtr. Bu kanun, Osmanl Devletinin sonuna kadar uygulanmtr. Sultan Yavuzdan itibaren saltanat vasflarna hilfet unvann da katan Osmanl padiahlar, kendilerini, her adan slm lemine uydurmak ve hilfet hkmlerine uymak mecburiyetinde hissetmilerdir. M. F. Glen: Bana sorulsayd; Veliaht olarak gstereceiniz kimseler hususunda, bir taraftan halkn, bir taraftan ulemann, bir taraftan darl askerin mlahazalar alnarak bir tanesi seilsin, o Fatih kanunnamesine de meydan verilmesin. yle bir intihab... derdim. Bir ksm tan u teniin de nn alrd. nk adalet-i izafiye diyor Hazreti stad, Fatihin nizam- alem iin Kanunnamesine adalet-i izafiye diyor. Adalet-i mahza uygulanabildii kadar uygulanmal bence. Yars bile olsa uygulanmal onun. Mutlak adalet ok nemlidir. Ama gemi gitmi o, biz hsn- zan ederiz, yaptklar hayrlar, hasenat ktlklere racih; ettikleri iyilikler, slama omuz vermeleri meselesi, varsa hatalarna keffaret olabilecek mahiyettedir. Taaddd-i zevct yani birden fazla kadnla evlenme meselesinin Osmanl Devletindeki uygulan nasld? slmiyet birden fazla evlilii ilk defa ortaya karm deildir. Poligami, daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk sistemlerinde vardr ve vah bir ekilde uygulanmaktadr. slmiyet bu tr hkmleri, birden bire kaldrmak insan yaratlna aykr olduu iin, tadil etmitir. Birden fazla evlenme slmdan evvel de vardr; hem de vah bir ekilde vardr. slmiyet bu vah tarz meden kalblar iine ekmitir. Yani slm Hukuku bir kadnla evlenme imknn drde karmam; belki sekiz dokuz kadnla evlenmeyi, belli artlar altnda drde indirmitir. Bu artlara uyulmad takdirde, cez meyyideler getirmitir.

Soru: Poligami batda farkl anlald ve kullanld iin bu ifadenin doru olmad?!. M. F. Glen: Dorudur, batllarn rettikleri baz kelimeler esasen kendi kltrlerinin iinden olan eydir, kendi tarz- telakkileri, kendi anlaylar, kendi felsefelerine gre bir ey olabilir bu. Bizimkisi taaddt- zevcatt. Fakat imdi onlar yle dedikleri iin biz de yle kullanyoruz, belki nanslaryla meseleler ele alnnca, yabanc bir kelime olarak da, bizim taadd- zevcat dediimiz meseleye uygun kelime bulmak lazm. Aslnda poligami erkek ya da kadn her ikisinin de ok eliliini ifade iin, bir de ok elilikte snr olmamasnn ifadesi olarak kullanlyor. Bizdeki teaddd zevctn karlna en yakn kelime poligami deil de polijini kelimesi olsa gerek. Polijini erkein ok eliliini ifade ediyor. slmiyet, eitli yollarla tek kadnla evlilii ideal olarak grmektedir. Ancak zaruri olan hallerde birden fazla kadnla evlenmeyi de ruhsat vermektedir. Osmanl Devletinin son zamanlarda kabul ettii gr esas alnarak, evlenme akdi srasnda birden fazla evlenme yasa getirilebilir. Bir ksm slm hukukularnn grleri esas alnarak evlenme akdi srasnda kadn zerine evlenmemek ve evlendii takdirde kendisi ve ikinci kadn bo olmak artn koabilmektedir. Bu durumda, evlenme akdi srasnda, birden fazla evlenmeyi ortadan kaldrmak mmkndr. M. F. Glen: Kadnn kullanaca kozlar bunlar. Sonra talak kendi zerine alma da var. Ben istediim zaman boanrm deme hakk da vardr. O da eini tehdit eder bir ynyle, tesir altna alr. Bunun gibi arta talik edilmi nikahlar olabilir. Diyelim ki, birden fazla kadnla evlendiniz. O zaman slmiyetin kasm messesesi ad altnda dzenledii hkmlere uymak mecburiyetindesiniz. Kasm, kocann hanmlar arasnda, yemede, imede, giyinmede, barnmada ve kar koca hayatnda tam olarak adaleti temin etmesi demektir. Her hanmna ayr ev tahsis edecektir. er mesken, mutfa, tuvaleti ve mstakil yatak odas bulunan ev demektir. Dier ihtiyalarn da eit olarak temin etme mkellefiyeti vardr. Hz. Peygamberin u hadisi de bu manay pekitirmektedir: iki kars olup da aralarnda adalet temin edemeyen koca, kyamet gnnde bir yan fel olarak har olur. Osmanl ailesinde birden fazla evliliin oran nedir, ocuk says ne kadardr, kz-erkek ocuk says oran nedir, birden fazla evlilik hangi amalarla yaplmaktadr, miraslarn durumu nedir gibi konulara aklk getiren pek az aratrma bulunmaktadr. Bu gibi suallere cevap veren kaynaklar, Osmanldan bize intikal eden belge ve defter koleksiyonlar arasnda bulunmaktadr. zellikle Osmanl mahkemelerinde kadlarn tuttuu ve adna Kad Sicilleri denilen defter koleksiyonlar iinde Tereke Defterleri, Osmanl aile yaps ile ilgili en nemli ve gvenilir kayna oluturmaktadr. nk bu defterlerde aile nfusu, ailenin nitelii ve nicelii konularnda bilginin verilmesinde hukuk zorunluluk vardr. lgili ayette geen artl izne bal olarak dier Mslman toplumlarda olduu gibi Osmanl toplumunda da birden fazla evliliklere rastlanlmaktadr. Ancak ok evlilik asndan Osmanlya baktmzda bu tr evliliin yaygn olmad, belirli oranlarda kald grlmektedir. Osmanl toplumu ierisinde kiileri ok evlilie iten sebepler kadn istismar zerine kurulu gayr ahlak gerekelere dayanmamaktadr. En bata nesebin devamlln salama ve ocuk sahibi olma istei kiileri ikinci evlilie iten sebeplerdendir. Yazarn 20 sicil zerinde yapt incelemede 2670 kiiden 1728inin vefatlar annda evli olduklarn tesbit ediyoruz. Bunlardan 486sn kadnlar, 1242sini erkekler oluturmaktadr. Erkekler ierisinde 1147 kiinin ler, 84 kiinin 2er, 7 kiinin 3er, 4 kiinin ise 4 ei bulunmaktadr. 1147 kiinin (%92.35) mer Ltfi Barkann benzer kaynaklar zerinde yapt incelemelerde de ayn sonulara ulalmtr; 1516 erkekten 1407 (%92,8)sinin tek kadnla evli olduu tesbit edilmitir. Ayn incelemede 103 erkein 2er, sadece 6snn 3er ele evli olduklar grlmektedir. Bursa, Ankara ve Anadolunun muhtelif ehirlerine ait tereke kaytlar incelenerek varlan sonular da birbirine yakndr. M. F. Glen: Bu trl incelemeler gzel, bunlar makale halinde de yazlabilir. Karalamalara

kar cevap olur.. birisine ciddi ekilde de yazdrlabilir. Medeniyet-i slmiye Tarihi adl eserin mellifi Corci Zeydan ise, birden fazla evliliin orann btn Mslman toplumlara temil ederek %5i gemediini belirtmektedir. Yukardaki rakamlar bize Osmanl toplumunda poligaminin (ok evliliin) yaygn olduu eklindeki kanaat ve dncenin ne kadar isabetsiz ve kastl olduunu gstermektedir. Bugn Osmanl insannn ve yneticilerinin zevk sefa peinde koan, kadn bir zevk ve elence meta olarak kullanan hedonist insanlar olarak lanse edilmesini aknlkla karlyoruz. Halbuki Osmanl aile yaps slm aile yapsnn bir yansmas olarak tarihe mal olmutur. Osmanlda Kadnn boanma hakk var mdr? denirse, bu sorunun cevab evettir. Ancak erkeinkine gre belli artlara balanmtr. u drt halde kadn da boanma yetkisine sahiptir. 1- Erkek, karsna boanma yetkisi verebilir. Tefviz-i talk denilen bu messese, fkh kitaplarnda uzun uzadya anlatlmtr. 2- Kadn, evlenme akdi yaplrken, boanma hakknn kendisine de tannmasn art koabilir. Hukuk-u Aile Kararnamesi, bu gr kanunlatrmtr. 3Kocann cins iktidarszl, akl hastas olmas veya bulac hastalklar bulunmas gibi evlilik hayatn ekilmez hale getiren sebeplerin varl halinde, kadn, evliliin sona erdirilmesi iin hkime bavurabilir. Hkim de kar-kocay ayrr. Buna tefrik ad verilir. 4- En nemlisi ve hukuk tarihimiz boyunca en ok tatbik edilen bir usul de kar-kocann karlkl rz ile ayrlmalardr. Buna muhlaa ad verilir. Kar ile koca arasnda eski tabir ile hsn-i muaeret bulunmad ve evlilik hayat ekilmez hale geldii zaman, Kurnn tavsiye ettii muhlaa yoluna bavurulur. Osmanl Devleti zamannda tutulan eriye Sicilleri tetkik edildii zaman, evliliin sona erme hallerinde, bu ekilde ayrlmann % 60a varan bir paya sahip olduunu gryoruz. Mr arazi ne demektir? Osmanl lkesinde btn arazinin mlikinin Padiah olduu iddias doru mudur? Mslman bir devlet sava yoluyla bir topra fethettii zaman, fethedilen arazinin hukuk statsn tesbit hakk ll-emre aittir. Dilerse Mslman gazilere tevzi ve temlik eder; o zaman arazi, r arazisi olur. Dilerse gayr- mslim ahalinin elinde brakr; o zaman arazi harac arazi olur. Ve dilerse de plak mlkiyetini (rakabesini) devlet hazinesine brakr; tasarruf hakkn da kamu yararnn gerektirdii ekilde tanzim eder. Bu durumdaki arazi, r, yahut hara arazisi deildir. Asl harac arazidir. Ancak sahiplerine temlik olunduu takdirde, miras sebebi ile paralanarak verimi azalacaktr ve hara tahsili zorlaacaktr. Bu sebeple arazinin rakabesi beytlmala al-konulmu; tasarruf hakk, ariyet veya kira yoluyla reyya verilip iletmeleri salanmtr. Rey r adyla harc- mukasemesini ve Osmanl Devletinde ise, ift akas adyla harac- muvazzafn verirler. Araz, mlkleri deildir. te rakabesi beytlmala alkonulan ve tasarruf ekli devlete tanzim olunan bu eit araziye araziy-i mirye (mir arazi), arz-i memleket veya arz-i beytlmal denilir. Irak arazisi, Hanefiler dndaki mezhep hukukularna gre bu kabildendir. Ancak onlar bu eit araziye Mslmanlara vakf adn vermektedirler. Beytlmal arazisi, memleket arazisi yahut Osmanl dneminde mir arazi denilen hazine arazileri, Hz. Peygamber devrinden beri vardr. Osmanl Devletine kadar gelen Mslman Trk Devletlerinde, beytlmal arazisinin tasarruf ekli iktadr. Osmanl Devletindeki tmar messesesi iyi tetkik edilirse, baz farklarla Hz. Peygamber zamanndan beri var olan ikta muamelesinin gelimi bir ekli olduu grlr. Yaplan bu izahlar gstermektedir ki, Osmanl topraklarnda bulunan be eit araziden biri olan mir arazi, Padiaha ait mlk arazi demek deildir. Belki devlet hazinesine ait arazi manasnadr. Dolaysyla Osmanl Devletinde ve hatta Seluklu Devletinde btn toprak Padiahn mlkdr eklindeki iddia, slm Hukukunun ve mir arazinin statsnn bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Bu iddiay ileri srenler, sadece belik demek olan mr kelimesinin szlk anlamndan yola kmlardr.

slm Devletinde, beytlmala ait mallarda tasarruf ve velayet hakk, halife ve sultnlara aittir. Bunun sebebi, mlkiyetin sultn ve halifelere ait olmas deildir. Belki sultn ve halifelerin, yeryznde Mlikl-mlk olan Allahn halifesi ve vekili olmalar ve yeryznde fesd ve kargaay nlemek zere kendilerine bu hussda tanzim ve tevzi yetkisi verilmesidir Osmanl Devleti, zina suunun cezas olan recm, hrszlk suunun cezas olan kat- yed yani el kesme gibi had cezalarn uygulam mdr? Osmanl Devletinde, uygulamadaki baz aksaklklara ramen, itirazsz kabul edilen ve deitirilmeyen su ve ceza grubu, had sular ve cezalardr. Bu eit su ve cezalarda tam anlamyla kanunilik ilkesi geerlidir. eriatn tarifine az da olsa uymad an, had cezalar uygulanmaz. Sulara da cezalara da had tabiri kullanlmaktadr. Had cezalarn gerektiren sular yedi tanedir: Zina, iffete iftira (kazf), iki imek (irb), hrszlk (sirkat), yol kesme (hirbe=kat- tarik), dinden dnme (riddet) ve isyan (bay). Had cezalarnn en nemli zellii, en kk bir pheden sann yararlanmas ve daha nemli olan da, isbatnn ok ar olmasdr. Bu artlar yerine gelmedii takdirde, had cezalar deil, tazr cezalar uygulanacaktr. Mesela Zina suu ekilde sabit olur: Birincisi, tam ehliyetli, Mslman, erkek ve drst drt ahidin bizzat grdklerini beyan etmeleriyle sabit olur ki, bu ok zor bir yoldur. Ayrca zaman amna da uramamas arttr, ikincisi, zina edenin drt defa zina suunu ikrar etmesidir. ncs; karinelerdir. Evli olmayan bir kadnn gebe kalmas ile de zina suu sabit olur. Bylesine zor artlarla isbat edilebilen ve en kk bir phe ile bertaraf edilen zina haddinin uygulamas da ok az olmutur. Osmanl hukuk tarihinde her zaman zina haddi kabul edilmi, ancak uygulamas pek nadir vuku bulmutur. Suun teekkl ve isbat iin aranan artlardan biri olmaynca tazir cezalar gndeme gelecektir. Yaptmz aratrmalar, btn Osmanl tarihi boyunca uygulanan recm cezasnn iki elin parmaklarndan daha az olduudur. M. F. Glen: Tarihte 2-3 defa olmu diyorlar. artlar da ok ar bir mesele. Mahrem bir mesele.. Drt kiinin gzle grdklerini sylemeleri art.. bir insann Maiz ve Gamidiyeli kadn gibi kp gelip kendilerinin srarla drt defa itiraf ettikleri anlatlr.. vazgeirilebilir, gitme falan diyebilirler, yani olmu olabilir de o mesele Bunlar yine azla delalet ediyor. Hamilelik mevzuu, drme eklinde de olabilir. Yani bir ynyle dedii doru orada. O mevzuda kanunlar uygulama asndan kararl durmular. Fakat artlarn arl byle ok zerine dmemiler. Devr-i Risalet Penahide btn o asrda tane hadise var. hadise var, bir Maizle Gamidiyeli kadn, bir de gelip itiraf ediyor oluyla, Efendimiz de neysi gnderiyor, itiraf ederse recmedilecek.. itiraf ederse.. etmeyebilir. Ama gasp ok olmu olabilir, devr-i risalet penahide de iki tane hadise var. Mlaane orada da. Soru: Gnmzde bu eri recmin uygulama imkannn olmamas itibaryla, bu tr gnah ileyen insanlardaki tevbe ve nedamette byle bir talep mmkn deil, o zaman dorudan Allaha ynelip tevbe mi etmeleri gerekiyor? M. F. Glen: Evet, tevbe edecekler. O zaman da tevbe edebilirlerdi. Tevbe edebilirlerdi, fakat vicdanlar rahat etmiyor. Maizin nedameti Mslim-i erifte detayl anlatlyor: Hadd-i eriyi uygulamak suretiyle beni temizle diyor. Vicdan yle rahat edecek.. defa geri gnderilmesine ramen o srar ediyor. Drt demesi meselesi ondan, drt ahit yerine drt tane itiraf gibi. Mesela, 929 tarihli bir mahkeme ilam Kanuni devrinde recmin tatbik edildiini gsterdii gibi, 1091 ylnda da hem de Padiahn huzuruyla bir recm cezas uygulanmtr. Osmanl hukuk tarihi boyunca, hadd-i sirkatin de uygulandn, eriye sicillerindeki karar rneklerinden reniyoruz. M. F. Glen: Asr- saadette iki tane hadise biliyorum. Osmanl Devletinde aznlklara tannan haklar ksaca zetler misiniz? Neden aznlklara baz elbiselerin giyilmesi ve evlerinin yksek binas msaadesi verilmiyordu?

Osmanl Hukukunda, slm lkesinde ikmet eden insanlar, dinlerine ve tbi olduklar devlete gre ana gruba ayrlrlar: 1) Mslmanlardr. 2) Zimmlerdir. Yani Mslman olmad halde, zimmet akdi ile slm lkesinin hkimiyeti altnda yaamay kabul eden ve slm lkesinde devaml ikmet hakkna sahip olan insanlardr. 3) Mstemenlerdir. Bu, kendilerine geici olarak slm lkesine girme ve ikmet etme izni verilmi olan yabanc gayr- mslimlere denir. Hem Seluklu ve hem de Osmanl Devletinde,Mslmanlara tannan hak ve hrriyetler, zimm denilen gayr-i mslim vatandalara da, baz istisnalarn dnda tannmtr. Tanzmt ve Islhat fermanlaryla, hak ve hrriyetlerin yeni yeni tannd eklindeki iddia, Avrupallarn kuru bir iftiras ve bizdeki tarihi bilmeyenlerin de buna, bilerek veya bilmeyerek aldanmasndan baka bir ey deildir. Zira Mslman Trk Devletleri, kendilerine, Bize tannan haklar onlara da tannr; bize yklenen devler onlara da yklenir eklindeki hadisi, esas olarak kabul ve tatbik etmilerdir. Zimmler, slm lkesinin vatanda olduklarndan kamu hizmetlerine girme hakkna sahiptirler. Din ile balants bulunmayan alanlarda zimmler de kamu grevlisi olabilmektedir. Bu kaidenin tek istisnas, zimmlerin devlet bakanl, ordu komutanl, valilik, sancak beylii, sadret ve kadlk gibi, hkimiyet hakkn kullanma manasn ifade eden grevlere getirilemeyileridir. Osmanl Devletinde durum byledir. Tanzmttan sonra baz zimmlere bakanlk grevi bile verilmitir. Zimmler ahs hak ve hrriyetlerden tpk Mslmanlar gibi yararlanmlardr. Bunlar iin de baz cz snrlamalar dnda, seyahat hrriyeti, ahsn dokunulmazl ve mesken hrriyeti gibi hak ve hrriyetler vardr. Zimmlere din ve vicdan hrriyeti de meru dairede tannm ve tatbik edilmitir. Osmanl hukukunda zimmlerin dinleri ile ba baa braklmalar, slmdan alnan temel bir prensiptir. Ancak slm hkimiyeti ile bu hrriyetleri dengelemek iin baz kaytlamalarn getirildii de inkr olunamaz. Evvel, slm devletler hukukuna gre, sulh yolu ile fethedilen lkelerde mevcut olan zimmlerin mabedlerine dokunulmaz, ancak yenilerinin inasna da izin verilmeyebilir. Sava yoluyla fethedilen topraklarda ise, slm devletinin reisi, mme maslahatna dayal bir takdir hakkna sahiptir. sterse, eskileri de yktrabilir. Bu er hkmlere ramen, Ftih Sultn Mehmedin sava yoluyla fethettii stanbuldaki kiliselerin bir ksmn olduu gibi brakmas, Mslman Trklerin din ve vicdan hrriyetine verdii nemi gstermektedir. Ebssud, bunu fetvasnda belirtmitir. Yine Ftih Srp Kral Brankovie Macar Kralnn Srbistann her tarafnda Katolik kiliseleri tesis edeceim, Protestan kiliselerini ykacam dediini bile bile, eer devletime itaat ederseniz, her camiinin yannda bir kilise in edilecek; buralarda herkes kendi Halikna ibdet edecek cevbn vermitir. Saniyen, Zimmler, ha ve an gibi dini sembollerini, mabedleri iinde izhr edebilecekleridir. Ancak Mslmanlarn sakin olduklar ehirlerde, mabedleri dnda izhar edemeyeceklerdir. Bu sembollerini reklam ve propaganda iin asla kullanmayacaklardr. Kendilerine has mekteplerinde, ocuklarn eitme ve dinlerini renme hakkna sahiptirler. stanbuldaki okullar bu hrriyetin canl ahitleridirler. Zimmlere, devlet btesinden finanse edilen kamu hizmetlerinden yararlanma, baz istisnalar dnda sosyal gvenlik kurumlarndan istifade etme ve alma hakk da tannmtr. Aile ve miras hukukuna ait inan farkllndan doan baz messeseler dnda, zimmler, tamamen Mslmanlar gibidirler. Yani akideye dayanmayan konularda, Mslmanlar gibidirler. Yani akideye dayanmayan konularda Mslmanlarn tab olduu hkmlere tbidirler. eriye sicillerini tetkik edip de, Yorgi yerine Ahmedin ve zak yerine Mehmedin mahkm edildiini grenler, bu esaslarn satrlarda kalmadn mahede edeceklerdir. Osmanl Devletinde aznlklarn grev ve ykmllkleri nelerdi? Evvel, belli artlar tayan ahslardan alnan cizye vergisi karlnda, zimmler, askerlikten mufdrlar. Yani cizye vergisi aslnda ek bir mkellefiyet saylmaz. Saniyen, arazilerinden hara denilen bir vergi vermekle mkelleftirler. Slisen, gmrk vergisinde zimmlerden alnan nisbet

Mslmanlarnkinden fazladr. Ancak kapitlasyonlarla bu nisbet ok drlmtr. Bunlardan baka zimmlerin baz vecibeleri daha vardr. slma hakaret saylabilecek ve Mslmanlar gzden drecek hareketlerden kanacaklardr. Dinlerinin reklm ve propagandasn yapamayacaklardr. Sadece gayrimslimlerin yaad ehirlerin dnda, iki ve domuz satamayacaklardr. Klk kyafet ve benzeri hususlarda Mslmanlar taklid edemeyeceklerdir. Bu sebepledir ki, Osmanl Devleti, zimmlerin kyafetleri asndan baz snrlamalar getirmitir. DRDNC BLM: OSMANLI DEVLETNDE MAL HUKUK, KTSAD VE TCAR HAYAT Osmanl Hukukunda vergi ne demektir? eitleri nelerdir? eratn dnda vergi var mdr? Devlet ve milletin korunmas, varln devam ettirmesi ve ilerlemesinin salanmas, ksaca kamu hizmetlerinin ifas iin bir ksm masraflar yapmak gerekmektedir. Bunlar karlamak, Mslmanlarn dini grevleri arasndadr (farz- kifye). Her Mslmann varl nisbetinde mkellef bulunduu bu mal greve garmet-i maliye veya teklif yahut oulu olarak teklif ad verilmektedir. Osmanl hukukunun mal esaslar, fkh kitaplarnda ifadesini bulan er hkmlere dayanmaktadr. Osmanl Hukukunda Tanzmat ncesi dnemde mevcut olan vergileri (teklifi) iki ana ksma ayrabiliriz: A) er Vergiler (Teklif-i eriye); B) rf Vergiler (Teklif-i rfiye). Bu ayrm vergiyi tesbit eden mevzuatn zelliine gre yaplmtr. Kurn ve snnetten alnan er hkmlerle miktar ve nisbeti tayin edilen vergilere er vergiler denir. ll-emrin yetkisiyle ve itihad hkmlerle tesbit edilenler ise rf vergiler adn alr. er vergiler deyince aklmza zekt, r, cizye, hara, gmrk vergisi demek olan irin ald vergiler ve zekt kapsamna dahil olan anam vergisi gelmektedir. Osmanl Kanunnmelerinde oka geen ift resmi, r ve benzeri vergiler, rsm- eriyye ad altnda er vergiler arasnda kabul edilmektedir. Hara vergisi ne demektir? Kimlerden alnmtr? Osmanl Hukukunda Cizye ne demektir? Gayr-i mslimlere ilave bir yk deil midir? slm devletinin hkimiyetini kabul eden zimmlerden hara vergisi alnr. Hara vergisi de iki ksmdr. Birincisi, harac- rus yani gayr-i mslimlerin ahslarndan alnan ba vergisidir. Cizye diye de adlandrlr. Harc- res de denen cizye, gayr-i mslim vatandalardan askeri hizmete karlk alnan eri bir vergidir. kincisi ise, harc- arzdr. Osmanl topraklarnn ou miri arazidir. Miri arazi sahipelerine temlik olunmam ve mlkiyeti devlete, yani Beytlmale braklm arazidir. M. F. Glen: Mir demek emir demek, emirlere braklm, nim eyalet sistemi var orada, adem-i merkeziyet var, ona gre onlarn bandaki insanlar var. Malum tane yerine drt tane beylerbeyi olmu. Tasarruf hakk ise, mddetsiz kira akdi (icre-i faside) veya ariyet yoluyla reyya verilmitir. Topra iletmek suretiyle geimini salayan rey, karlnda r ve ift akesi adyla anlan vergileri vermekle mkelleftir. ltizam sistemi nedir? Osmanl mali sistemi ierisinde devlete ait gelir kaynaklarnn iletilmesi ve gelirlerin srekliliinin salanmas amacyla muhtelif yntemler gelitirilmitir. Bu yntemler kaynan durumu ve umumi konjktr dikkate alnarak uygulamaya konuluyordu. Devlete ait gelir kaynaklarnn iletilmesi ve buralardan devlete den payn tahsil yntemlerinin en nemlilerinden biri iltizam yntemidir. ltizam yntemi vergi kaynaklarndan salanan gelirlerin dorudan merkezi hazinede topfanmas ihtiyacndan dolay yaygnlk kazanmtr. Zira devlet 17 ve

18. yzyllarda derinleen mali bunalm karsnda el koyduu gelirlerin daha byk bir blmn merkezde toplamak ve ek gelir salamak durumunda kalacaktr. ltizam, devlet gelirlerinin belli bir bedel mukabilinde ve belli bir sre iin zel teebbs tarafndan iletilmesidir. letmeye konu olan gelir kaynaklarna mukataa, bu ii stlenen kiilere mltezim denilir. Mukataalar gnmz yaklamyla zel teebbs tarafndan iletilen kamu iktisadi teebbsleri olarak grmek mmkndr. Mukataalar dorudan devlet iletmeleri, devlete ait bir gelir paynn tahsili gibi zellikler tayordu. ltizam usul bata bir ka kalem gelire has olarak balam ise de ksa zamanda mukataaya konu olacak gelir kaynaklarnn snrlar genilemi, devletin her trl gelir kayna iltizam konusu olmutur. Devlet uygun grd her trl zirai, ticari ve snai iletmeleri mukataa haline getirerek zel teebbs tarafndan iletmeye aard. Burada devletin nakit ihtiyacnn zaman ierisinde artnn nemli bir tesiri vardr. Mukataa gelirleri bte gelirleri ierisinde nemli bir yere sahipti. ltizam sistemi tmar sistemi ile karlatrldnda iltizam sisteminin zirai reticiler zerine daha yksek vergi yk tarheden baskc bir sistem olduu sylenebilir. Zira tmar sisteminde gelirin devamlln muhafaza iin reynn kollanmas ve ar vergi yk altnda ezilmemesi gerekiyordu. ltizam sisteminde ise her hangi bir iletmeyi ya da vergi tahsil iini yllna alan kii iin bu zaman sresinde en fazla geliri tahsil etme endiesi bulunuyordu. Bu sebeple tmarl sipahinin tad kayglar mltezim iin sz konusu deildi. Osmanl Devletini d borlanmaya iten sebepler nelerdir? D borlanmann sonular nelerdir? 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren artan sava harcamalarnn getirdii bte aklarn kapatmak iin ek finansman imkanlar aranmaya baland. lk d borlanma niyetleri bu dneme rastlar. Fas, Felemenk (Hollanda ve Belika civarnn eski ad.), Fransa ve spanyadan dn alnabileceinin dnlmesine ramen Aydn eyaletindeki baz sadrazam haslarnn malikane olarak verilmesiyle (tmar sistemindeki dirliklerin ahslara satlmasyla) bir tr i borlanma yolu tercih edildi. Zamanla, Osmanl Devletinin d bor almaya kar geleneksel menfi tavr krlacak, btn tereddtlere ramen Krm Sava srasnda 1854 ylnda ilk d bor alm gerekleecektir. Zaten d bor alm konusunda Avrupa sermaye evrelerinin de basks var idi. nk Osmanl Devletinin Avrupa para piyasalarnda tahvil satarak borlanmas Avrupa sermaye gruplarnn iine gelecekti. Tahvillerin satn dzenleyecek bankerler byk komisyonlar elde edecek, tahvilleri satn alan kk tasarruf sahipleri faiz geliri salayacak, Osmanl Devleti ise elde ettii fonlarn bir ksmn zellikle askeri ara ve gere ithalinde kullanaca iin Avrupa sanayiine ek talep oluturacakt. 1854-55 ylnda alnan ilk d bor sava harcamalarna gidecektir. Bu ilk bortan 1879 ylna kadar Osmanl Devleti on yedi kez dardan bor alacaktr. Alnan bor paralarn pek az yatrma aktarlacak, geri kalan cari harcamalara, saraylar yapmna, Avrupadan satn almak suretiyle donanma kurulmasna ve brokrasinin maalarnn denmesine gidecekti. stelik 1875-6 ylna kadar alnan borlar ok ar artlar tayordu, faiz oranlar yksekti. Batl lkeler bor verme karlnda ok ar taleplerde bulunuyorlard. M. F. Glen: Doru mudur, deil midir bilemeyeceim ama ben Dolmabaheye gitmitim -o Duyun-u Umumiyenin zirvede olduu dnemde yaplmtr- orada btnn gezemedim, Rahmetlik Hac Kemal de vard yanmda. Dediler ki, Bunun tezyinatnda on alt ton altn kullanlm. Byle iim buland, hemen geriye dndm. Btn tevecchm, hsn- zannm krld. Oradaki rehberler anlatyorlard. Hani saray yapm diyor da.. Dolmabahe yaplyor.. Abdlhamid dneminde Yldz Saray yaplyor. Her defasnda asker-i Humayun iin yeni bir saray, bir kla yaplyor; bir taraftan dnyadaki gc kaybetmenin yan banda, bir taraftan da kendimizi rahata, rehavete, zevk u sefaya salmamz mevzuu.. toplumdaki rme de ona bal. O dneme bakmak isterseniz, Abdulhak inasi Hisarn Boazii Mehtaplar adl kitab gibi o dnemi resmeden eserlere bakacak olursanz,

grtlaa kadar zevk u sefa grrsnz. Hi orada byle byk annem, babam namaz klyor diye rastlamadm. Daha evvel de bahsetmitim Mehmet Arif Beyin Bamza Gelenler isimli kitabnda askeri hayattaki en kk detaylara kadar her ey anlatlyor; ka anaa hzl ald, ben ona dedim ki yle yapma falan.. fakat o geni sergzeti iinde bir yerde toplanp namaz kldklarna, abdest aldklarna dair bir eye rastlamadm. stelik bir de unlar var: Ayakkaby ayamdan karnca neredeyse deri de soyulacakt, nk gnlerden beri ayakkablarm karmamtm. Yani toplumda i rme, ayn zamanda idare edenlerle beraber, o koskocaman devlet-i aliyenin yerle bir edilmesine sebebiyet vermi. Demek, elde etme, hakim olma meselesi.. bunlar bir ey ama esasen toplumu rehabilite ederek insanlar nemli bir emanette emin emanetiler haline getirme ayr bir mesele. te bu ikinci k yaplmam, bu nemli. Bunu her zaman kvamda tutmak mmkn olabilir mi, olmaz m, tabi bu da psikososyologlarn bilebilecei bir konudur. nsan ne kadar kvamnda kalabiliyor. Yoksa bu Termodinamikte, Karnot kanununda olduu gibi i hararet da vura vura zamanla bitiyor, tkeniyor mu? nk ayn zamanda Asr- saadette de yaanm bu mesele. Hazreti Ali dnemine gelince keyfe mayea tasarruflar balam. zerinde durulabilir. Fakat youn bakmda insan daha uzun zaman yaatma gibi, mr uzatma gibi hususlar dnlebilir. Yoksa yine sosyologlarn dedii zere, tpk fertler gibi milletler de doar, byr, lr ve gider bir ukura yuvarlanr. Osmanl da yle olmu. En uzun mrl imparatorluk. Yani Roma uzun srer de, orada taht bir slaleye ait deil, on defa farkl hanedanlklar kurulmutur. Msr da yle, bazen firavunlar bazen dtan gelen hakim gler.. ite Seyyidina Hz. Yusufun orada olduu dnemde Firavunlar deil melikler var. Hazreti Musa dneminde Firavun. Osmanl da yle bir akbete maruz kalm. Seluklularnki de harb yorgunluu mudur nedir bilemiyoruz. Hal seferlerini savuturduktan sonra harb ve isyan yorgunluu Uzun sre gslemiler onlar, onlar gslemeyen bir Seluklu devlet adam yok. Fakat tam Keykubat, Keyhsrev dneminde Babai isyanlar olmu. Rafzilik.. onlarn daha ars Gulatilik.. Bugn Suriyedeki idarenin kabullendii mezheb Nuseyrilik gibi bir ey. Soru: Rehabiliteyi devletin bizzat yapt olmu mu yoksa tekkeler mi o boluu doldurmu? M. F. Glen: Devlet desteklemi olabilir. Hatta stad Necip Fazl -yanl yazyor olabilirOrhan Gazi Hazretlerinin Yenieriyi Hac Bektala buluturduunu, askeri orada Bektailie baladn syler. Ben daha baka mahitlerden dinlemitim, askerler yle-byle hepsi bir tarikata balym. Hatta bir bakasndan dinlemitim, baya byk paalarn hazm- nefs mlahazasyla camilerin helalarn temizlediinden bahsetmilerdi, nefislerini krmak iin. Byle dnemlerden geilmi. imdikilerin ouna cami deil de Kabenin tozunu bile aldramazsnz. Devlet ksa bir sre zarfnda borlarn faiz ve anapara demelerini karlayabilmek iin btn ar artlara ramen yeniden bor almak durumunda kalyor, d borlarn denmesi her gn daha da zorlayor ve borlanma srecinin devam etmesi Avrupal bankalar ve tahvil satn alan tasarruf sahiplerinin iine geliyordu. Dahas 1870lerin ortasnda Osmanl Devletinin yeni bor almadan anapara ve faiz demelerini karlayabilmesi iin tm devlet gelirlerinin yarsndan fazlasnn bu alana ayrlmas gerekiyordu.. 1896 ylnda Berlin Konferansnda Osmanl hkmetinin verdii sz zerine batl sermaye evrelerinin temsilcileri stanbula gelerek be ay sren mzakereler sonunda bir Kararname imzalanr. Batl sermaye evreleriyle Osmanl yneticileri arasnda 1881 ylnn Aralk, Hicri takvime gre Muharrem aynda imzalanan ve tarihe Muharrem Kararnamesi olarak geecek olan bu anlama ile borlarn tediyesini amalayan Dyn- Umumiye kuruldu. Bu anlama ile Osmanl borlarnda indirime gidildi ve deme artlar yeniden dzenlendi. Ancak Osmanl borlarnn ynetim, deme ve vergilerin toplanmas Dyun- Umumiye messesine brakld. Bu idare ngiliz, Fransz, Alman, talyan, Avusturyal ve Osmanl alacakllar ile kendilerine ncelik tannan Galata bankerlerini temsilen 7 yeden olumutur. Dyun- Umumiye daresi kendi denetimine braklan vergi kaynaklarn gelitirmek ve vergileri daha etkin bir ekilde tahsil etmek amacyla be binden fazla alanyla yirmiden fazla ehirde geni

bir organizasyon kurmu idi. Bu idarenin st dzey yetkilileri Avrupal dier alanlar ise Osmanl vatandalaryd. darede grevli yabanclarn oran toplam memurlarn % yedi veya sekizini gemiyordu. dare kendisine braklan alanlarda mesela ttn ve ipek gibi zirai mallarn retimine ve ihracatna yneldi. Osmanl Devletinin tarih sahnesinden ekiliine kadar yrrlkte kalacak olan Dyun- Umumiye daresi Osmanl mali kaynaklarnn nemli bir blmn dorudan denetleyecek ve salad gelirleri Avrupa lkelerine aktaracak ve merkezi hkmetin bamsz kararlar almasnn da nn tkayacaktr. 1914 ylnda Osmanl Devletinin d borlar 160 milyon ngiliz sterlinine ulamt. Lozan Antlamasyla Osmanl borlarndan Anadoluya den payn denecei kabul edildi ve kuruluun yetkisi kaldrld. Dyun- Umumiyeye olan borcun son taksidi ilk bor alndndan tam 100 yl sonra 1954 ylnda dendi. Tmr Nizm ne demektir? slm ve Osmanl hukukundaki arazi eitlerinden biri de, rakabesi (kuru mlkiyeti) ve tasarruf hakk devlete ait olan mir arazidir. Devletin icra organ, bu eit arazileri kamu yaran bulunmak artyla diledii gibi iletebilir veya devlet hazinesinden hakk olan gazilere, ilim adamlarna ve devlet adamlarna iletme hakkn veya tamamen mlkiyetini devredebilir. Nitekim, bata Hz. Peygamber olmak zere, slmn ilk dnemindeki idareciler de devlete ait arazilerin ya tamamen mlkiyetini (temlken ikta) veya tasarruf hakkn ve gelirlerini (istilken ikta), gazilere, byk devlet adamlarna veya benzeri yerlere ikta adyla tahsis etmilerdir. Bu usul ikta adyla Seluklularda ve l adyla da lhanllarda devam etmitir. slm hukukunun kendilerine tand bu yetkiyi, asker gce dayal gl bir devlet kurmak iin kullanan Osmanl Padiahlar, Osman Gzden balayarak ve Ftih Sultn Mehmed zamannda kemlini bularak devlete ait gelirlerinin (tasarruf hakknn) belirli bir ksmn belli hizmetler karlnda muayyen ahslara tahsis ve tevcih etmilerdir. te belli bir hizmet karlnda devlete ait arazilerin gelirlerinin ve tasarruf hakknn muayyen ahslara tahsisine dirlik ve tmar ad verilmitir. Feodalite sistemi ile tmr sistemi arasndaki farklar nelerdir? Bir ksm aratrmaclar, Osmanl Devletinde arazinin timar, zemet ve has diye ahslara tevcih edilmesini, Avrupadaki feodalite sisteminde var olan fieflere ve dirlik sahiplerini de feodal devrin senyrlerine benzeterek, timar sistemini feodal bir sistem gibi grmek istemilerdir. Halbuki tmar sistemi feodal sistemden tamamen farkldr. Zira; 1) Feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj usul). Topran gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum tamamen farkldr. Timar sisteminde sipahi veya sahib-i arz denen ahslar arazinin gerek maliki deildir. Halk da bunlarn klesi deildir. Halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de devletin vergi memurudur. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker) karlnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa edeceklerdir. 2) Avrupa feodalitesinde merkez hkimiyet ve devlet, zaafa uramtr. lke dahilinde devletin siyasi otoritesi yerine senyrlklerin says kadar kk devletikler ve ufak krallk numuneleri mevzubahistir. Halbuki Osmanl Devletinde, tam aksine merkez hkmet ok gldr. Dirlik sahipleri denen sipahiler, merkez tarafndan tayin edilen ve grevden alnan vergi memurudurlar. ve vergiler de eriat ve kanun tarafndan belirlenen vergilerdir. 3) Avrupa feodalitesinde fiefe sahip olan senyrler, arazi zerinde yaayan ahali zerinde siys hkimiyet sahibidir; bu sebeple hem yasama, hem yrtme ve hem de yarg yetkilerine bizzat kendisi sahiptir. Yani senyr, fief denilen araziler zerinde yaayan ahalinin hem kanun koyucusu, hem bu kanunlarn uygulaycs ve hem de problem knca onlarn hkimidir. Halbuki timar sisteminde sipahilerin sadece asker adan baz yetkileri vardr. Bunun dnda ahali zerinde ter, kaz veya icr bir yetkiye sahip deildir. Zira ahaliye tatbik edilen hukuk, slm hukukudur; bunlar icra eden

sancak ve kaza tekiltlardr; yarg ise erye mahkemelerinin elindedir. Gerektiinde sipahiler de yarglanmaktadr. 4) Feodal rejimde her senyrn mstakil bir askeri ve ordusu vardr. Bununla krala kar bile savaabilir. Orduyu senyr kurar ve askeri ise yine senyr toplard. Halbuki timar sisteminde cebel denilen askerler, Osmanl ordusunun bir paras olarak, sadece sipahi tarafndan yetitirilirdi. 5) Feodalite sisteminde ahali, asiller, hrler ve yar kleler olmak zere eitli snflara ayrlmtr. zellikle halk, mutlu aznln klesi durumundadrlar. Halbuki Osmanl toplumunda bu manada bir snflama mevzubahis deildir. Asker olan ve olmayan eklindeki ayrm ise, devlet memuru olan olmayan tarzndaki ayrma benzemektedir. Zira bu tabakalama, mal sebeplerden kaynaklanmaktadr. zellikle rey denilen halk kesiminin asker kesim tabir edilen mlk, askeri ve ilmiye tabakalarnn klesi olmas ise, asla sz konusu deildir. 6) Feodalite nizmnda serfler, istedikleriyle evlenemezler. Baka senyrlerin serfleri veya hr kadnlar ile evlenmeleri yasaktr. Serflerin miras miraslarna hr insanlarn miras gibi intikal etmez. Serflerin istedikleri meslei semekte ve yerlerini deitirmekte, alp almamakta serbest olduklar sylenemez. Senyrlerine kar angarya almaya, hediyeler takdim etmeye ve belli hizmetleri yapmaya mecburdurlar. Serfler hakknda kovuturma amak, yarglama yapmak ve hatta cezalandrmak, senyrlerinin yetkisindedir. Serfler ruhban snfna ve manastrlara giremezler, mahkemelerde ahitlikleri hr adamlara kar kabul edilmez. Ksaca serfler hukuk stat asndan eski kleleri andrmaktadrlar. Halbuki hibir zaman tmar sisteminde yer alan sipahiler, ahali zerinde bu tarz bir yetkiye sahip deildirler. Avrupa feodalitesinde grlen serfleri, Osmanl devleti timar sisteminde grlen reay ile deil, belki havss- hmyn ad verilen Padiah hslarnda alan ortak kullar ile ksmen kyaslamak mmkndr. Zaten ortak kullar da kle veya cariyelerden ibarettir. Soru: Osmanl diye sz balaynca sanki rklk yapyormuuz gibi anlayanlar oluyor?!.. M. F. Glen: Biz, Osmanl derken ve Osmanldan bahsederken, kesinlikle bunu bir rklk dncesiyle yapmyoruz. Elbette, byle anl bir ecdadn evlad olmak ve byle asil bir soy ktne bal bulunmak bize onur verir; ancak bunun rklkla uzaktan yakndan alkas da yoktur. Dense dense buna msbet milliyetilik denir ki, bu da kitap ve snnet erevesi iindedir. Evet, soy ktmzle kvan duyuyoruz. nk onlar kendilerine den vazifeyi hakkyla eda ederek, slma omuz vermi ve din duygu, din dnceyi ktadan ktaya tamlardr.. tam ve dokuz asr slmn bayraktarln yapmlardr. Osmanl, Seluklunun bir devamyd. Devlet-i Ebed-Mddet mefkuresi Selukluyla balad. Bu ideal, Nizaml-Mlkle mektep ve medreselere girdi. Dolaysyla da, o dnem itibariyle, mkemmel ve mcehhez bir nesil yetiti. Seluklunun da Osmanlnn da mayasnda byle bir gaye-i hayl vardr ki, onlarn metafizik gerilimleri bu kadar uzun srebilmiti. Hem biz niin ecdadmzdan bahsetmeyeceiz ki? Nesebini sylemenin su olduunu iddia eden de kim? Hem onlar aleyhine bu kadar kampanya varken ve durmadan az dolusu kfrlerle onlara svlrken, bizim onlar mdafaa etmemiz neden su olsun? Osmanl padiahlarn karalamak, bize bugne kadar ne kazandrd? Mazimizi inkr hangi terakkiye vesile oldu? Kksz bir nesil yetitirmenin faturas nmzde deil mi? nsafszln da bir snr olur. Ancak; ecdadmz iin insafszlkta snr tanmak kadar dahi bir insaf gsterilmemitir. yle ki, iftirann en irenleri kullanlarak dokuz asrlk anl tarih karalanmtr. Bilhassa son alt asrlk bir tarih btnyle karalanmaya ve bir gnah destan gibi gsterilmeye allmtr. Sorarm size, Osman Gazi vefat ettiinde geriye ne brakt? Evet, o btn bir hayat boyu adrda yaad ve bir adrda ld. Elindeki imknlarla o da bir sarayda yaayabilir ve gnn gn edebilirdi. Ama o ve onun nesli byle yapmad.. yapmad ve pek ou itibariyle mrlerini at srtnda geirdiler. Sava meydanlarnda can veren Osmanl padiahlarnn says hi de az deildir. Zaten, bu

ideal ve yksek dnce bittiinde, Osmanl da bitmitir. Sleyman ah, Yavuz, Murat Hdavendigr, Yldrm, Fatih, Kanun hepsi de l-y Kelimetullah yolunda lmtr. Yavuz, hanmlaryla bir arada olmaya frsat dahi bulamam ve hep bir muharebeden dierine koup durmutur. Allah akna bu saltanat srmek midir? Tarihimizi bilmek zorundayz. Hususiyle de Osmanly bilmek, anlamak zorundayz. En azndan tarihten ders almak iin ecdadmz renmek zorundayz. Bu gerekleri dile getirmek bizler iin sadece bir vazife ve mkellefiyettir. Bunun rklkla da hibir ilgisi ve alkas yoktur. Soru: Osmanlnn her davrann slma mledip savunmak doru olur mu? M. F. Glen: Her davran slma mledilmemeli, edilemez de. Fakat onlar dinimize ok hizmet etmilerdir. Onlar takdir etmek, hatralarna sahip kmak, iyiliklerini hayrla yad etmek bir kadirinaslktr. Ayrca onlarn slm adna yaptklar hizmetin henz onda birini dahi biz yapmadk. Onlardan sadece biri tam 46 sene zirvede bulunmu ve onun devrinde Osmanl Devleti sper bir g olarak dnyaya hkmetmitir. Osmanllar, dnyada muvazene unsuruydular; o dnem itibariyle herkes onlarn gznn iine ve iretine bakyordu. Almanyaya gittik, mzelerde boy boy Osmanl padiahlarnn resimleri mevcud. Sayglarnn ifadesi mi? Elbette ki birey sylemek ok zor ama bizde olmamas hem ayp hem de garaz deil mi? eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, Trk milleti kadar mazisine sven ikinci bir millet bilmiyorum diyor. Baka devlet ve milletlerin mazisinde de bir hayli falsolar olmutur, ama onlar daima, bakalarna kar kendi cedlerini mdafaa etmilerdir. Ayrca Efendimiz (sav), lm gitmilerinizin, ktlklerini sayp dkmeyin, iyiliklerini zikredin buyurmuyor mu? Onlar karalarken arkadan gelenlerin de bir gn bizi de karalayacan dnyor muyuz acaba? Kusurlar vardr elbette; bu inkr edilemez. Onlarn bu mini kusurlarna bakarak, dnyaya armaan ettiklerini btn btn inkr m edeceiz? Btn dinsizlerin atalarmza svd bir yerde onlar savunmak bir kadirinaslk ifadesi deil midir? Dinsizler bunu szde Objektif deerlendirme (!) hesabna yapyorlar, ya biz? Yoksa Keecizdenin ifadesiyle, Dtan onlar iten de biz mi? unu da bilmek lzm ki, Osmanllar Hulef-y Raidin gibi lkeyi idare etmediler. Kanuniden sonra nefsanilik biraz daha ar bast. Ama onlarn hepsi de namaz klyordu ve hayatlar byk lde Mslmancayd ve bugn alk tutulan bir ksm kimselerden daha dindar insanlard. Ayn zamanda byle dnmek rklk da deildir. Rica ederim, slm tarihinde bu millet kadar slma hizmet etmi, hizmete gnl vermi ka tane millet vardr? Binaenaleyh Osmanl Herey deildir. Ama hibir ey deildir, demek de bir nankrlktr ve byle syleyenlere el-nsaf! demek hakkmzdr.