T.C.

UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KTSAT ANABLM DALI

YEN SEL BYME TEORLER VE TRKYE EKONOMSNN BYME DNAMKLERNN ANALZ

Sanl ATE

DOKTORA TEZ

ADANA HAZRAN, 1998

T.C. UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KTSAT ANABLM DALI

YEN SEL BYME TEORLER VE TRKYE EKONOMSNN BYME DNAMKLERNN ANALZ

Sanl ATE

Danman: Prof.Dr. Nejat ERK

DOKTORA TEZ ADANA HAZRAN, 1998

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne, Bu alma, jrimiz tarafndan ktisat Anabilim Dalnda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan:_________________________ Prof. Dr. Nejat ERK (Danman)

ye:____________________________ Prof. Dr. Muammer TEKEOLU

ye:____________________________ Prof. Dr. lhan YCEL

Onay Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm. ...../ ...../ 1998

Prof. Dr. Mahir FSUNOLU Enstit Mdr

___________________________________________________________________________ Bu alma, ukurova niversitesi Aratrma Fonu tarafndan desteklenmitir.

ZET
Bu doktora tezinde, zellikle 1980li yllarn ortalarnda beliren ve izleyen yllarda hzla oalan Yeni sel Byme Teorileri (BM) ayrntl biimde ele alnmaktadr. Solow-Swan ve Ramsey-CassKoopmans (RCK) tipi byme modellerini ieren geleneksel byme modelleri, ekonomilerin uzun dnemli byme srelerine bir aklama getirememektedirler. Bu modellere gre, uzun dnemli byme, dsal faktrlerce belirlenen tasarruf oran, nfus art hz ve teknolojik gelime gibi etmenlere baldr. RCK tasarruf orann dnemleraras fayda fonksiyonu ile iselletirmi olsa da, bu modellerin temel sonular deimemektedir. Ayrca geleneksel modellere gre, iktisat politikalarnn uzun dnemli byme srecine hi bir etkisi yoktur. Bu nedenle hkmetlerin bymeyi artrmaya ynelik iktisat politikalaryla ekonomiye mdahale etmeleri de gereksizdir ve kaynaklarn optimal dalmn bozucu etkilere sahiptir. Byme etkisi, yalnzca ekonomilerin ksa dnemleri iin oluabilir. Bu tezlere karn, BM, bymenin temel deikenlerini ve parametrelerini byme modellerinde iselletirmeye almtr. Bu yeni yaklamlarda fiziksel ve beeri sermaye yatrmlar, AR-GE sektr ve yaparak-renme yollaryla ortaya kan teknolojik gelime gibi etmenler, ekonomilerin uzun dnemli byme etkisi yaamalarn salayabilmektedir. Bu nedenle BMde lee gre artan ya da sabit getiri varsaymlar, bu nedenle ska kullanlmaktadr. Bu doktora tezinde BM temel gruba toplanmtr. Birinci grupta P.Romer (1990), Aghion ve Howitt (1992) ve Grossman ve Helpman (1991) gibi iktisatlarn yaptklar almalarla gelien AR-GE sektr uzun dnemli byme etkileri yer almaktadr. kinci grupta Ak tipi modeller yer almaktadr. Bu modeller yeniden retilemeyen (igc gibi) girdileri darda braktklar iin Ak tipi olarak adlandrlmaktadr. Bu alandaki almalar temel olarak P. Romer (1986), Rebelo (1991) ve Lucas (1988)e dayanmaktadr. Bu yaklamlarn byme srecine ilikin temel ngrs, fiziksel sermaye yatrmlarnn yaparak-renme srecini harekete geirerek verimlilii iselletirecei ve artracadr. nc grup modeller, geleneksel makro retim fonksiyonuna beeri sermayeyi eklemeye almaktadr. Yaplan ampirik almalar, bu tezi dorular niteliktedir (MRW, 1992). BMye gre fiziksel ve beeri sermaye yatrmlar ve AR-GE kanalyla uzun dnemli byme etkisi yaratlabilir. Bunu salama da vergileme, kamu harcamalar ve sbvansiyonlar gibi iktisadi politikalarn katks ok byktr. Tezin altnc blmnde, BMyi, Trkiye ekonomisi verileri kullanlarak ekonometrik snamalara tabi tutulmaktadr. Yatrmlarn uzun dnemli bymeye etkilerinin olup olmad ya da Ak tipi modellerin geerlilii, yllk ve er aylk iki ayr grup seriyle snanmtr. Snamalarda, vektr otoregresif modellere bavurulmutur. kan sonulara gre zellikle makine yatrmlar anlamldr. Ancak ayn sonu, toplam yatrmlar iin net biimde sylenememektedir. kinci olarak kamu harcamalarnn uzun dnemli byme etkileri iktisadi ayrma gre incelenmi ve kamu yatrm harcamalarnn belirli llerde anlaml byme etkilerine yol at saptanmtr.

Abstract
In this doctorate thesis, New Endogenous Growth Theories (NEGT) especially appeared in the mid of the 80s and then quicly grew up are studied in detail. Traditional growth models that contain Solow-Swan type (SGM) and Ramsey-Cass-Koopmans type (RCK) couldnt explain how economies grow up in the long-run. These models predict that economies affected by technological change, saving rate and population growth rate that all are determined by exogenous factors. Although RCK have an approach that saving rate are made endogenous, basic results of these models couldnt change.. Also it is predicted that, economic policies are unaffected in the long-run growth process. Therefore governments policy interventions are unnecessary. Growth is promoted in the short-run of the economy. In contrast to traditional models, NEGT had brung forth endogenization of basic growth variables and parameters. In these new approaches, investment in physical and human capital, technological change are endogenised by via of R&D sector and learning-by-doing process and made assumptions that firms can operate by increasing marginal productivity to scale connected with R&D sector. In this doctorate thesis, we classified new growth models as three basic approach. First is R&D based models that can be attributed to P. Romer (1990), Aghion and Howitt (1992) and Grossman and Helpman (1991); second is Ak type models that had been set up on investment and learning by doing process. P. Romer (1986), S. Rebelo (1990), Lucas (1988) can be regarded as some authors in these approaches. Third is intensified in human capital and long-run growth relation inspired by Arrow (1962) and Uzawa (1965). Jones (1996) and Mankiw, Romer and Weil (1992) are mains in these area. According to the NEGT, as connected with investment in physical capital and human capital, and R&D operations volume in the economy, it is possible to maintain growth in the long-run. That is, not only level effect, growth effect can be created in the long-run by investing in capitals and R&D sectors, and by economic policies like taxation, public expenditures and subsidies. In final chapter, we tested NEGTs arguments including investment in physical capital, public expenditures as economic policy, and augmented Solow model by adding human capital index that counted by us in Turkey case. In testing the investment in physical capital, we exploited data cover machine investment and total investment between period 1981.1 and 1996.4. Test results support the Ak type arguments that claim importance of investment in physical capital on long-run growth. But total investment results uncertain. Secondly we tested public expenditures effects on long-run growth. Especially, public investments are meaningful to explain economic policiess growth effect. Thirdly, augmented Solow model is subject of study. We separately tested original Solow model and augmented Solow model to determine and compare the coefficients of models variables and determination coefficient. It is abvious that adding human capital to Solow model, growth can be explained better.

i NDEKLER

TABLOLAR VE EKLLER LSTES NSZ GR BLM 1. GELENEKSEL BYME MODELLER 1.1. Solow Byme Modeli 1.1.1. Solow Byme Modelinde Tasarruf Oranndaki Deimelerin Etkileri 1.1.2. SBMde Yaknsamann Hz 1.2. Ramsey-Cass-Koopmans Tipi Byme Modelleri: Tasarruf Oranlarnn selletirilmesi, Teknolojik Gelimede Dsallk Varsaymnn Srdrlmesi 1.2.1. RCK Modelinde Ekonominin Dinamikleri 1.2.2. RCK Modelinde Parametre Deiimlerinin Dengeli Byme srecine Etkileri 1.3. Neoklasik Byme Modelleri in Genel Bir Deerlendirme BLM 2. AR-GEYE DAYALI YEN SEL BYME MODELLER 2.1. Romerin Modeli 2.2.1. Birinci Model: rn eitlendirme ve Tekelci Gler 2.2.2. kinci Model: Bilginin Kamusallamas Altnda Ekonominin Dinamii 2.2.3. Bilgi Stokunun Uzun Dnemli Yaylm ve Gecikmenin Etkileri 2.2.4. ktisat Politikalarnn Etkileri 2.3. Aghion ve Howittin Modeli: Yeni-Schumpeteryen Bir Bak 2.3.1. Model BLM 3. YATIRIMLAR YOLUYLA TEKNOLOJNN VE BLG BRKMNN SELLETRLMESNE DAYALI BYME MODELLER 3.1. Romerin Modeli 3.1.1. ki Dnemli Model 3.1.2. Snrsz Boylamda Bymenin Analizi 3.1.3. Modeller zerinde Farkl Uygulamalar 3.2. Lucasn Modeli 3.2.1. Model 3.2.2.Beeri Sermaye ve Byme 3.3. Mulligan ve Sala-i-Martinin Modeli 3.3.1. Model 3.3.2. MS Modelinin Duraanlatrlmas

v 1 3 9 12 14 15 17 18 21 23 26 26 35 39 42 44 46 47

2.2. Grossman ve Helpmann Modeli: rn eitlendirilmesi ve sel Teknolojik Gelime 35

51 51 52 53 57 58 59 60 64 64 66

ii
3.4. Rebelonun Byme Modeli: Ak Tipi Yaklam 3.4.1. Model 3.4.2. Btnleik Sermaye Modelinde Vergilemenin ve Tasarruf Orannn Uzun Dnemli Byme zerine Etkileri 3.4.3. Geni Anlamdaki Sermayenin, Fiziksel ve Beeri Sermaye Olarak Ayrtrlmas Yoluyla Rebelonun Modelinin ncelenmesi 3.4.4. Ayrtrlm Sermaye Modelinde Vergilemenin ve Tasarruf Orannn Uzun Dnemli Byme zerine Etkileri 3.4.5. Ak Tipi sel Byme Modelinde Uzun Dnemli Sreen Byme ve Yeniden retilemeyen retim Faktrlerinin Etkileri 3.5.1. Model 3.5.2. Modelin Eitlikler Kmesinden Hareketle Aklanmas 3.5.3. Model in Bir rnek 3.5.4. Scottn Byme Modelinin Ramsey Yaklamna Gre Oluturulmas 3.5.5. Scottn sel Byme Modelinin ktisat Politikas nerileri 3.6.dAutume ve Michelin Yaklam: Yaparak-renme Yoluyla sel Bymenin Olanakl Hale Getirilmesi 3.6.1. Model 3.6.2. Arrowun Yaparak-renme Modelinde Optimal Byme 3.7. Wansinkin Modeli: Lucas Modelindeki Sabit Getirinin Terk Edilmesi 3.7.1. Model 3.7.2.Modelin Genel Olarak Deerlendirilmesi BLM 4. BEER SERMAYE OLGUSU VE SEL BYME MODELLER 4.1. Jonesun Beeri Sermaye ve sel Byme Modeli 4.1.1.Model 4.2. SBMnin Beeri Sermaye Deikeni le Geniletilmesi: MRWnin Beeri Sermaye Modeli 4.2.1. Model 4.2.2.Tasarruf Oranndaki Deiimlerin Bymeye Etkileri 4.3. Geniletilmi Solow (Ya da MRW Modelinin Bir Eletirisi): Nonneman ve Vanhoudtun Yaklam 4.3.1. Model 4.3.2. Nonneman ve Vanhoudt Yaklamnn Genel Sonular: 4.4.Gemmeln Beeri Sermaye Yaklam 4.4.1. Model 4.4.2. Verilere Dayal Analiz 118 118 120 121 121 124 112 112 113 94 94 95 98 98 104 106 106 106 80 81 88 90 90 92 3.5.Ortodoks Byme Modeline Farkl Bir kar k: Scottn Yeni sel Byme Modeli 81 79 77 76 75 75

iii
4.5. Judsonun Beeri Sermayenin Belirlenmesine likin Yaklam 4.5.1.Geniletilmi Solow Modeli ve Beeri Sermaye Katsays 4.5.2.Yeni Beeri Sermaye Serisi 4.5.3. Beeri Sermaye ve Yeni Byme Teorileri 4.6. Beeri Sermaye ve sel Bymenin Snrl Zaman Boyutunda Analizi: Arraunun Modeli 4.6.1. Model 4.6.2. Modelin Bir Benzetimi 4.6.3. Nfus Dinamikleri ve Byme Srecine Etkileri 4.6.4. Vergilemenin Etkileri 4.7. Beeri Sermaye ve BM zerine Bir Tartma: Tallman ve Wangn Beeri Sermaye Yaklam ve Tayvan rnei 4.7.1. Model BLM 5. KTSAT POLTKALARININ UZUN DNEML BYMEYE ETKLER: SEL BYME TEORLER EREVESNDE DEERLENDRME 5.1. King ve Rebelonun Modeli: ktisat Politikalarnn Uzun Dnemli Byme Srecine Etkileri 5.1.1.Model 5.1.2. Neoklasik Modelin selletirilmesi 5.1.3. Beeri Sermaye Birikimi Yoluyla Ekonomik Byme 5.1.4.Vergilemenin Ekonomik Gnen zerine Etkileri 5.2. Bir sel Byme Modelinde Kamu Harcamalarnn Rol: Barronun Yaklam 5.2.1. Model 5.2.2. Dsallklarn Varl ve kinci Eniyinin Belirlenmesi 5.2.3. Kamu Harcamalarnn Tketim Hizmetleri Harcamas Biiminde Etkileri 5.3. Vergilemenin Kuaklararas sel Byme Modelinde Etkileri: Ihorinin Yaklam 5.3.1. Model 5.3.2. Vergilerin Byme zerine Etkileri 5.4. sel Byme Modelinde AR-GE Sektrnn Sbvansiyonunun Bymeye Etkileri 5.4.1. Model 5.4.2. AR-GE Sektrnn Sbvansiyonu 5.4.3. Fiziksel Sermaye Mal reten Sektrn Sbvansiyonu 5.4.4. Optimal ktisat Politikas Karmas 141 142 143 143 146 149 149 152 154 156 156 159 160 160 163 163 166 141 136 137 130 130 132 134 134 125 126 127 127

iv
BLM 6. YEN SEL BYME MODELLERNN TRKYE EKONOMS N ZAMAN SERLERYLE SINANMASI 6.1. Trkiye Ekonomisinde Ulusal Gelirin Yllar ve 167

er Aylk Seriler tibariyle Analizi

6.2. Ak Tipi BMnin Snanmas: Trkiyede Fiziksel Sermaye Yatrmlarnn Byme Oranna Uzun Dnem tibariyle Etkileri 6.3. AR-GEye Dayal Byme Modellerinin Snanmas 6.4. Kamu Harcamalarnn Uzun Dnemli Bymeye Etkilerinin Barronun Yaklamna Gre Snanmas 6.5. Beeri Sermaye Dinamiinin Snanmas: Geniletilmi Solow ya da MRW Modeli Asndan Bir Yaklam SONU KAYNAKA

168 172 188 190 197 200 208

v Tablo ve ekiller Listesi

ekil 1. Ak Tipi BMde Tasarruf Oran le Uzun Dnem Byme Arasndaki liki ekil 1.1.1. SBMde Dengeli Gelime ve Sermaye Birikimi ekil 1.1.2. SBMde Sermayenin Dinamii ekil 1.1.3. SBMde Tasarruf Oranndaki Deiimlerin Yol At Etkiler ekil 1.2.1 RCKde Etkin gc Bana Tketim ve Sermayenin Dinamii ekil 1.2.2. Balangtaki c Dzeylerine Gre Ekonominin Dinamik Davran ekil 1.2.3. RCK Modelinde znel ndirgeme Oran ve Kamu Harcamalarnn Etkileri ekil 2.1.1. t ve t' > t Annda retimde Kullanlan Sermaye Mallar ekil 2.1.2. AR-GEde stihdam Edilen Beeri Sermaye ve Byme Oran (d=0) ekil 2.2.1. Grossman ve Helpmann rn eitlemesine Dayal sel Byme Modelinde Yeni rn ve Toplam Deerinin Dinamik Davran ekil 2.2.2. Firmann Deeri ile Yeni rn eitlemesinin Ortak Dinamik Davran ekil 2.2.3. Bilgi Yaylmnn Genlemesi ve Ekonomik Dinamikler ekil 2.2.4. rn eitlemenin Duraan Durum Sreci ekil 2.2.5. retim Olanaklar Erisi ve Uzun Dnemli Duraan Durum Dengeli Gelime ekil 2.3.1. Gelecek Dnemlerdeki AR-GE Faaliyetlerinin Bugnk AR-GE Faaliyetlerine Etkisi ekil 3.1.1. Toplumsal Eniyinin Saland Geometrik Alanlar ekil 3.1.2. rnekdeki Modele Gre Rekabeti Dengenin Geometrik Sonular ekil 3.2.1. Dengeli Gelimede ndirgenmi Fiziksel ve Beeri Sermaye Dzeyleri Tablo 3.3.1. Uzawa-Lucas Tipi BMde Parametre Deiimlerinin Etkileri Tablo 3.3.2. MSnin Genel ki Sektrl BMsinde Parametre Deiimlerinin Etkileri ekil 3.3.1. Uzawa-Lucas Tipi BMde Deikenlerin Dinamik Davran ekil 3.5.1. Yatrm Frsat Erisi ekil 3.5.2. Yatrm Program Erileri Paftas ekil 3.5.3. Yatrm Program Erisinin Asimptotik Davran: ekil 3.5.4. Scottn sel Byme Modelinin leyii ekil 3.5.5. Scottn Ramsey Yaklamna Gre sel Byme Modeli ekil 3.6.1. Arrowun Yaparak-renme Modelinde Dengeli ve Optimal Bymenin sel Olarak Belirlenmesi ekil 3.7.1. Etkinlik Dzeylerinin Geliimi ekil 3.7.2. Etkinlik Dzeyi ve Eitim Sreci Tablo 3.7.1. vnin areti Tablo 3.7.2. unun areti

3 12 12 13 18 18 20 30 32 37 39 42 43 43 48 53 55 62 67 67 71 80 84 84 86 90 96 99 99 101 102

ekil 3.3.2. lee Gre Azalan Getirili ki Sektrl BMde Deikenlerin Dinamik Davran 72

vi
ekil 3.7.3. Bireyin Zaman Tahsisatnda Denge ekil 3.7.4. Sermaye ve Tketim Dinamikleri Tablo 4.1.1. Jonesun (1996) Regresyon Modelinin Tahmin Sonular ekil 4.2.1. Geniletilmi SBMde (MRW Modeli) Fiziksel ve Beeri Sermayenin Dinamii ekil 4.2.2. MRW Modelinde Tasarruf Oranndaki Deiimlerin Bymeye Etkisi Tablo 4.2.1. Geniletilmi Solow Modelinin Regresyon Tahminleri Tablo 4.2.2. Geniletilmi Solow Modelinin Regresyon Tahminleri Tablo 4.3.1. Faktr Paylar Asndan Modellerin Karlatrlmas Tablo 4.4.1. Beeri Sermaye ve Byme: Ksmi Korelasyon Matrisi (MRW serisi) Tablo 4.5.1. Farkl Yaklamlarla lkeleraras Regresyon Sonular Tablo 4.5.2. Eitimde Getiri Oranlar Tablo 4.5.3. Judsonn Yaklamyla Getiri Oranlar ve Greli Stok Deerleri Tablo 4.6.1. Benzetime Dayal Beeri Sermaye retim Teknolojisinin Duyarllk Analizi ekil 4.6.1. Arraunun Beeri Sermaye Modelinde Deikenlerin Dinamik Davran Tablo 4.6.2. Arraunun sel Byme Modelinde Nfus Dinamiinin Etkileri Tablo 4.6.3. Arraunun sel Byme Modelinde Vergilemenin Etkileri Tablo 4.7.1. Tayvan Ekonomisinde Deiim: 1966-89 Tablo 4.7.2. Loglineer Cobb-Douglas Modelinin Sonular Tablo 5.1.1. ki Sektrl sel Byme Modelinde Unsurlar ve Parametre Deerleri Tablo 5.1.2. Ak Ekonomi Varsaym Altnda ki Sektrl sel Byme Modelinde Vergi Politikasnn Byme Oran zerindeki Etkileri Tablo 5.1.3. Kapal Ekonomi Varsaym Altnda ki Sektrl sel Byme Modelinde Vergi Politikasnn Byme Oran zerindeki Etkileri Tablo 5.1.4. Dinamik Modele Gre Vergi Artnn Yol At Gnen Kayplar ekil 5.2.1. Ak Tipi Modelde Kamu Harcamalar, Vergileme ve Byme likisi ekil 5.2.2. Kamu Tketim Hizmetleri Harcamalar ve Optimal Byme Oran Tablo 5.2.1. Kamu Harcamalar, Vergi Seimi ve Optimal Byme Tablo 5.4.1. Optimal Politika Karmalar Tablo 6.1.3. Ulusal Gelir Dzeyleri ve Byme Oranlar Serilerinde Birim Kk Snamalar ve AR(1) Katsaylar Tablo 6.1.1. Yllar tibariyle Trkiyede Kii Bana GSMH (1987 Fiyatlaryla) Tablo 6.1.2. er Aylk tibariyle Trkiyede Kii Bana GSYH (1987 Fiyatlaryla) ekil 6.1.2. er Aylk Ulusal Gelirin Geliimi: Mevsimsellikten Arndrlm Kii Bana GSYH ve Byme Oran Tablo 6.2.2. Yatrm Oranlar Serilerinde Birim Kk Snamalar ve AR(1) Katsaylar Tablo 6.2.1. Trkiyede Yatrm Oranlarndaki er Aylk Gelimeler Tablo 6.2.1in Devam 173 178 180 181 169 171 172 147 148 152 153 155 166 147 103 104 110 113 114 116 117 120 124 126 127 129 134 135 135 136 138 139 145

ekil 6.1.1. Yllk Ulusal Gelirin Geliimi: Kii Bana GSMH ve Byme Oran (1924-1996) 173

vii
ekil 6.2.1. Toplam Yatrmlar ve Makine Yatrmlar Oranlarnn Geliimi ekil 6.2.2. Kamu Kesimi Yatrm Oranlarnn Geliimi ekil 6.2.3. zel Sektr Yatrm Oranlarnn Geliimi Tablo 6.2.3. Yatrm Oranlarnda Oluabilecek %1lik Deiimlere Byme Orannn Gsterecei Tepkiler ekil 6.2.4. Toplam Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler ekil 6.2.5. Toplam Makine Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler ekil 6.2.6. Kamu Kesimi Toplam Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler ekil 6.2.7. Kamu Kesimi Makine Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler ekil 6.2.8. zel Kesim Toplam Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler ekil 6.2.7. zel Kesim Makine Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler Tablo 6.2.4. Yatrm Oranlarnn Byme Oranndaki Deiimleri Aklama Gc (%) Tablo 6.2.5. Toplam Yatrmlarn GSMHdeki Geliimi Tablo 6.2.5. Yllk Yatrm Oran Serisinin Byme Etkileri ekil 6.2.11. Toplam Yatrmlar/GSMH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler Tablo 6.4.1. Barronun sel Kamu Harcamalar Modelinde Bymeye Olas Etkiler Tablo 6.4.2. Kamu Harcama Serilerinde Birim Kk Snamalar ekil 6.4.5. ktisadi Ayrma Gre Kamu Harcamalarnn Toplam Kamu Harcamalarndaki Orannn Geliimi Tablo 6.4.3. Trkiyede ktisadi Ayrma Gre Kamu Harcamalarnn GSMHdeki Oran Tablo 6.4.4. Kamu Harcamalar Oranlarnda Oluabilecek %1lik Deiimlere Byme Orannn Gsterecei Tepkiler ekil 6.4.2. Kamu Cari+Transfer Harcamalar/GSMH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler ekil 6.4.3. Kamu Yatrm Harcamalar/GSMH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler 196 196 195 193 194 187 192 192 ekil 6.4.1. ktisadi Ayrma Gre Kamu Harcamalar/GSMH ve Byme Oranlarnn Geliimi 192 185 186 187 187 185 185 184 184 184 183 182 182 182

ekil 6.2.10. Yllk Toplam Yatrmlar/GSMH ve Byme Oranndaki Gelimeler (1960-1996) 187

viii
ekil 6.4.4. Toplam Kamu Harcamalar/GSMH Oranndaki %1lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler Tablo 6.5.1. Orijinal Solow Modelinin ve MRW Modelinin Trkiye Ekonomisi in EKK le Snanmasndan kan Sonular Tablo 6.5.2. Trkiyede GSMH, Yatrm Oran ve Beeri Sermaye Orannn Geliimi 198 199 196

NSZ
Bu almada, byme teorilerinin zellikle son on yldaki gelimeleri incelenmekte; bu gelimeler nda Trkiye ekonomisinin byme (gelime) izgisi ve byme dinamikleri analiz edilmeye allmakta ve yeni isel byme modelleri (BM) snamalara tabi tutulmaktadr. zellikle, eitim yoluyla oluan beeri sermaye, yatrmlar ve kamu harcamalarnn Trkiye ekonomisinin byme trendini ne lde etkiledii, eitli ekonometrik tekniklerle saptanarak, bu dorultuda iktisat politikas nerileri gelitirilmeye allmaktadr. Trkiye ekonomisinin uzun dnemli byme dinamiklerinin belirlenmesi, geliim srecinin temel niteliklerinin saptanmas ve bu dinamiklerin salkl hale dntrlmesi, yeni modeller erevesinde temel sorgulama konularn oluturmaktadr. sel byme teorilerine gre, kararl sreen iktisat politikas deikenlerinin, ekonomik byme zerindeki etkileri de kararl sreendir. Bu anlamda Trkiye ekonomisine ilikin bymenin kararll snamalara tabi tutulmaktadr. rnein baz OECD ekonomilerini analiz eden Jonesa (1995) gre, ABD ekonomisinin bymesi kararl deildir ve yeni isel byme modelleri bu ekonomi iin, zaman serileri ile tantlanamamaktadr. Jones yntem olarak, Geniletilmi Dickey-Fuller (Augmented Dickey-Fuller) snamasna ve vektrel otoregresif modellere bavurmaktadr. Bir baka almada Islam (1995), panel veri analizi yntemiyle BMyi snamaya tabi tutmaktadr. Islam, MRW tarafndan yaplm olan 1960-1985 dnemindeki yaknsama srecini, ayn lkeler iin, panel veri seti ile snamaktadr. Ulat sonular, MRWnin tezini dorular niteliktedir. alma yedi blm zerinde ekillendirilmitir. Birinci blmde Solow byme modeli ile Ramsey-Cass-Koopmans tipi byme modelleri, geleneksel byme modelleri balnda ele alnmaktadr. Her iki tip byme modelinin uzun dnemli bymeye ilikin ngrleri temel noktalarda farkllamamaktadr. kinci blmde yeni isel byme teorileri ierisinde, AR-GE sektr yatrmlarnn byme zerindeki etkilerine arlk veren yaklamlar incelenmitir. Bu tip modeller daha ok Schumpeteryen bir bak asna sahiptir. nc blmde, fiziksel sermaye yatrmlar yoluyla toplumun bilgi stokunu geniletmesi ve bu deikenin topluma pozitif dsallk yaratacak biimde yaylmas sonucu bymenin oluumunu ele alan modeller aratrlmtr. Bu trden yaklamlarda Arrowun (1962) modelinin etkisi, belirgin biimde ortaya kmaktadr. Drdnc blm, beeri sermaye birikiminin byme srecine etkilerine bakmaktadr. nc blmde yer verilen Lucasn modelini, bu blme alarak ekillendirmek de olanakldr. Tezin btn incelendiinde, blmleri ve alt blmleri, bakla keser gibi ayrmann ok doru ve olanakl olmad ortaya kmaktadr. Ancak snflama kaygs, bu ekillendirmeyi gerekli klmaktadr. Tm modeller u ya da bu ekilde birbirleriyle ilgili (paralel ya da kart ynlerde) bir konuma sahiptir. Beinci blm, nceki blmlerde ekillenen modellere de gndermeler yapacak ekilde, eitli iktisat politikas aralarnn (vergiler, kamu harcamalar, sbvansiyonlar gibi), uzun dnemli bymeye bir ivme kazandrp kazandrmadn ele alan yaklamlara yer vermektedir. Altnc blmde, zaman serileri kullanlarak, BMnin Trkiye ekonomisi asndan kabul edilebilir tezlere sahip olup olmad ekonometrik snamalara tabi tutulmaktadr. Bu blm ierisinde Ak tipi modeller, beeri sermayenin

2
byme srecindeki nemi ve kamu harcamalar byme ilikileri, BM arevesinde analiz edilmektedir. Trkiye ekonomisinde AR-GEye ilikin verilerin yetersiz oluu, AR-GE modellerindeki tezleri snamamz engellemitir. Son blm, yeni isel byme modellerinin genel deerlendirmesini ieren sonu blmdr.

3 GR
Neoklasik byme modeli (NBM), byme srecinde fiziksel sermaye birikimi ve igcnn nemi vurgulamaktadr. Toplam faktr verimliliinin tek kayna da dsal teknolojik gelimedir. Ancak 1960l yllarda baz iktisatlar (Arrow, 1962; Kaldor ve Mirrlees, 1962; Uzawa, 1965) Solow byme modelinin (SBM) dsal teknoloji varsaymndaki basitlie, teknolojik gelimenin iktisadi etmenlere dayanarak isel biimde aaklanabilecei kart tezini getirmilerdir. Bu dnceyi gnmze tayan Romer (1986), isel teknoloji tezini, artan getiri ile de destekleyince, 1980li yllarn ortalarndan sonra hzla oalan yeni isel byme modelleri ortaya kmtr. Bu referans tarihten sonraki almalar, bymenin asl kayna olarak grdkleri belli bal u drt alanda toplanmtr: Birinci grupta, kr arayndaki AR-GE sektrnn bilgi (ya da yeni teknolojik tasarmlar) retmesi (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991; Aghion ve Howitt, 1992); ikinci grupta Arrowun mirasn devralan ve bunu yeni yaklamlara uyarlayan fiziksel sermaye yatrmlar ve yaparak-renme modelleri (Romer, 1986; Rebelo, 1991; dAutume ve Michel, 1993); ncs, beeri sermaye birikimi (Lucas, 1988; Jones, 1996); drdncs kamu yatrmlar (Barro, 1990). Bu modellerdeki ortak yanlar sermaye tanmnn geni anlamda yeniden yorumlanmas, artan getiri ve sabit getiri olarak gsterilebilir. SBMde her bir retim faktr azalan verimlilikle almaktadr ve kii bana gelirin bymesi, dsal olarak belirlenen teknolojik gelime oranna eittir. sel byme modellerinin (BM) temel zellii, azalan getirinin olmaydr. Ak tipi isel byme modeli (Rebelo, 1991), bu temel zellie sahiptir ve basit bir yaps vardr. Bu fonksiyonu yle ifade edebiliriz. (1)
Y = AK

Burada A, teknolojik dzeyi; K, fiziksel sermayeyi, beeri sermayeyi, yaparak renmeyi (bunlardan birini ya da bir kan ayn anda) gstermektedir. (1) eitlii younlatrlm biimde (igc bana sermaye ve gelir olarak) yazlrsa, y = Ak olarak ifade edilir. Bu modelde sermaye birikim oran yle belirlenmektedir: (2)
k = k sf ( k ) = (n + ) k k

Burada k , sermaye birikim orann; n, igc arz art hzn; , anma-ypranma orann (fiziksel sermaye amortisman orann) gstermektedir. Dier yandan sermayenin ortalama verimlilii, teknolojik dzeye eittir: f ( k ) / k = A . Buna gre sermaye birikimini yeniden yle tanmlayabiliriz. (3)
k = sA ( n + )

Teknolojik dzey (A) pozitif olduu srece, sermayenin ortalama ve marjinal verimlilii de sabittir. Bu nedenle sA sabittir ve eer sermaye birikiminin pozitif olmas isteniyorsa, sA>(n+) olmaldr. Yani dsal teknolojik gelime olmakszn, sermaye birikimi salanabilmektedir. Ak tipi isel byme modelindeki bu iliki, ekil 1 ile gsterilmitir.

4
ekil 1. Ak Tipi BMde Tasarruf Oran le Uzun Dnem Byme Arasndaki liki

sA n+

Ak tipi BMde ekonomi duraan durum dengesindeyse, kii bana gelirin, sermayenin ve tketimin byme oran eittir: (4)
= = sA ( n + )

Yeniden ifade edersek, ekonominin pozitif bymeye ulaabilmesi, teknolojik gelimeden bamszdr ve byme sreci, tasarruf oran, nfus art hz, anma-ypranma oran gibi parametreler tarafndan aklanmaktadr. SBMde tasarruf oranndaki ve nfus art oranndaki deiimler yalnzca dzey etkisine yol amasna ramen, bu modelde byme etkisine de yol aabilmektedir. Yani ekonominin uzun dnemli byme orannda da deiimler oluabilmektedir. SBMde ekonominin duraan durum dengesine yaknsamas olanakl olmasna karn, Ak tipi modelde kii bana ulusal gelir byme oran kii bana gelir dzeyinden bamsz olduundan, yaknsama sreci gereklemez. Ancak Jones ve Manuelli (1990), isel byme reten, Ak tipi isel modelle neoklasik modeli harmanlayan bir yaklam gelitirmilerdir. Basit olarak bu fonksiyon Y = F ( K , L ) = AK + BK L1 dr. Bu retim fonksiyonu, sermaye miktar sonsuza giderken, sermayenin marjinal verimlilii sfra yaklamadndan, Inada koullarn salamamaktadr. Ak tipi modelde sermayeye gre getiri sabittir. Bu sabitlik, NBMnin dnd anlamdaki dar sermaye tanmn amakla olanakldr. Yani modelde yer alan K deikeni, yalnzca fiziksel sermayeyi deil, beeri sermayeyi de ieren geni sermaye tanmna karlk gelmektedir. Dier bir olanakl durum da, bu deikenin Arrow (1962) ya da Romer (1986) anlamnda yaparak-renme srecini yaratan fiziksel sermaye yatrmlar olarak dikkate alnmasdr. Bu modellerde fiziksel sermaye yatrmlar yoluyla ortaya kan renme sreci, ekonomide reticiler arasnda yaylarak, tm ekonominin bundan yararlanmasn (pozitif dsallk) ve verimlilik artn salar. Yani fiziksel sermayeden kaynaklanan azalan getiri, bu yolla sabit getiriye dnmektedir. Daha ok fiziksel sermaye yatrm, dsal yararlar artrarak, tm reticilerin teknolojik dzeyin gelimesini salar. Bu anlamda fiziksel sermaye, bymenin asl itici gc olarak grlmektedir. SBMde yatrmlarn byme etkisi yoktur. Yeni BMde yaparak renmenin ekilleniini Romer (1986) erevesinde grebiliriz. Bu modelde retim fonksiyonu yle tanmlanmaktadr: (5)
Y = AK + L1

5
Fonksiyon, NBMden farkl olarak fiziksel sermaye katsaysnn ssel deerinde katsaysn iermektedir. Bu sabit terim, fiziksel sermayeden kaynaklanan bilgi birikiminin tm ekonomiye yaylma etkisini belirlemektedir. +=1 ise (ki en u durumdur), sermaye-hasla oranndaki artlar, NBMden farkl olarak sreen byme1 etkilerine yol aar. Bu, Ak tipi BMde tasarruf oranndaki artlarn yol at bymeye benzerdir. Fiziksel sermaye yatrmlarnn byme etkileri, Romer (1987), De Long ve Summers (1991, 1992) tarafndan ampirik bazda aratrlmtr. Bu almalarda yatrmlarn ulusal gelirdeki paynn, byme orann aklamakta kullanlp kullanlmayaca snanmtr. NBMde byle bir iliki var olmadndan, ilikinin varlnn saptanmas, fiziksel sermaye yatrmlarndan kaynaklanan pozitif dsallklarn da varlna iaret edecek, sonu, fiziksel sermayenin, bymeyi belirledii biiminde yorumlanacaktr. Barro ve Lee (1994), ampirik almasnda, yatrm oranndaki %1lik artn, byme orann %0.12 kadar artrdn belirlemitir. Buna karn Levine ve Renelt (1992), bu trden bir ilikin regresyondaki aklama gcnn ok dk olduunu ne srmlerdir. Eer regresyona tabi tutulan ekonomiler duraan durum dengesinde varsaylarak inceleme yaplyorsa, bu trden bir iliki NBM balamnda tutarsz olacaktr. nk ekonomilerde tasarruf ve yatrm oranlarndaki artlarn byme etkisi yaratabilmesi, ancak ekonomi duraan durum dengesinde deilse olanakldr. Bu yolla oluan byme oran art, yaknsama gerekletikten, yani duraan durum deerine ulaldktan sonra duracak ve ortadan kalkacaktr (Mankiw, Romer ve Weil, 1992). Grossman ve Helpman (1991), yatrm oran ile byme arasndaki ilikiyi, AR-GE sektrndeki teknoloji retimine balamaktadr (age, s.113). Onlarn isel byme modelinde sermaye birikimi, byme ve yeni teknolojilerin retimi balants yle kurulmutur (age, s.122): (6)
K Y = Y r + Y

Burada Y , AR-GEye tahsis edilen kaynaklarn (aratrmac says, harcamalar) dzeyiyle belirlenen ulusal gelir byme orann; , fiziksel sermaye-ulusal gelir esnekliini; r, znel indirgeme orann2 (discount rate) gstermektedir. Modelin sonucuna gre, fiziksel sermaye bymeyi uzun dnemde etkileyebilmektedir. Bir grup iktisat da, yatrmlarla teknolojik gelime arasndaki ilikiyi incelemitir (Lach ve Schankerman, 1989; Blomstrm, Lipsey ve Zejan, 1996). Lach ve Schankerman, AR-GE sektrnden yatrmlara doru bir Granger nedenselliin olduunu saptamlar, ancak kart yndeki nedensellii de olmadn grmlerdir. Romer (1987) ve De Long ve Summers (1991, 1992) almalarnn ortaya koyduu yatrm ile uzun dnem byme ilikisi, bu ekonometrik aratrmalarn dsal etkilere ok ak olmas; aklayan regresyon deikenlerinin isel olmas ve heterojenlii gzden karlmas nedenlerinden dolay salkl bir ekonometrik sonucu gstermemektedir (Cameron, 1997). Ayrca bilgi
1 Sreen byme yatrmlar, isel teknolojik gelime, beeri sermaye gibi byme srecini aklayan deikenlerin, uzun dnemli bymeye pozitif bir ivme kazandrmasn ifade etmektedir. 2 znel indirgeme oran, bireyin gelecekteki tketimi ile bugnk tketimi arasnda bir balant oluturan ve bireyin sosyo-psikolojik yapsyla ekillenen bir parametredir.

6
birikimi (AR-GE sektr retimi) ekonomik bymeyi artrc nemli bir etmen olmasna karn (Grossman ve Helpman, (1991), fiziksel yatrmlarn bilgi birikimindeki nemini vurgulamaktadr), aklayc deiken olarak yer almamakta ve bu nedenle regresyon tahminleri, bu trden gl aklama zellii olan deikenlerin modelden dlanmalarnn yol at sapmalara maruz kalmaktadr (Temple, 1995; Islam, 1995). Literatrde byme srecini etkileyen bir nemli unsur olarak da, beeri sermaye tartlmaktadr. Lucas (1988, 1993), uzun dnemli byme srecinin belirlenmesinde beeri sermayenin, fiziksel sermayeden daha nemli olduu tezini ne srmtr. Ona gre eitim sektrnde yaplan yatrmlar, pozitif dsallklar yaratarak, lee gre artan getirinin olumasn salar. Ekonomi duraan durum dengesinde ise, kii bana byme oran, kii bana beeri sermaye byme oranna eitlenecektir. Romer (1990), retim girdilerini, rekabete konu olabilen ve rekabete konu olamayan girdiler olarak ayrmaktadr. retim fonksiyonu bu iki girdiye gre ( F ( D, X ) ) yazlrsa, kopyalama argmanna gre, rekabete konu olmayan girdiler iki katna karldnda, retim daha yksek bir oranda artacaktr. Bu argman, X girdisinin rekabete konu olan ve tkenebilir nitelikte bir girdi; D girdisinin de rekabete konu olmayan, yeniden retilmesi iin ek maliyet gerektirmeyen ve kopyalanarak oaltlabilen nitelikte olduunu varsaymaktadr. Buna gre D asl retken girdi olduundan, F fonksiyonu ibkey olarak yazlamaz. Yani, F (D, X ) > F ( D, X ) . Bu gr byme yaznnda yeni deildir. Solowda (1956) dsal; Arrowda yaparak-renme (1962); Lucasda (1988) rekabete konu olmayan ve dlanmayan mallar3 olarak tartlmtr. Ancak Romer, zellikle Arrow ve Lucasn yaklamlarn, Dyi isel olarak almalarna karn, AR-GE sektrn bir retim abas anlamnda isel grmemeleri, fiziksel sermaye ve beeri sermaye yatrmlarndan kaynaklandnn zerinde durmalar balamnda eletirmektedir. Bu anlamda Romer (1990) bu modellerden farkl olarak, ekonomideki artan getiriye yol aan pozitif dsallklarn AR-GE sektr faaliyetlerinden kaynaklandn ne srmektedir. Ona gre bymeyi beeri sermaye balamnda aklamaya ynelik isel modeller, beeri sermayeyi zmni olarak iki anlamda ele almaktadrlar. Birincisi, birey ile kendisinde tad bilgi-beceridir ve bireyin yaam sona erdiinde ortadan kalkar; ikincisi, salt teknolojik bilgidir ve kuaklardan kuaklara aktarlarak devamll salanr. Romer kendi modelinde bu zmnilii terk eder ve beeri sermaye (H) ile teknolojik bilgiyi (D) iki ayr deiken olarak ak biimde formle eder. D, bireyin varlndan bamsz klndndan dolay da, kst altnda kalmamakta, snrszca byyebilmektedir. Ampirik almalar baznda bakldnda, zellikle okullama orannn beeri sermayenin bir ls olarak alndn grmekteyiz (Barro, 1991; Barro ve Lee, 1993; Tallman ve Wang, 1994). Ekonomik byme yaznnda oka tartlan bir konu da, AR-GE sektr yatrmlarnn, zellikle tekelci cazip krlar nedeniyle younlamas ve bu ekilde bymenin asl dinamii olarak
3 Dlanmayan mal, bir maln ayn anda birden ok kii tarafndan kullanlabilmesini ifade etmektedir. rnein paral otoyol, ayn anda gei cretini deyen bireylerce kullanlabilmekte olduundan, dlanamayan bir ekonomik maldr. Rekabete konu olmama, bir rnn ya da buluun, ok sayda kullanc tarafndan serbeste kullanlabildii durumu anlatmaktadr. rnein devlet zirai laboratuarlarnda gelitirilen verimlilik artrc bir retim ynteminin, bedava olarak tm tarmsal reticilere anlatlmas ve uygulatlmas, bu buluu rekabete konu olmayan bir soyut rn (teknolojik gelime) kategorisine sokar.

7
AR-GE sektr ve teknolojik bilginin (tasarm) grlmesidir (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991; Aghion ve Howitt, 1992). Romer, bu adan yaklat modelinde retim fonksiyonunu u biimde kurmutur. (7)
Y = K L D1 , > 0 ve + = 1

Burada D, teknolojik tasarmlar kmesini gstermektedir. K ve Dye gre retim sabit getiriyle almaktadr ve ekonomi duraan durum dengeli byme srecindeyken K ve Dnin byme hzlar eittir. Grossman ve Helpmann modelinde ise retim fonksiyonu yle ekillenmektedir. (8)
Y = AK D L1 Y , > 0 ve + < 1

Burada A, bir sabit ; K, fiziksel sermaye stoku, D, aramallar indeksi; LY, nihai mal reten sektrdeki toplam igc istihdamdr. Modelde iki tr isel byme ortaya atlmaktadr. Birincisi mallarn niteliindeki artlardan ileri gelmekte; dieri de srekli yeni teknolojiler retimesi sonucunda artan rn eitliliinden kaynaklanmaktadr. Bu iki duruma uyan aramallar retimini srasyla yle gsterebiliriz: (9) (10)
D = 0 log m mxm ( j ) dj ,
1

>1

D=

[ x( j) dj]
n 0

1/

0<<1

Bu eitliklerde x(j), nihai sektrdeki j. aramal girdisini; xm(j), m niteliine sahip j. aramaln eitliliini gstermektedir. Aghion ve Howitt (1992), Schumpetern (1981, ss.140-149) yaratc ykm kavramna dayanarak stokastik bir byme modeli gelitirmektedir. Schumpeter nl almas Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasinin (1942) Kapitalizm balkl cildinde, yaratc ykm srecini yle ifade etmektedir: Kapitalizm -tekrar edelim-, kendine zg zellii yznden ekonomik bir deiim metodu ya da tipidir ve duraan bir durum gstermez, hi bir zaman da gsteremez. Oysa kapitalizmin bu geliimci nitelii yalnzca, ekonomik hayatn daima deien bir ekonomik ve sosyal ortam iinde akmasndan ve deimelerinden ekonomik aksiyonun verilerini de deitirmesinden ileri gelmektedir. phesiz ad geen faktr nemlidir ve savalar, ihtilaller gibi unsurlar sk sk endstriyel deiimlere sebep olmaktadrlar, ama btn bunlar harekete geirici birer motr nitelii tamazlar. Rejimin geliimci nitelii, nfusun otomatik olarak artmasna, sermayenin ayn ekilde oalmasna ya da para sistemlerinin kaprislerine de bal deildir. Bu faktrler de ilk sebepleri deil, artlar tekil ederler. Kapitalist mekanizmay altran ve almasn devam ettiren; yeni tketim maddeleri, yeni retim metodlar, yeni pazarlar, yeni endstriyel rgtlenmelerin tipleri, eitleridir ve btn bunlar kapitalist teebbs tarafndan yaratlmlardr....Bundan nceki blmde de belirttiimiz gibi, rnein 1760-1940 yllar arasnda bir iinin btesi yalnzca eit ve mal bakmndan bymemi, ama ayn zamanda da kalite bakmndan durmadan deiimlere uram, ykselmitir. Ayn ekilde tipik bir iftliin retken mekanizmas, tarm aletlerinden, ekillerine kadar ada makine tarmna ulamtr; metal endstrisinde retken mekanizmann odun

8
kmr frnndan, yksek frna kadar bir deiim olmu; enerji sektrnde su deirmeni yerini modern trbinlere brakm, ulatrma tarihinde posta arabalarnn yerini uaklar almlardr. Yeni milli pazarlarn ya da d piyasalarn almas; el sanatlar atelyelerinden, youn ve byk iletmelere gei (U.S. Steel gibi), kapitalist sistemi durmadan, yorulmadan iinden bir ihtill, yenileme havasnda tutmakta; btn bu elemanlar, gene devaml olarak eski faktrleri yok etmekte, yenilerini yaratmaktadr. Bu yaratc ykm geliimi kapitalizmin esas temelidir, ister istemez her kapitalist teebbs erge bu geliime uymak zorundadr. ....Oysa kapitalist gerekte rekabetin tipi deil; bir rnn ortaya k, bir tekniin, kaynan, yeni bir organizasyon eklinin domas, yani masraf ve kalite bakmlarndan kesin bir stnle dayanan ve yalnzca kr hadleriyle marjinal retim deil, firmalarn varlklarna, temellerine hcumeden bir noktann douu nemlidir....Ad geen rekabet, daima bir bask olarak hazr durmaktadr. adamlar,sahalarnda rakipsiz olsalar bile bu basky hissetmekte, tam rekabette yer alan bir tutuma yaklamaktadrlar.(Schumpeter, 1981, ss.143-147). Aghion ve Howittin modeli zellik tamaktadr. Birincisi, aksak rekabet srecinde

bymedir. Rekabeti piyasaya dayal byme modellerinde teknolojik sre yaylma etkisiyle gerekleirken, aksak rekabet piyasas altnda tekelci krlarn cazibesine kaplan firmalarn AR-GE sektr yatrmlar yoluyla olumaktadr. kincisi yaratc ykm kavramdr. Yani rnlerin bir yaam devresi vardr ve bu devreyi tamamlayan rnler ortadan kalkar, yerini yenileri alr. ncs sreksizliktir. rnlerin bir ksm ekonomik byme srecinde baat, dierleri de ikincil nem de olsalar da, gelime, bir ortalama etrafnda tesadfi yry (geliimin stokastik srece sahip olmas) srecine uygun olarak yaanr (Cochrane, 1988). Bu tipten AR-GEye dayal isel byme modellerinin, byme etkisi nermesi, AR-GE sektrndeki toplam istihdamn (aratrmac says) byme oranna balanmtr. Ancak teknolojik yaylmann var olduu ekonomilerde, AR-GEye aktarlan istihdam da bir deime olmakszn da byme etkisinin grlebilecei, Schulstad (1993) tarafndan vurgulanmaktadr. Schulstada gre, yaylma etkisi, bymenin ekonominin leinden bamszlamasn salar.

BLM 1 GELENEKSEL BYME MODELLER

Modern ekonomik byme teorileri, tarihsel bir pespektiften bakldnda ilk olarak Frank Ramseyin 1928 tarihli, A Mathematical Theory of Saving isimli almasyla balamtr. Ramsey bu almasnda, hanehalknn dnemleraras optimizasyon kararlarn, byme teorisine uygulamaktadr. Ramseyin bu almasyla 1950li yllarn sonlar arasndaki devrede R.F. Harrod ile E.D. Domarn, Keynesyen statik teoriyi, byme teorisiyle dinamikletirme abalar yer almtr. Harrod-Domar byme modeli, girdiler arasndaki ikame orannn kk kabul edildii bir retim fonksiyonuyla, kapitalist sistemin kararsz bir yapya sahip olduunu belirtmilerdir. 1929 ekonomik bunalmnn ardndan gelitirilen bu modeller, sonraki yllarda ekonomistler arasndaki poplaritesini yitirmitir. 1950li yllarda ise R.M Solow tarafndan gelitirilen byme modeliyle bu alana yeni katklar yaplmtr. Solow byme modelinin (SBM) temelini, girdilerin azalan verimlere sahip olduu ve lee gre getirinin sabit varsayld neoklasik retim fonksiyonu oluturmutur. Bu retim fonksiyonu, ekonominin basitletirilmi bir genel denge modelini kurmak amacyla, sabit tasarruf oran varsaymyla birletirilmitir. Neoklasik byme yaklam olarak adlandrlan bu modele gre, balangta GSYHleri greli olarak dk olan lkeler, daha byk byme oranlarna sahip olacaklardr. Bu sonuca, sermayenin azalan verimlere tabi olarak alt varsaymndan hareketle ulalmaktadr. Yani igc bana daha az sermayeye sahip olan lkeler, daha yksek sermaye getiri oranna ve dolaysyla byme oranna sahip olacaklardr ve gelimi ekonomilerin ulusal gelirlerine yaknsayacaklardr. Bu yaknsama4 (convergence) sreci literatrde koullu yaknsama (absolute convergence) olarak adlandrlmaktadr. Yaknsamann kstl olmasnn nedeni, igc bana sermaye ve retimin duraan durum dzeylerinin tasarruf oran, nfus art hz ve retim fonksiyonuna bal olmasdr. 1980lerden sonraki almalarda, R.J. Barro, W.J. Baumol gibi ekonomistler modellerine balang beeri sermaye stoku ve hkmet politikalar deikenlerini de dahil etmilerdir. Neoklasik byme modelinden kan bir baka sonuca gre de, teknolojik gelimelerde srekli gelimelerin salanamamas durumunda, byme giderek yavalayacaktr. Bu sonucun nedeni, kkenlerini D. Ricardo ve T. Malthusda bulan azalan verimler varsaymdr. 1960l yllarla beraber bu temel neoklasik kuram, teknolojik gelimenin yaparak renme ve yllanma (vintage) modelleri gibi yaklamlarla teknolojiyi iselletirmeye almtr. Bu erevede zellikle Arrowun (1962) almas nemlidir. Bu modelde, her bireyin buluu, teknolojinin bir
4 Yaknsama sreci, greli olarak kii bana daha dk ulusal gelire sahip bir ekonominin, belirli bir zaman diliminde daha yksek gelirli ekonomiye kii bana gelir dzeyi anlamnda yaklaarak onu yakalamasn ifade etmektedir. rnein Geleneksel byme modellerinde bu sre, fiziksel sermaye verimliliinin azalan olmasna dayal olarak mutlak yaknsama biiminde gereklemektedir. Konuyla ilgili geni incelemeyi Balclar, 1996; Ate, 1996; Sala-i-Martin, 1996 almalarnda bulabilirsiniz.

10
rekabeti mal olmamasndan tr tm ekonomiye hzlca yaylr. Ancak, bulularn ekonominin tmne yaylmas ok yava gerekleirse ve bulular aratrma-gelitirme (AR-GE) sektrnn bir rn haline dnrse, ekonomi tam rekabetin sahip olduu bir yap yerine, aksak rekabetin geerli olduu bir yapya dnecektir. Bu trden gelimelerin yaand bir modelde, neoklasik byme modelinde baz deiikliklerin yaplmas kanlmaz olacaktr. Bu konuya, 1980lerin ortalarnda P.M. Romer el atncaya kadar, ekonomistler bir aklama getirmemilerdir. Ayrca D. Cass ve T. Koopmans, 1965de yaynladklar almalarnda, Ramseyin, hanehalklarnn optimizasyon kararlarn neoklasik modele yeniden geri getirmiler ve tasarruf orann modele iselletirerek almlardr. Bu yeni yaklam, gelimi ekonomilere doru yaplan gei srecini ve dinamiklerini kavramada yeni bir boyut getirmekle beraber, koullu yaknsama anlayn aamamtr. Tasarruf orannn iselletirilmi olmas da, uzun dnemli kii bana bymenin, dsal teknolojik gelimeye ball tezini ortadan kaldramamtr. 1970li yllara gelindiinde iktisat teorisi byme tartmalarndan byk lde uzaklamtr. Bu yllarda daha ok iktisatn mikro temelleri ve ksa dnemli salnmlar sorgulanmaya balanm ve Parasalc, Yeni Keynesyen ve Rasyonel Beklentiler makro teorileri tartma gndemini oluturmutur. 1980li yllarn ortalarndan itibaren yaklak son on yllk srede ise byme teorileri yeni model oluumlaryla yeniden iktisat literatrndeki yerini almtr. zellikle P.M. Romer, R.E. Lucas, S. Rebelo, P. Aghion, P. Howitt, E. Helpman, G.M. Grossman gibi ekonomistlerin almalaryla byme teorisi, fiziksel ve beeri sermaye, AR-GE sektr, dsallklar ve aksak rekabet konularn tartma gndemine almlardr. Yeni sel Byme Teorileri olarak adlandrabileceimiz bu gelime, teknolojiyi (bilgi stokunu) AR-GE ve beeri sermaye kanalyla iselletirmektedir. Neoklasik byme torilerinde ise ya beeri sermaye olgusuna yer verilmemi, ya da teknoloji cennetten tm bireylere gelen bir meyve gibi deerlendirilmitir. Bu noktaya kar k ve iktisat politikalarnn uzun dnemli bymeyi etkileyebilecei tezi, yeni isel byme modellerini, Neoklasik yaklamlardan ayrmtr. Gnmzde ekonomik byme, makroekonomi tartmalarnn odak noktasn oluturmaktadr. Ekonomistler, ksa dnemli salnmlardan ok, uzun dnemli bymenin daha nemli bir konu olduunu yeniden kefetmektedirler. Aylk sanayi retimi ya da perakende satlarn deiimi gibi ksa dnemli makro deikenlerin yerine, ulusal gelirin deiimi ve bu deiimin arkasnda yatan dinamikler sorgulanan konular haline dnmtr. Yeni modeller artan getiri, aratrma ve gelitirme, teknoloji, yaparak renme, dsallklar ve beeri sermaye olgularn modellerinde temel konular haline getirerek, Neoklasik byme modelini zenginletirmeye almlardr. Bu gelimede, istatistiksel verilerin de giderek daha zengin hale getirilmi olmasnn nemi byktr. Zira aratrmaclar, teori ile pratik arasnda da salkl balar kurabilmenin ortamn bulabilmilerdir. Bu erevede zellikle kii bana geliri greli olarak dk olan ekonomilerin, gelimi ekonomilere yaknsama sreleri nemli bir inceleme alann oluturmutur. lkeleri yaam standartlarnn farkllklar asndan karlatrdmzda, neden lkelerin birbirlerinden ulusal gelirin uzun dnemli bymesi asndan raksak bir hale dntkleri sorunsalna eilerek yantlar getirebiliriz. Yeni isel byme modellerinin belirgin bir yan da, zellikle hkmet politikalarndan etkilenen makro

11
deikenlerin, ekonominin byme oran zerinde kararl ve sreen deiimlere yol atn ne srmesidir. Bu dnce zellikle Ak tipi byme modellerinde ortaya kmtr. Ayrca Schumpeteryen byme teorisi de 1980li yllarda yeni yaklamlarla ve modellerle gelitirilmitir. Schumpeteryen byme dinamiklerine gre, ekonominin asl itici gc giriimcilerin teknolojik gelimeleri salamalar ve onlar uygulamaya geirmeleridir. Bu etmen ekonominin, yeni teknolojk gelimelerin salanaca yeni durumlara kadar nce ykselen ve ardndan gerileyen bir konjonktrel gelimeye sahip olmasna yol aacaktr. Teknolojik gelimelerin sreen bir hale dntrlmesi, ekonominin gelime trendini pozitif ynl oluturacaktr. Ancak kredi mekanizmasnn yeterince esnek olmay, bu pozitif ynl konjonktr olumsuz etkileyerek, kapitalist toplumun daralan bir yapya dnmesine yol aacaktr. Schumpeter, bu nedenle, sistemin nihai geliimine karamsar biimde bakmaktadr. Schumpeteryen byme teorisini gelitiren, YeniSchumpeteryen modeller, teknolojinin artk yurtii geliimi ve yurtii etkilerini aarak, uluslararas alandaki yaylma etkilerini de (spill-over effect) dikkate almaktadr. Gnmzde teknolojik gelime daha sk bir zaman aralna yaylm ve zellikle gelimekte olan lkelerin bu teknolojik gelimeyi taklit etmesi ya da ithal etmesi giderek kolaylamtr. Bu nedenle ekonomilerin byme dinamikleri ierisinde nemli bir yer tutan teknoloji olgusunu yalnzca yurtii gelimeler ile snrl tutmak, bilimsel almalar asndan bir yetersizliktir. zellikle gelimi ekonomilerce ortaya konulan yeni tekniklerin, gelimekte olan lkelere etkilerinin dikkate alnarak byme dinamiklerinin aratrlmas, daha yararl bir bilimsel ortam salayacaktr.

12 1.1. Solow Byme Modeli

Solow byme modeli (SBM)5 drt deiken zerinde younlamaktadr: kt (Y), fiziksel sermaye (K), igc (L) ve bilgi ya da igc etkinlii (A). t anndaki retim fonksiyonu; (1.1.1)
Y ( t ) = F ( K ( t ), A( t ), L ( t ))

biimindedir. Bu retim fonksiyonuna gre retim, bu girdilerin artan bir fonksiyonudur ve veri sermaye-igc dzeyinde retim, teknolojik gelime (Adaki deiimler) yoluyla artrlmaktadr. SBM, duraan durum deerine ulaabilmek iin, retim fonksiyonunu igc etkinlii cinsinden, yani Harrod-ntr olarak tanmlamaktadr6. Byle bir varsaym altnda sermaye-kt oran zaman iinde sabit kalmaktadr. Fonksiyon sermaye ve igc girdisine gre lee gre sabit getirilidir. Bu homojenlik varsaymna dayal olarak, sermayeyi ve kty etkin igc cinsinden yeniden yazabiliriz. (1.1.2)
y = f (k )

Burada y=Y/AL, ve k=K/ALdir. (1.1.2) eitliine gre etkin igc birimi bana kt, ekonominin tmndeki fiziksel sermayenin deil, etkin igc birimi bana fiziksel sermayenin bir fonksiyonuna dnmektedir. Etkin igc bana sermaye, azalan getiriyle almaktadr:
f ( 0) = 0 , f ( k ) > 0 , f ( k ) < 0 . Younlatrlm biimde yazlan retim fonksiyonu, Inada koullarn

yerine getirmektedir (Burmeister ve Dobell, 1970, s.35; Jones, 1975, s.74): limk 0 f ( k ) =
limk f ( k ) = 0 . Inada koullar, ekonominin duraan durum dengesine ulaacan belirler. (1.1.1)

genel eitliini Cobb-Douglas biiminde tanmlayalm: (1.1.3)

y = k

Model, igc ve teknolojinin dsal ve sabit bir oranda deieceini varsaymaktadr. Srasyla birikim denklemleri yledir: (1.1.4) (1.1.5)
L(t ) = nL(t ) = nL( 0) ent
A(t ) = gA(t ) = gA( 0) e gt

Burada n, nfus art hzn; g, teknolojik gelime hzn tanmlamaktadr. retim, tketim ve yatrm olarak kullanlmaktadr. Yatrmlara ayrlan kaynak, dsal ve sabit bir yatrm oranna gre belirlenmektedir. Buna gre sermaye birikimi; (1.1.6)
K ( t ) = sY ( t ) K ( t )

girdiden ikisi (L ve A) dsal ve sabit bir oranda bydklerinden, modelin dinamiini salayan asl unsur, fiziksel sermaye deikenidir. Sermaye dinamiini etkin igc birimi bana yle tanmlarz: (1.1.7)
k ( t ) = sf ( k ( t )) k ( t )( n + g + )

(1.1.7) eitlii, SBMnin temel denklemidir. Eitliin sandaki birinci terim, ekonomideki fiili yatrmlar; ikinci terim, etkin igc bana den fiziksel sermaye miktarn en azndan ayn dzeyde
5 Solow byme modeli,; Solow, 1956; Burmeister ve Dobell, 1970; D. Romer, 1996, hazrlanmtr. 6 Harrod ntr tekonolojik gelime Y = K ( AL ) biiminde tanmlanmaktadr. Buradaki AL terimi, igc etkinliini, yani igcnn retkenliindeki gelimeyi gstermektedir. ss.5-33 almalarndan yararlanlarak

13
srdrebilmek iin yaplmas gereken yatrm dzeyini tanmlamaktadr. Eer ekonomide etkin igc birimi bana fiili yatrmlar gerekli yatrmlar aarsa, k ykselecek; kart durumda k decektir. Her ikisi eitlendiinde, k sabit bir deer alacak ve k = 0 olacaktr. ekil 1.1.1, SBMnin temel dinamiini grselletirmektedir. ekil 1.1.1. SBMde Dengeli Gelime ve Sermaye Birikimi
Efektif gc Bana Yatrm (n+g+)k sf(k)

k*

Etkin igc bana sermaye sfrken, fiili ve gerekli yatrmlar birbirine eittir. Inada koullar, k=0 iken f(k)nin daha dik bir eime sahip olduunu gstermektedir. k iken, f(k) giderek yataylar ve gerekli yatrm erisinden daha kk eime sahip olur. k*, ekonomideki fiili yatrmlarla gerekli yatrmlarn ayn olduklar noktay, dier bir ifadeyle duraan durum dengesini tanmlamaktadr. ekil 1.1.2. SBMde Sermayenin Dinamii
k

k*

ekil 1.1.2 de, sermayenin dinamiini tanmlamaktadr. Eer ekonomide etkin igc bana sermaye miktar, duraan durum deerinin altndaysa, fiili yatrmlar gerekli yatrmlar amakta (yani sermaye birikimi pozitiftir ve k ykselmektedir); kart durumda sermaye birikimi negatife dnmektedir. Ekonominin balangtaki sermaye donanm ne olursa olsun, srekli duraan durum deerine doru bir dinamik davran gsterecektir. ekildeki oklar, bu hareketi gstermektedir. Ekonomi duraan durumdayken, sermaye ve etkin igc, n+g orannda; dolaysyla etkin igc bana sermaye ve retim de g orannda bymektedir. Yani kiibana gelirdeki deiimi, yalnzca teknolojik gelime oran belirlemektedir. SBMnin duraan durum dengeli byme sreci, Kaldor (1961) tarafndan ne srlen gelime srecinin temel olgularn karlamaktadr. Bu olgulara

14
gre igc, sermaye ve kt byme oranlar hemen hemen sabittir; sermaye-hasla oran hemen hemen sabittir.

1.1.1. Solow Byme Modelinde Tasarruf Oranndaki Deimelerin Etkileri

Tasarruf oranndaki (s) artlar, fiili yatrm erisini (ya da retim fonksiyonunu) sa yukar kaydrr ve yeni duraan durum denge deeri (k*) daha sada oluur. Bu dzeyde fiili yatrmlar, gerekli yatrmlar aar, yani etkin igcn tam istihdamda tutabilmek iin gereken yatrmlardan daha fazlas iin ulusal gelirden kaynak aktarlmtr. Bu nedenle k pozitiftir. kdeki ykselme, yeni k* deerine kadar srer. k sabitken, Y/L, Af(k)ye eittir ve Y/L, Ann byme oran (g) kadar bymektedir. Ancak tasarruf oranndaki deimeler kyi sabit deil de pozitif bir deiime soktuundan, Y/Ldeki toplam deime gyi aar. Yeni duraan durum k deerine ulaldnda, yeniden g byme oran kadar deiim gsterir. Bu nedenle tasarruf oranlarndaki sreen deiimler, kii bana byme orann da sreen bir ekilde deitirmektedir. Ancak SBMde tasarruf oranndaki deiimler byme etkisine yolamaz, yalnzca dzey etkisi yaratr. Yani herhangi bir t dneminde ekonominin dengeli gelime izgisini ve bylece kii bana gelir dzeyini deitirir, ancak dengeli gelime srecindeki kii bana gelir byme orann etkilemez. SBMde byme etkisini yaratan tek etmen, teknolojik gelimedir. Dier tm deikenler, yalnzca dzey etkisine yol aar. ekil 1.1.3, tasarruf oranndaki deiimlerin dier deikenler zerindeki etkilerini grselletirmektedir. ekil 1.1.3. SBMde Tasarruf Oranndaki Deiimlerin Yol At Etkiler
s k
Y/Lnin Byme Oran

t0

t0

t0

lnY/L

t0

t0

ekil 1.1.3e gre, t0 annda tasarruf oran ani bir srama yapmakta ve bu noktadan sonra sabit kalmaktadr. Tasarruftaki ani srama, tam kart ynde tketim orann da ani bir ekilde indirmektedir. Etkin igc bana sermaye zamanla art gsterdike, tketim oran da art gsterecektir. Ekonominin duraan durum dengeli byme srecinde tketim oran; (1.1.8) belirlenecektir:
c= f ( k ) ( n + g + ) k

Duraan durum tketim orannn, tasarruf orannn deiimi karsndaki deiimi de yle

15
(1.1.9)
c k ( s, n , g , ) = f ( k ( s , n , g , ) ) ( n + g + ) s s

Tasarruf oranndaki artlar etkin igc bana sermayenin (k*) duraan durum deerini ykseltir. Bu nedenle uzun dnemde tketimin ne ynde deiecei, k*nin marjinal verimliliinin (f(k*)) (n+g+)dan byk olup olmamasna baldr. Eer f(k*), (n+g+)dan kkse, bymeden kaynaklanan yatrm artlar, etkin igcnn tam istihdamn srdrmeye yeterli olmayacak; bu negatif ak, tketim oran azaltlarak karlanacak; kart durumda tketim artrlarak tepki gsterilecektir. nc olas durumda, her ikisi de birbirine eittir. Buna gre, sdeki bir marjinal deiiklik uzun dnemde tketimi etkilemez ve tketim, ekonominin tm olas duraan durum dengeli gelime srelerindeki en yksek dzeyine ulamtr. Bu dzeydeki k*, sermaye stokunun altn-ilkesi (golden rule) olarak tanmlanmaktadr. Tasarruf oranndaki deiimlerin, uzun dnemli ulusal gelir hareketlerine etkisi de yle belirlenecektir: (1.1.10)
y k ( s, n, g , ) f ( k ) f ( k ) = f ( k ) = s s (n + g + ) sf ( k )

Bu iliki, esneklik balamnda tanmlanrsa, retim fonksiyonun, duraan durum dengesindeki esneklikleri cinsinden tanmlanabilir. (1.1.11)
s y (k ) = y s 1 (k )

Ekonomi tam rekabet piyasasnda alyorsa ve dsallklar yoksa, duraan durum dengeli gelimede sermaye, marjinal verimlilii lsnde ulusal gelirden pay alacaktr. Uluslararas veriler bu payn yaklak 1/3 kadar olduunu gstermektedir (MRW, 1992). Bu bilgiye dayanrsak, tasarruf-ulusal gelir esneklii, kmaktadr. Tasarruf oranndaki %10luk bir art, uzun dnemde etkin igc bana geliri %5 kadar artracaktr. Sermayenin payndaki azalmalar, tasarruf deiimlerinin ulusal gelir zerindeki tesirini zayflatacaktr. Bunun iki nedeni vardr. Birincisi, fiili yatrm oranndaki azalmalar, duraan durum dengesindeki sermaye stokunu azaltr ve bu nedenle tasarruf orannn k* zerindeki tesiri zayflar. kincisi, sermaye ile ulusal gelir arasndaki katsaynn klmesi, sermayenin ulusal gelir zerindeki etkilerini kltr.

1.1.2. SBMde Yaknsamann Hz

Yaknsamann ya da duraan durum deerine hangi hzla yaklaldnn belirlenmesi, sermaye stokundaki deiime gre belirlenmektedir. Yani knin, ne kadar bir hzla k*a yaklamakta olduuna bakmaktayz. k, k*a eitken, k sfrdr. Bu nedenle k=k* etrafnda k nin birinci sra Taylor alm, k ile k arasndaki ilikiyi tanmlayacaktr. (1.1.12)
k ( k ) k ( k k ) = [ sf ( k ) (n + g + )]( k (t ) k ) k [1 ( k )](n + g + )( k (t ) k )

Bu alma gre k yaklak olarak fiili durum sermaye stokunun duraan durum sermaye stokuna uzaklna ve k nin k=k* noktasnda kye gre deiimine eittir. Dier bir deyile, ekonominin

16
duraan durum denge deeri yaknlarnda etkin igc bana sermaye, kendi duraan durum deerine, duraan durumdan uzaklna orantl bir hzda yaknsar. (1.1.12) eitliindeki diferansiyel denklem iin zm belirlenirse, t annda ekonominin duraan duruma uzakl belirlenir. (1.1.13)
k ( t ) k e (1 )( n + g + ) t ( k ( 0) k )

Sermaye stokunun yaknsama sreci, ulusal gelirin yaknsama sreci iin de geerlidir. Ayn yntemle ulusal gelir yaknsamas iin geecek sre yle belirlenir: (1.1.14)
y ( t ) y e (1 )( n + g + ) t [ y ( 0) y ]

Bunun iin yle bir rnek verebiliriz. Nfus art hznn %1-2; teknolojik gelime hznn %1-2 ve sermaye ypranma orann da %3-4 olduu bir ekonomi dnelim. Sermayenin ulusal gelirden ald pay 1/3 ise, (1-)(n+g+) %3-4 kadardr. Yani k ve y, her yl duraan durum deerlerine %3-4 kadar yaknsar. Toplam uzakln yarsnn katedilmesi iin gereken sre ise, yaklak 18 yldr. Bu erevede, tasarruf oran %10 artrlrsa, ulusal gelir %0.2 (=0.04 x %5) yllk hzda byyecek; 18 yl sonra, balangtaki dzeyinin %2.5i (=0.5 x %5) kadar daha stnde yer alacaktr.

17 1.2. Ramsey-Cass-Koopmans Tipi Byme Modelleri: Tasarruf Oranlarnn selletirilmesi, Teknolojik Gelimede Dsallk Varsaymnn Srdrlmesi
Bu tip modeller Ramsey (1928), Cass (1965) ve Koopmans (1965) (RCK) tarafndan gelitirilmitir. Model SBMye alternatif olarak tasarruflar, snrsz zaman boyutunda yaadklar kabul edilen hanehalknn, kuaklararas tketim ve tasarruf kararlarna dayal olarak iselletirmektedir. Firmalara ilikin varsaymlar, SBM ile ayndr. Fark ise, hanehalknn tketim-tasarruf kararlarn, dnemleraras tercih fonksiyonuna gre oluturmasdr. Ekonomideki hanehalknn bykl ve tercih fonksiyonlar zdetir. Hanehalknn gelirleri, igc ve sermaye gelirlerinden olumaktadr. Hanehalk toplam gelirini, tm yaamnca elde edecei faydasn maksimize edecek biimde tketim ve tasarruf arasnda datmaktadr. Hanehalknn dnemleraras fayda fonksiyonu yledir: (1.2.1)
U = t = 0 e t u(C (t ))

L( t ) C (t ) 1 L(t ) dt = t = 0 e t dt , > 0 , n (1 ) g > 0 1 H H

Burada C(t), t anndaki tketim dzeyi; u(.), anlk fayda fonksiyonu; L(t), ekonomideki toplam nfus; H, hanehalknn says; , dnemleraras fayda fonksiyonu ikame esnekliinin tersi; , znel indirgeme orandr7. ne kadar byk olursa, hanehalk gelecekteki tketimi bugnk tketime daha ok tercih edeceklerdir. Bu tr fayda fonksiyonu literatrde, sabit ikame esneklikli risk etkinsizletiren fayda fonksiyonu olarak tanmlanmaktadr8. Modelde belirsizlik olmadndan dolay, hanehalk tketimini deerine gre dnemlere yaymaktadr. ne kadar kk olursa, tketim art karsnda marjinal fayda o lde yava azalr ve buna bal olarak hanehalk tketimini daha geni dnemlere yayar. sfra ok yaklarsa, fayda fonksiyonu dorusallar, yani hanehalk znel indirgeme oran ve sermaye piyasasnn getiri oranna gre tketimini dnemlerarasnda daha oynak hale getirir. Firmalar lee gre sabit getirili retim fonksiyonuyla tam rekabeti bir piyasa ortamnda altklarndan, gelir, sermaye ve igc arasnda, marjinal verimliliklerine gre bllr. Hanehalk, kendileri iin veri olan faiz ve cret oran altnda yaam boyu tketimini, balang serveti art yaam boyu igc geliri ile snrlandracaktr. Buna gre bte kst; (1.2.2)
L (t ) K ( 0) R ( t ) L(t ) dt + t = 0 e A( t ) w( t ) dt H H H

t = 0 e

R (t )

C(t )

Burada e R ( t ) , [0, t] dnemindeki bileik faizin etkisini; A( t ) w( t ) L ( t ) / H , t dnemindeki igc gelirini gstermektedir. Eitsizliin sol yanndaki ifade sa yana alnrsa, bu bte kst, bir sermaye birikim srecine dnr. Bunu, snrl zaman boyutunda belirleyerek yazalm: (1.2.3)
K ( s) K (0) A(t ) L(t ) s dt = e R ( s) + t = 0 e R ( s) R ( t ) w(t ) c(t ) H H H

7 znel indirgeme oran (), hanehalknn cari ve gelecekteki tketim dzeylerini ayarlayan bir parametredir. 8 Ayrnt iin R.J. Caballero, Consumption Puzzles and Precautionary Savings Journal of Monetary Economics, 1990, 25, 113-136.

18
Dier yandan, dnemleraras fayda fonksiyonunu, etkin igc cinsinden yle yazabiliriz: (1.2.4)
U = A(0)1 L(0) t (1 ) gt nt c(t )1 e dt e e 1 H t =0

Hanehalknn amac, bte kstna ((1.2.2) eitlii) bal olarak, dnemleraras fayda fonksiyonunu ((1.2.4) eitlii) maksimize etmektir. Bunu salayan Lagrange fonksiyonunun birinci sra koulu udur9: (1.2.5)
A ( 0)1 L ( 0) n (1 ) g e c ( t ) = e R ( t ) e ( n + g ) t H

, Lagrange arpandr. Buradan tketimin deiim oran; (1.2.6)

c r ( t ) g = c

(1.2.6) eitlii, etkin igc bana tketimin byme orann vermektedir. Yalnzca igc bana tketimin byme orann ( [ r ( t ) ] / )dikkate aldmzda, tketim ancak ve ancak piyasa faiz oran znel indirgeme orann at taktirde pozitif byme gstermektedir. Dier yandan ne kadar kk deer alrsa (yani tketimdeki deimeye karn, marjinal faydann kk oranlarda deimesi), tketimdeki deiimler, reel faiz oran ile znel indirgeme oran arasndaki farka gsterdii tepki de o denli byk olacaktr.

1.2.1. RCK Modelinde Ekonominin Dinamikleri

RCK modelinde tm hanehalklar zde kabul edilmi olduklarndan, (1.2.6) eitliiyle belirlenen etkin igc bana tketimin byme oran, ayn zamanda tm ekonominin de tketim dinamiini gstermektedir. Reel faiz oran, sermayenin ulusal gelirden ald pay tanmladndan, bu eitlii bu balamda yeniden yazalm: (1.2.7)
c f ( k ( t ) ) g = c

Eer f ( k ( t )) = + g ise, tketim zaman iinde deimeden kalacaktr. Bu durum ekonominin duraan durum etkin igc bana sermaye stokuna (k*) ulaldn gstermektedir. Ekonomi bu dzeyin gerisinde bir etkin igc bana sermaye stokuna sahipse (k<k*), tketim duraan durum denge noktasna kadar artn srdrecektir. Tketim ve sermaye arasndaki bu dinamik sre, ekil 1.2.1 ile grselletirilmitir. Oklar, cnin olas hareket ynn gstermektedir. k<k* ise c artmakta, k>k* ise azalmaktadr. SBMde olduu gibi k , fiili yatrm ile gerekli yatrm arasndaki farka eittir. (1.2.8)
k ( t ) = f ( k ( t )) c( t ) ( n + g ) k ( t )

Burada f(k(t))-c(t), fiili yatrmlar; (n+g)k(t) gerekli yatrmlar gstermektedir (sermayenin anmaypranmaya uramad varsaylmtr). Veri bir k dzeyinde, k = 0 , c(t ) = f ( k (t )) (n + g ) k (t ) fonksiyonu ile tanmlanacaktr. Bu fonksiyonu salayan tm k deerlerinin geometrik yeri, ekonominin duraan durum etkin igc bana sermaye donanmn verecektir. ekil 1.2.1de bu,
9 Bu erevede Lagrange fonksiyonunun ayrntlarna Chiang, 1992; Burmeister ve Dobell, 1970; Kamien ve Schwartz (1981)den baklabilir.

19
kuadratik davrana sahip eriyle gsterilmitir. Ekonomi duraan durum deerindeyken ulalan en yksek tketim dzeyi (altn ilke) noktasnda eri bir dnm yapmaktadr. Tketim bu erinin zerinde kalrsa, k dmeye; ekil 1.2.1 RCKde Etkin gc Bana Tketim ve Sermayenin Dinamii
c

c=0

k = 0

k*

kart durumda artmaya balar. Oklar bu hareket ynlerini gstermektedir. E noktasnda hem tketim hem de sermaye duraan durum deerlerindedir. Bu noktada sistem hi bir hareket gstermez. E noktas, altn ilkenin saland noktann altnda yer almaktadr. Yani, E noktasnda f ( k ) = + g ve altn ilke noktasnda f ( k A ) = n + g olduundan, n + g < + g dir. Bu sonu, (1) eitliindeki snrlamadan gelmektedir ve yaam boyu faydann raksak olamayacan ifade etmektedir. ekil 1.2.2. Balangtaki c Dzeylerine Gre Ekonominin Dinamik Davran
c

c=0

A E B C F

k = 0

D k(0) k* k

Ekonomi ele alnan dnemin balangcnda duraan durum deerinden daha kk bir etkin igc bana sermaye donanmna sahipse, hem tketimin hem de sermayenin bymedii duraan durum dengesine ulalp ulalmayaca, tketim dzeyinin ne olduuna baldr. ekil 1.2.2, olas c deerlerinde, ekonominin hareket ynlerini gstermektedir. Buradaki dinamik davran grebilmek iin, ekil 1.2.1deki ynlenmelerden yararlanmaktayz. Eer c balangta A noktasnda ise, ekonominin devinirlilii (momentumlar) kuzey-bat ynndedir; yani tketim pozitif, sermaye ise

20
negatif bir byme oranna sahiptir. B noktasnda ise, nce ksa bir dikey, hemen ardndan da yine kuzey-bat devinimini yapar. C noktasnda, kuzey-dou devinimi k = 0 geometrik yerine kadar srer; bu noktada ksa bir diklemeden sonra yeniden kuzey-batya dner. Bu ekildeki moment glerinin hareketi duraan durum dengesine, yani dorudan kuzey-dou ynne evirecei en az bir balang tketim dzeyi vardr ve bu F noktas ile gsterilmektedir.Bunun altndaki bir noktada ise devinim nce duraan duruma ynelmiken, sonra yataylamakta ve gney-dou ynne dnmektedir. Tm olas c ve k hareketleri, (1.2.7) ve (1.2.8) eitliklerini dorulayacak biimde olumaktadr. Bu dinamikler, ekonominin kaynak kullanm kstlaryla btnletirildiinde daha anlaml hale gelmektedir. Eer tketim balangta F noktasnn zerindeyse, zamanla k negatif deerlere dnecektir. Ancak bu iktisaden anlamsz bir durumdur. (1.2.3) eitliiyle gsterdiimiz snrl zaman ufkundaki bte kst uygulandnda, seilecek tketim dzeyi F noktasnn altnda yer alacaktr. Bu noktalarda sermaye birikimi, zaman snrszca artarken raksar ve hanehalknn tketimi hi bir zaman onlarn yaam boyu gelirlerini aamaz. Ancak hanehalk srekli maksimum faydaya ulaama abasnda olacandan, ekonomi dengeli gelime srecini oluturamayacaktr. F noktasndan balayan devinim ise, ekonomiyi bir eyer noktas dengesine (E) doru srkleyecektir. Bu devinim ekil 1.2.1deki E noktasna doru gney-bat ve kuzey-dou ynlerinden gelen srekli oklarla gsterilmitir. RCK modelinin dsallklarn olmad rekabeti ekonomi varsaym, bu eyer noktas10 dengesinin ayn zamanda Pareto optimal kaynak kullanmn da saladn belirlemektedir (D. Romer, 1996, ss.50-52). RCK modelinde ekonomi, E noktasndaki duraan durum dengeli gelime izgisine (SBM ile ayn zelliklere sahiptir) yerletikten sonra, etkin igc bana ulusal gelir (y), sermaye (k), tketim (c) ve dolaysyla tasarruf oran ((y-c)/y) sabittir. Bu deikenlerin toplam byklkleri ise, (n+g) orannda bymektedirler. gc bana (etkin igc bana deil) deiim oran da, gdir. SBM ile RCK modellerinde duraan durum dengeli byme sreci arasndaki temel farkllk, RCKde altn ilkenin saland dzeyin zerindeki sermaye stoklarnda ekonominin dengeli byme srecini salayamamasdr. SBMde tasarruf oran yeterince yksekse, her zaman iin daha yksekte tketim olana salayan dengeli gelime srecine ulamak olasdr. Kart olarak RCK modelinde tasarruflar iselletirildiinden (dnemleraras fayda fonksiyonuna ilikilendirildiinden), her zaman daha yksekte yer alan bir tketim dzeyine ulalamamaktadr. Eer hanehalk daha yksekte tketimi tercih ediyorlarsa, ulalan byme dengeli gelime srecinde olmayacaktr.

10 Eyer denge zmnn ayrntl bir incelemesi iin Chiang, 1984e baklabilir.

21
1.2.2. RCK Modelinde Parametre Deiimlerinin Dengeli Byme srecine Etkileri
a. znel ndirgeme Oranndaki Deiimlerin Etkisi znel indirgeme oran (), hanehalknn cari ve gelecekteki tketim dzeylerini ayarlayan bir parametredir11. Bu nedenle c = 0 n geometrik yerine etkide bulunacaktr12. dtnde, (1.2.7) eitliinden, veri sermaye donanmnda tketimin byme hz azalr, ancak tketimini gelecee erteleyen hanehalk daha ok sermaye birikimini ve bymeyi tercih etmi olacaktr. Bu nedenle c = 0 dorusu, saa doru hareket eder ve ekonominin duraan durum dengeli byme sreci, daha yksek bir noktada belirlenir. ekil 1.2.3n (a) panelinde, znel indirgeme oranndaki artn etkisi grselletirilmitir. Yeni denge deeri daha yksek dzeye ani bir srama yapmakta, fakat tketim ve ekil 1.2.3. RCK Modelinde znel ndirgeme Oran ve Kamu Harcamalarnn Etkileri
c

c=0

c=0

E'

k = 0
E' E k

k = 0

k0

k1

k0

(a)

(b)

sermaye, tedrici bir artla bu devinime yant vermektedir. SBMde tasarruf orannn sreen deiiminin yol at geici byme etkisi gibi, RCK modelinde de znel indirgeme oranndaki artn yol at igc bana sermaye ve ulusal gelir byme oranlar art, geici byme etkisi niteliindedir. Tasarruf oranndaki sreen deiimle, znel indirgeme oranndaki deiimin etkileri ayn olmakla birlikte, ikinci durumda deiim sresince tasarruflarn ulusal gelirdeki pay sabit kalmamaktadr. b. Kamu Harcamalarnn Etkisi Kamu harcamalarnn etkileri basit bir erevede hanehalknn fayda fonksiyonunu etkilemedii, denk bte politikas altnda ve e dzeyde gtr vergilerle karland varsaymlar altnda ekillendirilebilir. Ekonomideki toplam sermaye birikimi ((1.2.8) eitlii), kamu harcamalar da dikkate alnarak yeniden yazlrsa; (1.2.9)
k ( t ) = f ( k ( t ) ) c( t ) G ( t ) ( n + g ) k ( t )

11 SBMde bunu tasarruf oranndaki bir deime gibi grebiliriz. 12 Sermaye birikimi yalnzca retim fonksiyonundaki deiimlere balandndan, k = 0 erisi bundan etkilenmeyecektir.

22
Buna gre, etkin igc bana kamu harcamalarnda (G(t)) art, k = 0 erisini aaya doru kaydrr. Ekonomideki etkin igc bana sermaye stoku sabitken kamu harcamalar artrlyorsa, zel kesim daha az yatrm mallar almak zorunda kalacaktr. Ancak kamu harcamalarnn geici ya da sreen nitelikte olmas, sonucu farkllatrr. Sreen nitelikteki kamu harcamas deiimleri, hanehalknn yaamboyu gelirlerini azaltarak, tketimin aniden aaya ekilmesine neden olur. Sermaye stoku ve faiz oran bu deiimden etkilenmez. Bu, ekil 1.2.3n (b) paneliyle gsterilmitir. Hanehalk kamu harcamalarndaki deiimin geici olaca beklentisindeyse, tketim ani bir ekilde kamu harcamas art kadar olmaz, tedrici biimde kamu harcamalarndaki azalmay izleyen bir azalma sreci gsterir. Faiz oranlarndaki art, tketimi azaltp sermaye birikimini artrken, ilerleyen dnemde buna benzer bir hareketle tedrici azalmay izler. Bir sre sonra, hem tketim dzeyi hem de faiz oran, ekonominin dengeli byme oranyla birlikte balangtaki deerlerine dnerler.

23 1.3. Neoklasik Byme Modelleri in Genel Bir Deerlendirme

1.1. alt balnda incelediimiz Solow byme modeli (SBM) ile 1.2. alt balnda incelediimiz Ramsey, Cass, Koopmans (RCK) byme modellerini, uzun dnemli bymeye ilikin ulatklar temel sonularn ayn olmas nedeniyle, neoklasik byme modeli (NBM) ortak erevesinde ele alabiliriz. NBMnin Solow versiyonundan genel olarak u ngrler kmaktadr: Ekonomi uzun dnemde, sahip olduu balang koullarndan (doal kaynaklar, nfus, tasarruflar, kurumsal yaplama vb.) bamsz olarak duraan duruma yaknsar. Duraan durum deeri, tasarruf oran ve nfus art hzna baldr: dy / ds > 0 , dy / dn < 0 . Kii bana duraan durum gelirinin byme oran ise, yalnzca dsal teknolojik gelime hzna baldr. Duraan durumda fiziksel sermaye stoku, gelir art hzna edeerde byr ve bu nedenle k/y oran sabittir. Duraan durumda sermayenin marjinal verimlilii sabittir; buna karn igcnn marjinal verimlilii, teknolojik gelime hz kadar byr13. Baz lke verilerinin ampirik analizlerinden, kii bana gelirdeki byme ile tasarruf oran ve nfus art hz arasnda belirginlik katsays (R2), %59 bulunmutur (MRW, 1992). Bu deer, istatistiksel olarak da anlamldr. Tasarruflar dsal ve modelde nemli bir belirleyici olduundan, Solow sonras byme modelleri, tasarruflar dnemleraras fayda fonksiyonlar erevesinde iselletirmitir. Hanehalklarnn tasarruf davrann Ramseyin (1928) almasndan alan Cass (1965) ve Koopmans (1965), tasarruflar hanehalklarnn tercih fonksiyonuna ve znel deere bal olarak iselletirmilerdir. RCKden kan temel ngrler de yledir: Tketiciler kaynak dalmn etkileyemediklerinden, ekonomi byk miktarlarda sermaye birikimi gerekletiremez. Ricardo denklii nedeniyle, hkmet sermayeyi dlayamamaktadr (ya da hkmet borlanmas tasarruf oran ve sermaye stokunu deitirememektedir). Ekonomi sabit bir tasarruf oranyla duraan durum dengesine ular. Duraan durum dengesine yaknsama hz, tketimi ertelemenin iddetine baldr. Tketim ne kadar ok gelecek dnemlere ertelenirse, yaknsama hz o lde artar. Duraan durum dengeli gelime sreci dnda da sabit bir tasarruf oran oluabilir. SBM ve RCK, bireylerin yaamlar boyunca dzgn bir tketim biimine sahip olduu varsaymna dayaldr. Bu ngrlerin dnda, yukarda SBM iin yazdmz ngrler, RCK modelinde de geerlidir. Ancak Mankiwe (1995) gre NBM yeterince aklayc (ve tatmin edici) deildir ve ekonomilerin elli yl ncesine gre daha yksek standartlara sahip olmas nedeniyle, bu modeller yeni
13 Bu tr modellerde retim fonksiyonu, Harrod-ntr teknolojik gelimeye gre kurulmaktadr.

24
durumlar erevesinde aklanamamaktadr. NBM, lkeleleraras byme oranlarn karlatrrken, lkelerin sahip olduklar retim teknolojisini ayn kabul etmektedir. Ancak Grossman ve Helpman (1994), bu varsaym anlamsz bulmaktadr. NBMnin tad sorunlar da yle belirleyebiliriz: lkeleraras Farkllklarn nemi: Bunun iin farkl kii bana gelir dzeyine sahip iki lke varsayalm. Eer lkelerden birinin tasarruf oran dierine gre drt kat daha bykse, duraan durum deeri de iki kat daha byk olacaktr. Bu sonular nfus art hz iin de sylenebilir. Mankiwe (1995) gre, lkeleraras karlatrmal analiz bu sonular dorulamamaktadr. Eer geri kalm lkeler iin temel sorunlardan biri teknolojik geri kalmlk ise, bu lkeler sermaye ya da igcn artrmadan, gelimi lkelerden ileri teknolojiyi taklit ederek hzla byyebilirler. Ancak ileri teknolojinin ksa srede taklit edilmesi ve uygulamaya geirilmesi, bu ekonomilerin kt beeri sermaye stoklar nedeniyle kolay deildir. Yaknsama Oran: NBMye gre, her lkenin duraan durum byme oran, balangtaki parametrelerin alaca deerlere baldr. Bu duraan durum byme oran, yaknsama srecine yol amaz. Ancak ayn duraan durum byme oranna sahip ekonomilerin gelime izgisi, neoklasik modelde belirlenebilmektedir. Balang parametrelerinden tasarruf oran ve nfus art hzlar dikkate alndnda, lkelerin gelime izgisine ilikin olarak, koullu yaknsama srecinden sz edilebilir. Baz almalar, yaklak %2 orannda koullu yaknsama saptamtr (Barro, 1991; MRW, 1992). NBMde duraan duruma yaknsama, y = ( y y*) eitliindeki katsaysnca belirlenmektedir ve duraan durum deerinden sapmann, zamana ne lde yaylacan lmektedir. n, g ve deerleri yzde olarak tanmlanmsa, , sapmann lsn % olarak belirler. rnein bir lke iin , 1/3; n, %1; g,%2 ve , %3 kabul edilirse, deeri yllk ortalama %4tr ve bu deer, rnek ekonominin duraan durum dzeyine 17.5 ylda ulaacan ifade etmektedir. Bu koulsuz yaknsamadr ve koullu yaknsama balamnda dnldnde, sre ok daha uzun olacaktr. Getiri Oran: NBMye gre yoksul lkelerin sermaye stoku kk olduundan, sermayenin marjinal getirisi yksek, dolaysyla kr ve faiz oran da yksektir. Bu nedenle sermaye gelimi lkelerden, yoksul lkelere doru hareket eder. lkelere ilikin veriler gzlendiinde, K/Y oran gelimi lkelerde, yoksullara gre iki kat daha fazladr. Bu gzlemden sermayenin de iki kat daha yksek olduu gerei ortaya ktndan, bu sonu NBM ile tutarldr. Ancak yeni yaklamlara gre, sermayenin getirisinin ulusal gelirdeki pay, NBMnin ortaya koyduundan ok daha byktr (Barro, Sala-i-Martin ve Mankiw, 1995). Yukarda ortaya konulan NBMnin temel sorununda ortaya kan ortak nokta, sermayenin ulusal gelirdeki paynn, anahtar rol oynamasdr. nk, sermayenin pay retim fonksiyonunu da belirlemektedir. Bu pay ne kadar byk olursa, ortalama ktdaki azalma da o denli yavalar. Bylece, daha byk bir orannn varl, tasarruf oranndaki bir deiikliin, duraan durum deerini daha byk lde etkilemesine yol aacaktr. rnein , 2/3 kabul edilirse, yaknsama katsays (), yukarda hesaplanan deerin 1.5 kat olacaktr. Yeni BMye gre sermayenin getirisinin ulusal gelirdeki pay, NBMnin ngrsnden kan yaklak 1/3den daha byktr (MRW, 1992). Bu yeni

25
modellere gre, sermayenin getirisini 2/3 gibi bir orana karmann yolu, pozitif dsallklar tm topluma mal etmektir. Pozitif dsalln ilk kuak yaklamlarda ele aln14 (Romer, 1986; Lucas, 1988), bilgi yoluyla olmutur. Sonraki yaklamlarda sermaye bileik bir tanma geniletilerek (fiziksel sermaye art beeri sermaye), bu sonu elde edilmitir15.

14 Blm 3e baklabilir. 15 Blm 4e baklabilir.

26

BLM 2 AR-GEYE DAYALI YEN SEL BYME MODELLER

Bu blmde, yeni isel byme teorileri iinde, bymenin sreenliini salayacak asl itici gcn AR-GE sektrnden kaynaklandna ve bu sektrle ilgili girdilerin desteklenmesinin gerekliliine ilikin modelleri incelemekteyiz. Konuyla ilgili literatrnn ok sayda almay iermesine ramen, yaklam belirgin olarak ortaya kmakta, dier almalarda trev nitelikler tamaktadr. Bu yaklam, inceleni srasna gre Paul Romerin (1990) modeli; Grossman ve Helpmann modeli (1991); Aghion ve Howittin (1992) modelidir. Bu modellerin z, AR-GE faaliyetleri, bu sektrde istihdam edilen beeri sermaye ve bu sektrce retilen yeni rnlere dayal bir byme modelidir. Ekonominin uzun dnemde yalnzca dzey etkisi deil, ayn zamanda sreen byme etkisine sahip olmas, ekonominin bu sektre aktard aratrmac (bilim adam, mhendis, teknik elemanlar) saysna baldr. Ekonomi bu girdilere ne kadar ok sahipse ve bu kaynaklarn ne lde baaryla AR-GE sektrne aktararak yeni rnlerin ve teknolojilerin gelitirilmesini salyorsa, o lde de yksek bir byme oranna sahip olacaktr.

2.1. Romerin Modeli

Romerin bu modelinde byme, krlarn maksimize etmeyi amalayan firmalarn yatrm kararlarndan aa kan teknolojik gelime ile olmaktadr. Bu modelde teknoloji ne bir geleneksel mal ne de kamusal mal niteliindedir. Teknoloji, rekabete konu olmayan (non-rival) ve ksmen darya yansyabilir (excludable) niteliktedir. Ortada rekabete konu olmayan bir iktisadi unsur olduundan zmleme tam rekabet piyasas yerine tekelci rekabet piyasas altnda yaplmakta ve tek denge zm elde edilmektedir. almadan kan temel sonular yle zetlenebilir: Beeri sermaye stoku byme orann belirlemektedir. Ekonomi dengedeyken, AR-GE sektrne tahsis edilen beeri sermaye miktar ok kktr. Dnya ekonomisiyle daha ok ekonomik btnlemeye gitmek, byme orann artrmaktadr. Ekonomilerin yalnzca byk nfusa sahip olmalar, bymenin salanabilmesi iin yeterli deildir. Bu modelde Romerin grlerinin dayanak noktalar unlardr: Birincisi, teknolojik gelime bymenin ana dinamiidir. Bu anlamda model, SBMnin teknoloji ierilmi biimine benzemektedir. Teknolojik gelime, ekonomik karar birimlerini daha ok sermaye birikimine tevik eder ve her ikisi birden, igc bana retimin artmasn salarlar. kincisi, teknolojik gelime, piyasa teviklerini yakndan izleyen ekonomik karar birimlerinin giriimleriyle olumaktadr. Teknolojinin isellii de, bu tevik edilen giriimlerden kaynaklanmaktadr. Ancak buradan, tm teknolojik gelimelerin

27
teviklerin bir sonucu olduu anlam karlmamaldr (Romer, 1990, s.S72). rnein, akademik bilimsel ve teknolojik aratrmalarn piyasa tevikleriyle pek bir ilintisi yoktur. Romerin belirledii anlamda teknolojik gelime, giriimcilerin yeni bir bilgiyi, piyasa deeri olabilecek yeni bir maln retiminde kullanmasdr. rnein, elektromanyetizm konusu akademik bir aratrmann rn olmakla birlikte, bu bilginin kasetalar ya da video arac olarak ekillendirilmesi ve piyasaya sunulmas, kr gds ile davranan firmalarn giriimleri ile olmutur. ncs, bir maln retimindeki bilgi stokunun bir retim girdisi olarak kullanlmasyla, tketilebilir ya da ypranabilir bir retim girdisinin, girdi olarak tanmlar byk farkllk gstermektedir. Bir maln retimindeki bilgi, retilmesinde bir kereye zg katlanlan maliyetlerden baka retime maliyet yklemezler. Yeni maliyetler ve ypranma olmakszn ok kere kullanlabilirler. Daha yeni bilgilerin retilmesi, yalnzca toplam sabit maliyetleri artrr. Bu durum teknolojinin niteliini de tanmlamaktadr. Romere gre ok sayda byme teorisi (teknolojik yaylma etkisi ya da dsal pozitif etkilerle alan), firmalarn fiyat veri olarak aldklarn varsayarak modeli oluturmaktadrlar. Yukarda belirlenen temel dayanak noktas modeldeyken, firmalarn fiyat veri aldklar da varsaylamaz ya da veri fiyatlarla dengeye ulalamaz. Romerin modelinde firmalar tekelci rekabet ortamnda almaktadrlar. AR-GE faaliyetleri sonucunda yeni bir bilgi ve rn gelitiren firma, bu bilginin sabit maliyetini, bu sabit maliyetlerin zerindeki fiyatlardan satarak karlamaktadr. Piyasaya (Chamberlin anlamnda mal grubuna) serbest giriin varolmas nedeniyle, bugnk deer anlamnda firmalarn krlar sfrdr. Statik d ticaret teorisine gre, farkllatrlm mallarla piyasalara giren firmalar, d ticaretten kazanl karlar (Helpman ve Krugman, 1985, 179-195). Romere gre mal farkllatrmas ve serbest ticaret yalnzca gelir ya da servet etkisi deil, ayn zamanda byme etkisi yaratr. Piyasa geniledike AR-GE faaliyetleri ve byme artar. Piyasa geniliinde nfus l olarak alnmamakta, beeri sermaye stoklarna baklmaktadr. Beeri sermaye stokunun byk olduu piyasalarda alan firmalar ya da lkeler, daha hzl byme gsterirler. Byme toplam nfusun deil, beeri sermayenin bir fonksiyonudur. Mal farkllatrmas ve teknolojik gelime sreci asndan Romer iki kavram tartmaktadr. Birincisi, bir nesnenin iktisadi anlamda rekabete konu olmamas. Rekabete konu olan bir mal, bir birey (ya da tzel birey) tarafndan mlkiyeti edinilmi maldr ve o birey tarafndan kullanm ile dier bireylerce kullanm tamamen engellenmi olmaktadr. Rekabete konu olmayan bir mal ise, e zamanl olarak tm bireylerce kullanlabilir. Birinin o mal kullanm, dierlerine bir kst oluturmaz. kincisi dlanabilirlik. Bu olgu hem teknoloji hem de yasal sistemle ilgilidir. Eer bir mal dlanabilme zelliine sahipse, bu mal yalnzca sahibi kullanabilir. rnein bir bilgisayar programnn kopyalanmas ve satlmas yasalarla kontrol altna alnm ve lisans sahibinin iznine braklmtr. Geleneksel anlamdaki iktisadi mallar hem rekabete konu olabilmekte hem de dlanabilme zelliini tayabilmektedir. Kamusal nitelikteki mallar ise kart olarak bu iki zellii de tamamaktadr. rnein niversitelerce ya da enstitlerce yaplan temel bilimsel aratrmalar, bu snflamaya sokulabilir.

28
ou rekabete konu olabilen geleneksel mal dlanabilme zelliini tarken, byme teorisi asndan rekabete konu olmamakla birlikte dlanabilir mallar ilgi odadr. Teknoloji rekabete konu olmayan bir maldr. Teknolojik gelimeler ksmen dlanabilirdir. Bu anlamda Romerin birinci dayanak noktas, bymenin rekabete konu olmayan ve ksmen dlanabilir teknolojidan kaynaklanddr. Bu sreci, dncenin tasarma dnmesi olarak belirginletirebiliriz. Yani kr amac ile alan firmalar, teknolojik gelimeyi tasarlayarak piyasaya srdkten sonra, ilgili teknolojiden ksmen baka firmalar da yararlanmaktadrlar. Bu anlamda tasarm, beeri sermaye olgusundan farkllamaktadr. nk beeri sermaye, yalnzca kiralayan firmann tasarrufu altndadr ve ayn anda birtek yerde bulunabilir (Romer, 1990, ss.S74-S75). Tasarmdan yararlanacak dier bireylerin, kullanm nedeniyle yeniden bir yatrma gitmesi (maliyete katlanmas) gerekmemektedir. Ancak beeri sermaye iin eitim yatrmlar gereklidir. Rekabete konu olmama, byme teorisi asndan iki neme sahiptir. Birincisi, rekabete konu olmayan mallar, kii bana birikimde bir snra sahip deildir. Beeri sermaye ise, snrszca biriktirilemez. Beeri sermaye, birey ldnde tamamen yok olmakta, fakat tasarm sonsuza kadar varln korumaktadr. kincisi de, tasarmn (ya da onun z olan bilgi birikiminin), ksmen dlanabilirlik nedeniyle yaylabilmesidir. Romere gre, rekabete konu olmayan bir girdi retkense, retim fonksiyonu sabit getiri varsaym erevesinde deerlendirilemez. nk, rekabete konu olmayan girdilerin (tasarm) yeniden retilmesi gibi bir sorun bulunmadndan, bu girdilerin yer ald bir retim fonksiyonu birinci dereceden homojen olarak kabul edilemez. Rekabete konu olmayan girdiye A, rekabete konu olabilen girdiye de X dersek, Romerin retim fonksiyonu yaklam yle olacaktr: F ( A, X ) = F ( A, X ) .
F ( A, X ) > F ( A, X ) olduundan, F konkav olamaz. Firmalar iin retim fonksiyonu birinci

dereceden homojen olmadndan, bu firmalar fiyat veri olarak almayacaklardr. Eer firmalar rnlerini marjinal maliyetten satarlarsa, kazanlar sermaye iin faiz demeleri ve igc iin cret demelerinden oluacaktr. Bu durumda firma bir kaypla kar karyadr. F ( A, X ) = X (F / X )( A, X ) olduundan, F ( A, X ) < X ( F / X )( A, X ) + A( F / A)( A, X ) olacaktr. Bu duruma daha nceki byme modellerinde deinilmitir. Modelin varsaymlar yledir: Drt retim girdisi vardr: Fiziksel sermaye, beeri sermaye (H), igc (L) ve teknolojik dzey indeksi (A). Fiziksel sermaye, tketim mal cinsinden llmektedir. Beeri sermaye lmnde, birikimsel eitim dikkate alnmaktadr. Romerin bu modelinde bilginin rekebete konu olabilen unsuru (H) ile rekabete konu olmayan sokulmaktadr. A, snr olmakszn byyebilir. A, her bir yeni maln retimi iin yaplan tasarm gsterdiinden, toplam tasarm says ile llmektedir. Ekonomi sektrden olumaktadr: AR-GE sektr yeni bilgi (tasarm) retebilmek iin, var olan bilgi stokunu ve beeri sermayeyi kullanmaktadr. Ara sektr, AR-GE sektrnden ald tasarmlar kullanarak, nihai sektrn kullanabilecei dayankl girdiler retmektedir. Nihai teknoloji unsuru (A), birbirinden ayrtrlarak modele

29
sektr, ara sektrden ald dayankl girdiyi, igcn ve beeri sermayeyi kullanarak, nihai mal retir. Bu nihai mal ya tketilmekte ya da sermaye girdisi olarak tasarruf edilmektedir. Nfus ve igc sabittir. Toplam nfusun ierisindeki beeri sermaye stoku ve piyasaya giren beeri sermaye stoku sabit bir orandadr. Yani L ve H sabit bir miktardadr. Ekonomideki toplam retimin tketilmeyen ksm, sermaye mal olarak kullanlmaktadr. Tasarm retiminde igc, fiziksel sermaye ve toplam beeri sermayenin bu retim iin ayrlan ksm (HA); nihai maln retiminde igc (L), toplam beeri sermayenin nihai mal retimine ayrlan ksm (HY) ve fiziksel sermaye kullanlmaktadr. Fiziksel sermaye mallar deiik tiptedir: x = {x i } i=1 .

Bu varsaymlar erevesinde retim fonksiyonu Cobb-Douglas formunda yledir: (2.1.1)

Y ( HY , L, x ) = HY L 0 x (i )1

Bu retim fonksiyonundaki sermaye mallar birbirlerini tam ikame edebilmekte ya da tamamlayabilmektedir. Ayrca sermaye mallar ayrtrlarak toplamsal formda yazlabilir. rnein kamyon olarak bir sermaye malna bir liralk yatrmn bilgisayarn marjinal faydasna etkisi ile, bilgisayara bir liralk yatrmn etkisi ayndr. Nihai sektr iin yazlan bu retim fonksiyonu birinci dereceden homojendir ve firma piyasa fiyatn veri olarak alr. Ancak ara mallar reten sektr iin ayn ey sylenemez. nk retilen ara mallar (xi), birbirlerinden farkldr. Bir firma i aramaln retmeden nce, onun tasarmn almak zorundadr. Firma bu tasarm bir kere aldktan sonra, birim nihai mal, bir birim i sermaye malna dntrebilir. Firma i sermaye mal iin bir tasarm retimi yaparsa, bu patent zerindeki lisans haklarn sonsuz sre iinde elinde tutabilir. Bu lisans elinde tutmann karl olarak da, p(i) orannda bir rant kazanr. i firmas, i malnn tek satcs olduundan, bu mal iin negatif eimli bir talep erisiyle kar karyadr. Romerin modelinde sermaye mallarnda ypranma olmad varsayldndan, i malnn birim deeri, bu sermaye malnn snrsz ufuktaki getirilerinin bugnk deerine eittir. Btn ekonomi dzeyinde sermaye birikimi yle tanmlanmaktadr: (2.1.2)
K (t ) = Y (t ) C(t )

Bir birim sermaye mal retmek iin, vazgeilmesi gereken tketim miktar birim olduundan, ekonomideki sermaye stoku yle belirlenir:
K =
i=1 xi

A i= 1 xi

. Bu hipotetik ekonomide H ve L

sabittir; fakat K, vazgeilen tketim orannda bymektedir. AR-GE sektrndeki retim, bu sektre tahsis edilen beeri sermaye ile eldeki bilgi stokuna baldr. rnein j aratrmacsnn yeni tasarm retim oran, HjAj olacaktr (burada , verimlilik parametresidir). AR-GE sektrnde Ann bymesi, beeri sermayenin verimliliini artrr. Bilgi stoku rekabete konu olmayan bir rn kabul edildiinden, aratrmaclar tarafndan serbeste kullanlabilmektedir. Tm aratrmaclar eanl olarak Adan yararlanrlar. Bu nedenle j aratrmacsnn retimi, HjAdir. sektrlerindeki tasarm byme oran: (2.1.3)
A = HA A

Ekonominin tm retim

30
Bu denklemden iki sonu kmaktadr: Birincisi, AR-GE sektrne daha ok beeri sermaye tahsis edilmesi, yeni tasarm retimini artracaktr. kincisi, AR-GE sektrnn elindeki gemi dnemler bilgi stoku ne kadar ok birikmise, beeri sermayenin (mhendislerin, teknik elemanlarn) verimlilii de o denli artar. Bugnk bir niversite mezunu mhendisle, yzyl nceki mhendis ayn beeri sermaye olmakla beraber, gnmzdeki mhendisler gemi dnem bilgilerini hazr olarak aldklarndan, daha yksek verimlilie sahip olacaklardr. Modelde HA ve Ann dorusal olduu varsaylmtr. Ann konkav olduu varsaylrsa (yani AR-GE sektrnde istihdam edilen beeri sermayenin marjinal verimliliinin, A ile orantl bymemesi), AR-GE sektrndeki beeri sermaye, imalat sektrne kayacaktr. Bu gelime sonucunda byme oran yavalayacaktr. Firmalarn bir yeni tasarm zerinde sz sahibi olmalar, o tasarmn kullanld sermaye mal zerinde sz sahibi olmalardr. Yeni tasar dlanabilir deilidir, tam dlanabilirlik yeni tasarmn kullanld sermaye mal iin geerlidir. Beeri sermayenin elde ettii geliri de yle yazabiliriz: wH = PAA . Burada PA, yeni tasarmlarn fiyatn gstermektedir. Nihai sektrde alan firmalarn amac kr maksimizasyonudur:
max 0 [ HY L x (i )1 p (i ) x (i )]di . Bu ifade maksimum koulu salayacak ekilde zlrse (birinci sra x

koul), p(i ) = (1 ) HY L x (i ) . Bu eitlik, nihai sektrde kr maksimizasyonu yapan firmalarn i

sermaye mal seimi karsnda, bu sermaye mallarn retenlerin karlaacaklar fiyat kmesini tanmlamaktadr. Ara sektr iin de kr maksimizasyonu; (2.1.4)
= max p( x ) x rx
x = max(1 ) H Y L x 1 rx x

Ara sektrn geliri, yeni tasarmn lisansn elinde tutmaktan kaynaklanan p( x ) x dir. Karlat maliyet ise, x sermaye malnn x birimini retmekten kaynaklanan faiz gideridir. Bu firma ilgili tasarmn tek lisans sahibi olduundan tekelci firma gibi hareket edecek ve sabit marjinal maliyet (ve sabit ortalama maliyet) altnda, ortalama maliyet fiyatlamas (mark-up) yapacaktr. Bu ortalama maliyet fiyat, talep esnekliince belirlenmektedir: p = r / (1 ) . Tasarm piyasasnn rekabeti yapsndan dolay, tasarmlarn fiyat, tekelci firmann net bugnk gelirine eitlenecek ekilde oluur. Romer ekonominin tketim yann da, Ramsey tipi bir tercih fonksiyonu ile tanmlamaktadr16. Tercih fonksiyonu modele, faiz oran ve tketimin byme oran arasndaki iliki yoluyla girmektedir. Hanehalklarnn gelirleri yalnzca igc ve beeri sermayenin almasndan kaynaklanmaktadr. Modelin denge halini tanmlayan miktarlara ve fiyatlara ilikin davranlar yle zetleyebiliriz: Tketiciler faiz haddine bakarak tketim ve tasarruf dzeylerini belirlerler. Beeri sermaye sahipleri, sektrlerdeki bilgi stoku dzeyine (A), tasarmn fiyatna (PA) ve imalat sektrndeki cret oranna (wA) bakarak, AR-GE ya da imalat sektrlerinden hangisinde alacaklarna karar verirler. Nihai mal reticileri igcn, beeri sermayeyi ve fiziksel sermayeyi, fiyatlar veri alarak seerler. Tasarmn lisansn elinde tutan ve fiziksel sermaye mal reten firmalar, veri faiz haddi ve negatif talep erisi

16 Sabit ikame esneklikli dnemleraras tercih fonksiyonuna 1.2 alt balnda deinmitik.

31
karsnda krlarn maksimize etmeye alrlar. Ara sektre yeni katlacak potansiyel firmalar, tasarmlarn fiyatn veri olarak alrlar. Her maln arz talebine eittir. Romerin modeli, A sabit alndnda ve bu nedenle sabit fiziksel sermaye mallar kmesi ( x ) altnda Solowun modeline benzemektedir. Model bu koullar dikkate alnarak zldnde (age, s.S89), (2.1.5) igc ya da beeri sermaye artl teknolojik gelimeyle alan neoklasik modelin
Y ( H A , L, x ) = ( H Y A) ( LA) ( K ) 1 + 1

davranlarna yaklaacaktr:

Modelde Ann sabit alnmas, sreci duraan durum dengesine tayacaktr. Bu durumda ekonomide sermaye stoku talep dzeyi, sermayenin marjinal verimliliinin faiz haddine eit olduu noktada belirlenmektedir. A dsal olarak ssel hzda byrse, ekonomi A ike Knin ayn hzda byd yaknsak duraan durum gelime izgisine oturacaktr (SBMnin ulat sonu). Bu srete r ve x in byme hzlaryla, K/A oran sabit kalmaktadr. Romere gre bir byme modelinde bilgi stokunun tm ekonomiye yaylmas ve fiyat olumu nemli olgulardr. Dolaysyla yaylma etkisini dikkate almadan oluturulan bir model, byme srecini aklayabilecek nemli bir deikeni kaybetmektedir. Romerin modelinin zmnde ilk aama ekonominin byme oran ile, yatrmlarn getiri oran arasndaki ilikinin kurulmasdr. Bu, ekonominin tercihler ksmnda oluturulmaktadr. Dengeli gelime izgisinde, K/A oran sabit kalmakta; yani x sabittir. Nihai sektrde beeri sermayeye denen cret, Aya orantldr. Ayn zamanda AR-GE sektrnde beeri sermaye verimliliinin byme oran, Ann byme oranyla ayndr. Her iki sektrde de beeri sermayeler ayn oranda bydnden, yeni tasarmlarn fiyat deimedike, HY ve HA sabit kalacaktr. ekil 2.1.1. t ve t' > t Annda retimde Kullanlan Sermaye Mallar
Herbir Fiziksel Sermaye Malnn Kullanm Dzeyi

x
K / = xA ( t )

A(t)

A(t')

ekil 2.1.1. Modeldeki girdilerin davranlarn gstermektedir. Zaman iinde x sabit kalrken, A sabit bir ssel oranda bymektedir. Beeri sermayenin nihai sektrle AR-GE sektr arasnda nasl dalacan belirleyen koula gre, beeri sermayeye denecek cretlerin tm sektrlerde ayn olmas gerekir. Nihai sektrde beeri sermayenin creti, onun marjinal verimliliine eittir. Bu nedenle ARGEden alnan beeri sermaye creti de, wH = PAA dr. Her iki sektrdeki beeri sermaye cretleri
ayn olacandan, wH = PAA = HY 1 L 0 x (1 )di ve tasarmn fiyat da dikkate alndnda, nihai

32
sektrdeki
=

beeri

sermaye

istihdam;

HY =

1 1 r = ( r ) . (1 )( + )

Burada

dr. (1 )( + )

H A = H HY

sabit bir deer olduundan, A ssel olarak sabit H A orannda byyecektir.

C Y K A r p H [ ( ) / (1 )( + )] = = = = H A = = [ ( ) / (1 )( + )] + 1 C Y K A

Deikenlerin byme oran g ile gsterilirse; (2.1.6)

H A g=

terimi, ara mallar reten sektrde tekelci rekabet yaps varken, teknolojik etkileri

gstermektedir. Beeri sermayenin alternatif maliyeti, imalat sektrnde kazanlabilecek olan cret geliridir. Beeri sermayeye yaplan yatrmn getirisi de, tasarmlarn salayaca indirgenmi gelirle llmektedir. Eer faiz haddi yksekse, indirgenmi gelir dk olacaktr. Bu nedenle AR-GE sektrne tahsis edilen beeri sermaye dzeyi azalr ve byme oran der. Byme orann belirleyen deikenlerin arasnda L ve yer lmamaktadr. Ldeki bir art, sermaye mal reten monopolist firmalarn karlat talebi artrr. deki bir azal da monopolist firmann maliyetini azaltarak, x retim miktarnn artmasn salar. Ancak AR-GE sektrne tahsis edilen beeri sermaye, ne igc miktarndan ne de parametresinden etkilenmemektedir. Modelde kullanlan fonksiyonlar gerei byle bir sonuca ulalmaktadr. Farkl bir fonksiyon tanmlandnda (Romer, 1990, ss. S91-S92), bu deiken ve parametrenin her ikisi de sektrlere tahsisi edilecek beeri sermaye miktarlarn ve byme orann etkileyebilmektedir. Benzer ekilde tercih fonksiyonundaki parametrelerdeki deiiklikler faiz haddini etkileyerek, AR-GEdeki retkenlii ve bymeyi deitirebilir. Bu sonu, Romerin modelindeki AR-GE sektrnn getirisinin gelecee bal olduu, maliyetlerin ise hemen ortadan kaldrlabildii varsaymndan kaynaklanmaktadr (age, s.S94). ktisat politikas asndan bakldnda, ve rdeki bir indirim, nemli sonulara yol amaktadr. Fiziksel sermaye retimi iin yaplacak yatrmlarn gtr vergilerle finanse edilmesi, de yaplacak indirimle ayn sonucu vermektedir. Geleneksel tek sektrl byme modellerinde sermayenin marjinal rn ile faiz haddi eit kabul edildiinden, fiziksel sermaye stokunu artran ve fiziksel sermayenin marjinal verimliliini azaltan etmen, faiz haddinin byme zerinde yarataca etkiyle zde olacaktr. sel byme modellerinin ilk yaklamlarnda, fiziksel sermaye birikiminin tevik edilmesi, Ada da art olmasn salamaktayd. rnein Arrowun yaparak-renme modeli ile Romerin (1986) modeli buna birer rnektir. Buradaki modelde ise faiz haddi indirimi ile beeri sermaye birikiminin hkmete tevik edilmesi ayn sonulara yol amamaktadr. Romerin (1987) almasnda da, Ldeki artlar byme etkilemektedir. Bu modelde ise byle bir etki yoktur.

33
ekil 2.1.2. AR-GEde stihdam Edilen Beeri Sermaye ve Byme Oran (=0)
g,HA

0
+ 1

Ancak ekil 2.1.2de de gsterildii gibi, beeri sermayenin byme zerine etkileri vardr. Bu modellerin hepsinde AR-GE sektrnde lee gre artan getiri geerlidir
( p(i ) = (1 ) HY L x (i ) ). Bu nedenle beeri sermaye stokundaki artlar, bymeyi artrmaktadr.

Eer AR-GE sektrnde lee gre sabit getiri olursa, beeri ve fiziksel sermayenin iki katna karlmas, beeri sermayenin marjinal rnn sabit brakr; ancak bu modelde artrr. Ekonomide toplam nfusun iindeki beeri sermaye stokunun sreen biimde artmas, A/K orann artrr ve ARGE sektrne tahsis edilen beeri sermaye miktar ykselir. Romere gre bu sonucu ampirik olarak zaman serisi ve yatay kesit verilerde grmek olasdr. Birincisi, gnmzde AR-GE sektrne tahsis edilen beeri sermaye daha fazladr; ikincisi, gelimi ekonomilerde benzer durum vardr. Eer ekonominin sahip olduu beeri sermaye stoku ok dkse, ekonomi bir durgunluk yaayabilir. Romere gre byle bir kritik nokta (), lkeleraras byme farkllklarn aklamada kullanlabilir. Bu kritik noktann altnda beeri sermaye stoku sahibi lkeler, kii bana sfr byme oranna sahiptirler. AR-GE sektrndeki istihdamn gtr vergiyle finanse edilmesi (bir sbvansiyon uygulamas),
A = HA A ifadesindeki verimlilik parametresinin () artnn byme zerindeki etkisiyle ayndr.

Uzun dnemde sbvansiyon byme orannda arta, PAda ve x de ve dolaysyla K/Ada bir azala yol aar. AR-GE sektrne tahsis edilen beeri sermaye orannn ok dk olmas iki nedene balanabilir: Birincisi, AR-GE sektrnn ekonomiye pozitif dsal yararlar salamasdr. Ekonomiye yeni bir tasarmn sunulmas, AR-GEde grev alacak gelecek kuaklarn verimliliini artrr. kincisi, AR-GE sektrnn rnnn, monopolist fiyatlama uygulayan firmalarca satn alnmasdr. Bu firmalarca uygulanan marjinal maliyet art marjinal maliyetin bir yzdesi biimindeki mark-up fiyatlama, girdinin marjinal toplumsal rn ile piyasa bedeli arasndaki farkn almasna neden olur.
Yeni bir tasarmn ekonomiye sunulmas retimin H Y L x (i ) 1 kadar artmasn salar; tasarm

reticisi bu net toplumsal yararn (1--) kadarn alr. Bu iki etmen, beeri sermayeye gerek bedelinde deme yaplmasn nlemektedir. malat sektrndeki fiziksel sermayenin marjinal rn, wH cretine eittir; fakat AR-GE sektrndeki tasarmn fiyat toplumsal net rnn yalnzca bir blmn kapsadndan, marjinal rn, cretten daha yksek olacaktr. Toplam beeri sermayedeki art, AR-GE sektrnde istihdam edilecek beeri sermaye miktarnn artmasna yol aacaktr. Bunun sonucunda, retime katlan ek beeri sermayenin marjinal deeri, piyasa cret deerinden daha yksek

34
olacaktr. Romerin bu modelinde (basitlik salanmas iin) beeri sermaye stoku dsal alndndan, beeri sermayenin eksik deerlemesinden kaynaklanan refah etkileri dikkate alnmamtr. Beeri sermaye birikiminin iselletirildii bir modelde, arz daha dk olabilecektir. Bu durumda farkl sektrler arasndaki beeri sermaye tahsislerini etkileyemeyecek olan ikinci en iyi iktisadi politika, beeri sermaye retiminin sbvanse edilmesi olacaktr. Modelin snrlar iinde, toplumsal anlamda optimizasyona, Ann sbvanse edilmesiyle ulalabilir (age, s.S97). Ekonomideki farkl sermaye mal reticiler arasndaki simetri nedeniyle, x(i)lerin optimal dzeyi, sfrla A arasnda tm iler iin ayndr. Bu dzey, K ve Aya K = xA kstlamasyla balanmaktadr. Buna gre toplumsal optimizasyon iin, fiziksel ve beeri sermaye ile tasarm bymesi kstlar altnda, toplumsal fayda fonksiyonunun maksimum yapacak zm saptanr: (2.1.7) Ama fonksiyonu: max 0

C1 1 t e dt 1

K = + 1 A + HY L K 1 C

(2.1.8)

Kstlar: A = H A A
HY + H A H

Bu problem zldnde, ekonominin dengeli bymesi yle belirlenecektir: (2.1.9)

g* =

H + (1 )

Burada, = / ( + ) dr. Ayrca =

1 = olarak yazlabilir. 1/(1--) 1 (1 )( + )

ifadesi, ara mal reticisi olan tekelci rekabette alan firmann ortalama maliyet fiyatlamasn gstermektedir. Fiyatlamadan kaynaklanan bu fark, dengeli byme oran ile toplumsal anlamda optimal byme oran arasndaki fark da belirlemektedir. Ayrca (2.1.9)da paydada yer alan (1-) ifadesi, yeni tasarmlarn yaratt dsal pozitif etkileri yanstmaktadr. Bu iki terimin farkll nedeniyle, toplumsal anlamda optimal byme oran, daha yksektir (age, ss.S97-S98). Romerin modelinden kan bir tartma konusu da, kapal ekonomi varsaymyla saptanan dengeli byme orannn, ekonomilerin btnleme sreciyle alaca ekildir. Her ikisi de H miktar beeri sermaye stokuna sahip ekonomi tek serbest piyasa olduklarnda, toplam beeri sermaye 2H olacaktr. AR-GE sektrne ayrlan beeri sermaye ve dolaysyla byme oran artacaktr. Bu nedenle Romere gre, byk nfusa sahip olan lkelerin (rnein in, Hindistan gibi), zellikle byk beeri sermayeye sahip lkelerle serbest d ticarete girmesi, byme orann artrc olumlu etkiler yaratacaktr (age, s.S98). Yaplan baz almalar (rnein 18. ve 19. yzyllar ierisinde, ABD eyaletlerinin kendi arasnda serbest ticereti younlatrmalar ile ilgili), piyasa pay genilemesi ile yeni tasarmlarn gelitirilmesi arasnda pozitif korelasyonlar saptanmtr.

35 2.2. Grossman ve Helpmann Modeli: rn eitlendirilmesi ve sel Teknolojik Gelime

Teknolojik gelimenin de etkisiyle firmalarn, uluslararas piyasalar iine alacak ekilde mal eitlendirmesine gitmeleri ve bu ekilde patent haklarndan yararlanarak tekelci gler elde etmelerinin, ekonomilerin byme dinamiine etkileri Dixit ve Stiglitz (1977), Ethier (1982), Romer (1987, 1990), Grossman ve Helpman (1991) gibi akademik aratrmaclar tarafndan ele alnmtr. Firmalarn mal eitlendirme srecinin arkasnda yatan bu tekelci g itkisi, firmalarn AR-GE yatrmlarna nem vermeleri sonucunu dourmutur. Bu anlamda modeller aksak rekabet piyasalarna dayal olarak oluturulmutur. Bu alt balkta sunulacak olan isel byme modeli, Grossman ve Helpmann (1991) almasna dayanmaktadr.

2.2.1. Birinci Model: rn eitlendirme ve Tekelci Gler

Modelin varsaymlar yledir: Zamann her bir annda retilen yeni rn miktar n(t)dir. Kr beklentileri, piyasadaki firma saysn belirler. rn eit miktar (n(t)) ve firmann toplam krlarna dayal deeri (v(t)) veri iken, statik dengeninin salanaca fiyatlar ve kaynak dalm zlebilir. Serbest giri koulu, cret orann belirler. rnlerin fiyatlar, cret orannn bir fonksiyonudur. Toplam harcamalarn normalletirilmesinin nedeni, nominal piyasa faiz orannn sabit varsaylmasndandr. Ekonomide tm tasarruflar, yeni teknolojilerin yaratlmasna ynlendirilmektedir. AR-GE aratrmalar iki amaca dnk olarak yaplmaktadr: Birincisi retim maliyetlerini azaltacak daha iyi retim srelerinin gelitirilmesi (process innovation); ikincisi, yeni tasarmlara (nicelik ve nitelik olarak) sahip mallarn retilmesi (product innovation). Bu modelde, AR-GE faaliyetlerinin ikincisi zerinde durulmaktadr (age., s.43). Firmalar, patent haklar gvencesine dayanarak ve varsaym gerei retecekleri yeni tasarmlarn hi bir ikamesi olmamas durumunda tekelci rantlar elde etmektedirler. Yeni rnlerin gelitirilmesi snrsz bir uzayda gerekletirilmektedir, fakat AR-GE sektrnn gereksinim duyduu kaynaklar sabittir. Yeni teknolojik tasarm retme uzaynn snrsz kabul edilmesinden dolay, bilgi birikim srecinde azalan getiri dlanm olmaktadr. Bununla birlikte ekonominin byme oran, zaman ufkunda bir snrszla sahip deildir. Hanehalk, snrsz zaman ufkunda faydalarn maksimize etme amacndadr. Zamanlararas fayda fonksiyonu yledir: (2.2.1)
U t = t e ( t ) log D( )d

Burada D(), anndaki tketim indeksi; , znel indirgeme orandr. Tketim indeksinin doal logaritmas, herhangi bir andaki anlk fayday lmektedir. Tketimin bir indeks olarak alnmasnn nedeni, bireylerin hangi eitlilikteki mallara ne nemi atfettiklerini belirlemektir. Bu ekilde, hangi mallarn gelitirilmesi ynnde giriimcilerin davranmas gerektiine bir k tutulmaktadr. Ekonomiye, balang anndan t dnemine kadar firmalar tarafndan AR-GE faaliyetleri sonucu

36
sunulmu olan rnler kmesi, [0, n(t)]dir ve t annda bu rnlerin tamam, hanehalk tarafndan satn alnmaktadr. rn indeksi de u ekilde tanmlanmaktadr: (2.2.2)
D=

[ x( j) dj]
n 0

1/

, 0< <1

Burada x(j), j patentine sahip rnn tketimini gstermektedir. Hanehalk toplam faydasn maksimize edebilmek iin, j patentli rnn veri pj fiyatn dikkate alarak, E kadar bir harcama yapmaktadr. Bu durumda piyasada denge x(j) retimi, bte kst altnda ( E = 0 p( j )x ( j )dj ) (2.2.2)nin Lagrange yoluyla maksimize edilmesiyle belirlenir; (2.2.3)
x( j) = Ep( j )
n p( 0 1
n

j [0, n ]

j )

dj

Burada esneklik, = 1 / (1 ) > 1 dir. Eski ve yeni mallar arasnda tam ikame olmamakla birlikte, yeni mallar eskilerini tamamen modas gemi ya da kullansz duruma getirmemektedir. Tketici mallarnn denge fiyat da, patentli rnlerin fiyatlarna baldr ve bu fiyat reticilerin olanakl en kk retim maliyetine denk gelmektedir: (2.2.4)
pD =

[ p( j) dj]
n 0 1

1/(1 )

Ekonomideki tm hanehalklar asndan nihai tketim malnn toplam talebi: (2.2.5)

x ( j ) = Dp ( j ) p( j )1 dj
1/

j ( 0, n )

rn eitlenmesi nedeniyle artan uzmanlama, firmalarn toplam faktr verimliliini artrmaktadr. Yani n bydke, firmalar daha nitelikli retim srelerine gemektedirler. Hanehalknn (2.2.1) eitliinde verilen zamanlararas fayda fonksiyonu, bte kstna bal olarak yazarsak; (2.2.6)
Ut =

t e ( t ) [log E ( ) log pD ( )]d

Hanehalk optimal tketim davran problemini iki aamada zmektedir: Birinci aamada, maksimum anlk fayday salayan tketim bileimini belirler. kinci aamada, her bir rn iin optimal zaman tercih uzayn belirler. Ksacas bu, bte kstna dayal, zamanlararas fayda fonksiyonunun optimizasyon araydr. Hanehalknn gelirlerinin bir ksm, firmalarn AR-GE yatrmlarn finanse etmek iin piyasaya srdkleri hisse senetlerinin getirisidir. Herbir rn, farkl atomistik firma tarafndan retilmektedir. Bunu salayabilecek olas iki mekanizma vardr: Birincisi, rnlerin sahiplii patent haklar yoluyla devlet tarafndan koruma altna alnmtr. kincisi, rnn dier firmalarca taklit edilerek retilmesi olduka yksek maliyetleri gerektirmektedir. Bertrandn duopol zmlemesi balamnda dnldnde, takliti firmann kr sfr olacaktr. Bu iki durumdan herhangi biri salandnda, spesifik rn tek firma tarafndan retilecektir. Firmalarn retim fonksiyonlar, birinci dereceden homojendir. Firmalar iin ama, krlarn maksimize etmektir. Kr fonksiyonu yledir: (2.2.7)
( j ) = p ( j ) x ( j ) wx ( j )

37
Maksimum kr salayan fiyat dzeyi, p ( j ) = w / dr. Tm rnler iin simetrik talep durumu dikkate alnrsa, birim rn bana kr = (1 ) / n olacaktr. Bu krlar, hisse senedi sahibi olan hanehalkna geri deniyorsa, firmann hisse senedi sahiplerine yapaca toplam geri deme
dt + vdt dir17. Bu modelde sermaye piyasalarnda arbitraja dayal rekabeti davranlar, tm menkul

deerlerin getirilerinin eitlenmesini salar: + v = rv . Firmalar AR-GE sektrne serbeste girebilmekte ve AR-GE faaliyetlerini, menkul deer ihrac yoluyla karlamaktadr. dt zaman aralnda l kadar igcn AR-GE sektrnde istihdam eden firma,
dn = (l / a )dt kadar yeni rn retebilir. Bu ekildeki bir AR-GE srecinin giriimciye ykleyecei

maliyet, wldt, salayaca getiri de v(l/a)dtdir. v/a>w olduu srece firma igc istihdam etmeyi ve AR-GE sektrne yatrm yapmay srdrecektir. Serbest giriin ve lee gre sabit getirinin olmas nedeniyle giriimciler ar krlar elde edemezler. gc piyasalar tam rekabet yapsndadr. AR-GE sektrndeki toplam istihdam dzeyi, na ile belirlenmektedir. gc piyasas dengedeyse, an + (1 / p) = L yazlabilecektir. Burada 1/p, toplam yeni rn miktarn tanmlamaktadr. Burada hanehalklarnn toplam harcamas normalletirilmitir (E=1). Bu modelde eitlendirilmi rn says (n) ile her bir patentli rnn salad kr () arasndaki ters iliki ( = (1 ) / n ), ekonominin yeterli lde gemiten gelen rn eitlemesini devralmadka, yeni rnlerin gelitirilmesine ynelik abalarn etkinlemeyeceini ifade etmektedir. Gemiten gelen birikimsel rnler n(t) miktarndaysa ve t anndan sonra AR-GE faaliyetleri tamamen durmusa, ekonomideki tm igc imalat sektrnde istihdam edilecektir (1/p=L). Buna gre ekonomide cret oran, w=/L ve indirgenmi getiri de v (t ) = (1 ) / n(t ) dir. Bu koullar altnda
n = 0 , n(t ) n olduu srece serbest giri kouluyla tutarldr ( n = [(1 ) L] / [a ] ). Dier bir

ifadeyle balangtaki patent says n den fazlaysa, firmalar rasyonel bekleyilere sahip olarak ARGE sektrne hi bir yatrm yapmayacaklardr. Eer ekonomi ele alnan dnemin balangcnda, daha nceden retilmi olan patentleri devralarak almaya balyorsa, en az dzeyde bir AR-GE faaliyeti balatlacaktr. Bu balangtan sonra AR-GE sektrne girmek isteyecek olan potansiyel firmalar, kstl igc arzn istihdam edebilme rekabetine girieceklerdir. Denge mark-up fiyatlama ( p ( j ) = w / ) gemi dnemlerden kalan maml eitliliine bal deildir, ancak toplam satlar patent bana azalan bir trende sahiptir. Bu nedenle, kr oran da giderek indirgeme oran dzeyine kadar azalr. Bu dzeyde, rant aray iindeki firmalar iin AR-GE sektrnde yatrm yapmak ekici olmaktan kmaktadr. Yatrmlarn yeterince krl olmas, aratrmann sonucunda ortaya konulan rnlerin yeterince yksek bir parasal baar salamasna baldr. Yani, n > 0 olmas, v > v = (a ) / L olduunu ifade etmektedir. Yeni eitlendirilmi rnlerin dinamii de, mark-up fiyatlamaya ve kaynak kstna ( an + (1 / p) = L ) bal olarak n = ( L / a ) ( / v ) eitliince belirlenir. vnin alaca deerler, firmalarn AR-GE etkinlik dzeyini de belirleyecektir. Buna gre;
17 Burada v(t), firmann zaman boyutundaki toplam krlarn gstermektedir: v(t ) = e [ R( ) R( t )]( )d . Burada R(t), t dneminde

kazanlan krlar bugnk deere indirgeyen bir faktrdr.

38
(2.2.8)
v > v n= v v ise ( L / a ) ( / v ) ise 0

vnin dinamii de faiz oranna, kr oranna ve balang rn stokuna baldr. (2.2.9)

v = v 1 n

Grossman ve Helpmann bu modelinde ekonominin dinamii, (2.2.8) ve (2.2.9) eitlikleriyle ifade edilmi olan fark denklemleriyle tanmlanmtr. ekil 2.2.1, n ile vnin dinamik davrann gstermektedir. ekil 2.2.1. Grossman ve Helpmann rn eitlemesine Dayal sel Byme Modelinde Yeni rn ve Toplam Deerinin Dinamik Davran

n=0

E'
n0
n

v=0

v n

n'0

vv hiperbol, bir firmann hi bir deiiklie uramad durum altndaki n ve v bileimlerini tanmlamaktadr. Hiperboln negatif olmas, vdeki artlar karsnda firmann elinde tuttuu hisse senetlerinin alternatif maliyetinin ykseleceini gstermektedir. v doru parasnda ya da alt blgelerinde, eitlendirilmi rn miktar sabit kalmakta, yani rn gelitirme faaliyetleri olmamaktadr. Bunun nedeni, en azndan bu dzeylerde AR-GE yatrmlarnn yol at maliyetleri karlamann olanaksz olmasdr. Sistem E noktasnda ve bu noktann altnda kalan vv hiperbol paras boyunca duraandr. Eer ekonomi ele alnan dnemin balangcnda bir patent stoku devralyorsa ( n 0 < n ), drt olas dinamik davran ortaya kacaktr. Gelime izgilerini birbirinden ayran nokta, ilgili rnn balangta alaca v(t) deeridir. Bunlardan iki tanesi v(t)nin ok kk deerleri iin, firmalarn zararla almasna yol atndan ve firmalarn pozitif bir mark-up fiyatlamayla alarak pozitif kr elde etme amacnda olduklarndan, uygulanabilir deildirler. Benzer ekilde eer ekonomi v(t)nin en yksek deerine sahipse ve bu gelime izgisi boyunca bir dinamik davran sergiliyorsa, uzun dnemde hem rn eitlilii hem de firmalarn deeri snr olmakszn ykselecektir. Ancak rn eitliliinin ya da dier ifadeyle ekonomideki patent saysnn sonsuza giden dinamik davran, firmalarn krlln sfra yaklamasna neden olacaktr. Grossman ve Helpman, bu modelde sermaye piyasas ile mal piyasasnn tam rekabet piyasas kurallar erevesinde altklarn kabul etmekte ve bu nedenle neoklasik teorinin uzun dnemde kr oran ile faiz orann eitleyen modeline bal kalmaktadrlar. E noktasndaki eyer denge zm ise, bu varsaym

39
dorulayan bir zmdr. Bu durumda ekonomi tek bir dinamik denge davran sergilemektedir. Tm durumlarda ise eer ekonomi balangta n den daha kk bir eitlenmi rn stoku devralmsa, yeni dnemle birlikte rn eitlemesi azalan bir hzda artacak, uzun dnemde byme azalarak, n sayda rne sahip duraan durum byme oranndaki bir ekonomiye ulalacaktr. Grossman ve Helpmann modelindeki bir baka olas durum da, n0 > n dir. Bu olas durum, ar rn eitlemesi devralan bir ekonomi iin byme srecinin hem yeni rn patentlerinin alnmas, hem de firmalarn deerlenmesi sreci balamnda snrsz olduunu belirlemektedir. ekil 2.2.1de bu dinamik, E' noktasnn zerindeki gelime izgisiyle gsterilmitir. Oklar, uzun dnemli gelime srecinin her iki deiken iin de sonsuza ynsediini ifade etmektedir. E' noktasnda ise ekonomi duraanlk yaamaktadr. Bu noktann altndaki durumlarda ise byme sre iinde ortadan kalkmaktadr. Byme srecinin ortadan kalkmasnn ardnda yatan neden, firmalarn rn eitlemesinden kaynaklanan getiri bekleyilerinin dzeyidir. E noktasnda, getiri-fiyat oran
/ v = dur. Bu nedenle firmalarn yeni rn gelitirmeleri, getiri orannn piyasa faiz oranna eit

olduu noktaya kadar srecektir. Bu noktaya ulaldnda, bu model ierisinde ekonomik bymenin asl itici kabul edilen rn eitlemesi faaliyetleri tamamen ortadan kalkar. Bu anlamda Grossman ve Helpmann rn eitlemesi modeliyle NBM arasnda bir benzerlik vardr. NBMde getiri orannn piyasa faiz oranna eitlenmesi, sermayenin azalan verimlilikle altnn varsaylmasndan kaynaklanmaktadr. Her iki modeldeki bir dier ortak yan, yatrmlarn tamamen zel mallarn birikimine yol amasdr (Grossman ve Helpman, 1991, s.57).

2.2.2. kinci Model: Bilginin Kamusallamas Altnda Ekonominin Dinamii

Grossman ve Helpmann ikinci modeli, Romerin (1990) modelinden hareketle

gelitirilmektedir. Ekonomide AR-GE yatrm yoluyla yeni rnler gelitirerek tekelci rantlar elde eden zel sektr giriimcilerinin yannda, rekabete konu olmayacak ekilde kamusal nitelikte retilen ve tm giriimcilerin kullanmna ak yeni rnler yer almaktadr. Bu varsaym altnda ekonominin tmndeki yeni rn retim dinamii yledir: (2.2.10)
n= Ln Kn a

Burada Ln, ekonomideki toplam igc istihdam; Kn, toplam bilgi stokunu gstermektedir. Bu eitlik, uygulamal bilim alannda oluacak gelimelerin, yeni rn retilme srecinde gereken igc miktarn azaltacan ifade etmektedir. Bu modelde, igc piyasalarna ilikin rekabeti denge ve piyasaya giri koullar srasyla; (2.2.11) (2.2.12)
an 1 + =L n p wa v n

Bu eitlikler, firma deerinin dinamiini (2.2.9 eitlii) deitirmemekle birlikte, yeni rn dinamiini deitirir. Buna gre (2.2.8) eitlii u biime dnr.

40
(2.2.13)
n v > (a ) / (nL) ise ( L / a ) ( / v ) = 0 n v (a ) / (nL) ise

(2.2.9) ve (2.2.13) eitlikleri, ikinci modelin dengeli dinamiini belirlemektedir. (2.2.13) eitliinde V=1/nv biiminde bir tanmlamayla, tm ekonomideki yeni rn dinamii ile firmalarn reel deerlerinin deiimi arasndaki arasndaki bant tanmlanabilmektedir. (2.2.14)
V n = (1 )V V n

Bu bant, ekil 2.2.2 ile gsterilmektedir. ekil 2.2.2. Firmann Deeri ile Yeni rn eitlemesinin Ortak Dinamik Davran
V L V L/( a)

V=0
E

/(1-)

V L L/a

n/n

ekil 2.2.2deki LL dirsekli dorusu, (2.2.13) eitliini tanmlamaktadr. (2.2.14) eitliine gre, AR-GE sektr faaliyetleri younlatrlarak daha ok yeni rn ortaya konulmak istenmesi, istihdam dzeyini artracaktr. Bunun sonucunda, imalat sanayiindeki istihdam ve retim azalacaktr. malat sanayi rnleri arzndaki bu daralma fiyatlar, reel creti ve firma deerini ykseltici etki yaratacaktr. VV dorusu, V ve n / n bantsn tanmlamaktadr ve bu doru boyunca V = 0 dr. Dorunun stndeki blgede yeni rn eitlendirmesi daha yavatr. LL dirsekli dorusu boyunca yukar doru ynsemi olan oklar, bu dinamik davran betimlemektedir. Her iki dorunun kesim noktasnda ekonomideki dinamizm, zaman iinde V ve n / n zerinde hi bir deiiklie yol amamaktadr. Dier bir ifadeyle ekonomi bu noktaya ulatnda yeni rnlerin retimindeki deiim, kaynaklarn imalat sanayi ile AR-GE sektr arasndaki dalm sabit bir orana oturmakta ve firmalarn sermaye piyasasndaki deerleri deimemektedir. Eer firmalarn kr bekleyileri bu noktadan daha yksekse uzun dnemde V snrszca byyecek, fakat sistemin dinamikleri n / n deerini sfra yaklatracaktr.
V = 1 / nv olduundan, rn eitlemesindeki geliim durduunda, Vnin snrszca byyebilmesi iin

firmann deerinin sfra yaklamas gereklidir. Belirli saydaki rn zerinde firmann patent sahiplii, pozitif bir krn elde edilmesi iin yeterlidir. V(t), E noktasnn altnda yer alyorsa, V rasgele davranlarla sfra yaknsarken, yeni teknolojik tasarmlarn says, maksimum deeri olan L/aya yaknsar. Ekonomi E noktasndan harekete balarsa, srekli olarak ayn noktada geliimini srdrr. Duraan durum dengeli bymeyi gsteren E noktasnda yeni rnler, sabit bir oranda oalmaktadr. Duraan durumda V = 0 olduundan, yeni teknolojik tasarmlarn byme oran yle belirlenir: (2.2.15)
g = (1 ) L a

41
Bilgi birikimi ssel bir hzda artarken, yeni teknolojik tasarmlarn gelitirilme maliyetleri de giderek azalr. Bu nedenle bymenin sreenlii salanm olmaktadr. Grossman ve Helpmana gre isel teknolojik bymenin uzun dnemde srdrlebilirlii iin retim fonksiyonlarnda dorusallk varsaymna gerek yoktur ve dorusal olmayan fonksiyonlarda da bu salanabilmektedir. Bymenin sreenlii iin gerekli temel varsaym, n sonsuza giderken,
Kn / n k > a / (1 ) L eitsizliinin salanmasdr. Yani, bilginin retildii sektrde birikimsel AR-

GE faaliyetlerinin ortalama rn, minimum bir pozitif parametre ile snrlandrlm olmaldr. Bu koul salanamadnda, firmalarn AR-GE faaliyetlerini srdrmelerini etkileyebilecek nedenler ortadan kalkmaktadr (age, ss.61-62). Makro adan bakldnda, teknolojik tasarmlar ara mallar olarak dnldnde, duraan durumda igcnn sektrler arasnda dalm sabit kalacak ekilde aramallar miktar X = nx kadar olmakta, nihai mallarn retimi ( Xn (1 )/ ) ise gD = g (1 ) / orannda bymektedir. Buna gre ekonomide yeni teknolojik tasarmlarn retilme hz ne kadar yksek olursa, GSYHnin byme hz da o lde byk olur. Her yeni teknolojik bulu, nihai mallarn maliyetini drerek, reel GSYHnin bymesini salar. Bu modelde GSYH, imalat sektr ile AR-GE sektrnde retilen katma deerlerin toplamdr: GSYH pDD + vn . Reel GSYHdeki byme, her iki sektrdeki D ve n deikenlerinin byme oranlarna baldr. Ekonominin duraan durum dengesinde AR-GE sektr retimi g, imalat sektr retimi de gD hzyla bymektedir. Bu nedenle reel GSYH,
gG = [[ pD D / ( pD D + vn )][(1 ) / ] + (1 [ pD D / ( pD D + vn )])]g orannda byyecektir. Duraan durumda

herbir sektrdeki rnn deeri sabit kaldndan dolay, pD D / ( pD D + vn ) deimeden kalr ve reel GSYH, isel teknolojik gelime hzna bal belirli bir oranda byr. Grossman ve Helpmana gre rnein OECD lkelerinde AR-GE yatrmlar GSYHnin %2.3 kadar olduundan, GSYH byme oran ile imalat sanayii byme arasndaki bu bant dikkate alnmamaktadr. (2.2.15) eitliine gre ekonominin daha hzl byme srecine girmesini salayacak olan yeni teknoloji retiminin hzlanmas, ekonominin sahip olduu kaynaklarn boyutuna (Lnin byk olmas ); AR-GEdeki etkinlie (ann kk olmas); hanehalknn bugnk tketimini gelecek dnemlere ertelemesindeki isteklilie (nun kk olmas); rn eitliliine (nn kk olmas) baldr. Kaynaklarn ya da dier ifadeyle igc arzndaki bolluk, sektrlerdeki istihdam kstnn daha ok yumuatlmasn salamakta; indirgeme orannn () kk olmas, ekonominin tasarruf orann artrmakta (sermayenin maliyetini azaltmakta), bu yolla AR-GE faaliyetleri ve ekonomik byme artmakta; nn kk olmas, hanehalknn tercih yelpazesini geniletmekte, herbir rnn talep esnekliini azaltmakta ve bu nedenle tekelci rantlar ve AR-GE yatrmlarnn getirisi artmaktadr.

42
2.2.3. Bilgi Stokunun Uzun Dnemli Yaylm ve Gecikmenin Etkileri
Bilgi stoku gelecek dnemlere ssel olarak aktarlmaktadr: (2.2.16)
Kn (t ) = e ( t ) n( )dt ,
t

>0

Burada , bilgi stokunun yaylma hzn gstermektedir. olduunda, retilen yeni bilgilerin teknolojik geliime dntrlme sreci sfra yaklamaktadr. Grossman ve Helpmana gre bu yaylma srecinin genilemesi, ekonominin hem duraan durum dengesine yaknsama hzn hem de uzun dnem denge srecinin dinamiklerini etkilemektedir (age, s.64). Bilginin zaman iindeki greli deiimi, (2.2.16) eitliinin tye gre diferansiyeli ile belirlenmektedir. (2.2.17)
n Kn = 1 Kn Kn

Bilgi stoku srekli ssel olarak artmakta olduundan, Kn n olarak yazlabilir. Bu nedenle (2.2.17) eitliindeki parantez ve sermaye birikimi de tm zamanlarda pozitif deerler alr. Bu koullar altnda ekonominin genel dinamii aadaki eitlikler ve ekil 2.2.3 ile yle belirlenmektedir: (2.2.18)
L n V < k a = n V > k L a L V V < k a = V V k L a ise k ise L V a 0 L a

(2.2.19)

ise V k

ise (1 )V

(2.2.20)

L V <k k a = L k V k a

L 1 ise 1 k + V k a 1 ise 1 k

ekil 2.2.3, L / (a ) > / (1 ) durumuna gre izilmitir. Bu kstn alnm olmasnn nedeni, bu deerden sonra AR-GE faaliyetlerinin balamasdr. Orijin noktasndan kan ve L / (a ) eimine sahip doru, bunun sol tarafndaki yeni teknolojik gelimeyi salayacak AR-GE giriimlerinin hi olmamas alann ya da snrn tanmlamaktadr. Bu blgede VV ile gsterilen V = 0 geometrik yeri yatay; kk ile gsterilen k = 0 geometrik yeri ise dikeydir. Kst dorusunun dier blgesinde ise her iki eri de pozitif eime sahiptir. Bu iki eri, pozitif eime sahip olduklar bu blgede kesimektedirler ve bu nokta, ekonominin bilgi yaylmasnn genlemesi altndaki duraan durum dengeli gelime izgisini tanmlamaktadr. Bu nokta bir eyer dengesidir ve ekonomi olas tm durumlarda bu denge noktasna yaknsar. Eer ekonominin bir nceki dnemden devrald bilgi stoku uzun dnem deerinin ( k ) altndaysa, k pozitif bir deiime girecektir ve firmalarn hisse senedi piyasasndaki deerleri zamana bal olarak decektir. Eer ekonomi ele alnan dnemin balangcnda yeterince byk bir k deerine sahip deilse, AR-GE faaliyetlerinin balayabilmesi iin gereken minimum bilimsel bilgi dzeyi eksikliinden dolay hi bir AR-GE faaliyeti gereklemeyecektir. Bu deer yeterince byk olduunda, teknolojik gelime hz (ya da rn eitliliindeki art) bilimsel bilgi gelime hzn

43
aacaktr. (2.2.18) eitliine bakldnda, g=0 dorusunun altnda ve bu eriye paralel dorular boyunca rn eitliliinin deiim hz pozitif bir sabite eit olmaktadr. N noktasnn yakn blgesinde bu dorular, eyer denge noktasna ulalan doruya (SS) gre diklemektedir. Bu nedenle ekonomi duraan durum dengesine st blgeden yaklatnda firmalarn AR-GE faaliyetleri ve dolaysyla rn eitlilii artacak, alt blgeden yaklatnda da azalacaktr (age, s.80). ekil 2.2.3. Bilgi Yaylmnn Genlemesi ve Ekonomik Dinamikler
V k g=0

L a

V S

V 1

S
L a

N k

ekil 2.2.4, rn eitlendirmesine dayal isel teknolojik gelime srecinin duraan durum davrann belirlemektedir. Bu ekilde V = 0 durumunu tanmlayan VV dorusu, olas k ve g bileimlerini gstermektedir. (2.2.18) ve (2.2.19) eitlikleri kullanlarak bu dorunun denklemi belirlenmektedir. (2.2.21)
g = k (1 ) L a

(2.2.15) eitlii, bilimsel bilginin ekonomide teknolojij gelimeye eanl olarak uyum gsterdii bir modeldeki byme orann tanmlamaktadr ve bu oran, (2.2.21) eitliiyle tanmlanan gecikmeli modeldeki byme oranndan daha yksektir. Ortalama bilimsel bilgi-rn eitliliinin sabitliine dayal olarak farkl k ve g bileimlerinin geometrik yeri, kk erisince tanmlanmaktadr. Bu erinin denklemi yledir: (2.2.22)
1 g = ( 1) k

kk erisi ile VV erisinin kesitikleri noktada (N) ekonomi duraan durum dengesindedir. Ekonomi bilimsel bilgiyi ne kadar abuk zmserse, uzun dnemde teknolojik gelime de o lde hzl yaanacaktr. daki bir art kk erisinin, yatay ekseni kestii nokta merkezinde olmak zere saat ynnde hareket etmesine neden olur ve bunun sonucunda duraan durum dengesi, VV erisi boyunca deien deerler alr (rnein ekildeki N ' noktas). sonsuza giderken kk erisi dik bir konuma ular, yani bilimsel bilgi ile teknolojik yaratm arasndaki gecikme tamamen ortadan kalkar. ekil 2.2.4. rn eitlemenin Duraan Durum Sreci
g k V N' N 0 V 1 k k

44
2.2.4. ktisat Politikalarnn Etkileri
Ekonomi kaynak (igc) kstna bal olarak imalat sanayi ve AR-GE faaliyetleri arasnda kaynaklarn optimal ilkeye gre datacaktr. Kaynak kst yledir: (2.2.23)
L = X + ag

Burada X, imalat sanayi retimini; g, AR-GE sektrndeki rn eitlendirme hzn; a, mal dntrm orann gstermektedir. retim olanaklar erisinin, tm alternetif seimlerde sabit mal dntrmn verecek ekilde olduu varsaylmtr. ekil 2.2.5, bunu grselletirmektedir. ekil 2.2.5. retim Olanaklar Erisi ve Uzun Dnemli Duraan Durum Dengeli Gelime
X

R E

-a

ekilde erisi, firmalarn AR-GEdeki krll ile piyasa faiz orannn eitliini gstermektedir. retim olanaklar erisi (RR, ya da kaynak kst) ile bu erinin kesiimi (E noktas), ekonominin duraan durum dengesini tanmlamaktadr. Modelde iki farkl iktisat politikasnn byme zerine etkileri tartlmaktadr. Birincisi AR-GE sektrne, AR-GE faaliyetleri iin yaplan harcamalarn belirli bir orannn () sbvansiyon biiminde denmesidir. Byle bir sbvansiyon, yeni bir rn gelitirme srecindeki maliyetleri ( v = ( wa ) / n ), orannda azaltr. Bu etki, birim yeni rnn retilmesi iin gereken igc miktarnn azalmas sonucu gerekleen maliyet d ile benzerdir. Sbvansiyon nedeniyle piyasaya giri koulu (ya da birim AR-GE rn maliyeti) u biime dnr: (2.2.24)
(1 ) wa n

(2.2.23) eitliiyle belirtilen kaynak kst, hkmet mdahalesinden etkilenmemekte, buna karlk firmalarn AR-GE sektr yatrmlar ile alternatif maliyetini belirleyen erisi, yatay ekseni kestii nokta sabit merkez olmak zere saat ynnde hareket etmektedir. rnein kesikli izgili eri, bu tr bir hareketi gstermektedir erisinin denklemi u biime dnmektedir: (2.2.25)
(1 ) X = g+ a (1 )

Buna gre sbvansiyon oranndaki bir art, erisinin, yukarda sz edilen ve gsterilen hareketleri yapmasna yol aar. Yani tevik unsurundaki pozitif ynl deiimler, yeni rnlerdeki krll artrarak AR-GE faaliyetlerinin bymesine neden olur. Buna benzer bir sonucu Romer

45
(1990) modelinde grmekteyiz. Teknolojik gelimedeki bu olumlu havann GSYHdeki byme etkilerini belirleyebilmek iin, imalat sanayiindeki deiimi de izlemek gereklidir. Benzer ekilde imalat sanayi retimine sbvansiyon uygulamas, tevik edici olmakta ve retimin krlln artrmaktadr. malat sanayii rnleri birim fiyat zerinden uygulanacak bir sbvansiyon (x orannda ad valorem), reticilerin elde edecei birim geliri p(1+ x ) e ykseltir. Bu politika ekonominin retim olanaklarn (RR erisi) etkilememektedir. Firmalar bu yeni fiyata gre ayarlama yaparak (buna gre yeni birim fiyat p = ( w / )(1 + x ) dir) krlarn maksimize etmeye alacaklardr. Patent bana kr ve kr pay srasyla = (1 + x )(1 ) / n ve / v = (1 + x )(1 ) / wa dr. Dier yandan, ekonomideki toplam satlar cret orannn bir fonksiyonu olduundan ( X = (1 + x ) / w ), yatrmn alternatif maliyet denklemi (ya da erisi), / v = [ X (1 )] / (a ) biiminde yeniden tanmlanabilir. Buna gre, imalat sanayine uygulanacak bir sbvansiyon oran, erisi zerinde hi bir etki yaratmamakta ya da dier bir ifadeyle kaynaklarn sektrleraras dalmna etki etmediinden, uzun dnemli dengeli byme oran deimeden kalmaktadr (Grossman ve Helpman, 1991, ss.66-67). Buna karlk (yukarda belirlendii gibi) AR-GE sektrne uygulanan sbvansiyonlar krll artrdndan, reticiler kaynaklarn bu sektre kaydrmaktaydlar.

46 2.3. Aghion ve Howittin Modeli: Yeni-Schumpeteryen Bir Bak

Aghion ve Howitt (1992), rnlerin niteliini gelitiren teknolojik gelimeleri ve bu srecin zerinde ilerledii patent rekabetini, BM erevesinde analiz etmektedir. k noktalar, Schumpeter tarafndan 1942de tartlm olan yaratc ykm srecidir. Schumpetera gre kapitalist sistemin uzun sre ayakta kalmasn salayan mekanizma yeni retim yntemlerinin, yeni piyasalarn, yeni rnlerin giriimler tarafndan srekli biimde ortaya konulmasdr. Her yeni, kendinden ncekini ortadan kaldrarak ekonomiye sunulur ve bu sreen biimde geliir. (Schumpeter, 1981, ss.140-149). Aghion ve Howitt, Schumpetern bu dncesinden hareketle, bir yaratc ykm srecine dayal BM gelitirmektedirler. Ekonominin beklenen byme oran, tm ekonomi iinde yaplan sreen ve beklenen AR-GE faaliyetlerinin miktarna baldr. Dolaysyla model, ardk dnemleri ieren bir analize sahiptir. Bireysel AR-GE abalar, ekonominin dinamiini salamada nem kazanmaktadr. Ele alnan dnemdeki AR-GE abalar, izleyen dnemin beklenen abalarna negatif olarak balanmaktadr. Bunun iki nedeni vardr. Birincisi, yaratc ykmdr. lk dnemde yaplacak AR-GE yatrmlarnn miktar, izleyen dnemdeki tekelci rant bekleyiine baldr. Bu rantlar, ikinci ardk dnemde retilen yenilikler sonrasnda ortadan kalkmaktadr. Bu nedenle beklenen rantlarn bugnk deeri, ardk yeniliklerin olaslk dalm ile negatif ynl bir iliki iindedir. zleyen dnemde ARGE abalarnn younluuna ilikin bekleyiler ykseldike, bulunulan dnemin yenilikleri daha hzla gzden karlacak ve bunlara yaplan teknolojik gelitirme yatrmlar zayflayacak, yani rantlar azalacaktr. kincisi, iki sektrl (AR-GE ve imalat sektrleri) ekonomide nitelikli igcnn almak sektrlerdeki istihdam ve bunun sonucundaki cret dinamiinin yol at deiimlerdir. Ardk dnemde AR-GE yatrmlarnn yksek olaca beklentileri, bu sektrdeki nitelikli igc talebini ve dolaysyla cretleri ykseltir, rantlar azaltr. Giriimcilerin bu gelime karsnda, gelecek dnemde yapmay planladklar AR-GE yatrmlar da klecektir. Ardk iki dnem arasndaki bu fonksiyonel ilikiler, ekonominin durgun durum dengeli gelime srecini belirlemektedir. Bu ekildeki bir gelime sreci, sektrlerdeki istihdamn dengesini bozmama anlamnda bir dengeli gelimedir. GSYHnin hareketi, bir tesadfi yry srecidir. Ardk dnemlerdeki AR-GE faaliyetlerine ve tekelci rant bekleyilerine dayal daralma ve genileme sreleri, deterministiktir. Durgun byme sreci, Paretocu optimaliteyi salayan koullarn (rnein patent haklar bu modelde en nemlisidir) ortadan kalkmasna bal olarak, optimal bymeyi salamayabilir. Firmalarn yenilikleri alarak taklit etmesi optimal alt bymeyi artrmakla birlikte, gelecek dnemde yaplacak AR-GE yatrmlarn azaltc etkiler yapacaktr. Aghion ve Howittin modeline benzer yaklamlar baka almalarda da grmek olanakldr. Grossman ve Helpmannn (1991), Segerstrom, Anant ve Dinopoulosun (1990), Stokeynin (1988) dikey rn gelitirme; Juddun (1985) ve Romerin (1990) yatay rn gelitirme modellerinden sz edebiliriz. lk gruptaki modellerde gelime, Aghion ve Howittin modelindeki gibi bir yaratc ykm ya da rn yaam sreci yoluyla gereklemekte, ikinci grup modellerde rn eitlilii (eski rnlerin modas gememekte) bu mekanizmay harekete geirmektedir.

47
2.3.1. Model
Ekonomi zde dnemleraras fayda fonksiyonuna sahip, snrsz zaman boyutunda yaayan hanehalklarndan olumaktadr. Zaman tercih oran (r) sabittir ve marjinal faydann da sabit kabul edilmesi nedeniyle faiz oranna eittir. gc farkl grupta ele alnmaktadr.: yalnzca tketim mallar sektrnde istihdam edilebilen niteliksiz igc (M); hem AR-GE hem de imalat sektrnde istihdam edilebilen nitelikli igc (N); yalnzca AR-GE sektrnde istihdam edilebilen uzmanlam igc (R). lee gre sabit getiriyle allan tketim mal retiminde niteliksiz igc ve aramal kullanlmaktadr. (2.3.1)
y = AF ( x )

Burada y, tketim mal retim miktar; x, aramal girdi miktar; A, aramal girdisinin verimliliini gsteren parametredir. Aramal dorusal retim teknolojisine gre yalnzca nitelikli igc girdisiyle retilmektedir. (2.3.2)
x=L

AR-GE sektrnde ise yalnzca uzman igc kullanlarak yeni teknolojik tasarmlar ya da rnler gelitirilmektedir. Herhangi bir dnemde ekonomide retilen yeniliklerin says, ( n , R ) dir. n, ARGEde kullanlan nitelikli igc; , sabit bir parametre; , sabit getiriyle alan ibkey AR-GE retim teknolojisidir. Gemi dnemdeki bilgi birikimi, yeni aratrma srecinde hi bir fonksiyona sahip deildir. Bilgiler, rnler gibi tamamen demode olmaktadr. Nitelikli igc AR-GE retim fonksiyonu iin zorunlu bir girdi olarak varsaylmakta, bu nedenle eer ekonomide bu sektre nitelikli igc tahsisat yaplmyorsa, yenilik gelitirme sreci de gereklemeyecektir. AR-GE sektrnde gelitirilen yenilikler ierisinde, tketim mallar retiminde kullanlan aramallar yer almaktadr. Yeni aramallar tketim fonksiyonundaki A parametresini, >1 orannda artrr. (2.3.3)
At = A0 t

Aramallar reticisinin amac, AR-GE sektrnde gelitirilen yeni rn iin tekel elde edecei patent haklarn alarak, bugnk krlarn maksimize etmektir. Bu model erevesinde patent sahibi tekel firma iin krllk sreci bir dnemdir. Yeni teknolojilerin piyasaya srld dnemle birlikte, rn demode olur ve kazan ortadan kalkar. Ancak srecin boyutu, model iinde nceden bilinemeyen tesadfi bir uzunlua braklmtr. Aramallar reticisi firmann tketim mallar cinsinden rn fiyatlamas, marjinal rne gre yaplmaktadr. (2.3.4)
pt = At F ( xt )

Buna gre, tekel firma [ At F ( xt ) wt ]xt yi maksimize edecei xt miktarn belirler. Tekel firmann
~ marjinal gelir fonksiyonu, ( x ) F ( x ) + xF ( x ) dir ( t = wt / At , yani verimlilie gre ayarlanm

cretttir) ve bu fonksiyonun, Inada koullarn salad varsaylmtr. Bu durumda birinci sra koul (Aghion ve Howitt, 1992, s.329); (2.3.5)
~ ~ t = ( xt ) ya da xt = x ( t )

48
Firmann kr; (2.3.6)
2 ~ ~ t = At ( t ) = ( x ( ) ) F ( x ( ) )

rnein retim fonksiyonu Cobb-Douglas tipinde ( F ( x ) = x ) alnarak bu ifade dzenlenirse fiyat, retim miktar ve maksimum kr dzeyi srasyla yle olur.
1 pt = wt / , t = w x , t t xt = t / 2

1/( 1)

AR-GE sektrndeki firma nitelikli ve uzman igcn srasyla z ve s miktarlarnda kullanarak retim yapmakta, bu girdileri, krn maksimize edecek ekilde semektedir: (2.3.7)
( z , s)Vt + 1 wt z wts s

Burada Vt+1, t+1inci yeniliin (teknolojik buluun) deerini; wts , uzmanlam igcnn cretini gstermektedir. Yeniliin deeri, AR-GE faaliyetlerini yapan firma tarafndan deil, bu sektrce retilen yenilikleri girdi olarak kullanan tekel firmalarn krll tarafndan belirlenmektedir (Aghion ve Howitt, 1992, s.330). (2.3.8)
Vt + 1 = t +1 r + ( nt + 1 )

Burada ( nt ) ( nt , R ) dir. Bu modelde gl bir dnemleraras yaylma vardr. Bir yenilik, sonsuza kadar etkisi srecek olan verimlilik art yaratr. Yenilikler, izleyen yenilikleri faktr orannda At kadar ykseltir. Ancak bu yeniliin yaratcs, rantn bir blmn yalnzca bir dnem elde edebilmektedir. Bu trden yaylma etkilerini Romerin (1990) almasnda, Schumpetern (1981) yaratc ykm dncesinde de tekel giriimcilerin rant elde etmek amacyla yeniliklere yatrm yaptklarn, ancak bu rantn bir dnem devam ettiini grmekteyiz. Daha ok aratrma faaliyeti, o dnemdeki tekellerin yenilik zerindeki patent sahiplii beklentilerini azaltarak, rantlarn bugnk beklenen deerini azaltr. Ekonomi bir btn olarak toplam nitelikli igcn (N) imalat ve AR-GE sektrleri arasnda nasl datacana ( N = nt + xt ) karar verecektir. Bu karar, imalat sektrndeki kr maksimizasyonunu salayan retim dzeyi ile AR-GE sektrnde maksimum yenilik deerini veren dzeyde belirlenecektir. Yani (2.3.5), (2.3.6) ve (2.3.8) eitlikleri bu sistemi zecektir. (2.3.9)
~ ~ ~ ( N nt ) ( ( N nt +1 ) ) nt = (nt +1 ) (nt ) r + (nt +1 )

(2.3.9) eitsizlii, t dneminde AR-GEde istihdam edilecek nitelikli igcn, t+1 dnemindeki istihdamn bir fonksiyonu olarak gstermektedir. Eitliin sol yan, AR-GEdeki aratrmann sonucunda katlanlacak marjinal maliyeti, sa yan da marjinal getiriyi gstermektedir. Bu fonksiyonel iliki, ekil 2.3.1 ile de grselletirilmektedir (s.332). ekilde c(nt) aratrmann marjinal maliyeti (kesin dbkey), b(nt+1) marjinal getirisidir (kesin ibkey).
c( nt ) ~ ( N nt ) , ( nt ) b ( nt + 1 ) ~ ~ ( N nt + 1 ) r + ( nt + 1 )

49
ekil 2.3.1. Gelecek Dnemlerdeki AR-GE Faaliyetlerinin Bugnk AR-GE Faaliyetlerine Etkisi
~ ~ ( ( N )) r

b(nt+1)
AR-GE Yatrmlarnn Maliyeti ve Getirisi

c(nt)

~ ( N ) (0)

~ lim ( ) r + ( N )

n0

n2

nt

ng

AR-GE Sektrnde stihdam

Bugnk aratrma faaliyetleri ile izleyen dnemdeki aratrma faaliyetleri arasnda negatif bir fonksiyonel iliki vardr. Gelecek dnemde aratrma faaliyetlerinin artaca ynnde bir beklenti,
~ ~ izleyen dnemdeki cret orann ykseltip krlar ( ( ( N nt +1 )) ) drerek; yaratc ykm orann

( ( nt +1 ) ) ykselterek ve bu nedenle tekelci krllk srecini ksaltarak izleyen dnem aratrma faaliyetlerini cazip olmaktan karr. Bu srecin izleyen tm gelecek dnemlerde bu ekilde srmesi, ekil 2.3.1de n0dan (t=0) balayarak, ie kvrlan ve denge noktasna ynelen bir spiral hareketle gsterilmitir. Bu denge noktasnda,
n = (n)

olmaktadr. Yani ekonomi, gelecee ilikin

beklentilerin belirsiz olmad bir ortamda, bir durgun durum dengesi gereklemektedir. Balang dnemde aratrma maliyetleri, kazantan daha yksek ise, n = 0 ve ( 0) = 0 dr, yani byme yoktur. Bu nedenle pozitif bir bymenin salanabilmesi iin, marjinal getiri, marjinal maliyetten byk olmaldr. ekil 2.3.1e gre tek sayl dnemlerde AR-GE faaliyetlerinin yksek olmas, ift sayl dnemlerdeki faaliyetleri caydrc rol oynar; ift sayl dnemlerde dk faaliyetler, izleyen tek sayl dnemdeki faaliyetleri artrc rol oynar. Bu ekildeki bir salnm, c ( n ) in eimi, b ( n ) in eiminden byk olduu zaman, tek dengeli byme deerinin olutuu bir noktaya doru spiral biimde geliir. Aksi halde, ekonomi bir dengeli (kararl) byme deeri yakalayamaz (age, s.333). retim miktarnn sonsuza gittii (krlarn limitte sfra yaklamas) ve getiri orannn ok dk olduu durumlarda, bu kararsz gelime sreci yaanr. ekil 2.3.1de ifade edilen kararl duraan durum dengeli byme, yle tanmlanmaktadr: (2.3.10)
~ ~ ~ ( N n ) ( ( N n )) = ( n ) r + ( n )

Dengeli bymeyi tanmlayan bu eitlii, yukarda ele aldmz Cobb-Douglas retim fonksiyonunu yeniden kullanarak, dorusal aratrma teknolojisi varsaym altnda yle yazabiliriz.
1 ( N n) 1= r + n

(2.3.11)

50
Ekonominin durgun durum dengeli gelime srecinde AR-GE sektrndeki nitelikli igc istihdam ( n ), faiz oranndaki (r) azalmayla; her bir yeniliin boyutlarndaki () artla; nitelikli igcnn toplam donanmndaki artla ve parametresinin artyla artar. Faiz oranndaki azalma, tekelci rantlarn bugnk deerini ykselterek AR-GE faaliyetlerindeki kazanc artrr. Yani bu sektrde yeni yatrmlara (ve istihdama) gitmek krl hale dnr. Yeniliin piyasada bulunma srecinin boyutu (), benzer ekilde tekelci rantlarn bugnk deerini ykselterek ayn etkiyi yapar. AR-GE sektrnde istihdam edilmi olan nitelikli igcnn bilgi ve beceri dzeylerindeki gelimeler maliyetleri azaltr ve net getiriyi artrr. parametresindeki artlar aratrmadan elde edilen getiriyi de maliyetleri de azaltr.

51

BLM 3 YATIRIMLAR YOLUYLA TEKNOLOJNN VE BLG BRKMNN SELLETRLMESNE DAYALI BYME MODELLER
Bu blmde yedi model incelenmektedir. Modellerin temel zellii, uzun dnemli sreen ekonomik bymenin, yatrmlara ve bu yolla bilginin tm ekonomiye salayaca pozitif dsallklara balanmasdr. Bu anlamda modeller daha ok Arrowgil bir yaklama sahiptir. Bu nedenle, bu modellere gre, fiziksel sermaye yatrmlar tevik edilerek, dzey etkisinin yannda byme etkisi de yaratlabilir. Scottn modeli de fiziksel sermaye yatrmlarnn byme srecindeki nemini n plana kartmakla birlikte, retim fonksiyonlarna dayal olmayan bir yaklama sahiptir ve zellikle bu yanyla ortodoks yaklama bir kar k niteliindedir. Lucasn modelini bu blmn dnda tutmak olas olmakla birlikte, bymeyi farkl deikenlere dayal olarak aklayan modellerin ok net biimde ayrtrlamamas nedeniyle, burada yer vermeyi uygun grdk.

3.1. Romerin Modeli

Romerin AR-GE balnda ele aldmz modelinden farkl olarak, buradaki model Arrowgil bir yaklama sahiptir. Yani ekonomik bymenin arkasndaki asl itici g olan fiziksel sermaye yatrmlar ve bu yatrmlar yoluyla oluan bilgi birikiminin, ekonominin lee gre artan getiriyle almasna ve ekonomik gelimenin yalnzca dzey deil, ayn zamanda byme etkisine sahip olmasna yol amaktadr. AR-GE modelinde ise, bal bana AR-GE sektrnn modele sokulmas yoluyla byme etkisinin pozitiflii salanmaktadr. Romerin bu modelinde, sermaye birikimi ve yatrmlar snrszca genilemekte ve azalan getiri yerine artan getiri almaktadr. lkelerin kii bana ulusal gelirlerinin de yaknsama srecine girecei nermesi modelde yer almamaktadr. Bu sonular, lkelerin sahip olduklar teknolojik yap ya da tercih fonksiyonuna bal deildir. Modelin temel sonularn belirleyen asl varsaym, lee gre getiridir. Model, bilgi birikiminin isel olarak saland temel yaklamdan hareketle, dengeli bir uzun dnem byme modeli olarak oluturulmutur. Bilgi, azalan getiriyle alan AR-GE sektrnn bir rn olarak alnmaktadr. Bilgiye ilikin yatrmlar da dsallklara sahiptir. Bir firma tarafndan yaratlan yeni bir bilginin dier firmalarca kullanlmas olanakldr ve bu, tm ekonomi iin bir dsal pozitif fayda yaratr. Tketim mallar retiminde de lee gre artan getiri varsaylmtr. Artan getirinin ve dsallklarn varsaylm olmasna ramen, model rekabeti denge zmn salamaktadr. Bilgi retim sektrnde lee gre azalan getiri varsaym, tketim ve faydann ok hzl bymesini nlemek iin konulmutur.

52
Romerin bu modeli Ramsey-Cass-Koopmans modeli ile Arrowun modeli zerine kurulmutur ve bilgiyi, artan getiriyle alan bir sermaye mal olarak kullanmaktadr. Tketim mal retim fonksiyonu, bilgi girdisi dndaki deikenlerin sabit tutulduu genel dbkey (convex) bir fonksiyondur. Uzawann (1965) byme modelinde beeri sermaye, Romerin modelindeki bilgi stokuna benzemektedir. Ancak Uzawann modelinde lee gre sabit getiri varsaylmtr. Bu durumda snrsz byme olanakldr. Asimptotik olarak, retimle beeri ve fiziksel sermaye byme oranlar ayn olmaktadr. Romer modelini, verilere dayal bir ampirik yaklamla gelitirmeye balamaktadr. Bugnn gelimi ekonomilerini, 18. ve 19. yzyllardan balamak zere byme oranlar asndan incelemekte ve uzun dnemli byme trendinin pozitif olduunu saptamaktadr.

3.1.1. ki Dnemli Model

Modelin varsaymlar yledir: Tketiciler zdetir. Konkav fayda fonksiyonu: (U(c1,c2)) Kesik zamanl (iki dnem) Tek sektrl kinci dnemdeki tketim mallar retimi bilgi birikimine (k), fiziksel sermayeye, igcne ve x vektryle gsterilen dier girdiler baldr. Yalnzca bilgi stoku artrlabilir. x vektryle belirtilen girdilerin arz sabittir. Tketim ile bilgi birikimi arasnda bir ters iliki vardr. Bilgi birikiminin yaplabilmesi iin, tketimden vazgeilmesi gereklidir. Vazgeilen bir birim tketim ile bir birim bilgi retilebilmektedir. Yeni retilen bilgi, ksmen gizlilik iinde tutulabilmektedir ve lisanslama yoktur. Ekonomide N sayda firmann sahip olduu bilgi stoku: K = iN 1 k i . = retim fonksiyonu, F ( k i , K , x i ) , sabit K deerleri iin, ki ve xi deikenlerinin konkav fonksiyonudur (Bu varsaym olmakszn, rekabeti bir ekonominin denge zm elde edilemez). F, toplam bilgi stokunun (K) artan bir fonksiyonudur. Bu nedenle F, lee gre artan getiriyle almaktadr: F (k i , K , x i ) > F (k i , K , x i ) = F ( k i , K , x i ) . F, tm ekonomi asndan bigi stoku girdisine gre artan marjinal verimlilik gsterir. Yani sabit bir xe karlk, tm ekonomi iin k konvekstir. Bu ek varsaym Romerin bu modelindeki retim fonksiyonuyla Arrowun modelindeki retim fonksiyonu arasndaki fark ortaya koymaktadr. Her firma Kyi veri alarak krn maksimum yapmaya alr. Hanehalklar birinci dnemde sahip olduu donanm (girdileri) firmalara kiralarlar ve ikinci dnemde, retilen rnleri satn alr. Dsallklar nedeniyle, tm firmalar ortak AR-GE yatrmlarna giderek, daha ok yarar oluturmaya almaktadr.

53
Bu varsaymlar zerine kurulu bir hipotetik ekonomide ama, eitli kstlar altnda toplumsal fayda fonksiyonunu maksimize etmektir. Problem yle kurulmutur: (3.1.1) (3.1.2) Ama Fonksiyonu: P( K ): max U (c1 , c2 ) Kstlar: c1 e k , c2 F ( k , K , x) , x x

Burada P(K), optimal Knin belirlenmesi iin zlmesi gereken model problemi; x , birey ve firma bana girdi donanmn; e , birinci dnemde birey bana retimi gstermektedir. U kesin ibkey ve F, k ve xde ibkey olduklarndan, herbir K deerine karlk tek k deeri vardr. Denge iin, ekonomide meydana getirilmi olan toplam bilgi stoku dzeyinin, firmalarn retim kararn verdikleri andaki bilgi stoku dzeyi ile tutarl olmas gereklidir. Mevcutlar ve istenilenler kmeleri arasnda birebir olmay gerektiren maksimize edici k deeri k* ile gsterilirse, Lagrange fonksiyonu yle yazlacaktr: (3.1.3)
= U (c1 , c2 ) + p1 (e k c1 ) + p2 [ F ( k , K , x)c2 ] + w( x - x)

Bu Lagrange fonksiyonundaki arpanlar (p1, p2 ve w), dengedeki glge fiyatlar tanmlamaktadr. Bu analizdeki asl nokta, denge miktarlarnn, ibkey maksimizasyon probleminin zmleriyle belirlenmesidir. Bu nedenle fiyatlar, glge fiyatlardan hareketle oluturulabilmektedir.

3.1.2. Snrsz Boylamda Bymenin Analizi

Zaman boylamnn srekli ve snrsz varsayma dntrlmesi, iki dnemli modelin bir devam niteliindedir. Firmalarn sahip olaca toplam bilgi stoku, K (t ) , t 0 izgisine bal olarak geliecektir. Bu durumda fayda fonksiyonunu K(t) kst altnda maksimum yapacak olan, planlama probleminin, P ( K ) , zm gerekletirilecektir. nceki modelde olduu gibi tm ekonomik karar birimleri iin fiyatlar, firmalar iin de bilgi birikim izgisi dsaldr. Ancak tketimle yatrmlar arasndaki birebirlik ortadan kalkmaktadr. Tketimden vazgeilerek AR-GE sektrne yapna I birim yatrmla, k dzeyinde bilgiye sahip bir firma bymeyi k = G ( I , k ) orannda harekete geirir. G fonksiyonunun ibkey ve birinci dereceden homojen olduu varsaylmtr. Bu nedenle sermaye birikimi yle yazlabilir: k / k = g( I / k ) . Burada Romer nemli bir varsaym modele sokmaktadr. g, sabiti ile yukardan snrlanmtr. Bunun anlam, AR-GE sektrnde yaplacak ek yatrmlarn (Dg), azalan getiriyle alacadr. Buna karn bilgi girdisi artan getiriyle almaktadr ve dier girdiler sabit arza sahiptirler. rnein Arrowun yaparak-renme modelinde bilgi girdisi ile fiziksel sermaye adeta bir bileik mal (composite good) olarak retim srecine girmektedir. Bu modelde de bu erevede dnldnde, bilgi dndaki girdilerin arzlar sabit olduundan, bir btn olarak retim fonksiyonu lee gre artan getiriyle alacaktr. Snrsz boylamda ilerleyen bir ekonomide, maksimum fayday salayacak optimizasyon problemi, ibkeylik ve d bkeylik varsaymlarna gre yle kurulmaktadr: (3.1.4) (3.1.5) Ama Fonksiyonu: PS : max 0 U (c(t ))e t dt Kst:
k (t ) (k (t ) c(t ) = g k (t ) k (t )

54
Her iki optimizasyon problemi arasndaki fark, retim fonksiyonunun ibkeylik ve dbkeylik varsaymlarndan kaynaklanmaktadr. Birinci optimizasyon problemi dbkeydir ve zamandan bamszdr. kincisinde ibkeydir ve K(t) ile zamann bir fonksiyonuna dnmtr. Bu problemler iin zm salayacak olan teorem yledir (Romer, 1986, s.1020): Romerin 1.Teoremi: U , f ve g fonksiyonlarnn herbiri reel saylar kmesinin alt kmesi ve srekli; U ve g, ibkey ise,
(k ) = f ( k , Sk ) , (k ) + k ; g(z), 0 g(x) snrlamasn salar.

Eer indirgeme parametresinden () kkse, PS snrl bir deer alacak zme sahiptir ve
P ( K ) , herhangibir K(t) gelime izgisine karlk snrl bir deer alacak zme sahiptir. Bu

durumda toplumsal anlamda olanakl retim fonksiyonu ( ), kde genel olarak ibkeydir. Bilgi stokunun marjinal ve ortalama toplumsal rnleri snrszca artabilmektedir. Bu toplumsal eniyileme problemini Hamiltonyen fonksiyon olarak yazarsak:
H ( k , ) = max c U (c) + { kg([(k ) c] / k )} .

Maksimum zm olanakl klan birinci sra koullar: k = D2 H (k , )

ve = D1 H (k , ) .

lim c 0 DU (c) = varsaym altnda Hamiltonyen fonksiyondaki fayda fonksiyonunun maksimize

edilmesi, k 0 koulu altnda, DU (c) = Dg ([(k ) c] / k ) balayc olmamaktadr. Aksi taktirde,

c = (k ) olur. Bu durum, cyi, k ve nn bir fonksiyonu yapar. Bu ifade k ve denklemlerine

yerletirildiinde, eniyileme k ve deerlerine bal olarak tanmlanacaktr. k nin negatif olmama koulu nedeniyle, ekil 4.2.1de blgeler, k =0 ve k 0 alt blgeleri olarak ayrtrlabilir. Bu iki blgeyi ayran eri, k =0 noktalarnn ekil 3.1.1. Toplumsal Eniyinin Saland Geometrik Alanlar

=0
Toplumsal Eniyi

k =0

geometrik yeridir. Bu eri boyunca c = (k ) ve DU (c) = Dg ([(k ) c] / k ) koullar salanacaktr. Bu nedenle k =0 noktalarnn geometrik yeri, DU ((k )) = olarak da tanmlanmaktadr. Unun ibkeylilii nedeniyle, bu eri artan bir eri deildir. D1 H (k , ) trevi k =0 erisi boyunca alndka,
eitlii, / = D(k ) biiminde yazlabilir. ibkeyse ve Inada koullarn salyorsa, =0,

yukardan hareketle k =0 erisini keser ve duraan denge zm, eyer noktas olarak belirir. Tm reel uzayda D(k ) > ise, =0 erisi, kesmeyecek ekilde k =0 erisinin zerinde yer alr (ekil 3.1.2deki durum). Bu durumda yle bir k deeri vardr ki, tm kler bu k deerinden byktr ve

55
tm bu k deerleri iin =0 erisi, k =0 erisinin zerinde yer alr. Ekonomi balangta k den daha byk bir deere sahipse, optimal yrnge ( (t ), k (t ) ), k =0 erisinin zerindeki blgede bulunacaktr. Bu toplumsal optimizasyon, hkmet mdahaleleri olmakszn bir rekabeti denge ekonomisi olarak ortaya konulamamaktadr. K(t)yi ve toplumsal marjinal rn rekabeti fiyatlar olarak veri alan bir firma, ekonomideki dier firmalarn da byle bir davranta olaca beklentisi olsa da, optimal de kalmamak iin seim yapacaktr. Her bir firma, cari retim mallar cinsinden llen bilgi stokunun zel marjinal rn ( D1 f ) ile kar karya kalacak; fakat sermayenin gerek glge fiyat,
D1 f + SD2 f > D1 f olacaktr. Veri olan bu fark nedeniyle herbir firma, bilginin toplumsal anlamda

optimal olan miktarndan daha azn elde edecek bir seim yapacaktr. ki dnemli modelde, rekabeti denge (K(t)den P ( K ) ye S kadar gelime izgisinin uzanmas) ile D1V (k , Sk ) = 0 denklemeine getirilen zm arasnda yoldan bir zdelik olumaktadr. Snrsz zaman boyutunda, bu eitlik fark denklemleri sistemimi ile tanmlanmaktadr. Bu sistem, P ( K ) ibkey problemi iin Hamiltonyen fonksiyon ile oluturulabilir. (4.2.6)
f (k , K ) c ~ H ( k , , K ) = max U (c) + kg c k

~ P ( K ) iin zm salayacak olan k(t) deerlerinin bulunabilmesi iin; k (t ) D2 H ( k (t ), (t ), Sk (t )) ve ~ (t ) = (t ) D1 H ( k (t ), (t ), Sk (t )) dinamiklerini salayacak (t) deerleri olmaldr ve k(t) ile (t)

deerleri, balang ve biti noktalarndaki snrllk koullarn salamaldr. Yani, k (0) = k 0 (balang) ve lim t (t )k (t )e t = 0 (biti). Dinamik eitliklerde K (t ) = Sk (t ) dir. Tm rekabeti denge, bu modelle nitelendirilebilir. Romerin 2. Teoremi: Romerin 1. teoremindeki varsaymlara ek olarak; U , f ve g fonksiyonlarnn herbiri iki kere trevlenebilir.
(k ) f (k , Sk ) asimptotik bir ssel parametreye (>1) sahiptir ve <.

Dg(x) -1den kk asimptotik bir ssel parametreye sahiptir (gnin snrllnn salanabilmesi iin).

Tm k > k iin, D1 f ( k , Sk ) > ise, c(t) ve k(t)nin snrszca byyebilecei, dsallklarn yer ald bir rekabeti denge zm vardr. ki model arasnda
~ H ( k , ) = H ( k , , Sk )

eitlii

geerli

olmakla

birlikte,

~ D1 H (k , ) > D1 H ( k , , Sk ) dinamikleri farkllamaktadr. Bu farkllk, dan kaynaklanmaktadr. Bu

nedenle =0 erisi, toplumsal optimizasyonun saland duruma gre daha aada yer alacaktr.
~ =0 erisi pozitif ya da negatif eimli olabilir. Tm klerin en azndan baz k deerlerinden byk

olduu durumda D1 f ( k , Sk ) > ise, =0 erisi k =0 zerinde yer alacaktr. Ekonomi balang durumundan hareketle dikkate alnrsa ( k 0 > k ), dengeli gelime izgisi, k =0 erisinin zerinde yer
~

56
alacaktr. Eer bu izgi, k =0 erisini kesecek ekilde deiim gsterirse, transversalite koulu18 bozulacaktr. Dengeli gelimeyi salayabilecek olas tm izgiler, k(t)nin snrszca bymesini olanakl klar (age, ss.1024-1025). Romerin rekabeti denge modelinin gnen etkileri de yledir. Firmalar bilgi stokunun marjinal retkenliinin hesaplanmasnda, bilgi girdisinin zel getirirsini ( D1 f ( k , Sk ) ) dikkate alrlar, fakat makro dzeydeki deiimlere bal etkileri ( SD2 f ( k , Sk ) ihmal ederler. kdeki bir art, ekonomideki S kadar firmann zerinde pozitif dsal etkiler ( D2 f ( k , Sk ) ) yaratr. Bunun sonucunda, herhangi bir t annda rekabeti denge ekonomisindeki tketim dzeyi ok yksek, aratrma faaliyetleri dzeyi ise ok tktr. Bu durumda bir hkmet mdahalesi, ekonomideki mallar tketimden AR-GEye ynlendirerek, gnencin daha iyi hale gelmesini salayabilir. Dsallklarn olduu bir modelde, zel ekonomik karar birimleri iin var olmayan Pareto etkinlii, iktisat politikalaryla dzeltilebilir. rnein, hkmet gtr vergi gelirlerini kullanarak, toplumsal optimizasyonu gerekletirebilecek sbvansiyonlar uygulayabilir. Vergiler ve sbvansiyonlar, vergi sonras bigi girdisinin zel marjinal rn ile toplumsal marjinal rn eitleyecek ekilde seilmelidir. Bu, k sahiplerinin, k nin ya da retimin sbvanse edilmesi; k dndaki girdilerin de vergilendirilmesi yoluyla salanabilir. Sbvansiyon ile desteklemede deme biimi zamana bal olarak, firmann sahip olduu her birim bilgi girdisi iin, 1(t) birim tketim mal cinsinden yaplabilir. Eer sbvansiyon, firmalarn ihmal ettii dsal etkilerdeki kayb giderecek ekilde yaplrsa, zel ve toplumsal marjinal rnler eitlenir: 1 (t ) = SD2 f ( k (t ), Sk (t )) . Rekabeti bir ekonomide herhangi bir hkmet mdahalesi olmazsa, bilginin toplumsal marjinal rn, zel marjinal rn aacaktr. ekil 3. 1.2. rnekdeki Modele Gre Rekabeti Dengenin Geometrik Sonular

0
t1 L1

=0
t2
k =0

k0

18 Transversalite koulu (ya da Trkeye enlemsel hareket koulu olarak evrilebilir), serbest var noktas problemi erevesinde, (T)=0 biiminde ifade edilmektedir. Bunun ikitisat bilimi asndan anlam, sermayenin glge fiyatnn, var noktasnda sfr olmas gerektiidir. Transversalite koulu ve optimal kontrol teorinin iktisat bilimi erevesindeki ayrntl aklamas iin Burmeister ve Dobell (1970); Chiang (1992); Kamien ve Schwartz (1981) almalarna baklabilir.

57
3.1.3. Modeller zerinde Farkl Uygulamalar
rnek: Ekonomi u fonksiyonlarla tanmlanm olsun: Fayda Fonksiyonu: U (c) = ln(c) (logaritmik) retim Fonksiyonu: f ( k , K ) = k v K Bilgi birikimi: k = G( I , k ) = kg( I / k ) Hamiltonyen fonksiyon yle kurulacaktr: H ( k , , K , c) = ln(c) + kg
~ f (k , K ) c k

k =0, u eitlikce belirlenmektedir: = [ f ( k , Sk )]1 = S k ( + ) . Bu nedenle k =0 erisinin hareketi,

-(v+)<-1 ssel deerine baldr. ekil 3.1.2deki L1 erisi, = [1 / ( )]k 1 biimindedir. Bu erinin altnda kalacak tm eriler, transversalite koulunu yerine getirecektir: lim t (t )k (t )e t = 0 . ( k 0 , 0 ) noktasndan geecek olan ve =0 ve k =0 erileri arasnda hareket eden eri, ekonominin rekabeti dengeli gelime yrngesini tanmlayacaktr (bu durum 2. Teoremi gstermektedir). 0 , ekonominin balangta sahip olduu bilgi stokunda, bilginin glge fiyatn gstermektedir. Optimal zm salayan gelime izgisinde, sermaye snrszca bymektedir. Bu izgi negatif eimli seyrettiinden, tketim knin bir fonksiyonu olarak artmakata, fakat nn bir fonksiyonu olarak azalmaktadr. Sermaye gibi tketim de snrszca bymektedir (age, ss.1028-1029).

58 3.2. Lucasn Modeli

3.2.1. Model
Bu modelde Lucas (1988), tek sektrl bir ekonomide fiziksel sermaye ile birikim ilikileri zerinde younlamaktadr. Nfus dinamii dsal olarak alnmakta, ayrca paraya dayal deiim olgusu ve finansal piyasa dinamiinin etkisi de dlanmaktadr. Lucasa gre, Solow dorudan bir byme teorisi gelitirmeye ynelik davranmam, yalnzca ABD ekonomisinin byme dinamiklerini incelerken bir sonu kartmtr (age, ss.3-4). Modelin varsaymlar yledir: Ekonomi kapaldr ve tam rekabet piyasas ile almaktadr. Ekonomik karar birimleri gelecekteki fiyatlar konusunda rasyonel bekleyilere sahiptir. Ekonominin teknolojisi, lee gre sabit getirilidir. t annda retime ayrlan igc (ya da edeer olarak alma saati) says N(t)dir. N(t)nin byme oran dsaldr: Kii bana reel tketim, akm deikendir ve tek sektrl olan bu modelde ilgili mal cinsinden tanmlanmaktadr. Akm olarak kii bana tketime dayal fayda fonksiyonu yledir: (3.2.1)
1

0 e t 1 [c(t ) 1 1] N (t )dt

Burada , gelecekteki tketimi bugnk deere indirgeyen bir oran; , riskten kanma katsaysdr. Her iki parametre de pozitif birer rasyonel saydr. Tek sektrl modeldeki toplam retim, tketime ve sermaye birikimine ayrlmaktadr: N (t )c(t ) + K (t ) . Bunu dengeli bir ekonominin arz ve talebinin eitlii olarak yazarsak:
N (t )c(t ) + K (t ) = A(t ) K (t ) N (t ) 1 . Teknolojik gelime oran

dsaldr: ( A / A) = . Ekonomi, teknolojik kst altnda, fayda fonksiyonunu maksimum yapan optimal kaynak dalmna karar verecektir. Bunun belirlenebilmesi iin Hamiltonyen fonksiyonun zmlenmesi
H = ( K , , c, t ) =

gerekecektir.

Hamiltonyen

bugnk-deer optimal kaynak

yledir: datm yle

N c 1 1 + AK N 1 Nc . 1

] [

Ekonomideki

yaplmaldr ki, t annda Hnin deeri maksimum yaplabilsin. Hnin maksimizasyonu iin birinci koul;
H = 0 . Buradan c = . Bunun anlam udur: Toplam retim, tketim ve yatrm olarak yle c

ayrlmaldr ki, marjinal olarak edeerde () olsunlar.

terimi, sermayenin glge fiyatn

gstermektedir (s.8-9). Ayrca glge fiyat u koulu da salamaldr:. (3.2.2)

(t ) = (t ) H ( K (t ), (t ), c(t ), t ) = A(t ) N (t )1 K (t ) 1 (t ) K

Bunun anlam udur: Glge fiyatn deiim hz, indirgeme oran ile, sermayenin marjinal verimliliine baldr. Eer t dneminde sermayenin marjinal verimlilii, indirgeme oranna eitse, sermayenin dnemleraras glge fiyatnda bir deime beklenmeyecektir. Tketimi, glge fiyatn bir

59
fonksiyonu olarak tanmlarsak; c( t ) = 1/ ve bunu btnleik arz talep ifadesiyle, glge fiyatn deime oranndaki yerlerine yazarak sistemi zersek19, transversalite koulunu salayan tek K(t) ve (t) deerleri elde edilecektir.
lim e t (t ) K (t ) = 0 . Tketimin byme oranna ( = c c ) dersek, sermayenin glge fiyatndaki
t

deiim oran, tketimin deiim oranyla riskten kanma parametresinin bir fonksiyonu olarak yazlabilir: / = . Buna gre ekonomi kendi dengeli gelime izgisinde sermayenin marjinal verimlilii, sabit + deerine eit olmaldr. Ekonominin arz ve talep eitliklerini tanmlayan denklemlerin her iki yann K(t)ye oranlarsak; (3.2.3)
+ N ( t ) c( t ) K ( t ) + = A( t ) K ( t ) 1 N ( t ) 1 = K (t ) K (t )

Dengeli gelime izgisinin tanmna gre K ( t ) K ( t ) sabit bir orandr: +. Bu nedenle kii bana tketim ve kii bana sermaye, orannda byyecektir. Bu deere ulamak iin, yukardaki eitlik trevlenir. Bu ilemden sonra; = / (1 ) . Dengeli byme izgisinde ekonominin tasarruf oran da yle olacaktr: (3.2.4)
s= K (t ) ( + ) = N ( t ) c( t ) + K ( t ) +

Buna gre, ekonominin dengeli gelime izgisinde kii bana byklkler, teknolojik gelime orannn bir fonksiyonudur. Ne zaman terchi oran () ne de riskten kanma oran (), bu uzun dnem byme oran zerinde etkili deildir. ve nun dk deerlerinde tasarruf oranlar artar ve yksek tasarruf oran, greli olarak reel ulusal gelir dzeyinin artmasn salar. Toplum bir sonraki dnemde daha zengin olmakla birlikte, daha yksek bir byme oranna sahip deildir. Yani byme etkisi yerine yalnzca dzey etkisi olumaktadr. Eer ekonomi dengeli byme rotasnda ilerliyorsa, transversalite kouluna uygun olarak optimal izgidedir ve bu rotay izleyecektir. Bu rotann dnda yer alyorsa, RCK modelinee gre, ekonomi uzun dnemde bu dengeli gelime izgisine, yani optimal sermaye birikimi-tketim bileimine yaknsayacaktr. rnein ABD ekonomisinin 1909-57 dneminde u deerler elde edilmitir: =0.013; reel ulusal gelir ya da sermaye byme oranlarnn kullanlmasna bal olarak srasyla +=0.029 ve +=0.024 (ortalama olarak da 0.027); ulusal gelirden igcnn ald pay (1-) yaklak 0.75; tasarruf oran (net yatrm/ net ulusal hasla) yaklak 0.10; =(1-)=0.0105 alndklarnda, +(0.014)=0.0675 bulunmutur. Yani tranversality koulunun salanabilmesi iin, ekonominin pozitif sermaye birikimine gitmesini salayacak koul yerine getirilmi olmaktadr: + > +. Lucas teknoloji ve bilgi stoku kavramlarnn farkl olduklarn, beeri sermaye olgusu asndan tartmaktadr. Lucasa gre NBM, teknolojik dzeyle bilgi stokunu (ya da beeri sermayeyi) rtk olarak aynym gibi model iinde kullanmtr. rnein Japonyann inden daha ileri teknolojik
19 Bu iki eitlik K(t) ve (t) asndan birinci dereceden fark denklemleridir. Bu nedenle sistemin zm, bu iki fark denkleminden hareketle K(t) ve (t) deerlerinin bulunmasdr.

60
dzeye sahip olmas, bu lkelerin beeri sermaye stoklarnn ya da bilgi birikim stoklarnn karlatrlmas anlamnda deildir. Dolaysyla NBM ekonomileraras gelir farkllklarn aklarken, varsaym olarak getirdii trde teknolojik yaplar olgusunu, beeri sermaye asndan yeniden sorgulamak gerekecektir. Bu nedenle Lucas byme teorisi erevesindeki yaklamnn, model iinde beeri sermaye olgusunu ifade edebilecek bir yaklam gelitirmek olduunu vurgulamaktadr. NBMye gre trde teknolojik yaplar ve sermaye hareketliliinin olmad bir modelde greli yoksul ekonomiler, hem gelir dzeyi hem de byme oran olarak gelimi ekonomilere yaknsayacaklardr. Lucasa gre 18. ve 19. yzyllarda igc hareketliliini NBM asndan altrrsak, (toprak girdisi sabitken) igc hareketlilii NBMnin ngrlerini dorulamtr. Ancak 20. yzylda bu gzlem tersine dnmtr. gc hareketlilii byk lde azalmtr.

3.2.2.Beeri Sermaye ve Byme

Lucasda beeri sermaye, bireyin genel beceri dzeyi olarak alnmaktadr. Bu anlamda h(t) beeri sermayesine sahip bir igcnn retkenlii, her biri h(t) beeri sermayeye sahip iki igcnn retkenlii ile zdetir. Beeri sermaye teorisi, bireyin, retkenliini (ya da h(t) dzeyini) etkileyebilecek olan eitli faaliyetler arasnda zamann nasl ayrdn incelemektedir. Beeri sermayenin modele sokulmas sonucu cari retim deiir ve bu yolla beeri sermaye birikimi yeniden deerlendirilmeye alnr. Lucas bu genel yapy yle modellemektedir: Modelde N sayda igc vardr ve herbiri sfrla sonsuz arasnda deiik dzeylerde beceriye sahiptir:
N = 0 N (h)dh . Bir h beceri dzeyindeki igc, toplam alma zamannn u(h) ksmn cari retime,

geri kalan 1-u(h) ksmn da beeri sermaye birikimine ayrmaktadr. Dolaysyla mal retimindeki efektif igc toplam: N e = 0 u(h) N (h)hdh . Nihai mal retim fonksiyonu fiziksel sermaye ile deiik beceri dzeylerindeki iglerinin bir fonksiyonudur:
F ( K, N e ) .

gcnn

beceriyle

arlklandrlm creti ve toplam cret geliri de srasyla: FN ( K , N e )h ve FN ( K , N e )hu(h) . Lucas beeri sermayenin etkisini iki ekilde ele almaktadr: Birincisi bireyin yapsndan kaynaklanan kendine zg verimlilii: isel etki. kincisi de dsal etkidir. Lucasa gre bireyler beeri sermayeyi zamanlararas datm yaparken bu etkiyi dikkate almadndan dsaldr ve u ekilde tanmlanmaktadr: (3.2.5)
ha =

0 hN (h)dh 0 N (h)dh

Ekonomideki tm igleri h beceri dzeyinde ise ve dnemleraras datm da u ise, etkin igc,
N e = uhN . Ekonominin kaynak yaratma ve harcama durumu dsal beeri sermaye etkisi dikkate

alnarak yazlrsa;
N (t )c(t ) + K (t ) = AK (t ) u(t )h(t ) N (t )

ha ( t ) .

Burada

ha (t ) terimi,

beeri

sermayenin

dsal

etkilerini modele katmaktadr. Modelin tamamlanabilmesi iin, toplam kaynaklarn beeri sermaye birikimine aktarlan blmnn (1-u(t)) h(t)nin deiim oranyla ilintilenmelidir:
h(t ) = h(t ) G (1 u(t )) . <1 alnrsa (yani beeri sermaye birikimi azalan getiriyle almaktadr), beeri

61
sermaye teknoloji gibi bymenin motoru olarak deerlendirilemez. U(t)0 alnrsa,

h(t ) / h(t ) h(t ) 1 G (1) olacaktr. Yani beeri sermaye birikimine ne kadar kaynak aktarldndan

bamsz olarak, beeri sermaye byme oran sfra doru yaknsayacaktr. Uzawa (1965) almasnda, =0 ve U(c)=c varsaymlaryla buna benzer bir model kurmutur. Bu modelin belirgin zellii, modelde isel olarak yer alan beeri sermaye srdrlebilir bymenin motorudur ve dsal olarak bir byme motoruna gerek olmamaktadr. Uzawann modelinde beeri sermaye birikimi, U(t) balamnda dorusaldr. Ancak Lucasn bu modelinde azalan getiriyle almaktadr. Lucasa gre beeri sermaye birikimi, kuaklararas bir analize dayaldr ve bu anlamda da toplumsal bir abadr. Eer modelden isel teknolojik gelime gesi dlanrsa, NBM ile zde bir yapda olacaktr (Lucas, 1988, s.20). Bu haliyle sistem kapaldr; nfus sabit bir oranda () artmaktadr; hanehalknn tketim-fayda fonksiyonu (1) ile tanmlanmtr. Ancak beeri sermayenin dsal etkilerinin modele eklenmesiyle model, NBM biimiyle incelenemez. Buna karn Romer buna benzer bir model oluturmutur. Lucas, Romeri (1986) izleyerek zmlemeyi yapmaktadr. Bu ekilde modelin zmyle, ekonominin optimal ve dengeli gelime izgisi saptanmaktadr. Optimal gelime ile tanmlanan, K(t), h(t), Ha(t), c(t) ve u(t) deikenlerinin, fayda fonksiyonunun beeri sermaye birikim fonksiyonlar kstlamalar altnda enoklatracak seimlerinin yaplmasdr. Dengeli gelime ile tanmlanan da, veri bir dsal ha(t) gelime izgisinde, h(t) iin bulunan optimal seimin uyumlanm bir gelime iinde olmasdr. Yani hanehalknn bekleyileriyle, gerekleen deerlerin stste akmas durumudur. Optimal seim problemi yle kurulmaktadr: (3.2.6)
H ( K , h , 1 , 2 , c, u , t ) = N (c 1 1) + 1 AK (uNh) 1 h Nc + 2 [ h(1 u)] 1

Bu modelde iki karar deikeni vardr: tketim (c(t)) ve retime ayrlan kaynaklar (u(t)). Ama bu iki karar deikeninin, Hnin enoklatrlacak biimde seilmesidir. Buna gre birinci sra koullar yledir: (3.2.7)
c = 1 ve 1 (1 ) AK (uNh) Nh 1+ = 2 h

Marjinal kullanmda mallar, tketim ya da sermaye birikimi biimindeki kullanma gre deerlendirilecek (yukardaki eitliklerden birincisi); abalar da ya nihai mal retimine ya da beeri sermaye birikimine aktarlacak ekilde deerlendirilecek (ikinci eitlik). ki farkl sermayenin fiyatlarn deiim hzlar yledir: (3.2.8) (3.2.9)
1 = 1 1AK 1 (uNh)1 h
2 = 2 1 (1 + ) AK ( uN )1 h + 2 (1 u)

Dengeli gelime izgisinde zel sektr iin zm ayn biimde yaplmaktadr. Dengeli ekonomi piyasa berraklna (market clearing) sahip olarak gelitiinden h(t)=ha(t) olacaktr. (3.2.10)
2 = 2 1 (a ) AK (uN ) 1 h + 2 (1 u)

Lucas, modelin duraan durum dengeli gelime izgisinin belirlenebilmesi iin tketim, beeri ve fiziksel sermaye art hzlarn sabit, sermaye fiyatlarnn art hzlarn da azalan ve zaman tahsis deikenini (u(t)) sabit kabul etmektedir. Bu koullar altnda sermayenin marjinal verimlilii:

62
(3.2.11)
AK ( t ) 1 ( u ( t ) h ( t ) N ( t ))1 h ( t ) = +

K(t), + orannda bymektedir (bir nceki modelde olduu gibi). Eer ekonominin dengeli gelime izgisinde v = h ( t ) / h ( t ) olarak alnrsa, beeri sermaye birikim denkleminden hareketle, v = (1 u ) olarak ifade edilebilecektir. (4.4.10) eitliinin trevi alnrsa, tketimin ve fiziksel sermayenin ortak byme oran (), v cinsinden yle yazlabilecektir: (3.2.12)
1 + = v 1

Bylece h(t) v gibi sabit bir oranda byrken, (1 + ) v dsal teknolojik gelime roln oynayacaktr (nceki modelde ). Lucas etkin beeri sermaye byme orann da yle belirlemektedir: (3.2.13)
1 ( ) v= 1 1 +

Beeri sermayenin rekabeti piyasa yapsndaki dengeli byme oran; (3.2.14)

v = [ (1 + ) ]
1

[ (1 )( ( ))]

Etkin ve dengeli byme oranlar, maksimum yaplabilir byme orann amamaldr. Bu nedenle, u kstlama konulmaldr: (3.2.15)
1 1 1 +

Beeri sermaye byme oran, beeri sermaye yatrmndaki etkinlik ile artrlabilir ve daki artla drlebilir. Eer =0 ve >v ise, dsal etkiler beeri sermaye birikiminden ok fiziksel sermaye birikimini tevik edici bir rol oynar. =1 durumunda, etkin ve dengeli beeri sermaye byme oranlar; (3.2.16)
v v = ( ) 1 +

Buna gre, dsal etmenler ya da indirgeme oran nemsiz dzeylerdeyse, etkinsizlik dk dzeylerde kalacaktr. (3.2.12), (3.2.13) ve (3.2.14) eitlikleri, fiziksel ve beeri sermayenin asimptotik dinamiini gstermektedir. Her iki sermaye ortak indirgenmi bir dnemde karlatrlrsa, deikenlerin dzeyleri tanmlanabilir. Bu ortak indirgeme fiziksel sermaye ve beeri sermaye iin srasyla yledir. (3.2.17)
z1 ( t ) = e ( + ) t K ( t ) ve z2 ( t ) = e vt h ( t )

Marjinal verimliliin tanmlandnda (19) eitliinde bu deerler yeniden yaplandrlrsa, ekonominin dengeli gelime izgisi boyunca sahip olunmas gereken fiziksel ve beeri sermaye dzeyleri, (z1, z2) ikilileri biiminde belirlenmi olur. (3.2.18)
1 1 (AN 0 u1 ) z1 1z2 + = +

63
ekil 3.2.1. Dengeli Gelimede ndirgenmi Fiziksel ve Beeri Sermaye Dzeyleri
z1

(e ( + )t K )

(e

vt

h)

z2

ekil 3.2.1, (3.2.18) eitliini grselletirmektedir (Lucas, 1988, s.24). Dsal etkiler yokken (=0), bu fonksiyon orijinden kan bir eri biimindedir. Dsal etkiler dikkate alndnda (>0), orijine gre d bkey eri biimini alr. Erinin davran, vnin birer fonksiyonu olarak tanmlanan u ve ya baldr. Bu nedenle vdeki artlar eriyi saa kaydrr. Dengeli gelime igisinde ilerleyen etkin bir ekonomi, v> v olduundan dolay, herhangi bir veri fiziksel sermaye dzeyinde (z1) daha yksek beeri sermaye dzeyine (z2) sahip olacaktr. ekildeki oklar, her iki sermaye dzeyinin de olas hareket izgisini belirlemektedir. Lucasn bu modelinde dk beeri ve fiziksel sermaye dzeylerinden balayan bir ekonomi, srekli olarak balangta daha iyi donanma sahip ekonomilerin gerisinde yer alacaktr (age, s.25). Eri boyunca, sermayenin marjinal getirisi ((3.2.19) eitliinden hareketle + ), her iki sermaye stoku byse de, sabit kalmaktadr. Dsal etkilerin olduu ve olmad tm durumlarda (0), reel cretdeki artlar eriyi yukar doru hareket ettirir. Reel cret ile fiziksel sermaye arasndaki esneklik, erinin bu davrann dsal etkilere bal olarak belirlemektedir. (3.2.19)
(1 + ) K w = w K 1 +

Bu eitlie gre, igcnn nitelii veri iken, greli yksek kii bana ulusal gelire sahip ekonomilerde reel cretler daha yksektir. Her lkedeki reel cretin byme oran ise, igcnn nitelik dzeylerine bal olarak ayndr: (3.2.20)
= v 1

gcnn niteliindeki gelimeler de dikkate alndnda, reel cretlerdeki deiim oran, kii bana fiziksel sermaye deiim oran () ile ayn olmaktadr. (3.2.21)
+v = 1 + v= 1

64 3.3. Mulligan ve Sala-i-Martinin Modeli

3.3.1. Model
Bu modele gre, hanehalknn amac, dnemleraras dinamik fayda fonksiyonunu maksimize etmektir. (3.3.1)
max U =
t 0 e

c( t ) 1 1 dt 1

Nihai rn, fiziksel sermaye ve beeri sermaye kullanm ile retilmektedir. Fiziksel sermaye, tketimden vazgeilen ksmdr. Beeri sermaye ise, eitim sektrlerinde retilmektedir. Hanehalk (3.3.1) eitliindeki dinamik fayda fonksiyonunu maksimize etmek iin, sermaye birikim kst altnda tketim dzeylerini belirler. Sermaye birikim kstlar yledir: (3.3.2) (3.3.3)
k (t ) = f k f (t ), h f (t ), k (t ), h (t ) k k (t ) c(t ) h(t ) = e ke (t ), he (t ), k (t ), h (t ) hh(t )

k () ve h () srasyla net fiziksel ve beeri sermaye birikimlerini; f() ve e() srasyla nihai mal ve beeri

sermaye retimlerini; kf ve hf srasyla, nihai sektrdeki fiziksel ve beeri sermaye istihdam; ke ve he srasyla, beeri sermaye sektrndeki fiziksel ve beeri sermaye istihdamn gstermektedir. ki retim fonksiyonunun da, lee gre sabit getiriyle alt varsaylmtr. Modelde her iki sektrdeki ortalama sermaye stoklarndan ( k ve h ) kaynaklanabilecek olas dsallklara yer verilmitir. Dsallklar, lee gre artan getiri ya da azalan getiri gibi nedenlere balanmaktadr. Lucas (1988), Romer (1986) gibi almalarda dsallklar pozitif ve negatif ynlerde dikkate alnmasna karn, Mulligan ve Sala-i-Martinin (MS) modelinde dsalln iaretinin ne olaca ak deildir. Beeri sermaye ile fiziksel sermaye arasndaki asimetri, tketim kesiminin k(t)yi mkemmmel ikame etmesinden kaynaklanmaktadr. Yani tketim h( t ) den deil,
k ( t ) den

kaynaklanmaktadr. zellikle 1960l yllarda ortaya kan iki sektrl modellerde, tketim mal ve fiziksel sermaye mal sektrlerinde kullanlan teknolojilerin tamamen farkl olduu varsaymlar vardr. Her iki sermayenin amortisman oranlar (k ve h) sabittir. Model kii bana gelir cinsinden tanmlandndan, nfus art hzn da iermektedir. f(.) ve e(.) retim fonksiyonlar, Cobb-Douglas tipinde sabit getirilidir. (3.3.4) (3.3.5)
f (.) = A h f (t ) h k f (t ) k h (t )

k (t )
k

),

h + k = 1

e(.) = he ( t ) h k f ( t ) k h ( t ) h k ( t )

),

h + k = 1

Burada A ve , her bir sektrdeki teknolojik dzeyi gstermektedir. Modelde zel retim dzeyinde sabit getiri, toplumsal dzeyde de artan ya da azalan getiri olabilecei varsaym getirilmitir. Bu, dsallk parametrelerinin ( k , h , k , h ) alaca iaretlere baldr. Tm zaman dilimlerinde ekonominin makro bazdaki fiziksel sermaye (k(t))ve beeri sermaye (h(t)) miktarlar sabit varsaylmtr. Giriimciler sektrel sermayeyi ( k f ( t ), ke ( t ), h f ( t ), k f ( t ) ), makro

65
sermaye stoklar ve belirli bir ekonomik aba (MS bunu, birim zamandaki teknoloji olarak tanmlamaktadr) ile birletirerek meydana getirirler. Fiziksel sermayenin nihai sektre ayrlan ksm v(t), beeri sermayenin u(t); eitim sektrnde ise bunlar srasyla 1-v(t) ve 1-u(t)dir. Sektrlere ilikin retim teknolojileri yledir:
h f ( t ) = u ( t ) u / h h ( t ) k f ( t ) = v ( t ) v / k k ( t ) he ( t ) = (1 u ( t )) u / h h ( t ) k e ( t ) = (1 v ( t )) v / k k ( t )

(3.3.6)

Sektrlerdeki ssel katsaylarn birden kkse, ilgili sermaye stokunun retiminde, birim zamanda azalan getiri vardr. Bu haliyle model Uzawann (1965) modeliyle ayndr. Uzawa ve Lucas modellerinde beeri sermayenin retiminde yalnzca beeri sermaye kullanlmakta, tm fiziksel sermaye kt sektrnde istihdam edilmektedir. Bu nedenle fiziksel sermayenin pay, bir olarak alnmaktadr. Ayrca bu iki modelde, beeri sermaye retimi sabit getiri ile almaktadr. MSnin modeline u snrlamalar getirilirse, Uzawa-Lucas modeline dnr:
v = k = 0 , k = h = v = k = 0 , u = h = 1 k , u = h = 1

Belirli bir zaman dilimindeki beeri ve fiziksel sermaye birikimleri, (3.3.6) eitliinden hareketle yle tanmlanmaktadr: (3.3.7) (3.3.8)
k ( t ) c( t ) ( )( ) h(t ) = ((1 u(t )) h(t ) )((1 v (t )) k (t ) )h (t ) k (t ) h(t ) k (t ) = A u(t ) u h(t ) h v(t ) v k (t ) k h (t ) h k (t )
u h v k
h
k

Ekonomik karar birimleri k ( 0), h ( 0), k ( t ), h ( t ) yi veri alarak, (3.3.7) ve (3.3.8) kstlar altnda (3.3.1) eitliini maksimize etmek iin c(t), u(t), k(t), v(t) ve h(t)yi seeceklerdir20. Birinci sra koullara gre, her iki sermayenin nihai maln retiminde kullanlan ksmlar arasndaki iliki maksimal deeri belirlemektedir. (3.3.9)
v ( u ( t )) = u( t ) + u ( t )(1 )

Burada ( u u ) / ( v v ) olacak ekilde bir pozitif sabittir. (3.3.9) eitliine gre u=1 iken v=1 ve u=0 iken v=0 olmaktadr. Aralarndaki dinamik iliki de, pozitif ynldr. u ve v arasndaki tek dze ilikiye gre, iktisadi karar birimleri bir sektrdeki beeri sermayeyi artracak, dier yandan fiziksel sermayeyi azaltacak bir seim davranna girmeyeceklerdir. Bunlardan biri kontrol deiken olarak alnacak, dieri de (3.3.9) eitliinden belirlenecektir. Optimalite koullarna gre, bu iki deikenin tek dz bir iliki iinde bulunmas gereklidir. Eer sermayenin retimi iin eitim sektrne ayrrlarsa, u=0, v=0 olacaktr. Bu durumda beeri sermaye retimi, hh k k hh k k ; tersi durumda (u=1, v=1) fiziksel sermaye retimi, Ah h k k h h k
k

karar

birimleri

tm

kaynaklar

beeri

dr (s.745). u ile vnin sfrla bir

arasnda alabilecei olas deerler, retim olanaklar erisi ve byme sreci balantsn modele

20 Modeli maksimize eden birinci sra koullar iin (Mulligan ve Sala-i-Martin, 1993, ss.771-772)e baklabilir.

66
sokmaktadr21. Nihai maln retildii teknoloji, beeri sermayenin retildii teknolojiye benzerse, nihai maln retiminde kullanlan fiziksel ve beeri sermayenin oranlar ayndr. Byme oranlar arasndaki iliki de, v ( t ) = u ( t ) / [1 u( t )(1 1 )] dir.

3.3.2. MS Modelinin Duraanlatrlmas

Optimal kontrol deikenlerinden v(t) modelden dlanrsa, birikim kstlar drt tane fark denklemine indirgenmektedir ( u , c, k , h ). Bunlardan u ve c, kontrol deikenler; k ve h durum deikenlerdir. Modelin amac, iki durum deikeni ile, iki kontrol deikeni arasnda balant kurulabilecek politika fonksiyonunun bulunmasdr. Pozitif duraan durum (bu durumda zaman iinde tketim ve sermaye oran sabit kalmaktadr: a (t ) c( t ) / k ( t ) ; yani burada a, bir konrol-benzeri deiken grevini stlenmektedir) byme oranlarnn oluabilmesi iin, retim dzeyleri ve sermaye stoku pozitif bir oranda byrken, deikenler sabit alnmaktadr. MS bunu, durum-benzeri ve kontrolbenzeri deikenler kullanarak yapmaktadr. Durum-benzeri deikenler, durum deikenlerinin, duraan durum varsaym altndaki dntrmdr. Buna gre, (3.3.10) (3.3.11)
z1 ( t ) k ( t ) h ( t ) h / ( k 1) z2 (t ) k (t )h(t ) ( h 1) / k

z1 ve z2, k < 1 ve h < 1 olduunda kye gre artan, hye gre azalandr. Eer ekonomide dsallklar yoksa, z1 ve z2, k/hye eit olacaktr. Bu belirlemelerden sonra durum-benzeri ve kontrol-benzeri deikenleri kullanan MS modelinin, dinamik zmlemesi yaplmaktadr. Bunun iin z1 ve z2 logaritmik dorusallatrlmakta ve zamana gre trevi alnmaktadr. (3.3.12) (3.3.13)
~ ~ z1 ( t ) = k ( t ) ( h / (1 k ) ) h ( t )

~ ~ z2 (t ) = k (t ) (1 h ) / k h (t )

~ ~ Burada k ,h ve k ,h , dsallklar (ya da toplumsal retim fonksiyonu katsaylarn) art zel sektr

girdi esnekliklerini gstermektedir. Sektrlere aktarlan kaynaklardaki deime oran da (bir tanesi kontrol deiken olmak zere); (3.3.14)
u = ~ ~ ~ ~ e / h(1 u)[ (1 k ) u u + u (1 k )(1 u)] / u c + ( k k ) k + ( h h ) h ( + h ) (1 u) v + u v / (1 u) 1 (1 u ) + u( u u ) 1 (1 1 ) u

Kontrol deikeninin byme oran; (3.3.15)

a (t ) = c (t ) k (t )

Ekonominin duraan durum tketim ve sermaye byme oranlar da; (3.3.16) (4.317)
c (t ) = Az1 ( t ) k 1 u ( t ) u 1 v( u ( t ))
v

( k u u(t ) + uk [1 u(t )]) / u k

k ( t ) = Au ( t ) u v u ( t ) v z1 ( t ) h 1 a ( t ) k

21 retim olanaklar erisinin ibkeylii ya da dbkeyliinin belirlenmesi iin, (Mulligan ve Sala-i-Martin, 1993, ss.745-746)ya baklabilir.

67
(3.3.18)
h (t ) = (1 u(t )) u 1 v u(t ) v z2 (t ) k 1 h

( (

))

Buradan u sonu kmaktadr: MS modelinin dinamik zm, drt temel fark denkleminin olduu ( z1 ( t ), z2 ( t ), u( t ) ve a ( t ) ) bir sisteme dntrlebilmektedir. Ekonomi duraan durum byme srecindeyse, z1 (t ) = z2 (t ) = u(t ) = a (t ) = 0 dr. (3.3.12), (3.3.13), (3.3.14) ve (3.3.15) eitlikleri byme dinamiini ve modelin duraan durumunu tanmlamaktadr. (3.3.16) eitliine gre, duraan
durumda z1 sabitlerden olumaktadr. Bu nedenle z1in duraan durum deeri ( z1 ) sabittir ve z1in

duraan durumdaki byme oran da ( 1 ) sfra eittir. (3.3.17) eitliinde a sabittir ve bu nedenle z
sfra eittir. Dier bir tanmlamayla, tketimin duraan durum byme oran, fiziksel sermayenin a

duraan durum byme oranna eittir: = . Modelin isel byme gsterebilmesi iin (dier bir c k
~ ~ ifadeyle, ve pozitif olabilmesi iin), (1 k )(1 h ) = hk olmaldr. Yani ekonominin duraan k h ~ ~

durum optimal byme izgisini oluturabilmesi, toplumsal retim fonksiyonlarndan kaynaklanan dsallklarn (esnekliklerin) ve zel kesim retim fonksiyonu esnekliklerinin alaca deerlere baldr. Bu esneklikler, sektrlerin teknoloji dzeyinden (A, ), tercih fonksiyonundan (, ) ve belirli bir zaman dilimindeki teknolojiden bamszdr (ss.749-750). Buna gre, MSnin iki sektrl isel byme modelinde pozitif bir isel duraan durum byme oranna ulalmak isteniyorsa, iki
~ ~ sektrdeki toplumsal sermaye paylar, (1 k )(1 h ) = hk koulunu salamaldr. ~ Nihai mal reten sektrde, fiziksel sermayeye gre sabit toplumsal getiri varsa ( k = 1 ), ~ ~

ekonomi ya fiziksel sermayeden bamsz ( k = 0 ) eitim retimi ya da beeri sermayeden bamsz

~ ( h = 0 ) nihai mal sektrne sahiptir. Bu ikinci durum, Rebelonun (1991) ve Romerin (1986)

almasndaki Ak tipi isel byme modelidir. Yani retim beeri sermayeden bamszdr ve kye gre dorusaldr. Eitim sektrnde beeri sermayeye gre sabit getiri varsa ( h = 1 ), ya fiziksel
~ sermayeye baml nihai sektr ( h = 0 ) ya da beeri sermayeye bal eitim sektrne ( k = 0 ) sahip ~ ~

olmamz gereklidir. kinci durum, Uzawa-Lucas tipi isel byme modellerinde vardr. Hem beeri
~ ~ ~ ~ hem de fiziksel sermaye stoklar her iki sektrde de kullanlyorsa ( k , h , k , h < 1 ) ve sektrlerden ~ ~ ~ ~ birinde toplumsal getiri sabitse ( h = 1 k ), dier sektrde de sabit getiri ( k = 1 h ) olmaldr.

Benzer ekilde her iki sermaye stoku sektrlerde kullanlyorsa ve sektrlerden birinde azalan getiri
~ ~ varsa ( h < 1 k ), bu azalan getiriyi ortadan kaldracak bir artan getiri hali ( k > 1 h ) dier ~ ~

sektrde olacaktr. Tek sermaye mall bir modelde kararl duraan durum isel bymenin oluabilmesi iin gerek ve yeter koul (Inada koullar balamnda), sermayenin marjinal rnnn sfrdan byk olmasdr. MSnin modelinde sermaye snrsz artarken, sermayenin marjinal rn sfra yaklamakta ve isel
~ ~ byme var olmaktadr. (1 k )(1 h ) = hk kouluna gre, sermaye sonsuza giderken en azndan ~ ~

sektrlerden birinde sfrdan byk olmaldr. Yani geni anlamdaki sermayenin marjinal rn,

68
negatif olmamaldr. Tablo 3.3.1, Uzawa-Lucas tipi BMde; Tablo 3.3.2de MSnin genel iki sektrl BMde duraan durumdaki parametre deiikliklerinin etkilerini gstermektedir. Bu tabloda rnein u*a karlk gelen (-) iaret unu aklamaktadr: Beeri sermaye reten sektrn teknolojik dzeyindeki artlar (), nihai sektre ayrlan beeri sermaye toplam zamannn duraan durum deerinde (u*) bir azalma yaratr. Tablo 3.3.1. Uzawa-Lucas Tipi BMde Parametre Deiimlerinin Etkileri
Parametreler Taban Deerler A
k

h
k

u* 0.4583 0 + + 0 + +

* 0.0150 0 + 0 + +

a* 0.1750 0 + + + + +

z* 7.957 + + + + -

Not: Taban deerlerin hesaplanmasnda kullanlan taban parametre deerleri k = h = u = 0.5 ; v = 0 ; k = v = 0 ; h = u = 1 ; =0.04; =2; A=1; =0.12; k=h=0.05; k = h = k = h = 0 dr (Mulligan ve Sala-i-Martin, 1993, s.752).

Tablo 3.3.2. MSnin Genel ki Sektrl BMsinde Parametre Deiimlerinin Etkileri

Parametreler Taban Deerler A
k k u h u

u* 0.5658 + + + + + + + + +

* 0.0207 + + + + + -

a* 0.1504 + + + + + + -

z* 10.121 + + + + + + + + + +

h
k

Not: Taban deerlerin hesaplanmasnda kullanlan taban parametre deerleri k = h = 05 ; v = v = 0.48 ; k = 0.2 ; h = 08 ; v = 018 ; u = 0.78 ;=0.04;=2;A=1 . . . =0.12; k=h=0.05; k = h = k = h = 0 dr (Mulligan ve Sala-i-Martin, 1993, s.753).

Tablo 3.3.1 ile zetlenen model ile Tablo 3.3.2 ile zetlenen model arasndaki temel fark udur: ki sektrl modelde nihai sektrn teknoloji dzeyindeki deimeler ekonominin duraan durum dengeli byme deerini etkilerken, Uzawa-Lucas tipi isel byme modelinde etki sfrdr. Bu nedenle, Uzawa-Lucas modelinde bymeyi yalnzca beeri sermaye sektrndeki teknolojik gelime etkilemektedir. MSnin modelinde ise h , kden bamszdr. Uzawa-Lucas tipi byme modellerinin en belirgin zellii, eitim sektrnn tek girdisinin beeri sermaye olmasdr. Dsallklarn olmad Uzawa-Lucas modelinde (3.3.10) ve (3.3.11)

69
eitliklerinde tanmlanm olan durum-benzeri deikenler (z), k/h oranna eittir. Bu tip BM genel olarak kararl bir eyer zmne sahiptir. MSnin modeli asl olarak ekonominin z0 balang noktasndan, z* duraan durum deerine doru hareketini salayan ekonomik dinamikleri aratrmaktadr. rnein tasarruf oran, tketim, fiziksel ve beeri sermaye, faiz oran gibi temel deikenlerin, bu srece nasl ve ne hzda yn verdiine baklmaktadr. Bu nedenle srecin balangcn elde edebilmek iin, zaman deikeni modelden kaldrlmaktadr22. MS modelinde ekonominin kararl duraan durum dengeli gelime izgisi, (a, u, z) uzayndaki noktalarn geometrik yeridir. Bu izgi asimptotik olarak duraan noktaya doru seyreder ve optimal zm salar. Bu optimal gelime izgisi ayn zamanda a(z), u(z) politika fonksiyonlarn da tanmlamaktadr. a(z) ve u(z) politika fonksiyonlar, ve k arasndaki ilikiye baldr. >k olursa, a(z) ve u(z) negatif eimli; <k olursa, pozitif eimlidirler. Bak srt durumunda (=k) her ikisi de yataydr. k ve hnin kt, yani z=k/h orannn ok kk olduu bir ekonomi dnelim. Sistem kararl olduundan, z < z pozitif bir z byme oran ile ilintili olacaktr. znin byme oran yledir:
z = Az ( k 1) u (1 k ) ( c / k ) k (1 u ) h

Burada (c/k) ve uyu sabit kabul edersek, znin ok kk deerlerinde z, byk olacaktr. Bunun nedeni (Solow modelinde olduu gibi), fiziksel sermayenin ortalama verimliliinin ok dk, byme hznn ise yksek olmasdr. MS bu durumu, ortalama sermaye rn etkisi ya da Solow etkisi olarak tanmlamaktadr (age, s.760). z=(k/h)nin dk olmas (greli olarak fiziksel sermayenin kt retim faktr olmas), tasarruf oran artrlarak (a=c/k olduundan, ann azaltlmasyla) ya da varolan beeri sermayenin nihai sektre tahsisat yeniden dzenlenerek giderilebilir. Birinci durumda hanehalk tketim alkanlklarn kolaylkla brakmayacaktr. Bu, gelir ya da tketim davrannn kararll etkisidir. k/h orannn dk olmas, nihai sektrdeki cret orannn dklnn de bir gstergesidir. Bu durum, hanehalknn eitim sektrne ynelmesine yol aar. Yani okullamann maliyetinden dolay den z durumunda hanehalk, artan bir uyu tercih etmeyecektir. Bu trden bir ikame ya da greli cret oran etkisi, k ne kadar byrse, o lde nem kazanacaktr. cret oran, veri u dzeyinde, z k ye baldr. =k olursa, tketim tm zamana eit oranlarda yayma ve cret etkisi ortadan kalkar. Duraan durum oran (z*), yksek bir Solow etkisi ile yeniden ayarlanmaktadr. Dier etmenler sabit tutulduunda, nn yksek oranlarnda hanehalk tketimi daha kararl hale getirmektedir. Yani a=c/k oran ykselmektedir. >k olursa, tketimi kararl klma etkisi baat hale gelir ve a ile u, znin dk deerleri iin byk olur. Bu durumda politika fonksiyonlar, negatif eime sahiptir. dk ise, hanehalk tketimi tm dnemlere dzgnce yayma konusunda ok istekli davranmayacak, tasarruf oranlarn artrarak, fiziksel sermaye stokunu geniletmek isteyeceklerdir. Bylesi bir durum, hanehalknn alma younluunu eitim sektrne kaydrarak yeniden dzenlemelerine neden olur. Dier bir ifadeyle, <k durumunda greli cret etkisi, znin kk deerlerinde a ve unun kk olmasna yol aacak ekilde baat hale gelir.
22 Zaman deikeninin ortadan kaldrlma yntemi iin, Mulligan ve Sala-i-Martin, 1993, ss.753-758e baklabilir.

70
Uzawa-Lucas modelinde dk bir k/h oranndan daha yksek bir k/h oranna doru gei, ve knn greli byklklerine bal olan tketim ile alma younluuna baldr. >k ise, gelir etkisi baat hale gelir ve fiziksel sermaye, daha ok alma ile artrlabilir. >k ise, ikame etkisi daha ar basar ve fiziksel sermaye art, tketim dzeyi azaltlarak gerekletirilir. Birinci olas durumda politika fonksiyonlar negatif eimli, ikincisinde pozitif eimlidir. >k ise, her iki etki birbirini dengeler, yani politika fonksiyonlar yataylar. MSye gre >k durumu, ampirik olarak ok rastlanan bir durumdur. k (nihai sektrdeki fiziksel sermayenin pay), sfrla bir arasnda deerler alr. (dnemleraras ikame esnekliinin tersi) ise, genellikle birden byk bir deer almaktadr. ekil 3.3.1, Uzawa-Lucas tipi BMde ekonomilerin duraan durum dengesi dndaki bir gelime durumundan, duraan durum dengesine gei srecinde, deikenlerin dinamik davrannn ne olduunu gstermektedir. ekil 3.3.1in (a) ve (b) panellerine gre, >k durumunda, a(z) ve u(z) politika fonksiyonlar negatif eimlidir. Balangta greli dk bir beeri sermaye stokuna sahip azgelimi lke iin ( z > z ) z deeri zamanla azalr, u ile (c/k) artar.Dier bir ifadeyle bu lke, kaynaklarnn greli olarak dk, fakat zamanla artan bir blmn tketime aktarmaktadr. Eitim sektrne yapt harcamalar ise greli anlamda yksek olmakla birlikte, giderek azalacaktr. Ekonomilerin duraan duruma gei srecindeki sermaye dinamii ((3.3.7) eitlii), birim zamandaki sermaye stokuna oranlanrsa, fiziksel sermayenin byme oran ( k ) belirlenebilir. Bu, ekil 3.3.1deki (c) paneli ile gsterilmitir. z > z durumunda z=k/h ykselirken, fiziksel sermayenin byme oran azalacaktr. eklin (d) ve (e) panellerinde tketimin ve beeri sermayenin, gei srecindeki dinamikleri verilmitir. Tketimin byme oran azalmakta, beeri sermayenin byme oran artmaktadr. Nihai ktnn byme oran ile z arasndaki iliki de, u biimine benzemektedir. Minimum byme oran, duraan durumun solunda ve sanda oluabilir. Baz parametrelerin sabit tutulmas halinde, =3 iken minimum deer, duraan durumda olumaktadr. Dengesizlik etkisi, byme oran zerinde simetrik bir etki yaratabilir. Bu durumda k ya da hden biri greli olarak kttr. Asimetrik etki de ise, byme bir dengesizlik ile artarken, dieri ile azalabilir. MSnin modelinde hem nihai hem de beeri sermaye ktlar birlikte dikkate alnarak ekonominin genel byme oran yle belirlenmektedir. Geni anlamda kt (GSYH) yledir: (3.3.19)
Y = y + ( v / ) (1 u)h

Btn ekonominin retim dzeyini gsteren (19) eitliinden byme oran; (3.3.20)
Y = y ( ( u / u)(1 )) / (1 + u )

ekil 3.3.1deki (g) paneli, bu byme orann gstermektedir. Ulusal gelir hesaplar asndan bakldnda, beeri sermaye sektrndeki baz aktiviteler (rnein retim elemanlarnn cretleri) hesaba katlrken, dier aktivitelerin bazlar (rnein renci harlar) katlmamaktadr. MSye gre hesaplanm ulusal gelir byme oran, tketimin byme oran ile nihai ktnn byme oran arasnda bir ortalama davrana sahiptir. Gelimi bir ekonomide eitim sektrnn ulusal gelirin %25i olduu varsaylrsa, ulusal gelirin byme oran, k/hnin negatif bir fonksiyonu olur. Bu da, (h) paneli ile gsterilmitir. GSYH ve z arasndaki negatif iliki, Uzawa-Lucas tipi BMnin ilgin bir

71
sonucudur. Bu iliki, fiziksel ve beeri sermayedeki kayplara asimetrik bir tepki gsterir. rnein bir lke ya da bir blge, sava ya da doal afet sonucu altyap kaybna urarsa, kayplarn telafi edilerek ekonominin toparlanmas abuk gerekleecektir. Eer lke beeri sermaye kayplarna urarsa, duraan durum dengeli byme oranna yapaca gei srecinde nemli lde olumsuz etkilenecek ve byme oran gerileyecektir. Baz parametreler asndan tasarruf oran (s=1-(c/y)), k/h ile negatif ynl bir ilikiye sahiptir. Bu nedenle k/h yksekse, c/y de byk olacaktr. Tasarruf orannn davran, modelin parametrelerine baldr. Dier deikenler sabit tutulduunda, nn yeterince byk deerleri iin tasarruf oran pozitif bir eime sahip olacaktr. Balang k/h dzeyi duraan durum deerinin iki kat kadar olan bir ekonomide, dar anlamda ktnn (yalnzca nihai sektrn retimi) byme oran %1.7 dzeyinden balarsa, ilk oniki yllk dnemde azalma gsterir; bundan sonra arta geerek, yaklak krk ylda duraan durum deerine ular. GSYH baznda dnldnde de ilk on yllk byme oran negatif ve ok yavatr. Duraan duruma ulalmas, yaklak krk yl alr. Beeri sermaye stokunun nemli ksmn kaybeden bir ekonomide iyileme, ok uzun bir zaman gerektirir.
k > durumunda hanehalk monoton bir tketim yaps oluturmada daha az istekli olacak ve

dk z deerlerinde cret oran da dk seyredecektir. Dier deikenlerin davran, iki durum dnda ncekilerle ayndr. Farklln birincisi, dar anlamda retimin byme oran, znin U biimli bir fonksiyonu deildir; fakat belirsiz bir negatif eime sahiptir. kincisi, k < durumuna kart olarak, beeri sermaye byme oran, znin azalan bir fonksiyonudur. Bunun anlam, yksek z deerlerinden balayan gei dinamii, artan bir beeri sermaye byme orann da ierecektir. k = durumunda, a(z) ve u(z) politika fonksiyonlarnn yataydr ve tketimi dnemlere dengeli yayma ve cret etkileri ortadan kalkar. Dier deikenlerin davran, iki durum hari, k < ile ayndr. Birincisi, dar anlamda ktnn byme oran, znin belirsiz bir azalan fonksiyonudur. kincisi, dar anlamda ktnn byme oran ve greli fiyatlar, znin sabit bir fonksiyonudur.

72
ekil 3.3.1. Uzawa-Lucas Tipi BMde Deikenlerin Dinamik Davran
alma Younluu c/k

-1

-1

-1

log[ ( k / h) / ( k / h) *]

log[ ( k / h) / ( k / h) *]

log[ ( k / h) / ( k / h) *]

(a) h c

(b)
y

(c)

-1

-1

-1

log[ ( k / h) / ( k / h) *]

log[ ( k / h) / ( k / h) *]

log[ ( k / h) / ( k / h) *]

(d)

(e)

(f)

73
ekil 3.3.2. lee Gre Azalan Getirili ki Sektrl BMde Deikenlerin Dinamik Davran

HesaplanmGSYH Byme Orannn Zaman indeki Deiimi

-10

-20

-30

(j)

-40

-50

Yllar

74
Uzawa-Lucas tipi byme modeli, beeri sermaye retim sektrnn, fiziksel sermaye girdisini kullanmad zel bir durumdur. MSnin iki sektrl modeli, bu modele gre daha geneldir. Her iki sektrde lee gre getiri sabit ise (retim olanaklar erisi dorusaldr), u(z) ve a(z) politika fonksiyonlar z*de dikeydir. Bu nedenle k/h oran balangta dkse ( z < z ), hanehalk fiziksel sermaye sektrnde sonsuz oranda bir yatrm, beeri sermaye sektrnde ise sfr oranda bir yatrm tercihinde bulunur. Dier bir ifadeyle, ekonomi dorudan duraan durum dengeli byme oranna ani bir srama yaparak geer, gei srecini yaamaz (age, ss.765-766). MSnin iki sektrl byme modelinde gerek zaman boyutuna yaylm bir gei srecinin elde edilebilmesi iin, her iki sektrde de azalan getiri (orijine gre ibkey retim olanaklar erisi) varsaym yaplmaldr. Bu varsaym altndaki iki sektrl BMnin deikenlerinin davran ekil 3.3.2de grselletirilmitir. Her bir panelin Uzawa-Lucas tipi byme modeline dayal olarak oluturulmu olan ekil 3.3.1dekinden fark, sektrlerin farkl teknolojiye ve azalan getiriye sahip olduu varsaymna dayal olarak izilmesidir. Bu ekil, Tablo 3.3.2deki deerlere dayanmaktadr. eklin (a) ve (b) panellerinde a(z) ve u(z) politika fonksiyonlar negatif eimlidir. Bunun nedeni, bir zaman dilimindeki lee gre getirinin azalan olduunun varsaylmasdr. u(z), sfrla bir arasnda deerler almaktadr. Byle bir ekonomide kaynaklarn tamamnn ya da bir ksmnn nihai sektre aktarlmas optimal sonu vermeyecektir. Fakat tm sektrlerdeki lee gre getiri sabit alnrsa, u(z) politika fonksiyonu 0 ile 1 arasnda snrlandrlmam olacaktr. MSnin iki sektrl modelini, Uzawa-Lucas tipi modellerden farkllatran noktalardan biri de, nn kk deerlerine ramen, u(z)nin negatif eimli olmasdr. Dier bir ifadeyle, greli cret etkisi, MSnin modelinde hi bir zaman baat deildir. z dk olduunda, nihai sektrdeki fiziksel sermayenin marjinal verimlilii, ekonomik karar birimlerinin sahip olduklar fiziksel sermayeyi bu sektrlere kaydrmalarna yol aacak kadar yksektir. Bu, cret orann (nihai sektrdeki beeri sermayenin marjinal verimliliini) artrr. Bu durumda da hanehalk, beeri sermayelerini bu sektre kaydrr. Dier yandan gelir etkisi ile tketimi zamana yayma etkisi varln srdrr. nn ok kk deerlerinde hanehalknn tketimi dnemleraras ikame etme istei yksektir. Hanehalk cari tketimi azaltarak, fiziksel sermaye stoku artna ynelecektir. Bu nedenle nn kk deerleri, pozitif eimli bir a(z) fonksiyonuna yol aar. Yani Uzawa-Lucas modelinden farkl olarak a(z) pozitif eimli, u(z) negatif eimlidir. Baz deikenlerin MSnin iki sektrl modelindeki davranlar, ekil 3.3.2 ile grselletirilmitir. Fiziksel sermayenin ((c) paneli), tketimin ((e) paneli) ve geni anlamdaki retimin ((g) paneli) byme oranlar negatif; beeri sermayenin byme oran ((d) paneli) pozitif eimlidir. ekil 3.3.1 ile ekil 3.3.2 arasndaki temel fark, nihai sektr retiminin gei srecindeki dinamik davranndan kaynaklanmaktadr. MSde duraan durum byme oranna (Tablo 3.3.2deki baz deerler dikkate alndnda) 25 ylda ulalmaktadr.

75 3.4. Rebelonun Byme Modeli: Ak Tipi Yaklam

Rebelo (1991) bu modelinde, iktisat politikalarndaki farkllklarn yol aabilecei byme farkllklarna dayal bir yaklam gelitirmektedir. Rebeloya gre ekonomilerin farkl byme hzlarna sahip olmalar, nemli lde iktisat politikalarnn bir sonucudur. Bu trden modellerde, rnein gelir vergisi gibi iktisat politikalar, fiziksel sermaye yatrmlarnn getiri orann azaltarak sermaye birikim orann drr ve bu nedenle byme oran azalr. Model Romerin (1986) yaklamndaki isel teknolojik gelimeye dayal isel byme sreciyle ortak yanlar tasa da, temelde sabit getiri varsaymyla ve duraan durum byme sreci bulgusuyla kendini farkllatrmaktadr. Bu anlamda model, uzun dnemli byme sreci iin Kaldorun (1961) sistemletirdii temel olgular karlamaktadr. Model iki sektrldr ve retim fonksiyonu fiziksel sermaye ile dorusal bir ilikiye sahiptir. gc ve yeniden retilemeyen toprak gibi girdilerin byme srecindeki etkileri modelden dlanmtr. Rebelo vergilemenin byme oranlarnn farkllamasndaki nemi, konunun NBMde yeterince ilenmemi olmasn da saptayarak vurgulamaktadr. NBMde iktisat politikalar, ekonomiler duraan durum dengelerinden uzak olduklarndan etkisini gstermekte, duraan duruma geildikten sonra byme etkileri ortadan kalkmaktadr.

3.4.1. Model
Ekonomide yeniden retilebilen (ya da zaman iinde biriktirilebilmesi olanakl) retim girdileri (fiziksel ve beeri sermaye) ile yeniden retilemeyen ve miktar sabit girdiler (toprak) varsaylmakta; iki sektrl retim yaplmaktadr. Sermaye sektr, toplam sermeye stokunun (1-t) kadarn kullanarak, dorusal retim teknolojisi altnda yatrm mallar retmektedir: I t = AZt (1 t ) . Burada It, yatrm mallarn; Zt deiik tiplerde fiziksel ve beeri sermaye mallarnn btnleik biimini gstermektedir. Sermaye, orannda anmaktadr. Dier sektr tketim mallar (Ct) reten sektrdr ve ekonomide arta kalan sermayeyi ve yeniden retilemeyen girdileri (T) kullanmaktadr:
Ct = B ( t Z t ) T 1 . Bu teknolojilere gre tketim ve sermaye farkl ancak sabit bir oranda byme

gsterir. Sermaye ise ekonomide hi tketimin yaplmad (A-) u nokta ile, tm gelirin tkedildii sfr birikim (-) arasnda bir byme oranna sahiptir. Tketimin byme oran ise, sermaye byme oranna orantldr: gc = gz . Dier yandan hanehalk, dnemleraras toplam faydalarn maksimize etmek amacndadr. ndirgenmi tercih fonksiyonu, RCK modelinde olduu gibi, dnemleraras sabit ikame esnekliklidir. (3.4.1)
U = Ct1 dt 1

t 0

Bu tercih fonksiyonu, tketimin byme orannn yalnzca faiz orannn bir fonksiyonu olduunu gstermektedir: gc = ( rt ) / . Duraan durum srecinde faiz oran sabit olduundan, tketim oran da duraan durum dengesinde sabit ve optimal bir oranda gelime gsterecektir. Ekonomide sabit

76
getiri ve tam rekabet piyasas varsaymlar, Pareto optimalitenin gereklemesini salar. Hanehalk gelirlerini, sahip olduklar retim faktrlerini (Z,T) firmalara kiralamakla elde etmektedir. Piyasa faiz oran, sektrlerin marjinal verimliliklerine gre ekillenmektedir. Sermaye mal reten sektrde kullanlan sermayenin marjinal retkenlii sabittir ve A-zye eittir. Sermaye piyasasnda dengenin kurulabilmesi iin, rzt=A-z olmaldr. Benzer ekilde tketime dnk borlanmann faiz oran da, sermaye birikim orannn bir fonksiyonudur: rct = rzt + ( 1) gzt . Faydasn bu veri faiz oran altnda maksimize eden tketici iin gelirin ve tketimin byme oranlar duraan durumda birbirine eittir. (3.4.2)
g y = gc = gz = A z 1 (1 )

Ekonomi duraan durum dengesinde byrken, Rebelonun modelinde zellikten sz edilebilir. Birincisi, duraan durum dengesinden duraan duruma gei srecinde bir dinamik oluum yoktur. Ekonomi srekli gy orannda byme gstermektedir. Yani dzey etkisi yaanmakta, ancak byme etkisi grlmemektedir. kincisi, tketim mal retim fonksiyonundaki B katsays ve T girdisi, bymeyi aklayan deikenler deildirler. Yani bu deikenler tketim dzeyini ve gelir dzeyini belirlemekte, ancak byme srecine hi bir etkide bulunmamaktadrlar. Farkl doal kaynak donanmna sahip ekonomilerde gelir farkllklarnn olumas, bu deikenlerce aklanabilmektedir. ncs, Ct ve It farkl oranlarda byseler de, greli fiyatlar, ulusal gelirdeki paylar sabit kalacandan dolay deimeyecektir. Tercih ve retim fonksiyonlarndaki parametrelerin byklkleri de, ekonominin byme orann yle etkilemektedir: Sermayenin net marjinal verimlilii (A-z) ne kadar byk olursa, byme oran o kadar byk olur; dnemleraras ikame esneklii (1/) ne kadar byk olursa, byme oran o kadar byk olur; znel indirgeme oran ne kadar kk olursa, byme oran o kadar byk olur. (3.4.2) eitliine gre, ekonominin uzun dnemli byme srecinin sreklilii ve gelime yn, (A-z-)nun negatif ya da pozitif olmasna baldr.

3.4.2. Btnleik Sermaye Modelinde Vergilemenin ve Tasarruf Orannn Uzun Dnemli Byme zerine Etkileri
Modelde iki tip vergilemenin etkileri incelenmitir. Bunlar tketim zerinden alnan c oranndaki vergi ve yatrm zerinden alnan i orannda vergidir. Kamu harcamalar, denk bte ilkesine gre bu vergilerle karlanmaktadr: Tt = c Ct + i pt I t . Vergi sonras firmalar iin denge yle yazlabilir: (3.4.3)
(1 + i )(1 + rz ) = A + (1 z ) + i (1 z )

Eitliin sol yan, bir birim sermaye mal yatrm yapmann alternatif maliyetini; sa yan da, bu yatrmdan salanacak net getiriyi gstermektedir. Yatrm vergisi sonrasnda ekononominin byme oran; (3.4.4)
[ A / (1 + i )] z z g y = max 1 (1 )

77
(3.4.4) eitliine gre, yatrm vergisi oranndaki artlar byme orann, Adaki azallarla ayn biimde etkilemektedir. Vergi oran ne kadar ykselirse, byme oran da o kadar azalacaktr. Buna karn tketim vergisi oranndaki dzenli deiiklikler, Bnin yaratt etkiye benzer etkiler yaratacaktr. Yani byme oran etkilenmemekte, yalnzca tketim dzeyi deimektedir. Tketimin yalnzca bugnk dzeyi deil, dnemleraras dzeyleri de bundan etkilenmektedir. Yani etki, gtr vergilemenin yol at etkiyle ayndr. Buna gre Rebelonun modelinde tketim ve yatrmlar zerine uygulanan vergilere e oranda bir vergi (net olmayan) gelir zerine uygulanyorsa, vergi oranndaki artlar bu ekonominin byme orann azaltr. Daha nceden SBMde tasarruf orannn, yalnzca dzey etkisine yol atn grmtk. Ayrca SBMde yaknsamann hz, tasarruf orannn bir fonksiyonuydu (1.1.13 ve 1.1.14 eitlikleri). Rebelonun modelinde pozitif dsal bir tasarruf oran (s>0) dikkate aldmzda, ekonominin duraan durum byme oran; (3.4.5)
gy = ( A z )s + (1 ) s

(3.4.5) eitliine gre, yksek tasarruf oranlar, yksek byme oranlarna yol aar. Bu modelde ele alnan tasarruf oran, hem fiziksel hem de beeri sermaye yatrmlarn karlayacak anlamda geni tutulmutur. SBMde ise tasarruf oran yalnzca fiziksel sermaye yatrmlarn finanse etmektedir.

3.4.3. Geni Anlamdaki Sermayenin, Fiziksel ve Beeri Sermaye Olarak Ayrtrlmas Yoluyla Rebelonun Modelinin ncelenmesi
Hanehalk 3.4.1. alt balnda sunulan genel model ile ayn zellikleri tamaktadr. retim Cobb-Douglas tip retim fonksiyonuna bal olarak, t orannda fiziksel ve NtHt kadar etkin igc (ya da beeri sermaye) ile yaplmaktadr. Buna gre ekonominin kaynak retim ve kullanma eitlii yledir: (3.4.6)
A1 ( t Kt )1 ( N t Ht ) = Ct + I t

Net fiziksel sermaye birikimi; (3.4.7)

Kt = I t Kt

Beeri sermaye, igcnde ierilmi haldedir ve bireyler toplam zamanlarn bo zaman (L), alma zaman (N) ve beeri sermaye birikimine ayrmaktadrlar. Beeri sermaye birikimi yle tanmlanmaktadr; (3.4.8)
Ht = A2 Kt (1 t )

] [ (1 L N ) H ]
1
t t

Ht

(3.4.6), (3.4.7) ve (3.4.8) eitlikleriyle tanmlanan bu model, iki nokta dnda Lucasn (1988) modeliyle ayndr. Birincisi, Rebelonun modelinde dsallklar yoktur; ikincisi, beeri sermaye retiminde fiziksel sermaye kullanlmaktadr. Bu eitlik, modelin dinamik yapsn belirlemektedir. Ekonominin duraan durum dengeli gelime srecinde Ct, Kt, It ve Ht ayn oranda byrler. Rekabeti ekonomide etkin retim kararlar iki koula dayal olarak alnmaktadr. Birincisi, statik anlamda her iki sektrdeki fiziksel ve beeri sermayenin marjinal verimliliklerinin eitlenmesi kouludur. Bunu (3.4.9) ve (3.4.10) eitlikleriyle yle ifade edebiliriz:

78
(3.4.9) (3.4.10)
(1 ) A1 ( t Kt ) ( N t Ht ) = qt (1 ) A2 [ (1 t ) Kt ] A1 ( t Kt )1 ( N t Ht ) 1 = qt A2 [(1 t ) Kt ]
1

[ (1 L N t )Ht ]

[(1 L N t ) Ht ] 1

Burada qt, fiziksel sermaye cinsinden beeri sermayenin greli deeridir. Dier yandan sektrlerde marjinal mal dnm orannn da eitlenmesi gerekmektedir. Buna gre Cobb-Douglas tipi retim fonksiyonu dikkate alnarak bu koul yle yazlabilir: (3.4.11)
t Kt (1 t ) Kt = 1 N t Ht 1 (1 L N t ) Ht

Bu ikinci etkinlik koulu, yatrmn fiziksel ya da beeri sermayeden hangisinde younlatrlaca kararn oluturan dinamik bir kouldur. retim sektrnde birim yeni fiziksel sermayenin marjinal rnnn deeri, piyasa faiz haddine eittir. (3.4.12)
rt = (1 ) A1 ( t Kt ) ( N t Ht )

Bir birim ek fiziksel sermaye yatrmnn alma, (3.4.13) eitliinde ifade edilen getiri salayabilecek olan 1/qt birim beeri sermaye yatrmdr. (3.4.13)
rt = A2 (1 t ) Kt

] [ (1 L N ) H ]
1

(1 L) + qt qt

Optimal byme srecinde her iki sermayenin getiri oran eitlenecektir: rt = rt . Duraan durum dengesinde veri (ve sabit) fiziksel sermaye-beeri sermaye orannda qt sabit olduundan, Pareto optimaliteyi salayan faiz eitlii yle yazlacaktr. (3.4.14)
K (1 ) A1 t t N t Ht
1

(1 t ) Kt = A2 (1 L N t ) Ht

(1 L )

kinci etkinlik koulu (3.4.11) ve getirilerin eitlenmesi koulu (3.4.14) birlikte zlrse, duraan durum dengeli byme sreci iin faiz oran belirlenir. (3.4.15)
1 r = A1v A2 v (1 L )1 v

Burada v = (1 ) / (1 + ) ve , ile nin pozitif bir fonksiyonudur. Eer v den kkse, beeri sermaye retiminde kullanlan fiziksel sermayenin pay (1-), fiziksel sermaye retiminde kullanlan igcnn payndan () daha kk olacaktr. Veri reel faiz orannda tketimin optimal byme oran gc = ( rt ) / dr. Duraan durum dengeli byme srecinde It, Kt ve Ht tketimle ayn hzda bydklerinden, net ulusal gelirin ( Yt = Ct + I t Kt ) byme oran; (3.4.16)
Av A1 v (1 L )1 v g y = max 1 2

Bu eitlik =1 durumunda, (2) eitliiyle ayndr ve duraan dengeli byme srecinde (3.4.2) ile benzer zellikleri tamaktadr. Ancak, byme oran (3.4.16) eitliinde ayn zamanda her iki sektrdeki toplam allan zamann pozitif bir fonksiyonu haline gelmitir. Bundan kan sonuca gre, daha ok alma saatine sahip ekonomiler daha hzl byme gstereceklerdir. Ayrca bu modelin,

79
btnleik sermaye modeline gre farkll, duraan duruma gei srecinde deikenlerde dinamik davrann grlmesinde ortaya kmaktadr.

3.4.4. Ayrtrlm Sermaye Modelinde Vergilemenin ve Tasarruf Orannn Uzun Dnemli Byme zerine Etkileri
3.4.1. alt balnda sunduumuz btnleik sermaye modelinde bir tketim vergisi, gtr vergileme ile ayn etkileri dourmaktayd. Gelir vergisi oranndaki artlar da, byme orannn azalmasna yol amaktayd. Ayrtrlm sermaye modelinde bu tr vergilemenin etkileri daha zayftr. Gelirin vergilenmesi, zel sektrdeki firmalar vergilenen fiziksel sermaye yerine igcn ikame
1 etmeye ynlendirir. Bu durumda vergi sonras reel faiz oran, r = (1 ) v A1v A2 v (1 L )1 v ya eittir

ve vergi nedeniyle duraan durum byme oran, btnleik sermaye modeline gre daha dktr. v sfra yaklatka, byme oran giderek zayflayacaktr. Eer firmalar daha youn beeri sermaye teknolojileri kullanmazlarsa, vergi sonras duraan durum reel faiz oran,
1 r = (1 ) A1v A2 v (1 L)1 v olacaktr. Yani, vergilemenin uzun dnemli byme zerindeki etkileri,

btnleik sermaye modelindeki ile ayndr. Lucasn (1988) modeli, Rebelonun ayrtrlm sermaye modelinin =1 durumudur. Dier bir ifadeyle, Lucasn modelinde beeri sermaye retiminde fiziksel sermaye girdisi kullanlmamaktadr. Byle bir durumda (v=0 ve =1), reel faiz oranyla byme oran A1 ve vergi oranndan bamsz hale gelmektedir. =1 olduundan, beeri sermaye yatrmlarnn getiri oran (3.4.13 eitliindeki rt ) sabittir ve ( A2 )(1 L ) ye eittir. Nihai sektrdeki etkinlik iin de reel faiz oran, ( A2 )(1 L ) ye eitlenecektir. Bu nedenle Lucasn modelinde gelirin vergilenmesi, nihai sektrdeki ve tm ekonomideki faktr younluunu deitirmekte, fakat duraan durum reel faiz oran ve byme oran zerinde bir etki yaratmamaktadr. Eer vergilemede beeri sermaye de dikkate alnrsa, gelirin vergilendirilmesi A1 ve A2yi deitirerek bymenin etkilenmesine neden olur. Rebelonun modelinde gelirin vergilendirilmesi, reel cret orann etkilemektedir (3.4.17)

[ (1 ) A ] w= [ A (1 L)]
1 2

1+

Burada = (1 ) / ((1 + ) ; , ve nin pozitif bir fonksiyonudur. Orann zerinde yer alan ifadenin ssel katsays (1+), cret oranyla vergi oran arasndaki esneklii gstermektedir. Buna gre iiler, igcnn marjinal rnnn yalnzca (1-) ksmn almaktadrlar. Alttaki ifadenin ssel katsays () ise, igcnn marjinal getirisinin yksek olduu teknolojilere doru kaymalar gstermektedir. Her iki etki birden, yksek vergi oranlarna sahip ekonomilerde vergi sonras cret orann drerek, bu ekonomilerdeki bireylerin, eitim dzeylerinden bamsz olarak, vergilerin daha dk olduu (ya da byme orannn daha yksek) ekonomilere doru hareket etmesine neden olur. Benzer sonular, Lucasn (1988) modelinde de yer almaktadr. Lucasn modelinde gelimi ekonomilerde nihai sektrdeki dsallklarn yol at cret ykseklikleri, bu lkelere olan ii glerinin younlamasna neden olmaktadr.

80
Tasarruf oranndaki deimelerin etkisini Rebelo, btnleik sermaye modelinde olduu gibi yalnzca fiziksel sermaye tasarruflar (ya da dar anlamda tasarruf ora, st = Kt / Yt ) bakmndan ele almaktadr. Her iki retim kesimindeki paylar eitse (=), tasarruf oran ile byme oran arasndaki iliki yledir: (3.4.18)
gy =

[A A k
A2 k
1 2 1

1 2

(1 L ) s

(1 L ) + A1sk

(3.4.18) eitliine gre, dar anlamda tasarruf oranndaki artlar, uzun dnemli byme orann artrmaktadr.

3.4.5. Ak Tipi sel Byme Modelinde Uzun Dnemli Sreen Byme ve Yeniden retilemeyen retim Faktrlerinin Etkileri
Yeniden retilemeyen girdilerin dikkate alnd modelde ulusal geliri ve sermaye birikimini yle tanmlayabiliriz. (3.4.19) (3.4.20)
Yt = AKt1 N t 2 T 3 Kt = AKt1 N t 2 T 3 Ct Kt , 1 , 2 , 3 0

Eer lee gre getiri sabit varsaylrsa, bymenin sreenlii olanaksz hale dnr. Ekonominin sahip olduu tm kaynaklar (tketimde sfr olmakla birlikte) sermaye birikimine ayrlsa da, Inada koullar gerei byme oran sfra yaklar. NBMde yeniden retilemeyen girdiler dikkate alnmamtr ( 1 + 2 = 1, 3 = 0 ). retim fonksiyonu zamann bir fonksiyonu olarak yazldndan (1.1.1 eitlii), tm deikenler dsal teknolojik gelime orannda (gx) bir uzun dnem byme oranna sahiptir. Duraan durum byme srecinde faiz oran da (RCK modeli dikkate alndnda),
r = gx + ya eittir23. Buna gre NBMde ekonominin duraan durum dengeli gelime srecinde

byme oran yalnzca dsal teknolojik gelime orannn ve tercih fonksiyonuna bal olan faiz orannn bir fonksiyonudur. Buna karn Rebelonun isel byme modelinde (ya da benzer Ak tipi isel byme modellerinde) byme oran isel teknolojinin ve tercihlerin fonksiyonudur. Bu simetri, her iki tip byme modelindeki vergilemenin yol at farkl duraan durum deerlerinin oluabildiini gstermektedir. Dk duraan durum reel faiz oranlarnn olumasna neden olan iktisat politikalar, isel byme modellerinde byme etkisi yaratmasna karn, NBM tipi modellerde ise yalnzca dzey etkisine (rnein faktr younluu deiimlerine) yol amaktadr. Sabit getiri varsaym altnda uzun dnemde bymenin sfrdan byk bir deer alabilmesi iin, igc ve yeniden retilemeyen girdilerin, retim fonksiyonundan dlanmas gereklidir ( 1 = 1, 2 = 3 = 0 ) (Rebelo, 1991, s.518).

23 Bu modelde ile RCK modelindeki ayn anlamdadr.

81 3.5.Ortodoks Byme Modeline Farkl Bir kar k: Scottn Yeni sel Byme Modeli

Scott gelitirdii BM ile, NBMnin kavramlarna ve yaklamna kar kmaktadr. Kavramlara ve varsaymlara ilikin kar kn birincil noktasnda, yaklamna retim fonksiyonunu katmamaktadr. NBMde sermaye ve dsal teknolojik gelimeye birinci dereceden verilen nem yerini, isel yatrm planlamas yaklamna brakmaktadr. Sermaye, daha ok dier kavramlarn aklanmasnda ve belirlenmesinde kullanlan bir yardmc deiken niteliine dntrlmtr. Model ksa dnemli byme salnmlar yerine, uzun dnemli duraan durum dengeli bymenin analiz edilmesinde younlamtr.

3.5.1. Model
Modelin temel varsaymlar yledir: Ekonomi tam rekabet piyasasnda alan ok sayda firmadan olumaktadr. Model iin kullanlan rnek firma, snrsz zaman ufkunda piyasadaki varln srdrmektedir. Firmann ya da tm ekonominin kts, katma deer olarak llmektedir: brt kr + cret retim girdileri igc ve sermayedir. gc istihdamndaki art iseldir ve igc, eitim-beceri zelliklerine gre niteliklendirilmitir. Firmalar yatrmlarn zsermaye ile finanse etmektedirler. Bu nedenle sermaye piyasalarna yer verilmemitir. Hkmet mdahaleleri yoktur. Firmalarn amac, hisselerin net bugnk deerini maksimize etmektir. Firmann kulland aramallarn ve ktlarnn tketim mallar cinsinden fiyatlar deimemekte ekil 3.5.1. Yatrm Frsat Erisi
q q0 0.2 C w2 W

w1

q l

B
Yatrm Frsatlar Erileri l

D
W

0 tan
-1

l0

0.1

Gelien ekonomide parasal cretlerin sabitliine karn, en azndan reel bazda art nedeniyle firmann krll ve reel deeri bir anma sreci yaar. Firma bunu nleyebilmek iin, yatrmlarn

82
artrmak zorundadr. Firma bu giriimini, hissedarlarn en azndan nceki dnem tketim dzeyini korumaya ynelik bir yatrm politikas ile salayacaktr. Eer yatrmlar bu minimum gerekli dzeyin zerine kacak ekilde srdrlrse, hissedarlarn reel getirileri de byme trendine girecektir. Bu srecin ok sayda dnemi kapsad dnldnde, yatrm kararlarnn verilebilmesi iin, getirilerin net bugnk deeri belirlenmelidir. Bu sre Scottn modelinde, snrsz zaman ufku varsaymyla analiz edilmektedir. Getirilerin net bugnk deeri, yatrmlarn marjinal getirisinin indirgeme oranna eitlendii dzeyde maksimize edilmektedir ve ekonominin duraan durum dengeli byme dzeyidir. Yatrm oran ykseldike, firmann retiminin byme oran da artmaktadr. Dengeli byme srecinde krlar ve cretler sabit kaldndan, krlarn deiim oran ya da hissedarlarn sermaye/getiri deiim oran da, byme oranyla ayndr (Scott, 1989, s.150). Firma asndan temel sorun, bu dengeli byme srecini salayan yatrm dzeyine ve proje tipine karar vermektir. Bu kararn verilmesindeki nemli etmen igc istihdam ve reel cretlerdeki deiimin boyutlardr. Firmann ekonomi iindeki deneyim dzeyi, hangi projelerin seilecei konusunda yol gstericidir. Bu deneyimdeki ykseklik, yatrm projelerinin AR-GE maliyetlerini azaltr. Ancak firmalar asndan yatrm projeleri snrsz miktarlarda deildir. Aksine kttr ve bu nedenle yatrm oranlarndaki artlar, yatrmn ortalama niteliini zayflatc etkiler yaratr (age, s.151). ekil 3.5.1deki eksenlerde, yatrmn yol at iki temel deiim olan retim (ya da katma deer)24 ve igc istihdam, ssel byme olarak alnmtr. Bu deikenlerdeki deiim oranlar, birim yatrm harcamas bana llmektedir. q ve l ile yatrm ilikisine yle bir rnek verilebilir. Varsayalm ki yllk retimi (Q) tketim mal cinsinden 100 birim olan bir firma, bunun 10 birimini yatrma (S) dntrmektedir (ekil 3.5.1de A noktas). retimin ssel byme hz (q) 0.2 ve igc istihdamnn ssel byme oran (l) 0.1 kabul edilirse, yatrmdan kaynaklanan byme oran, yatrm oran ile retim byme orannn arplmasyla belirlenir: (=S/Q).q (0.1).(0.2)=0.02. Benzer ekilde yatrmlarn istihdam art oranna katks, (0.1).(0.1)=0.01dir. Yatrmlar iki katna karlrsa, ssel byme oranlarna katk da iki katna kmaktadr. Bu rnekten hareketle yatrmlarn ssel byme oranlarna etkileri yle yazlabilir: (3.5.1)
g q ve g L = l

A noktasndaki yatrmlar, hem retimi hem de istihdam artrr. B noktasndaki yatrmlar ise retimi A noktasna gre daha az artrmakla birlikte, yatrm bana bir miktar igc tasarruf edilir. D noktasnda retim byme yerine azalr, fakat yatrm bana igc tasarrufu nemli dzeylere ular. F noktasnda retim ve istihdam artmakla birlikte, bu nokta Aya gre daha az tercih edilmektedir. nk her iki noktadaki yatrm bana istihdam ayn oranda artmakla birlikte, Fde retim daha az artmaktadr. Ayn ekilde F, Bye gre de daha az; E durumu ise, hem A hem de Bye gre daha ok tercih edilecektir. Genel olarak sylenirse, ekil 3.5.1de kuzey-bat ynndeki yatrm davranlar, daha ok tercih edilen byme oranlarn salamaktadr. Gney dou ynndeki yatrmlar istihdam artrdndan, buna karlk retimi azalttndan, krl deildir ve firmalar tarafndan daha az tercih
24 Eer aragirdilerle retilen mallar homojense, katma deer fiziksel (arlk, hacim gibi) birimlerle; heterojense, parasal birimlerle llmektedir.

83
edilecektir. Firmalar, veri yatrm dzeyinde en krl projeleri semek isteyecektir. Bu seim iin lt, ekil 3.5.1de izilmi olan e-kr erisidir (EKE). Bu eri, ayn kr dzeyini salayan farkl yatrm seeneklerinin geometrik yeridir. ekilde bu eri, Scottn statik ekonomi varsaymna dayal olarak tam dorusal izilmitir (WW). Statik ekonomide krlar deimemekte, yani ek birim igc istihdamnn marjinal rn ona yaplan cretlere eitlenmektedir. W1 ve W2 gibi farkl iki projeyi dikkate alalm. Bu iki farkl projenin yol atklar byme farkllklar (q, l), . rnein t kadar ksa bir zaman aralnda gerekletirilen oranndaki kk bir yatrm, w1 noktasnda byme oran tanmlayacaktr: g1 = q1 ve g L1 = l1 . Yatrm dneminin sonunda retim ve istihdam dzeyleri de
Qe g1t

ve

Le g L1t

ya da kadar kk art dikkate alnarak, Q1 = Qg1t = Qq1t

ve

L1 = Lg L1t = Ll1t biiminde yeniden yazlabilir. w1 iin tanmlanan bu eitikler w2 noktas iin de

tanmlanr. Buna gre W2 projesini W1e tercih etmenin salayaca retim ve istihdam dzeyi deiimi;
Q = Q2 Q1 = Qqt L = L2 L1 = Llt

Eer bu iki proje e krlla sahiplerse (ki EKE zerinde seilmi iki projedir), daha yksek getiri (PQ), e negatif istihdam etkisiyle (wL) ortadan kalkmaktadr. Bu nedenle retim ile istihdam etkileri ters ynde ve sabit bir oranda hareket ederek, EKE boyunca seilecek yatrmlarn krllnn ayn kalmasna yol amaktadr. Bu, yle de ifade edilebilir: (3.5.2)

Burada , toplam cretlerin katma deerdeki paydr ve EKEnin de eimini tanmlamaktadr. Dolaysyla statik bir ekonomide bu deer tm yatrm dzeylerinde ayn kalmaktadr. Duraan durumda byyen bir ekonomide ise firma her defasnda ayn yatrm oranyla (s) bymesini srdrmektedir. Bu srete yatrmlar ve retim e oranl byyerek, sabit bir yatrm oran korunmaktadr. Ancak firmann hissedarlar ilgilendiren deerinde (rnein tketim dzeyinde) bir deime olmadka, bu byme bir gerek deiiklik deildir. Hissedarlarn yatrm deiiklikleri sonucu elde edecekleri hisse getirilerindeki deime sfrsa, PQ wL S = 0 olarak yazlacaktr. Burada yatrmlardaki deime yatrm oran cinsinden yeniden tanmlanrsa, PQ (1 s) = wL eitlii elde edilir. Yine cretlerin toplam retimdeki pay (statik ekonomi yaklamnda olduu gibi) dikkate alnarak dzenlenirse, retim ve istihdamdaki ssel byme davran grlebilir. (3.5.3)
= q = l 1 s

Dinamik bir ekonomide EKEnin eimi / (1 s) dir. Bu ifade ile statik ekonomiyi ayran nokta, statik ekonomide yatrmlarn olmaydr (s=0). Ekonominin duraan durum ya da durgun durum byme iinde olmas sonucu, bu eim birden kk olacaktr. Eer her iki durumda da eim birden kk deilse, brt yatrmlar ve cretler toplam katma deeri aacak, hissedarlara yaplacak

84
demeler negatif deerlere inecektir. Dinamik modelde firma enaz istihdamla, enok retim yapabilecei projeleri aratracaktr. Bu iki durumun ayn anda saland seim uzay, ekil 3.5.1deki kuzey-bat yndr. Ancak bu blgede hareket edildike, uygun projeler giderek azalmaya balar. Firma, eanl bu iki amac gerekletirirken, kuzey-bat uzayndaki olas tm projeleri almak amacndadr. Bu uzaydaki her bir proje alt kmesinin retim ve istihdam deiimine etkisi dr. rnein ekilde krl blgeden seilen olas yatrmlarn arlkl ortalama merkezinin C olduunu varsayalm. Buna
ve

gre

firmann

byme

oran

yle

ifade

edilecektir:

g = qC = (q )

g L = lC = (l ) . ekil 3.5.1de EKE, duraan durum byme oranndaki

temel gelime olgularna gre biimlendirilmitir. Yani WW boyunca retimin, istihdamn byme oranlar eittir; cretlerin toplam gelirdeki pay (), yatrm oran ve bu nedenle sabittir. imdi modele tm ekonomi asndan bakalm. Temel varsaymlar ayn kalmak zere, kapal bir ekonomi ve tek firmadan oluan bir ekonomi varsaymn ekleyelim. Bu koullar altnda firmann olas yatrm projeleri uzayndan yapaca seimler, olas sonuca yol aacaktr. Durum 1: Bu durum, daha ok Keynesyen yaklam iinde deerlendirilebilir. Bu yaklama gre uygun yatrm projeleri zamanla ortadan kalkmaktadr. Ekonomi nce en uygun projeyi, giderek de daha az uygun olanlar yatrma dntrr ve bir noktada hi uygun proje kalmaz. Byle bir ekonomik yapda AR-GE faaliyetleri ve teknolojik gelime yoktur. Durum 2: Geleneksel neoklasik byme modelleri (NBM) grne gre yatrm frsatlar, dsal teknolojik gelime hzna bal olarak srer. Bu durumda da gelime srecinin olgular varln korumaktadr. Teknolojik gelime hz karsnda yatrm frsatlar ayn oranda gelimiyorsa, yatrmlar ve dolaysyla byme oran giderek zayflayacaktr. Durum 3: Bu durum Scottn modelinde ortaya kmaktadr: Yatrm, yeni yatrm olanaklarn ortaya karr. Yatrmlar deiime yol aar; deiimler renme srecini salar. Deiim ne kadar hzlanrsa, renme sreci younlar ve bu sre teknolojik gelimeye hz kazandrr. Yani yatrmlar teknolojik gelimeyi biimlendirir. Scott, bymenin yatrm boyutunu talep-byme balamnda deil, isel teknolojik gelime-byme balamnda ele almaktadr. Scott modeli erevesinde duraan durum dengeli bymeyi aklayabilmek iin kullanlacak kavramlardan biri de Yatrm Programlar Erisidir (YPE). Bu eriyi ekil 3.5.2 ile aklayalm. Her bir yatrm program erisi, firmann ortalama yatrm programn nitelendirmektedir. Ya da dier bir tanmlamayla, orannda yatrm ieren firmann stlendii tm projeleri, veri bir ekr erisiyle gstermektedir. veri iken EKE saatin tersi ynde hareket ettinde ( arrtnda), firma iin tm olas yatrm uzaynn arlk noktalarnn geometrik yeri, YPEyi belirlemektedir. Farkl deerlerine karlk, farkl YPEler oluacaktr. Yatrm oran () arttka, YPE orijine yaklaacak; l art sonsuza giderken, YPE yatay, eksi sonsuza giderken de 450lik bir konuma gelecektir. Orijinden kan herhangi bir doru boyunca (ekil 3.5.2de OC dorusu) tm YPElerin eimi ayndr. Yani EKE deimezken yatrm oran artarsa, ssel retim ve istihdam ayn oranda daralacaktr. Limit olarak yatrm oran sonsuza giderken q ve l sfra yaklaacaktr. Firmann amac, her bir geometrik yere karlk olarak

85
deiebilen (q, l) ikilisini, net bugnk maksimum firma deerini elde etmek iin belirlemektir. ekil 3.5.2de bu seim C noktasnda gereklemektedir. ekil 3.5.2. Yatrm Program Erileri Paftas
q

EKE

4 3

qC C3

Yatrm Programlar Erileri

C2

tan-1

C1

lC

ekil 3.5.3. Yatrm Program Erisinin Asimptotik Davran: ( q a )( q l b ) = c

YPE q A ABCD Alan=c D Asimptot: q=l=b b C a YPE Asimptot: q=a B

ekil 3.5.3de tipik bir YPE davran gsterilmektedir. YPE iki durumda asimptotik deer almaktadr. l iken, YPE q=aya; l- iken q-l-bye yaklar. Buna gre YPE hiperbolnn denklemi, q ve lnin davran yatrmlarn etkinlii () cinsinden tanmlanrsa: ( a )(
q q l b) = c .

Yatrmlarn etkinlii (), YPEnin konumuna bal olarak deimektedir. Grafiksel anlamda , YPEnin orijinden uzakln belirlemektedir. da bir art meydana gelirse, q ve l ayn oranlarda deiecektir. u etmenlere bal olarak farkllklar gsterir: Birincisi, yatrm oran. Yatrm azalan getiriyle alyorsa, sdeki artlar karsnda yatrm etkinlii azalacaktr; ikincisi, dnemsel deiimler yatrm etkinliini deitirir; ncs, yatrm etkinlii lkeden lkeye farkl deerler alabilir; drdncs, gelimekte olan ekonomilerin, sanayilemi yksek gelir grubundaki lkeleri yakalama abalar da yatrm etkinliini etkiler. Yatrm etkinliinin bykln belirleyen temel

86
etmenler olarak yatrm projelerinin seimini etkileyen kurumsal deiimler ve teknolojik bulular gsterilebilir. Bu anlamda , bymeyi dorudan artran ya da azaltan bir parametre deil, yatrmlarn etkinliini artrarak dolayl biimde bymeyi etkileyen bir parametredir. , yllanma modellerinde makinelerin gelime lsn veren bir oran olarak da dnlebilir . Ancak yllanma modellerinde bu gelime oran, yatrmlardan bamszdr ve yatrmlardaki artlar, ekonominin uzun dnem duraan durum byme orann etkilememektedir. Scottn modelinde ise, yatrmlar yeni yatrm olanaklar amakta, GSYH iinde yatrmlar byk oranlara ulatnda, duraan durum byme oran sabit olmaktan kmaktadr. Yllanma modellerinde yatrmlarn etkinliinin artnn asl nedeni, AR-GE faaliyetlerine dayal teknolojik gelimelerdir. Scottn modelinde yatrm etkinlii zetle u dorusal gsterimle belirlenmektedir: = 1 + a1s + a2 Dt + a3Dc + a4 ln cu . Burada a1s , yatrm orannn azalan getirisini; a2 Dt , dnemsellik kukla deikenini; a3Dc , lke kukla deikenini; a4 ln cu , greli dk gelirli ekonominin yksek gelirli ekonomiyi yakalama deikenini gstermektedir (age, ss.33-34). rnein Scott (1991) iinde ABD, ngiltere, Japonya, Almanya, Fransa, talya gibi gelimi ekonomilerin yer ald bir rnek grubu, farkl zaman dilimlerinde bu yaklamla zaman serisi analizlerine tabi tutmutur. Scottn temel amac, g = s + g L modeline dayal olarak lkelerarasndaki gelir farkllklarnn nedenlerini belirlemektir. almada ABD, nc ekonomi olarak kabul edilmi, dier ekonomilerin bu referans lkeye yaknsama srelerine baklmtr. ngiltere iin byme srecinin nedenleri (bymenin % nedeni) olarak (1856-73 dneminde) yatrmlar, 0.0052; igc art, 0.0128; yakalama deikeni, 0; artk terim 0.0061 belirlenmitir. Bu veriler ngiltere gibi dier lkelerde de zellikle kinci Dnya Sava sonras iin bakldnda, yatrmlarn byme srecini aklayan nemli deiken haline dntn grmekteyiz (3.5.2 balnda modele deinilmektedir). YPE (q ve lnin asal davranna bal olarak), parametresine orantl bir duraan durum dengeli byme izgisi tanmlar. Bu ekil 3.5.2deki orijinden kan OC dorusudur. Doru boyunca retim ve istihdamn ssel byme oranlar ayn kalmaktadr. nn iki katna karlmas, q ve lyi de iki katna karr. parametresi bir yandan yatrmlarn azalan getirisini; dier yandan da yatrm olanaklarndaki genileme ya da daralmay lmektedir. Birinci durumda, rnein yatrm oran artarsa, ekil 3.5.1deki WW erisi orijine doru yaklar, yani yatrmlar gittike baya mal biimine dnr. Bunun sonucunda yatrm projelerinin arl merkezi ve dolaysyla YPEnin asal davran, daralma eilimine girer ya da artan , deerini kltr. kinci durumda yatrmlarn genilemesi ya da daralmas, dsal oklara (etmenlere) baldr. rnein kinci Dnya Sava sonras dnemde ABD ve Japonyann yatrm oranlar () hemen hemen ayn iken Japonya ucuz yolla teknolojiyi taklit etmesi, dk cret oranlar gibi nedenlerle y ABDye gre daha yksek tutmutur. YPEye rnek olarak bir parabolik erinin ve birinci dereceden polinomun denklemini verebiliriz.
q l q l l = a + b c ve = a + b
2

Bu polinomlarla tanmlanan erilerin eimleri yledir:

87
l dq dq = = b 2 c ve ==b dl dl

Scottn isel byme modeli, u ana kadar tanmlanan temel kavramlar zerine kurulmutur. Model yedi denklem tarafndan aklanmaktadr. Bunlar (3.5.1) eitliindeki iki denklem, (3.5.3) eitlii, igc verimlilii byme oran denklemi ( gW = g gL ), parabolik YPE polinomu, bu polinomun davran denklemi ve yatrmn getiri oran ( r = P( q l ) ). Bu yedi denklemden hareketle, modelin isel deikenleri olan q, l, g, gL, , ve r belirlenebilir. Btn ekonomi baznda dnldnde gL, demografik ve eitim gibi dsal etmenlerce belirlenmektedir. Modelin ileyii ekil 3.5.4 ile gsterilmitir. ekil 3.5.4. Scottn sel Byme Modelinin leyii
q YPE Q R U q YPE E S C

(YPE . )

C' G 0 450

gL M L l

Sermayeye gre azalan getiri olmad varsaym kullanldndan, ekil 3.5.4de yalnzca bir YPE dikkate alnmtr. G noktasndan karak E noktasna uzanan 450lik referans eri, toplam byme orannn ayrtrlmas iin izilen bir yardmc niteliindedir. GM=ME=g ve OM=GL olduundan, GO=gwdir. Eer firma orannda bir yatrma giderse, bu byme oranlarna ulaacaktr. Firma ve y belirledikten sonra, dengeli retim ve istihdam deiimi de belirlenmi olacaktr. C noktasndaki eim (), bu parametrelerce belirlenmektedir: = / (1 s) . Firmann dengeli bymeyi gerekletirebilmesi iin, bu koul salanmaldr. Eer bu gereklilii yerine getirecek bir deere sahip deilse, firma C noktasnda yatrma gitmeyecek ve bu nedenle byme oranlar duraan durum kararllnda olumayacaktr. rnein >* durumunda (* duraan durum dengeli bymeyi salayan deeridir), >*dr, yani Cden daha sol aada bir yatrm dzeyinde allmaktadr.
<1 olduundan, g gL > g gL dr. Yani fiili igc verimliliindeki art, dengeli byme

oranndan daha yksektir. Bu durumda Scotta gre giderek azalacak ve yeniden denge deerine (*) eitlenecektir. Bu noktada modelin zayf kabul edilebilecek bir yan ortaya kmaktadr. Modelde varsaymsal olarak firma dengede olmad halde, dengedeymi gibi davranmaktadr. Denge durumunda (3.5.3) eitlii gereklemektedir. Ancak denge durumunun dnda (denge noktasna

88
yakn ya da uzak) Scott, yeniden dengeye ulamann gerekesini verememekte, yalnzca srecin gerekletiini kabul etmektedir. ekil 3.5.4den , ve r deerleri belirlenebilir. YPEnin C noktasndaki eimini tanmladndan, (UQ/QC)ye eittir. , igcnn toplam gelirdeki payn tanmlamaktadr. Buna gre (RQ/QC)ye eittir. ve belirlendikten sonra, (3.5.3) eitliinden s=UR/UQya eittir. rnin belirlenebilmesi iin yatrm getiri denklemi ( r = P( q l ) ) kullanlrsa, r=OR bulunur25. Tm ekonomi erevesinde dnldnde, >* durumu istihdam byme orannn, duraan durum dengeli byme srecinde alaca deere gre daha dk bir deerde olmasna yol aar. Bunun byle olmasna yol aan olas iki neden vardr. Birincisi, firma baznda dnldnde, firma YPE erisinin solundaki bir noktay tercih edecektir. Eer denge deerindeyse, l = gL bu deerin altna decektir. kincisi, fiili Cnin denge deerindeki Cnin (C*) solunda yer almas, r<r* durumunu yaratr. Bu nedenle <* sreci ileyecek ve gL dme eilimine girecektir. Yani igc piyasasnda her hangi bir dzeydeki dengeden giderek etkin olmayan igc piyasasna geilecek ve reel cretler decektir. Ancak cretler yeterince esnek ise, bir sre sonra yeniden denge deerine dnlecektir. Scottn isel byme modeli, bu biimiyle denge deeri etrafnda kararl salnmlar gsteren bir evrimsel byme modeli niteliindedir.

3.5.2. Modelin Eitlikler Kmesinden Hareketle Aklanmas

Dorusal byme modeli u ekilde tanmlanmaktadr: (3.5.4)
g = a + g L

Bu tanmlama herhangi bir zaman diliminde bymeyi iki ksma ayrmaktadr: Yatrmlardan kaynaklanan byme ve istihdam edilmi olan igcnn niteliinin artndan kaynaklanan byme. Modelin varsaymlar yerine getirildiinde, (3.5.4) eitlii yatrm orannn alaca deerlere gre tm ekonomi baznda istihdam ve retim bymesini aklayacaktr. Eer yatrm oran herhangi bir pozitif deerde olursa istihdam deiimi olmayacak, ya da yatrmlar hi yaplmazsa istihdam art pozitif bir deere ulaacaktr. ekil 3.5.4de bu grlebilir. Herhangi bir ekonomide ve zaman diliminde retim ve istihdam byme orannn E noktasnda olduu varsaylsn. Yatrm program erisi, dorusal kabul edildiinde, YPE, UC erisine dnr ve sabit bir deer alr. Yani yatrmlar azalan getiriyle almamaktadr. gc istihdam deiimi yoksa (gL=0), OU=q-ldir. Bu durumda (3.5.4) eitlii yeniden
sq sl = g g L = as

biiminde tanmlanacaktr. Bu son eitlikte s=0 olduunda,

istihdamdaki art pozitif fakat ok kk bir deerdedir. Bu aamada u soru ortaya kmaktadr: Hi yatrm yaplmadnda, igc arz fazlal nasl ortadan kaldrlacaktr? gL sabitken (ya da ekil 3.5.4deki OM aral sabitken) yatrmlar sfra yaklarsa, C ve buna bal olarak l sa tarafa doru hareket eder. (OM/OL ya da yatrm oran-s-) oran giderek klr ve sfra yaklar. Cnin saa doru hareketinden OCnin eimi UCye parelelleecek ekilde azalr ve E noktasn daha aalara eker. Yani toplam byme oran (ME=g) der. YPEnin eimi () ile MOEnin eimi (g/gL) ayn
25 Burada rnek firmann rnnn piyasa deeri P=1 varsaylmtr.

89
olur. Dier bir ifadeyle, g / g L ya da g g L sreci gerekleecektir. Bu durumda, artan igc arzna yeni istihdam alanlar aacak iktisat politikas dzenlemelerine gerek duyulacaktr (age, ss.171172). (3.5.4) eitlii NMBnin temel byme denklemine benzemektedir. NBMde byme deiime atfedilmektedir. Sermaye stoku, igc stoku ve teknolojik gelime. Burada ise toplam bymeyi aklayan birinci ksm, adeta sermaye ve igcndeki deiimlerin arlkl ortalamasndan26 kaynaklanan byme, dieri de teknolojik gelimeye balanabilecek ksm. Karlatrma statik ekonomide anlamldr. Scotta gre, NBM dinamik ekonomi durumunda sermayenin anmasndan kaynaklanan ve kaybolan marjinal getiriyi, yanl bir hesaplama yntemiyle bymenin llmesine katmaktadr. Scottn modeli sermayenin bymesini belirlerken, brt yatrmlar sermaye stokuna oranlamaktadr. Scottn NBMde bir zayflk olarak grd bu noktay dikkate alacak ekilde, (3.5.4) ile tanmlanan byme eitlii brt yatrmlar (S), net sermaye stokunu (K) ve net indirgenmi deeri (V) dikkate alarak yeniden yle tanmlamaktadr27: (3.5.5)
g = (1 ) S S + g L = (1 ) + gL V K

Burada V, firmann bugne indirgenmi deeridir: V = 0 Ce( g r ) dt =

C (1 s) PQ = rg rg

(3.5.5) eitliinde sermaye ve igc girdilerinin hareketi, NBMdekinden farkl olarak simetriktir. Fiyat deiimleri, ypranmalar ya da deer kazanmlar gibi etmenler arndrlmtr. Bu eitlii NBMden ayran nokta saylabilir. Birincisi, sermaye stoku byme oran S/K ile llmektedir. Yani S ile gsterilen yatrmlar net deil brttr. kincisi,sermaye ve igcnnn arlklar (1-) ve deil, (1-) ve dr. ncs, teknolojik gelime olgusuna yer verilmemitir. Modelde dikkate alnan ekonomi statik ise, girdilerde ypranma olmayacak ve reel cret deimeyecektir. Bu durumda sermaye stokundaki oransal deiim hem NBMde hem de Scottn modelinde S/K olarak tanmlanacaktr. Ekonomi statik olduundan, NBMde teknolojik gelimeyi de ieren artk terim (Solow-Art), ortadan kalkmaktadr. Buna karn dinamik bir ekonomide byle bir ortaklk grlmemektedir. NBMnin byme hesaplamasna gre dinamik ekonomide girdiler srece yaylm olan bir ypranmaya uradndan, S brt deil net olarak hesaplanmaktadr. Bu nedenle NBMnin ulat sermayenin byme oran, Scottn byme modelinden ulalan orana gre daha dktr. NBM en azndan buradan kaynaklanan byme (verimlilik) kayplarn ortadan kaldrmak iin dsal teknolojik gelime kavramna yer vermekte; buna karn Scottn modelinde byle bir sonula karlalmadndan, teknolojik gelime olgusuna dinamik ekonomi modelinde de yer verilmemitir. gc verimliliinin byme oran sfr olduunda (gL=g), her iki modelde de artk terim yer almamaktadr. Bu durumda, ekonomi duraan durum dengesi iinde geliirken reel cretlerde hi bir deiim yaanmamaktadr. Bu nedenle Scotta gre NBM ve kendi modelinde sermaye stoku byme oran S/K olarak tanmlanmaldr.
26 Arlklar sermaye ve igc girdilerinin toplam retimdeki paylar olarak alnabilir. 27 Tretilii iin Scott, 1989, ss.173-174e baklabilir.

90
3.5.3. Model in Bir rnek
Modelin dsal deikenleri yledir: =0.2; gw=0.02; =1; a=0.1085; b=0.955; c=0.4; P=1 Modelin eitlikleri: g=0.2q ve gL=0.2l
= 1 0.2

0.02 = g gL q = 0.1085 + 0.955l 0.4 l 2 = 0.955 0.8l r = q l

Bu eitlikler kmesi yedi isel deikeni belirlemek iin zldnde u sonular elde edilir: q=0.2, l=0.1, g=0.04, gL=0.02, =0.7, =0.875, r=0.13. Model tm ekonomiyi ierecek ekilde alnrsa, yalnzca gL ile gw yer deitirecektir. Bu nedenle sonu ayn kalmaktadr.

3.5.4. Scottn Byme Modelinin Ramsey Yaklamna Gre Oluturulmas

Ramsey yaklam temel olarak, yatrmlarn reel marjinal getiri oran ile hanehalknn marjinal faydalarnn indirgenmi deerini eitleyen bir analize dayanmaktadr. Scott bu yaklama dayal olarak kurgulad byme modelini, yalnzca duraan durum dengeli byme erevesinde incelemektedir. Bu nedenle yatrm oran (s) ve cretlerin toplam gelirdeki pay () sabittir. ndirgeme oran yle tanmlanmaktadr: (3.5.6)
r = + ( g g N )

Burada , bugnk tketimi gelecek dnemlere erteleme isteinin iddetini ifade eden bir parametre; , tketimin marjinal faydasnn, tketim deiimine gre esneklii; gN, ekonomideki toplam igcnn byme orandr. Toplam igcndeki byme ile tasarruf yapanlarn saysndaki art zdetir. Tasarruf yapan hanehalknn tketimleri, sermaye piyasasna vermi olduklar tasarruflarn getirilerinden karlanmaktadr ve bu getirinin deiim oran, (g- gN )ye eittir. Tketimden salanan faydann deiimi, (3.5.6) eitliindeki ( g g N ) terimidir. rnein kii bana tketim ylda %2 byyorsa ve =2 ise, tketimin faydasndaki azalma ylda %4dr. Scottn Ramsey yaklamn kullanan bu modelindeki dier eitlikler ayndr. Bunlar srasyla yeniden tanmlayalm: (3.5.7) (3.5.8) (3.5.9) (3.5.10) (3.5.11)
r = P ( q l )

b 2c

l = 1 ( / P ) 1 s
2

q l l = a + b c
gw = g g L Psl l gL

91
(3.5.12)
Psq q g

Bu eitliklerden hareketle modelin isel deikenleri (q, l,s, r, g, , , ) belirlenebilmektedir. Modelde beceri dzeyine gre dikkate alnan igc byme oran (gL), miktar olarak igc byme oran (gN), , , , a, b ve c parametreleri dsal olarak verilmektedir. Modelde firma says yine birdir ve tm ekonomiyle zdetir. Bu nedenle bu firmann rettii maln fiyat P=1 alnmtr. Firma says iki ya da daha ok alnarak modelleme yaplrsa, fiyatlar iselleecek ve yatrm oranlar da farkllaacaktr. ekil 3.5.5. Scottn Ramsey Yaklamna Gre sel Byme Modeli
q A F=(q,l) E=(q,l) C=(Pq,Pl) V=(g, gL) S=(+(g-gN), gL)

-gN
B

tan-1 Q R U tan-1 V r E 450 G gw O g gL M L E-Erisi=.YPE S T F C YPE

P.(YPE)

ekil 3.5.5, Scottn Ramsey yaklamna dayal olarak geliirdii byme modelini grselletirmektedir. ekildeki farkl YPEler, fiyata bal olarak izilmitir. rnein F noktasndaki (q, l) ikilisi, (Pq, Pl) biiminde tanmlanacaktr. P=1 olarak alndnda, ekonomi E noktasnda olacaktr. Bu durumda retimin ve istihdamn byme oranlar srasyla ME ve MO kadar olacaktr. stihdamn sabit, buna karn retimin deitii farkl yatrm projeleri de dikkate alnabilir. rnein Cnin zerindeki B noktasnda istihdam sabitken, retimin ssel bymesi kadar daha yksektir. Bu ekilden hareketle Enin (3.5.7)-(3.5.12) eitliklerini salayan bir dengeli byme noktas olduu gsterilebilir. ekilde;
OE LC = sPq = q = g OC OE OL = sPl = l = g L OM = OC ME =
UR TS UQ = = = UT UT QC UR = gL = sPl ve UQ = Pl

Bu nedenle, RQ = UQ UR = Pl (1 s) ve (3.5.8) eitliinden,

RQ Pl = = = CRS asnn tanjant QC Pl

92
OR = OQ RQ = P ( q l ) = VS + MV MV ME ME LB g = gN + LC = + ( g gN ) = r = gN +

Burada E noktasnn dengeli bymeyi salayan eitlik sistemini ve C noktasndaki g ile gL deerlerini karladn gstermi olduk. Buna benzer biimde YPE erisinden hareketle tretilecek olan tm E noktalarnn geometrik yeri, E-Erisini tanmlamaktadr. gL veri iken, bu erinin dikey doruyu kestii noktalarda, tm ekonomi iin dengeli byme deerleri bulunur (age, s.229). rnein gL=OM ise, E noktas tm ekonominin dengeli byme deerlerini belirler. Ekonomi duraan durum dengeli byme ile geliirken eitli parametrelerde oluabilecek deiimlerin denge deerleri zerine etkisini de u rnekle grebiliriz. Tasarruf (ve yatrm) oranlarndaki bir art, y drr. SA dorusu sa aaya kayarak, CU dorusunu daha sada keser. Bu durumda Cye karlk gelen yeni E noktas, bir nceki denge noktasnn sa stnde yer alr. Tm ekonomide bir istihdam deiimi bulunmadnda, tasarruflardaki art dengeli byme orann ykseltmektedir. Etkilerin seyri, gLnin negatif ya da pozitif olmasna gre deimektedir. gL negatif kabul edilirse, hanehalknn bugnk tketimini yarna ertelemesi, Cyi sa tarafa doru deitirir; yani l artar.

3.5.5. Scottn sel Byme Modelinin ktisat Politikas nerileri

Scottn byme modelinin ortaya k, geleneksel byme teorilerinin retim fonksiyonu ve toplam faktr verimlilii kavramlarna atfettikleri nemin yanlln belirlemek ve sermayenin ihmal edilen nemini n plana karmak kaygsna dayanmaktadr (Scott, 1989 ve 1992). Scotta gre geleneksel byme yaklamlar, fiyat deiimleri ve miktar deiimlerinden kaynaklanan sermaye deiimlerini dikkate almamaktan dolay yanl analiz yapmaktadr. Geleneksel yaklam yalnzca reel retimi dorudan etkileyebilen miktar deiimlerini dikkate almaktadr. rnein net bymenin hesaplanmasnda net sermayeye, anma ve ypranmalar karlarak ulalmaktadr. Scotta gre, mrn tamamlam bu ksmlarn ekonomik deerleri de sfra ok yakn olduundan, net deil brt yatrmlar ya da sermaye stokunu analize katmak daha doru bir yaklam olacaktr. Model, yatrmlara, Arrowgil bir yaklamla deer yklemektedir. Bir firmann yatrm, dier firmalar iin yeni yatrm olanaklar douracandan, tm ekonomiye pozitif dsallklar yaylr. Bu nedenle iktisat politikalar, yatrmlar zendirecek biimde oluturulmaldr. rnein tasarruflar ve krlar zerinden alnan vergiler azaltlmal, tketim zerinden alnan vergilerle ikame edilmelidir. Yatrmlar zerindeki vergileme politikas, zorunlu evresel koullar ya da gvenlii etkileyebilen olaan durumlar dnda yatrm alanlarna gre seici olmamaldr. Ancak AR-GE sektr ve eitim alanlarna yaplan yatrmlar, yeni yatrm olanaklar amadaki zel neminden dolay, zellikle zendirilmesi gereken yatrm alanlardr. Kamu btesi, ekonominin gelime dnemlerinde fazla,

93
gerileme dneminde de ak veren bir politika ile kontrol edilmeli, ancak tm dnemlerde nihai denge, denk bte politikas zerine kurulmaldr.

94 3.6.dAutume ve Michelin Yaklam: Yaparak-renme Yoluyla sel Bymenin Olanakl Hale Getirilmesi
3.6.1. Model
Bu modelle dAutume ve Michel (1993), Arrowun (1962) orijinal formlasyonunda isel bymenin olanakl olduunu gstermeye almaktadrlar. Arrowun modeli yllanma modeli biiminde kurulmutur. Teknolojik gelime toplam brt yatrmlar yoluyla llmektedir. Arrowun modelinde yaparak-renme ekonomideki tm firmalar iin dsaldr ve toplumsal bilgi dzeyini artrr. Toplumsal bilgi dzeyi, brt yatrmlarn bir fonksiyonudur: (3.6.1)
K (t ) = I (v)dv
t

Bilgi birikiminin, yeni mallarn iinde var olarak retildii varsaylmtr. Bu anlamda dsallk, zamanlararas bir davran gsterir. Romerin (1986) modelinde ise dsallklar tek dnemli etkilere sahiptir. Mal retim ve igc retim fonksiyonlar, sabit teknoloji katsaylarna gre oluturulmutur. Srasyla: (3.6.2) (3.6.3)
Q(t , v ) = aI (v ) L(t , v ) = bK (v ) I (v ) , >0

rnein (3.6.2) eitliinde, v dnemindeki yatrmlarn t dneminde salayaca retim iin a sabiti kadar bir donanm gerekmektedir. Ayrca, dolambal olarak bu retim, bilgi dzeyinin negatif ynl bir fonksiyonu olan igcnn de bir fonksiyonudur: (3.6.4)
Q(t , v ) = (a / b) K (v ) L(t , v )

Burada K(v), firmalar iin bir dsallktr. Eer ekonomi dengeli bir duraan durum deerinde gelime gsteriyorsa, Q(t, v) ve K(v) ayn oranda (g) byyeceklerdir. Q(t, v) ve L(t, v), tnin bir fonksiyonu deildir ve v ile birlikte deimektedir. Ekonominin nfus art hz da n olarak belirlenmitir. Buna gre ekonominin byme oran; (3.6.5)
g= 1 n 1

Ekonomide pozitif (olanakl) bir bymenin salanabilmesi iin, hem n hem de (1-) ayn iareti tamaldr. Eer <1 olursa, byme oran tasarruf oranndan bamsz olarak belirlenebilecektir. Arrowun bu ekildeki dsal byme yaklam, sonradan Romer (1986) tarafndan eletirilmitir. Bir baka olaslk da, =1 ve n=0 durumudur ve bu deerler altnda g belirlenemez. >1 olaslnda ise, dengeli byme salanamaz. Q(t) retimi, tm yllanma deerlerinin bir toplamdr. Sermaye stoku ve sermaye birikimi denklemleri (3.6.1 ve 3.6.2) dikkate alndnda, Q(t ) aK (t ) dir. Ekonominin s orannda sabit bir tasarrufa sahip olduu dnlrse sermaye birikimi, K (t ) = sQ(t ) saK (t ) dir ve ekonominin byme oran, tasarruf oran ile snrldr. Bunun Arrow (1962)deki ileyiini daha ak olarak yle formle edebiliriz (dAutume ve Michel, 1993). (3.6.6)
L(t ) = t T (t ) bK (v ) I (v )dv = M ( t ) bK dK
t K (t )

95
BuradaT(t), t annda kullanlmakta olan en eski teknolojinin yan; M (t ) = K (t T (t )) , bu donanmn indeksini gstermektedir. Deiik zamanlarda isel olarak retilen yeni sermaye mallarnn toplam (igcnn tam istihdam edildii varsaym altnda); (3.6.7) t anndaki retim;
Q(t ) = a[ K (t ) M (t )]
1/(1 ) 1 = a K (t ) K (t ) 1 L ( t ) b L ( t )/ b ) = aK (t )(1 e

1 ise = 1 ise

b ( K (t ) 1 M (t ) 1 ) 1 L(t ) = b(log K (t ) log M (t )) L( t ) =

(3.6.8)

1 ise 1 ise

(3.6.8) eitliine gre t anndaki retim, yalnzca sermaye stokunun ve igcnn bir fonksiyonudur. Ekonominin sabit bir tasarruf oran ve nfus art hzna sahip olduu varsaylrsa, <1 durumunda sermaye birikim hz; (3.6.9)
1/(1 ) 1 K (t ) L = sa 1 1 K (t ) b K ( t )1

Zaman ve sermaye stoku sonsuza giderken, seermaye birikim hz da sfra yaklaacaktr. Ekonominin byme oran dsaldr ve nfus art hz sabit kabul edildike, bir noktadan sonra srdrlemeyecektir. =1 durumunda ise byme oran sabittir ve g = sa (1 e L / b ) ye eittir. Yeni isel byme modellerinin byk ounluunda byme oran, nfus art hznn bir fonksiyonu olarak alnmtr. Bu modelde ise sabit alnarak, nfus art hznn bymeye etkileri darda braklmtr. Bunun arkasnda yatan neden, Arrowun modelin retim ksmn, Leontief tipi bir retim teknolojisine ve sabit sermaye verimliliine balam olmasdr. >1 durumunda M(t) bir sabit deere yaklar: M = [( 1) L / b ]1/ (1 ) . Zaman sonsuza giderken, ekonominin byme oran saya yaknsar. Bu anlamda byme, tasarruf oranna bal olmas asndan iseldir. Dsallklarn ve lee gre artan getirirnin snrlanm olmas nedeniyle, nfus dinamii anlamnda model halen isel deildir. Genel olarak Arrow modeli iin 1 durumu, isel byme zm vermektedir.

3.6.2. Arrowun Yaparak-renme Modelinde Optimal Byme

Arrowun modeli, =1 ve sabit tasarruf oran varsaymnlarnn kaldrlmas durumunda, optimal byme orann salayabilmektedir (age, 1179). Byle bir modelde retim, fayda ve sermaye birikim fonksiyonlar srasyla yledir: (3.6.10) (3.6.11) (3.6.12)
Q = AK = a[1 e L / b ]K max 0 e t

C1 dt 1

K ( t ) = AK ( t ) C ( t ) , K ( t ) 0

Bu problem optimal kontrol teorisi aralar kullanlarak zlrse (Burmeister ve Dobell, 1970, ss.352-427; Chiang, 1992) optimal byme oran,
g= ( A ) /

olarak belirlenir. Eer

96
(1 ) A < < A ise, ekonominin optimal byme oran sabittir: K K = C C = g< A . < (1 h) A < A

ise, optimal byme olanakszdr. Ekonominin optimal gelime izgisinde, marjinal sermaye mallarnn salad rantlar, tam rekabet piyasas varsaymna bal olarak sfrdr. Dolaysyla reel cret oran; (3.6.13)
w(t ) = (a / b) M (t ) = aKe L / b / b = aK0e g ( t T ) / b

t annda yaplan marjinal yatrmn indirgenmi getirisi, faiz ve reel cret oranlarnn bir fonksiyonudur: (3.6.14)
t + T r ( s t )

a (1 eg ( s t T ) ) ds = 1

Eer ekonomi optimal gelime izgisine sahipse, sermaye ve tketimin ayn oranda byd bir tek dengeli byme oran ( g ) vardr ve bu oran, optimal byme oranndan kktr: 0 < g < g . Hem g hem de g , nfus boyutunun artan bir fonksiyonudur. Ekonominin toplam nfusu sonsuza giderken, her iki byme oran da, (a ) / deerine yaknsar. Ekonomide optimal bymenin salanabilmesi iin, hkmet tarafndan sbvansiyon politikasnn uygulanmas yeterlidir (dAutume ve Michel, 1993, s.1181). gc piyasasnda dengenin olduu varsaylrsa, (3.4.14) eitliiyle gsterilen giriimcilerin krllk koulu yeniden yle yazlacaktr: (3.6.15)
t + L /( bg ) r ( s t )

a (1 e g ( s t L / b) )ds = 1

Bu eitliin sol yan, r ve gnin bir fonksiyonudur. Tm rant-benzeri pozitif olduundan, rye gre pozitif ters ynl bir fonksiyondur. Herhangi bir pozitif g deerinde ve rnin ok byk deerlerinde bu fonksiyon birden kktr. Birden byk olabilmesi, rnin negatif deerleri iin olanakldr. Bu nedenle, ekonomi herhangi bir pozitif oranda byyorsa, (3.6.15) eitlii tek bana yatrmn getiri orann belirlemektedir. Eer ekonomide cret oranlar ykseliyorsa, rant benzeri ve dolaysyla sermayenin ekonomik yaam sreci azalr. Bu koullarda yeni yatrmlarn getiri oran, byme orannn azalan bir fonksiyonu olmaktadr: r = ( g ) , dr / dg < 0 . Eer byme sfrsa ve bu nedenle T= ise, yatrmlarn getiri oran, r = ( 0) = a (1 e L / b ) = A dr. Dier yandan ekonominin tasarruf davranna ( g = (r ) / ) gre, faiz oran, bymenin artan bir fonksiyonudur: r = ( g ) = + g . Buna gre ekonominin dengeli gelimesini belirleyen ( g , r ) deerleri, yatrmlarn getiri oran ile piyasa faiz oran eitliince belirlenir: ( g ) = ( g ) . Bu, ekil 3.6.1de E noktas ile gsterilmitir. ekil 3.6.1. Arrowun Yaparak-renme Modelinde Dengeli ve Optimal Bymenin sel Olarak Belirlenmesi

r
(1 h )

( g )

A b

O E

( g )

450

97
ekle gre dengeli byme oran (ve faiz oran), ( 0) > ( 0) ise olanakldr. Optimal byme oran ise, A = ( g ) ile salanmaktadr (O noktas). Dengeli byme orannn (E noktas) salanabilmesi iin, ekonominin denge faiz orannn ( r ), dengeli byme oranndan ( g ) daha byk olmas gereklidir. 1 durumunda, r = ( g ) erisi, krkbe derecelik kegen dorunun zerinde yer aldndan bu durum gereklemektedir. Optimal bymenin var olmasn salayan (1 ) A < < A koulu, dengeli bymenin olumasn da salamak iin yeterli bir kouldur. ekil 3.4.1e gre dengeli byme oran, optimal byme oranndan daha kktr. Bunun nedeni dsallklardr. Nfus dzeyindeki artlar karsnda r = ( g ) erisi, yeni iglerinin istihdam edilebilmesi iin sa yukar doru kayar. Eer nfus dzeyi sonsuza giderse, bu eri de a sabitine akacak ekilde yatay konuma yaknsar. Bunun sonucunda dengeli ve optimal byme oranlar zde hale gelir. Bu modelde, bu zdelii salayacak olan sbvansiyonlarn, gtr vergilerle karland varsaylmtr. Eer sbvansiyon orann gsterirse, krllk koulu F (r , g ) = 1 biimine dnr. r> r , g> g ve
F ( r , g ) = 1 iken, F ( r , g ) birden kk pozitif deer alr. Bu nedenle optimal sbvansiyon oran

( = 1 F (r , g ) ), birden kk pozitiftir. Sbvansiyon uygulamas sonucunda yatrmlarn getiri oran ( r = ( g ) ), O noktasn kesecek ekilde yukar kayar. Arrowun orijinal modelinde eesneklikli bir fayda fonksiyonu yer almamaktadr. Romerin (1986) modeline bakldnda, tam rekabet piyasasna gre kurulan modelden elde edilen byme oran, optimal byme oranndan kktr. Giriimciler, pozitif retim dsallklarndan yararlanmamakta ve optimal dengenin salanabilmesi iin, daha ok yatrm yapmay tevik edecek bir sbvansiyon politikas gerekmektedir. retim fonksiyonunda artan getiriye yol aan nfus, bymeyi olumlu ynde etkilemektedir. Eer tasarruf oran sabit ve retim teknolojisi Leontief tarzndaysa, etkiler snrl olmaktadr.

98 3.7. Wansinkin Modeli: Lucas Modelindeki Sabit Getirinin Terk Edilmesi

Wansink (1995) tarafndan ne srlen model, Lucasn (1988) modelindeki beeri sermaye yatrmlarn getirisinin sabit olarak kabul edildii yaklam kaldrmakta, azalan getiri varsaymn getirmektedir.. Lucasa gre beeri sermaye yatrmlar bireylerin toplam zamanlarnda bir yer oluturduundan, yatrm kararlar da bireyin zamann en iyi tahsis etme kararyla ilgilidir. Schultz (1960, JPE) ve Becker (1964) ise beeri sermaye (eitim) yatrm karalarn standart bir yatrm kararyla nitelendirmektedir. Yani beeri sermaye yatrmlar, ek yatrmlarn beklenen getirisi bu ek yatrmlarn maliyetinden yksek olduka yaplr. Ancak Lucas almasnda byle bir yaklama yer vermemektedir. Wansink, zellikle Lucasn yeni beeri sermaye retiminde gerekli tm gerekli bilgi stoku kavramn sorgulamaktadr (Wansink, 1995, ss.4-5).

3.7.1. Model
Wansink baz temel kavramlar yeniden yle tanmlamaktadr: Beeri Sermaye: Bireyler tarafndan yerinde elde edilmi eitim. Bu eitimin bir ksm formel okullar araclyla elde edilmektedir. gc Etkinlii: Bu kavram beeri sermayeye benzemektedir ve tm bilgiler elde edildiinde etkinlik maksimum dzeye ular. Bu noktada yazar igc etkinliinde yalnzca eitimi almakla, tanm eksik brakmaktadr. Etkinlii belirleyen unsurlardan biri de salk yatrmlardr (ortalama beslenme harcamalar, ya da gnlk kalori gereksinimi gibi etmenler olmak zere, rnein bak. Fogel, 1994). Bilgi Stoku: Zamann herhangi bir annda bilinen retken bilgi ve tekniklerin toplam miktardr. Bu stok, tm bireylerin sahip olduklar bilgilerin kmesidir. Bir bireyin bu toplam bilgi stokuna sahip olmas ise hemen hemen olanakszdr. Bireylerin igc etkinlii, eitim yatrmlar yaplarak artrlabilir. gc etkinliinin gerekli bir minimum ve elde edilebilecek bir maksimum aral vardr ve bu snrlar igc piyasas ile teknolojik gelimeye baldr. Maksimum etkinlik dzeyindeki bir art, eitimlerini yeni tamamlayarak almaya balayan bireylerin etkinlik dzeylerinin, halen almakta olan bireylerin etkinlik dzeylerinden daha yksek olmasna yol aar. Bunun arkasnda yatan neden, teknolojik gelimedir. Teknolojik gelime hem toplam etkinlik dzeyini hem de eitim gren bireylerin etkinlik dzeylerini ykseltecek etkiler yaratmaktadr. ekil 3.7.1de A bireyi t0 ile t1 dnemleri arasnda eitim harcamasnda bulunmaktadr. Etkinlik dzeyindeki gelime A ile gsterilmitir. B bireyi hi bir eitim yatrm yapmamaktadr. Bu nedenle etkinlik dzeyindeki gelime sabittir. Bnin bilgi birikimi anlamnda eskimesi iki nedene balanmaktadr: Birincisi, tm piyasa iin minimum etkinlik dzeyi A olarak alnacandan, B bireyi isiz kalabilecektir. kincisi, Bye yaplacak demeler enaz geimlik dzeyin de altna gerileyecektir ve B, yaamn srdrlebilmesi iin ek i yamak zorunda kalacaktr. Bireyler eitim yatrmlarn

99
srdrdke toplam etkinlikleri artacak ancak marjinal etkinlikleri azalacaktr. Bu durum ekil 3.7.2de, ibkey bir fonksiyonla gsterilmitir. ekil 3.7.1. Etkinlik Dzeylerinin Geliimi

max

A B
t0 t1 t

ekil 3.7.2. Etkinlik Dzeyi ve Eitim Sreci

max B A a b i

i bireyinin etkinlik dzeyindeki gelime, eitim srecinin uzunluunun (s) bir fonksiyonu olarak alnmtr. Etkinlik dzeyinin Adan Bye ykseltilebilmesi cretlere, eitim srecinin maliyetine ve indirgeme oranna baldr. Beeri sermaye yatrm karar da bu dorultuda yle yazlabilir. (3.7.1)
B T

t B A t cs (t )e dt w(t )( )e dt
B

Burada cs, eitim srecinin maliyeti; w, etkinlik birimi bana cret oran; T, emeklilik dnemi; ,
c ~ indirgeme orandr. ekil 3.7.2ye gre rnein b noktasndaki eim ~s / w ye eittir. Deikenlerin

zerindeki iareti, ilgili deikenin indirgenmi deerini gstermektedir. Eitim srecinin indirgenmi deeri ne kadar yksek olursa, eim o kadar dikleir ve eitim sreci ksalr. Etkinlik birimi bana indirgenmi cret ne kadar yksek olursa, eim o lde yataylar ve eitim srecinin uzunluu artar. Wansink eitim sreci ve beeri sermaye ilikisini oluturmak iin, Romerin (1990) yaklamn kullanmaktadr. Bu yaklama gre teknolojik gelime yle tanmlanmaktadr: (3.7.2)
A = [ 1 u(t )] A

100
Burada A, bilgi stoku indeksini gstermektedir. Benzer formlasyonu Lucas (1988) modelinde de grmek olasdr. Yalnzca durum deikeni Romerde bilgi iken, Lucasda beeri sermaye olmaktadr. Romerde beeri sermayenin AR-GE sektrnn nemli bir girdisi olmas Wansinke gre, bilginin beeri sermayeden bamsz olarak byd teziyle elimektedir. Wansinkin modeli Lucasn (1988) modeliyle nemli benzerlikler tamasna karn, Wansinkin modelinde bireylerin toplam alma zamann AR-GE sektrne (u) ve eitim srecine (v) ayrlarak yazmtr: y = AK [ (1 u v ) ]
1

c . Burada 0<<1dir. Beeri sermaye birikimi,

kendi dzeyiyle ibkeyimsi bir ilintiye sahiptir ve teknolojik dzeyden dorudan etkilenmektedir:
= (v )1 A . Teknolojik gelime de etkinlik cinsinden, A = (u) biiminde yazlmaktadr.

parametresi, AR-GE sektryle eitim sektrnde yer alan bilim adamlar ve eitmenlerin verimlilikleri arasnda bir kartlk ilikisi olduunu ortaya koymaktadr. Bu parametre, igc piyasasndaki rekabetten etkilenmektedir. Bu modelde zamanlararas optimaliteyi salayacak zm, optimal kontrol teorisiyle salanmaktadr. Hamiltonyen fonksiyon yledir: (3.7.3)
H= 1 (c1 1) + 1 AK [(1 u v ) ]1 c + 2 (u) + 3 (v )1 A 1

Bu fonksiyonda A, K ve durum deikenleri; 1, 2 ve 3 yardmc deikenleri; c, u ve v de kontrol deikenleri gstermektedir. Optimalite iin birinci koullar yledir: (3.7.4) (3.7.5) (3.7.6) (3.7.7) (3.7.8) (3.7.9)
c 1 = 0

[ (1 )[ AK = [ AK = [ K
1 1 1 1 2 2 1

1 (1 ) AK 1 [1 u v ] + 2 (u) 1 = 0
1
3 1

3 = 3

] [1 u v ] ] + (1 ) (u) A = 0 [1 u v ] ] [1 u v ] ] (v ) (1 )[ AK [1 u v ] ] u (1 )
1 1
1

Tanm gerei c, A, K ve deikenlerinin bymesi duraan durumda sabit olduundan ve u ile v deikenlerinin deiimi de sfr varsayldndan, Lucasn analizindeki gibi duraan durum byme oranlar yle bulunacaktr: (3.7.10) (3.7.11) (3.7.12)
1 + 1 1 1 c=K= cK 1 = AK (1 u v ) 1 A = = ( u) A1 = v1 A = (1 )v (1 )(1 ) + [ (1 + )]v

Duraan durumda c ve Knin ayn oranlarda bymesi, c/K (=x) orann srekli sabit hale getirir. Buradan hareketle u ve v deikenleri yle tanmlanmaktadr: (3.7.13)
u= 2 (x )[x ( 2 + ( + 3) + 2) 2( 1) 2 [x ( + (1 ) ) ( )( 1)][x ( + 1) ( + 1)]( 1)

101
(3.7.14)
v= ( x )(1 )(1 ) ( )(1 ) + x[ (1 + )]

u ile vnin alaca deerlere gre, duraan durum dengesindeki olas byme oranlar belirlenebilecektir. Bu amala Tablo 3.7.1de vnin, Tablo 3.7.2de de unun iaretleri incelenmektedir. (1 ) ve (1 ) tanm gerei pozitiftir. Eer nn pozitif olduu kabul edilirse,
< (x ) / (1 ) durumu oluur. Bu koullar altnda vnin 0 ile 1 arasnda deer alabilecei alt olas

durum ortaya kmaktadr (age, s.13). u iin ise olas durumlarn says yedidir. c , K ve A nn pozitif deerler alabilmesi iin, pozitif deer almaldr. > 0 durumunda zerinde u kst olumaktadr: (3.7.15)
0<< (1 )(1 ) + v (1 + )v

Pozitif v deerine ve herhangi bir deerine karlk olarak, bu kstn sa yanndaki terim pozitiftir. Buna gre modelden kan sonu, etkinlik byme orannn () pozitif deerler alacadr (s.14). Tablo 3.7.1. vnin areti
> x
> < / (1 + ) > > / (1 + )
( )(1 ) > x[ (1 + )] ( )(1 ) < x[ (1 + )]

< x
v<0

v>0

ise
v>0 ( )(1 ) < x[ (1 + )]

ise
v>0 ( )(1 ) > x[ (1 + )]

< < / (1 + )

ise
v>0 v<0

ise
v>0 v>0

< > / (1 + )

Kaynak: Wansink, 1995, s.14.

Yukarda verilen birinci sra koullar sisteminde Wansink baz varsaymlara dayal olarak zmler retmektedir. Bu erevede oluturulan birinci senaryo, deikenlerin ve glge fiyatlarn (1, 2 ve 3) ekonomi duraan durum dengesine ilerleme srecindeyken sabit olduu durumda, bireylerin zaman tahsisatn ele almaktadr. Dier bir ifadeyle, 2 ve bu srete sabit kabul edildiinde, v iin u eitlik yazlabilecektir: (3.7.16)
v= (1 )(1 )( 2 ) + (1 ) 2 1 u 2 (2 ) 2

102
Tablo 3.7.2. unun areti
v< > 1/ 2 > > 1/ 2 < ( )(1 ) > x[ (1 + )] veya (1 )(1 )( 1) > (1 )(1 2) + 2 ( )]v ( )(1 ) < x[ (1 + )] ise u>0 1 2 v> 1 2

u>0

u<0

ise
u>0

< 1/ 2 >

( )(1 ) < x[ (1 + )] veya (1 )(1 )( 1) > (1 )(1 2) + 2 ( )]v

( )(1 ) > x[ (1 + )] veya (1 )(1 )( 1) < (1 )(1 2) + 2 ( )]v

ise
u>0

ise
u>0

< 1/ 2 <

(1 )(1 )( 1) > (1 )(1 2) + 2 ( )]v

(1 )(1 )( 1) < (1 )(1 2) + 2 ( )]v

ise
u>0

ise
u>0

(3.7.16) eitliine gre, vnin eimi, ve 2 ye baldr. Bu modelde AR-GE sektrne ayrlan zamanla, eitim iin ayrlan zaman arasnda bir kartlk olduu varsayldndan, v eitlii (u,v) uzaynda negatif eime sahiptir. Ayrca modelde 3 gei srecinde sabit varsayldndan, vyi, 3 cinsinden tanmlamak olasdr: (3.7.17)
v= (1 ) 3

Ekonominin duraan durum denge deerine gei srecinde 3 sabit kabul edildiinde, bu eitlik de sabit bir deer almaktadr. Sadaki terimin iareti de ve 3 e baldr ve vnin yalnzca pozitif deerleri iktisadi anlamlla sahiptir. ekil 3.7.3de u ve vnin iktisadi anlamllk tayan olas deerleri geometrik olarak saptanmtr. Adan Bye uzanan negatif eimli doru, (3.7.16) eitliini tanmlamaktadr ve u=0 iken v, A (= (1 ) / (2 ) ) noktasnda pozitif deer almaktadr. (3.7.17) eitliince tanmlanan sabit v deeri de, v* noktasndaki yatay doruyla gsterilmitir. Bu ekle gre duraan durum dengesi (u*, v*), balangtaki v sabit deeri bilindiinde bilinebilmektedir. Byle bir durumda duraan duruma gei tek hamlelik bir davran olarak gereklemekte ve sonrasnda hi bir deime yaanmamaktadr. Yani duraan durum dengesine gei dinamiklerinden sz edilememektedir. Yatay izgilerle taral kk alan,

103
ekil 3.7.3. Bireyin Zaman Tahsisatnda Denge

I A

v* 0 u

u*

u ve v deerlerinin olas duraan durum denge deerlerini; buna karn dikey izgilerle taral alan byk alan, (1-u-v) alma zaman iin olas duraan durum dzeylerini gstermektedir. kinci senaryoda, sabit teknolojik gelime hz, sabit glge fiyatlar ve sektrleraras veri zaman tahsisat altnda bireylerin tketim ve tasarruf kararlarna baklmaktadr. Bu koullar altnda sermaye birikimi yle belirlenmektedir. (3.7.18)
1 c K= K

(3.7.18) eitliinin sandaki parantezli terimin sabit olaca varsaylmtr. Buna gre sermaye birikim hz; (3.7.19)
K c = cK K t

Glge fiyatlarndaki gelimeyi dikkate alarak tketimin byme orann ve zamana bal deiim hzn da srasyla yle yazabiliriz: (3.7.20) (3.7.21)
c= (1 ) + A 2 K+

c K = ( ) t t

(3.7.20) ve (3.7.21) eitliklerinden hareketle ekil 3.7.4de sermaye ve tketim dinamikleri birlikte analiz edilmitir. Sermayenin duraan durum byme hz sfr olduundan, (3.7.19) eitliinde K / t = 0 alnrsa, c = K biiminde bir dorusal iliki ortaya kar. Bunun anlam, ekonomi duraan durum dengeli bymeyi yaarken, tketimin ve sermayenin ayn hzla byyecekleridir. Benzer ekilde duraan durumda tketimin gelime hz sfr alnrsa ( c / t ), (3.7.21) eitliinden K nin de sfr olaca belirlenebilir. Her iki dorunun kesiim noktasnda, ekonominin duraan durum eyer dengesi elde edilmektedir (ekil 3.7.4de E noktas). Eyer denge noktas, Jacobian matrisle yle ifade edilmektedir: (3.7.22)
c J= K c K 0

104
ekil 3.7.4. Sermaye ve Tketim Dinamikleri
c c=0

K=0

(3.7.22)deki matrisin determinant, c / K ye eittir. Bu negatif deer, duraan durum dengesinin eyer noktas olduunu belirlemektedir. Bu nedenle, ekonominin duraan durum dengesine doru ilerleyebilecei tek optimal gelime izgisi vardr (ekil 3.7.4deki kesikli izgi). Sonu olarak, Wansinkin beeri sermayeyi iselletiren byme modelinde teknolojik gelime hznn ve glge fiyatlarnn sabit, zaman tahsisatnn da dsal (veri) alnd bir durumda ekonomi, tketim ve tasarruf dinamiklerini altrarak duraan durum denge deerine doru ilerleme salar ve ekonominin ulaaca duraan durum denge noktas, eyer dengesi biimindedir.

3.7.2.Modelin Genel Olarak Deerlendirilmesi

Lucasn (1988) modelinde beeri sermayeye yaplan zel yatrmlar, ekonomik bymenin motoru niteliindedir. Modelde bireylerin toplam zamanlarn alma ve eitim faaliyeti olarak nasl tahsis ettikleri sorgulanmaktadr. Ekonomik byme duraan durum dengesinde ilerlemekte ve nfus art hz sfr olsa da, byme oranlar sabit ve pozitiftir. Lucas modelinde beeri sermaye retim fonksiyonu, beeri sermaye stokunun oluturma srecinde dorusaldr. Yani beeri sermaye reten sektrdeki marjinal verimlilik, hem zamana hem de beeri sermaye edinme dzeyine gre sabittir. Wansink, Lucasn bu yaklamna, Schultz (1960) ve Becker (1964) yaklamlarn dikkate alarak kar kmaktadr. Eitimin sabit marjinal getirisi, eitim girdilerini kstlamaktan te, eitime ayrlan zaman kstlayc etkiler yaratr. Bu nedenle bireyleri ya da hanehalkn snrsz zaman ufkunda ele alan modellerde dorusallk beeri sermaye birikim kararlarn aklamada yetersiz kalmaktadr. Wansinkin modelinde ise bu durum zamann eitim, AR-GE faaliyetleri ve retim sektrlerinde alma arasnda tahsis kararlarn iselletiren bir yaklamla almaya allmaktadr. Modeldeki tm sektrlerde reticiler, lee gre azalarak artan retim fonksiyonuyla kar karyadr. Ekonomik byme srecinde tm deikenler ayn sabit hzla bymekte ve sektrleraras zaman tahsisat deimemektedir. Modelin optimal kontrol teorisiyle zmlenen sonucunda, deikenlerin alaca deerlere gre farkl yaklamlar retilmitir. rnein birinci yaklamda bireyler zamann retim, AR-GE ve eitim sektrleri arasnda tahsis etmekte; davransal deikenler ve teknolojik gelime hz ile glge fiyatlar, ekonominin duraan durum dengeli byme noktasna ilerlerken sabit kabul edilmitir. Ulalan sonuca gre ekonominin byme sreci, kararl bir duraan durum dengesidir.

105
kinci yaklamda ise hanehalknn tketim ve tasarruf kararlar modellenmitir. Bu durumda teknolojik deikenlerin byme hzyla glge fiyatlar ve sektrleraras zaman tahsisi veri kabul edilmitir. Ulalan sonuca gre byme eyer noktas duraan durum dengesidir. Bu modelin asl katks yeni isel byme modelleriyle beeri sermaye arasnda bir ba oluturmaya almasdr.

106

BLM 4 BEER SERMAYE OLGUSU VE SEL BYME MODELLER

Bu blmde, byme etkisinin ortaya kmasn salayan etmen olarak modele iselletirilen beeri sermaye yoluyla byme srecini ele alan modeller incelenmektedir. Daha nceki blmlerde beeri sermaye, ya teknoloji (bilgi) anlamnda ya da eitilmi igc biiminde karmza kmt. Ancak bu modellerde beeri sermayeye dorudan bir rol yklenmemekteydi. Blm 4de incelemekte olduumuz byme teorileri, beeri sermayenin, byme srecindeki baat rolne dikkat eken yaklamlara sahiptir.

4.1. Jonesun Beeri Sermaye ve sel Byme Modeli

Jones (1996) beeri sermaye, bilgi oluumu ve byme ilikilerine dayal bu modeli, konuyla ilgili dier modeller (Nelson ve Phelps, 1966; Romer, 1990; MRW, 1992; Barro ve Lee, 1993; Judson, 1995) erevesinde ekillendirmektedir. Romerin (1990) modelinde yeni teknolojileri tasarlayan ve gelitiren bilgi, bu bilginin rekabete konu olmamas ve eksik rekabet piyasalar, bymenin motoru olarak alnmaktadr. Nelson ve Phelpsin (1966) almasnda beeri sermaye ile geri kalml btnletiren teknoloji transferi modeli gelitirmitir. MRW (1992), NBMyi beeri sermaye deikenini modele katarak geniletmekte ve bu yolla lkeleraras byme oranlarndaki farkllklarn %80inin aklanabileceini ne srmektedir. Barro ve Lee (1994), eitim konusunda nemli bir panel veri kmesi salamaktadr. Benhabib ve Spiegel (1994), Islam (1995) ve Judson (1996) almalar, beeri sermaye ile byme ilikisi zerine younlamtr. Ele alnan temel nokta, bymenin hesaplanmasnda kullanlan beeri sermayenin nasl llecei ve modele sokulacadr. Basit ya da ok deikenli regresyon modellerinde beeri sermayenin katsaysnn negatiflii dikkat ekmektedir. Jonesa (1996) gre, eitli yaklamlardan hareketle gelitirilebilecek btnleik bir model, birincil olarak bymenin aklanabilen ksmn geniletecektir. kinci nokta, Barro ve Leenin (1993) beeri sermaye veri kmesinin stoklar deil, beeri sermaye birikimini salayan yatrmlar gstermekte olduunu vurgulamak amacndadr. ncs, MRWnin (1992) modelinde teknoloji transferinin regresyonda yer almamasdr ve Jones, bu noktay byme modeline katmaktadr.

4.1.1.Model
Ekonomide mal retilmektedir: Tketim mal (kt), beeri sermaye mal (deneyim ya da beceri) ve yeni ara sermaye mallar (bilgi). Tketim mallar (Y), igc (LY) ve ara mallar (xi) kullanan rekabeti firma tarafndan retilmektedir. Firmadaki kii bana beeri sermaye miktar, firmann

107
kullanaca ara sermaye mallar dzeyini belirlemektedir. Dier bir ifadeyle beeri sermaye, ileri dzeydeki fiziksel sermaye mallarn kullanan beceri dzeyi yksek igcn belirtmektedir. Ortalama beceri dzeyindeki igcn (h) altran firmann tketim mal retim fonksiyonu lee gre sabit getirilidir: (4.1.1)
Y (t ) = LY (t )1 xi (t ) di ,
0 h(t )

0 < < 1.

Bu retim fonksiyonu Romer (1990) modelinden farkldr. Romerde ara sermaye mallarnn bir ksm rekabete konu olan nitelikte, bir ksm ise rekabete konu olmayan niteliktedir. Ekonomide bireylerin zde ve lee gre sabit getiri varsaymlarndan dolay model tek rnek firma zerine kurulmaktadr. Bireyler toplam zamann tketim mal retim sektrnde alma, eitim yoluyla (raklk eitimi, resmi eitim, firma ii eitli kurslar vb.) beceri gelitirme ve bo zaman biiminde blmektedir. Bireyin beeri sermaye birikimi: (4.1.2)
h(t ) = e
( t )

A(t ) h( t ) h( t )

Bu eitlikte (t), bireyin toplam zamanndan beeri sermaye birikimine ayrd greli zaman; , herhangi bir pozitif sabiti; A(t), sahip olunan teknolojik dzeyi (ara sermaye mallarnn tarihsel dizeydeki lm) gstermektedir. Beeri sermaye birikim eitlii, son terim ihmal edildiinde Lucasn (1988) modeliyle ayndr. Lucasn modelinde beeri sermaye birikim fonksiyonu h asndan dorusaldr ve isel olarak bymenin nemli dinamiidir. A(t)/h(t) terimi, hye gre daha az dorusaldr ve denklemin eim dzeyini belirlemektedir. Bu eim, ara sermaye mallarnn kullanma (ya da kullanmay renme) zorluunun derecesinin bir lsdr. Bu eriye yakn olan mallarn kullanm daha zordur. Bu yaklamn kkleri Nelson ve Phelpsin (1966) almasna dayanmaktadr. Beeri sermaye birikim denkleminin oluumuna neden olan ikinci etmen, mikro ekonomik analizin salad cretler-eitim ilikisidir. Bireyin eitimi arttka, creti de oranl ekilde artacaktr. Yeni ara mallarnn (yeni teknolojik tasarmlarn) birikim fonksiyonu da yledir: (4.1.3)
~ A(t ) = h(t ) L A (t ) h(t ) L A (t ) A(t ) ~

AR-GE sektrnde istihdam edilmi eitli beceri dzeylerindeki igc (LA), beceri dzeylerine bal olarak yeni teknolojik tasarmlar retmektedir. , beceri dzeylerine gre ayarlanm igcnn verimlilik parametresidir ve teknolojik stokun artan bir fonksiyonudur (>0). Bu varsaym, modele bilginin zamanlararas yayld bir yap kazandrmaktadr. rnein gnmzde gnmzde gelitirilen laser ya da tam zamannda retim yntemi, gelecek kuaklara da tanacak birer bilgidir. Fiziksel sermaye birikimi, tketimden vazgeilerek yaplmaktadr ve tketim mal cinsinden belirlenmektedir: (4.1.4)
K (t ) = s K (t )Y (t ) dK (t )

Burada sK, tketimden vazgeilen greli ksm; d, sermayenin anma ve ypranma orandr (sabit ssel). xi birim ara sermaye mal, birebir ham sermayeden retilmektedir:

108
(4.1.5)

x i (t )di = K (t )
0

Tm sektrlere ilikin retim teknolojileri belirliyken, tm ekonominin Cobb-Douglas biimindeki retim fonksiyonu: (4.1.6)
Y = K (hLY ) 1

Ekonomide var olan ve dsal olarak n orannda byyen toplam igcnn kullanm yledir: (4.1.7)
L = LY + Lh + L A

Lh L

Bu ekonomide kaynak dalm, igcnn zaman iindeki dalmn ve toplam tketim malnn sermaye birikimi ve tketim mal olarak dalmn iermektedir. Romerin (1990) modelinde dalm sreci, tekelci rekabet piyasas varsaymna dayal olarak gerekletirilmektedir. Firmalar yeni teknolojik tasarmlar zerinde sz sahibi olduklarndan (patent haklar vb.), tekelci rekabet hakim piyasa yapsdr. AR-GE sektr ise, ilgili teknolojinin tm zamanlarda yarataca krlarn indirgenmi deeri zerinden denen bir yzde prim ile dllendirilmektedir. Jonesun (1996) modelindeki dalm kararlarn Romerin modelinden ayran nokta, greli nitelikli igcnn, yeni teknolojik tasarmlar renmek iin ayrmas gerekli zamann uzunluudur. Ancak Jonesun modelinde dalma ilikin bilgiler (sK, , LA/L, LY/L) model iinden belirlenmemekte, dsal olarak modele katlmaktadr (age, s.8). Modelin duraan durum deerlerinin belirlenmesi, AR-GE sektr retimi erevesinde oluturulmaktadr. Bu nedenle yeni teknolojik tasarmlarn byme oran yeniden dzenlenirse; (4.1.8)
LA A h = ( ) 1 A A A

Duraan durum dengesinde A ve hnin deiim oranlar sabit ve eittir. Bu nedenle h/A oran da sabittir ve dengeli bymenin salanabilmesi iin, (4.1.8) eitliinin sa tarafndaki son terimin pay ve paydas da ayn oranda deimelidir. Buradan hareketle teknolojik gelime hz yle tanmlanacaktr: (4.1.9)
gA = n 1

(4.1.9) eitlii, Jonesun (1995) modelinin beeri sermaye deikeni ile geniletilmi bir biimidir. Sabit nfus art hzna sahip ekonominin dengeli byme salayabilmesi iin, +<1 olmaldr. Bu koul, yeni teknoloji retim fonksiyonunun tam dorusal olmadn ve modelin de ksmen isel olduunu ifade etmektedir. Teknolojik gelime isel olarak alnm olmakla birlikte, nfus art hz zamann bir fonksiyonu olarak alnmadka, model uzun dnemli kii bana byme zellii gstermeyecektir. AR-GE sektrndeki deiim benzer ekilde tketim mal retimi ve sermaye birikimi iinde yapldnda, tm ekonomi dengeli byme srecinde u zellie sahip olacaktr: (4.1.10)
g y = g k = gh = g A g

109
Burada y Y LY ve k K LY dir. Modelde teknolojik gelime igc-artl (labour-augmenting)28 alndndan, igc bana byme oranlar ile teknolojik gelime oran ayndr. Ekonomi dengeli gelime izgisinde byrken, kii bana tketim mal retimi; (4.1.11)
sK y (t ) = n+ g+d
*
(1 )

h * A (t ) A

Ayn ekilde dengeli byyen ekonomide yeni teknolojik tasarm bana beeri sermaye retimi; (4.1.12)
u h = e A g
* 1/

Bu tanmlamay, (4.1.11) eitliindeki yerine yazarak tanmlarsak; (4.1.13)

sK y* (t ) = n+ g+d
(1 )

u e g

1/

A (t )

Bu eitlikte, beceri birikimini salamaya ynelik zaman tahsisleri, ssel biimde yer almaktadr. nun dzeyindeki artlar, igc verimlilii ve cret oranlarnda orantl artlara yol aacaktr. Jones (1995) ve Romer (1990) modellerinde yatrmlarn vergilendirilmesi, krediler, AR-GE sektrne ve beeri sermaye birikimine verilen sbvansiyonlarn etkileri byme zerine deil, dzey zerine olumaktadr. Bunun nedeni, AR-GE sektr retim fonksiyonunun dorusal olmaydr. Dorusallk, nfus art hznn pozitif bir deer ald ekonomide, dengeli byme srecinin elde edilebilmesi iin gerekli bir kouldur. Bu sonu, ekonomide dsallklarn ortaya kna ilikin baz ek varsaymlarla ortadan kaldrlabilir. rnein, =0 ve beeri sermaye girdisinin yalnzca AR-GE sektrnn bir girdisi olarak kabul edildii durumlarda bu salanabilecektir. Lucas (1988) modelinde beeri sermaye birikim fonksiyonlarndaki dorusallk varsaymlar, bir BMnin oluumunu salamaktadr. Ancak bu durumda BM, AR-GE sektrnden kaynaklanmamaktadr. Jovanovic (1995) almasnda uyum maliyetlerinin29 aratrma maliyetlerine gre daha yksek olduunu vurgulamaktadr ve bu trden maliyetler birer sabit maliyet unsuru olarak, lek ekonomilere geildike asimptotok bir davran iinde olacaktr. Jonesun bu modelinde uyum maliyetleri ile yeni teknolojik tasarmlar (dnce baznda) btnletirerek incelemektedir. Bu etkileri bir arada grebilmek iin yle bir rnek alalm. Nfus boyutu dndaki yaplarn zde olduu iki ekonomi dnelim. Daha byk nfusa sahip ekonomi ksa dnemde daha hzl byyecek ve uzun dnemde daha zengin bir ekonomi olacaktr. Bu gelime (4.1.3) eitliine dayanlarak da belirlenebilir. Eer teknolojik tasarmlar rekabete konu olmayan girdiler olarak modelde dikkate alnyorsa, toplam rnn girdilere dalm marjinal verimlilik ilkesine gre gereklemeyecek ve bu nedenle model aksak rekabet piyasasna dayandrlacaktr. Byle bir durumu Romerin (1990) modelinde grmekteyiz. Daha zengin olan ekonomimin nfus art hz daha dk; fiziksel sermaye yatrmlar (sK), beeri sermaye yatrmlar () ve teknolojik dzeyi (A) daha yksek olmaktadr. Bu sonular MRWnin (1992) yaklamnda bulmaktayz. Bu anlamda MRW ile Jonesun (1996) modelleri ortak zellikler tamaktaysa da, MRW modelinde AR-GE, rekabete konu olmayan isel teknoloji, aksak

28 gc-artl teknolojik gelime iin, Ferguson, 1975, ss.219-222ye baklabilir. 29 Bireylerin yeni bir teknolojiyi renme ve uyum gsterme srecinde oluabilecek maliyetler.

110
rekabet, uyum maliyetleri gibi konulara hi yer verilmemitir. Bu anlamda daha ok neoklasik modelin zelliklerini tamaktadr. Jones gelitirdii model erevesinde regresyon denklemini yle kurmaktadr: (4.1.14)
log y * (t ) = log A* (t ) + 1 log + log sK log(n + g + d ) + g 1 1

Bu regresyon modeli erevesinde allan lkelerin kendi duraan durum dengeli gelime izgisinde olduklar varsayldndan, hata terimi eklenmemitir. lkelerin igc verimlilik farkllklar, fiziksel sermaye yatrm oranlar, nfus art hz ve yeni teknolojik tasarmlara uyum iin gereken abalar yoluyla belirlenmeye allmtr. Ayrca rnek lkelerin dnya teknolojik geliimine katklarnn kk olduu varsaym yaplmtr. Jones, bu regresyon denklemini snamak iin Summers ve Hestonn (1991) veri setini kullanmaktadr. log y* deikeni iin, 1990 ylndaki igc bana reel GSYH (logaritmik); sK iin, 1980-1990 dneminin ortalama yatrm oran kullanlmaktadr. nun lmnde resmi eitimin yan sra, alma yerlerinde srdrlen eitim programlar da dikkate alnmaktadr. Bu deikenin veri setini Jones, Barro ve Leenin (1993) almasndan almaktadr. Bu veri seti resmi eitimi ilkokul, ortadereceli okul ve yksekeitim kategorilerinde, 1960-85 dneminde beer yllk aralarla iermektedir. Bireylerin yllk ortalama eitim iin ayrdklar zaman, N ile simgelenmektedir. (4.1.14)deki regresyon denkleminin tahmin edilmesinden kan sonular Tablo 4.1.1de verilmitir. Tablo 4.1.1. Jonesun (1996) Regresyon Modelinin Tahmin Sonular Deikenler Sabit log sK log (n+g+d) log sK/(n+g+d) N p-deeri
R
2

Kstsz 7.402 (1.294) 0.519 (0.118) -0.688 (0.567) 0.191 (0.031) 0.710

Kstl 7.785 (0.135) 0.525 (0.118) 0.195 (0.029) 0.344 (0.051) 0.713

Kaynak: Jones, 1996, s.18.

MRWnin modeline olduka benzer olan bu modelin regresyon tahmin sonular da benzerdir. rneklem kmesindeki lke says geni tutulduunda fiziksel ssrmaye yatrmlar, nfus art hz ve beeri sermaye yatrm oran, GSYH deiiminin nemli bir ksmn aklamaktadr ( R 2 %72). Fiziksel sermaye ile GSYH arasndaki esneklik de (), 0.344dr. Bu sonu fiziksel sermayenin ulusal gelirdeki paynn yaklak %35 olduunu gstermekte ve dier ampirik almalarn sonularyla uyumaktadr. unun katsaysna gre bir yllk srede ekonomide eitim amal giriimler, igc bana GSYHyi yaklak %20 orannda artrmaktadr. Standart sapmalar asndan yorumlanrsa;

111
eitim giriimlerindeki bir birimlik sapma, log(Y/L)yi 0.56 birimlik standart sapmaya uratmaktadr. rnein Kamerun kiibana ortalama 2.00 yl den eitim abalarn ABDnin dzeyi olan 11.84e ykseltirse, kii bana GSYH dzeyi 2490 ABD Dolarndan 16963 ABD Dolarna ykselecektir. Bu modelde elde edilen sonular hem iktisadi hem de istatistiki bakmdan anlamldr. Ancak bu sonulara ramen, rnek lkelerin kii bana gelir dzeyleri ile artk terim arasndaki iliki bakmndan tesadfi kabul edilemeyecek, belirgin bir sistematik farkllk vardr. Jonesa gre bu farkllk, MRWnin modelini aan bir isel byme modeli ile azaltlabilir. Bu ekilde bir aklama yukarda Jonesun modeliyle gelitirilmiti. Ya da benzer ekilde Romer (1986, 1990), Grossman ve Helpman (1991), Rebelo (1991) gibi eitli isel byme modellerinde bunu aklamaya ve bymeyi iselletirmeye ynelik abalar yer almaktadr. Ampirik almalarn ounluu beeri sermaye stokundaki deimenin byme zerine anlaml etkileri bulunmad ve hatta katsaysnn negatif deerler aldn saptamlardr (Benhabib ve Spiegel, 1994; Islam, 1995). Bu sonu aratrmaclar, beeri sermaye stoklarn hzla artran lkelerin neden daha iyi byme gstermediklerini sorgulamaya itmitir. Benhabib ve Spiegel (1994) ile Islamn (1995) verdikleri yant udur: Beeri sermaye stoku regresyon modeline byme oran olarak deil, dzey olarak alnmaktadr. Ancak Jonesa gre soruna bu ekilde bir yaklam, ar basitletirici bir abadr ve sorunun kaynandaki asl nokta, gelimekte olan lkelerin beeri sermaye stoklarn artrma abalarnn ok dk dzeylerden balam olmasdr. Gelimi ekonomilere bakldnda, artlar dk olmakla birlikte, veri kmesinin30 balangcnda yksek beeri sermaye stoku dzeylerine sahip olduklar grlmektedir.

30 Barro ve Lee, 1993.

112 4.2. SBMnin Beeri Sermaye Deikeni le Geniletilmesi: MRWnin Beeri Sermaye Modeli
MRW, Solowun byme modelini, beeri sermaye olgusunu da katarak geniletmektedir. Bu yeni biimiyle model, geniletilmi Solow byme modeli olarak ifade edilmektedir. Veri bir beeri sermaye altnda tasarruf oran (s) ve nfus art hznn (n) srasyla daha byk ve kk deerlerinde byme oran ykselecek, bu da beeri sermayenn daha hzl bymesinin yolunu aacaktr. Ayrca beeri sermaye birikimi s ve n ile ilikili olabileceinden, beeri sermayenin modelden karlmas bu deikenlerin tahmin deerlerini sapmal hale getirecektir.

4.2.1. Model
Mankiw, Romer ve Weil (MRW, 1992) tarafndan ne srlen bu isel byme modeli, SBMnin sermaye tanmn genileterek,
1

retim

fonksiyonunu

aklayc

deikene

ykseltmektedir. retim fonksiyonu u ekilde tanmlanmaktadr: (4.2.1)

Y = K H ( AL) , > 0, > 0, + < 1

Bu fonksiyonu kiibana ifade edersek; (4.2.1a)

y = k h

Burada k, etkin igc birimi bana fiziksel sermaye stoku; h, etkin igc birimi bana beeri sermaye stoku; AL, etkinlik birimi cinsinden igcdr. Nitelikli igc (eitilmi, bilgi ve beceriye sahip), bir birim niteliksiz igc (L) ve bir miktar da beeri sermaye (H) arzna sahiptir. Bu trden retim fonksiyonu, lee gre sabit getirilidir. Ekonomide toplam tasarruflar, beeri sermaye birikimi ve fiziksel sermaye biriki iin ayrlmaktadr. sK ulusal gelirin fiziksel sermaye birikimine ayrlan ksmn, sH de beeri sermaye birikimine ayrlan ksmn gsterirse, sermaye dinamiini yle tanmlanacaktr: (4.2.2) (4.2.3)
k = sk y (n + g + ) k = sk k h (n + g + ) k h = sh y (n + g + )h = sh k h (n + g + )h

Parametrelerin tanmlar, SBMdeki ile ayndr. Model, her iki tr sermaye iin de ayn oranda ypranmay kabul etmektedir. k = 0 iken, etkinlik birimi cinsinden artan igcnn tam istihdamnn srdrlebilmesi iin, gereken fiziksel sermaye yatrmlar, sk k h = (n + g + ) k olacaktr. Buradan t dnemindeki etkin igc bana sermaye stoku belirlenebilir: (4.2.4)
k = sk / ( n + g + )

1/ (1 ) / (1 )

Ekonominin duraan durum dengeli gelime srecinde sahip olaca fiziksel sermaye ve beeri sermaye stoklar karmas, (4.2.4) eitliiyle belirlenmektedir. Bu ilikiyi, ekil 4.2.1 grselletirmektedir. < 1 olduundan, knin hye gre ikinci trevinin negatif ve (4.2.2) eitliindeki fiziksel sermaye birikim denklemine gre k , hnin artan bir fonksiyonu azalarak artan bir eriyi belirlemektedir. k = 0 erisinin sa blgesinde k pozitif, sol blgesinde negatiftir. Benzer karsamalar beeri sermaye iin de yapabiliriz. h = 0 iken, (4.2.3) eitliiyle gsterilen birikim

113
denklemi yeniden sh k h = (n + g + )h biiminde tanmlanacak; buradan fiziksel sermaye beeri sermaye stoku ilikisi; (4.2.5)
k = ( n + g ) / sh

1/ (1 )/

ekil 4.2.1. Geniletilmi SBMde (MRW Modeli) Fiziksel ve Beeri Sermayenin Dinamii
k

h=0
E

k =0

(4.2.5) eitliiyle belirlenen beeri sermaye birikiminin sfr olduu gelime srelerinde ekonominin sahip olaca fiziksel sermaye-beeri sermaye stoklar bileimi de, ekil 4.2.1deki h = 0 erisiyle tanmlanmtr. (1 ) > olduundan, erinin hareketi artarak artandr. Her iki tr sermayenin birlikte k = 0 ve h = 0 durumunu yerine getirdiklerinde, ekonomi E noktasndadr ve duraan durum dengeli byme oranna sahiptir. Bu byme orannda ekonominin sahip olaca etkin igc bana fiziksel ve beeri sermaye stoklar srasyla yledir: (4.2.6)
s11 s k h k = n + g +
1/(1 )

(4.2.7)

s s1 h= k h n + g +

1/(1 )

Ekonominin balangta sahip olduu K, H, L ve A, k ile hnin balang stoklarn ve bunlarn dinamik davrann da belirler. Ekonominin balang konumu ne olursa olsun, E noktasna yaknsar ve bu noktaya ulaldktan sonra ekonomi bunu srdrr. E ile tanmlanan bu duraan durum dengeli byme srecinde k, h ve y sabit; K, H ve Y de (n+g+) orannda; kii bana deerler (etkin igc bana deil) ise, (g+) orannda bymektedir. Bu sonu bize, MRWnin modelindeki uzun dnemli bymenin de, SBM de olduu gibi dsal teknolojik gelimeye bal olduunu gstermektedir.

4.2.2.Tasarruf Oranndaki Deiimlerin Bymeye Etkileri

Ekonominin balangta duraan dengesinde olduunu varsayalm. Fiziksel sermaye birikimine ayrlan tasarruf oranndaki bir art, (4.2.2) ve (4.2.3) eitliklerine gre yalnzca sermayenin dinamiini etkileyecektir. Buna gre ekil 4.2.1deki k = 0 erisi, yukar doru kayar. Bu, ekil 4.2.2de gsterilmitir. Bir sre balangta sahip olunan h ayn kalmakta, fakat k dzey ykselmekte iken, yeni duraan dengenin oluabilmesi iin beeri sermaye de de artlar balayacaktr. Bu ikili dinamik, ekonomiyi daha yukardaki duraan durum dengeli byme oranna karr (E noktas).

114
ekil 4.2.2. MRW Modelinde Tasarruf Oranndaki Deiimlerin Bymeye Etkisi
k

h=0

k =0
E

Ekonominin bir dengeli byme oranndan dierine geii srecinde, kiibana ulusal gelir de Ann, knin ve hnin artlarndan dolay artmaktadr ve byme oran da, bu nedenle, (g+)dan daha byktr. Ekonomi E noktasndaki yeni dengeli byme noktasna ulatnda, k ve h yeniden sabitlenmekte, byme oran da yeniden yalnzca dsal teknolojik gelimeye (g+) balanmaktadr. Tasarruf oranndaki sreen artlar, geici byme etkilerine yol amaktadr. Ksa dnemdeki dinamikler ise SBM ile hemen hemen ayndr. MRWnin modeli tasarruf oranlarndaki ve nfus art hzndaki deiimlerin byme srecine etkileri asndan, SBMden ayrlmaktadr. Bunu grmek iin, ekonominin duraan durum dengeli gelime srecinde tam istihdam srdrebilmek iin yapmas gereken fiili fiziksel ve beeri sermaye yatrmlarna bakmamz gereklidir. Bunlar srasyla yledir: (4.2.8) (4.2.9)
sk k h = ( n + g + ) k
sh k h = (n + g + )h

Dorusal eitlikler elde etmek iin logaritmik olarak yazarsak; (4.2.10) (4.2.11)
ln sk + ln k + ln h = ln( n + g + ) + ln k

ln sh + ln k + ln h = ln(n + g + ) + ln h

Bu dorusal eitlikler lnk* ve lnh* iin zlrse; (4.2.12) (4.2.13)

ln k = ln h = 1 1 ln sk + ln sh ln( n + g + ) 1 1 1

1 1 ln sk + ln sh ln(n + g + ) 1 1 1

Dier yandan ekonomi duraan durum dengesinde byyorsa, ulusal gelir eitlii ((4.2.1a)),
ln y = ln k + ln h

biiminde tanmlanacaktr. Fiziksel ve beeri sermayenin duraan durum

deerlerini ((4.2.12) ve (4.2.13) eitlii), ulusal gelir eitliindeki yerlerine yazarsak, etkin igc bana ulusal gelirin duraan durum deerini elde ederiz. (4.2.14)
ln y =

+ ln sk + ln sh ln( n + g + ) 1 1 1

Bu eitlikte =0 olarak alnrsa, SBMye ulalr.

115
(4.2.15)
ln ySBM =

ln sk ln( n + g + ) 1 1

MRWnin uluslararas verileri kullanarak yapt ampirik almada beeri sermayenin ulusal gelirdeki paynn (), yaklak 1/3den daha fazla olaca ne srlmtr. Niteliksiz igcnn ulusal gelirdeki payn belirlemek iin, asgari cret dzeyi dikkate alnm, bu verilere gre de L girdisi katsaysnn 1/3 ile arasnda olaca tahmin edilmitir. rnein =0.4 ve =0.35 olduu varsaylrsa, MRW modelinin duraan durum dengeli byme srecindeki ulusal gelir denklemindeki esneklikler sh iin, 1.4; sk iin, 1.6; (n+g+) iin, -3 olacaktr. Buna karn beeri sermayenin dikkate alnmad modelde (orijinal SBMde), =0.35 deerine karlk, sknin esneklii 0.54 ve (n+g+)nn esneklii de -0.54dr. MRW modelindeki esnekliklerin byk deerler almas, bu modelin uluslararas gelir farkllklarn aklamada baarl olduunu ortaya koymaktadr. Ayn retim fonksiyonuna sahip iki ekonomi varsayalm. =0.35 ve =0.4 olduunu dnelim. kinci lkede fiziksel ve beeri sermaye yatrm orannn iki kat daha fazla, fakat (n+g+)nn %20 daha az olmas her iki ekonomideki duraan durumdaki etkin igc bana ulusal gelir dzeylerinin farkllamasna yol aacaktr. Bu farkllk yle ifade edilebilir (Romer, 1996, ss.134-135):
ln y2 ln y1 =

(4.2.16)

(ln sk 2 ln sk 1 ) + (ln sh 2 ln sh1 ) 1 1 + [ln(n2 + g + ) ln(n1 + g + )] 1 = 14(ln 2) + 16(ln 2) (3 ln 0.8) 2.75 . .

e2.75 15.6 olduundan, ikinci lkenin etkin igc bana ulusal geliri, birinci lkeninkine gre

yaklak 16 kat daha fazladr. Bu nedenle, tasarruf oranlarndaki ve nfus art hzlarndaki farkllklar, bu denli nemli gelir farkllklarn aklamada nemli olduklarn MRW model erevesinde vurgulamaktadrlar. SBMde bu ekildeki bir farkllk olumamaktadr. (4.2.16)daki ifade SMB iin yazlrsa; (4.2.17)
ln y2 ln y1 =

(ln sk 2 ln sk 1 ) [ln(n2 + g + ) ln(n1 + g + )] 1 1 0.35 = (ln 2 ln 0.8) 0.49 0.65

e 0.49 16 olduundan, SBM, gelirdeki farklln yaklak %60 olduunu ortaya koymaktadr. .

MRW modelinde fiziksel ve beeri sermayeye gre azalan getiri varsayldndan, greli yksek gelire sahip ekonomilerde sermayenin marjinal getirisi daha dktr. Bu nedenle model, neden sermayenin gelimi ekonomilerden azgelimilere akmadna tatminkr yantlar getirememektedir (Barro, Mankiw ve Sala-i-Martin, 1995; Lucas, 1990). Dier yandan her iki sermayenin marjinal verimliliinin yava bir hzla azalmas, lkelerarasndaki kii bana gelir uurumunu marjinal verimliliklere bal aklanamayacan da ortaya koymaktadr. Ekonominin duraan durum dengeli byme srecinde fiziksel ve beeri sermayenin marjinal verimlilikleri srasyla yle tanmlanacaktr: (4.2.18)
y = ( n + g + ) / sk k

116
(4.2.19)
y = (n + g + ) / sh h

Yukardaki rnee yeniden dnersek, (y k ) 2 = 0.4 (y k )1 ve ( y h) 2 = 0.4( y h)1 sonucunu elde ederiz. Marjinal verimlilikler iki lkede nemli lde farkl olsa da, byme oran ve kii bana gelir dzeyi farkllklarn aklamada vergi politikas, zelletirme, sermaye piyasas dzenlemeleri gibi ekonomik dzenlemelerin etkilerini darda brakamaz. byk bir deere sahipse, nfus art hznda, tasarruf orannda ve marjinal verimliliklerde farkllklar olmasna karn, gelir farkllklar byk olmayacaktr. Kart olarak SBM, lkelerin nfus art hz ve tasarruf oranndaki farkllklara dayanarak, lkelerin gelir farkllklarn aklamaktadr. Bu erevede MRWnin modeli beeri sermayeyi modele katarak, lkeleraras gelir farkllklarn aklamaya almaktadr. MRWnin (1992) beeri sermaye ierilmi regresyon sonular, tasarruf oran ve nfus art hzlarnn, SBMnin tahmin sonularna gre byme srecini aklamada daha nemli olduunu ortaya koymaktadr. Bu sonu, beeri sermayenin modele alnmas iin nemli bir destek getirmektedir. MRWnin geniletilmi Solow modelini snayan regresyon sonular Tablo 4.2.1de verilmitir. Tablo 4.2.1. Geniletilmi Solow Modelinin Regresyon Tahminleri
Petrol reticisi Olmayan Ekonomiler Sabit 6.89 (1.17) ln(I/GSYH) 0.69 (0.13) -1.73 ln(n+g+) (0.41) ln(Okullama) 0.66 (0.07) 0.78 R2 (0.51) Kaynak: MRW, 1992, s.420. Orta Gelimilik Dzeyindeki Ekonomiler 7.81 (1.19) 0.70 (0.15) -1.50 (0.40) 0.73 (0.10) 0.77 (0.45) OECD lkeleri 8.63 (2.19) 0.28 (0.39 -1.07 (0.75) 0.76 (0.29) 0.24 (0.33)

Her bir grup lke iin aklayc deikenlerin katsaylarn topladmzda sonular, istatistiki anlamlla sahip olacak ekilde, MRW modelini (lee gre sabit getiriyi) desteklemektedir. Bu katsaylarn toplam, tablodaki sraya gre -0.38, -0.07 ve 0.08dir. Dzeltilmi belirginlik katsaysna gre model gelimekte olan ekonomilerin byme srecinin yaklak %80ini aklayabilmektedir. (4.2.14) eitliini snayan MRW, shyi, 1960-1985 dnemindeki toplam igcnn iinde ortaokullamay tamamlam ksmyla gstermektedir. Ancak bu yaklam, bir lkenin beeri sermaye birikimine ayrlan kaynaklarn belirlemede olduka basit bir yaklamdr (Benhabib ve Spiegel, 1994; Gemmell, 1996; Tallman ve Wang, 1994). (4.2.14) eitliinde olduu gibi sh regresyon denklemine logaritmik olarak girerse ve daha gereki beeri sermaye tasarruf oran, MRWnin bu yaklamyla orantlysa, yalnzca regresyon sabiti etkilenecektir. MRWye gre farkl tasarruf oranlarna ve nfus art hzlarna sahip ekonomiler, kendilerine zg duraan durum dengesine ve kii bana gelir dzeylerine sahip olacaklardr. Bu nedenle gelir farkllklar, kararl bir yapdadr. Yaknsama sreci ise, lkelerin balangta sahip olduklar byme srecinin belirleyici deikenleri kontrol altnda tutularak salanabilir. Bu, ekonomik byme

117
yaznnda koullu yaknsama olarak tanmlanmaktadr (Barro ve Sala-i-Martin, 1992b; Sala-i-Martin, 1996). Yaknsama, duraan durum etrafnda Taylor almyla belirlenebilir (Barro ve Sala-i-Martin, 1995, s.). (4.2.20)
d ln y 1 ( n + g + ) ln y ln y dt

Bu birinci sra fark denklemi t anndaki y deeri iin zlrse; (4.2.21)

ln y ln y e (1 )( n + g + ) t ln y0 ln y

rnein ==1/3 ve (n+g+)=0.06 olduu kabul edilirse, yaknsama oran (=(1--)(n+g+)), 0.02ye eitlenecektir. Bu yaknsama deeri, bir ekonominin kendi duraan durum deerine doru katedecei yolun yarsn, 35 ylda alacan ifade etmektedir (MRW, 1992, s.423). (21) eitlii byme oran cinsinden tanmlanrsa; (4.2.22)
ln y ln y0 (1 e (1 )( n + g + ) t ) ln y0 ln y

Byme oran, yaknsamann koullu olacan gstermektedir. Kendi duraan durum dengeli byme oranndaki kiibana gelir dzeyinden daha dk gelir dzeyine sahip ekonomiler, daha yksek byme oranlarna sahip olacaklardr. (4.2.14) eitliindeki duraan durum deerini (y*), (4.2.22)deki yerine yazarsak, byme sreci, koullu yaknsamaya dayal olarak yeniden tahmin edilebilecektir.
ln y ln y0 = (1 e t )

(4.2.23)

ln sk + (1 e t ) ln sh 1 1 + (1 e t ) ln(n + g + ) (1 e t ) ln y0 1

MRWnin koullu yaknsama regresyonunun tahmin sonular, Tablo 4.2.2de verilmitir. Tablo 4.2.2, MRW modelini ve buradan kan yaknsama ngrsn dorulamaktadr. Tablo 4.2.2. Geniletilmi Solow Modelinin Regresyon Tahminleri
Petrol reticisi Olmayan Ekonomiler Sabit 3.04 (0.83) ln(Y60) -0.289 (0.062) ln(I/GSYH) 0.524 (0.087) -0.505 ln(n+g+) (0.288) ln(Okullama) 0.233 (0.060) 0.46 R2 Kaynak: MRW, 1992, s.426. Orta Gelimilik Dzeyindeki Ekonomiler 3.69 (0.91) -0.366 (0.067) 0.538 (0.102) -0551 (0.288) 0.271 (0.081) 0.43 OECD lkeleri 2.81 (1.19) -0.398 (0.070) 0.335 (0.174) -0.844 (0.334) 0.223 (0.144) 0.15

Ancak Tablo 4.2.1 ve 2nin nc stunundaki OECD lkeleri verilerine dayal sonular, MRW modeli asndan baarl deildir. Temple (1995) bunu, balang koullarnn yanl llmesinden kaynaklanan lm yanllklarna31.balamaktadr. Templen teknoloji parametresine ilikin eletirisi de, Nonneman ve Vanhoudtun (1996) almasyla bir lde ortadan kaldrlmaya allmtr.

31 rnein beeri sermaye tanmnn ve kapsamnn yanllna dayal olarak serinin kurulmas, bu lm yanllklarndan biridir.

118 4.3. Geniletilmi Solow Modelinin (Ya da MRW Modelinin) Bir Eletirisi: Nonneman ve Vanhoudtun Yaklam
MRWye gre, orijinal Solow modelindeki sermaye, fiziksel sermaye ve beeri sermaye biiminde yeniden tanmlanarak modele alnrsa, OECD lkeleri rnei hari, dnya lkelerinin verilerini daha iyi karlayan bir modele ulalmaktadr. Petrol reticisi olmayan 98 lkeli rnein Solow modeli %60n aklarken, MRW modeli yaklak %80ini aklayabilmektedir (MRW, 1992). Nonneman ve Vanhoudtun (1996) modelinde teknolojik bilgi birikimi iselletirilerek, MRW modeli geniletilmektedir. Bu anlamda byme modeli iseldir. Modelin varsaymlar, MRW modelindeki gibidir. Ancak m tipteki deiik sermaye girdileri (altyap yatrmlar, donanm, dier fiziksel sermaye, beeri sermaye, teknolojik bilgi stoku -know-how-gibi) modelde iseldir. YeniSchumpeteryen modellerin (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991; Aghion ve Howitt, 1992) aksine, teknolojik bilgi stoku bu almada sermaye biiminde modele girmektedir. Yeni isel byme modellerindeki dsallklar, yaylma sreci, eksik rekabet ya da teknolojiden kaynaklanan artan getiri gibi varsaymlar bu modelde yer almamaktadr.

4.3.1. Model
Nonneman ve Vanhoudtun btncl retim fonksiyonu u ekilde tanmlanmaktadr: (4.3.1)
Yt = cLt
(1

im=1i i )

K11 ,........... , K mtm t

Burada L, etkin birimlerle igc; K, m deiik tipte sermaye; c ve i, birer sabittirler. Tm girdiler toplam rn, marjinal verimliliklerine gre blmektedir. iler i. girdinin toplam retimdeki payn gstermektedir. gc n orannda bymektedir; yani dsaldr. Toplam retimin s oran, sermaye yatrmna ayrlmaktadr. Model younlatrlm biimde tanmlandktan sonra, sermaye birikim dinamii yle olacaktr: (4.3.2)
dk i = si y i (n + i ) k it dt i = 1....... m .

Burada iler ilgili sermayenin anma orann gstermektedir. kilerin duraan durum deerlerini bulmak iin, (4.3.1.) eitlii (4.3.2)deki yerine yazlr, logaritma alnarak dorusallatrlan sistem zlr. Buradan bulunan duraan-durum ki deerleri, btncl retim fonsiyonundaki yerlerine yazlarak, igc bana tek duraan-durum gelir dzeyi bulunur(Nonneman ve Vanhodt, 1996, s.944). (4.3.3)
ln( y*) =

c
1

[ln( s ) ln(n + )]+..........+ 1 [ln( s 1

1 1

) ln(n + m )

Orijinal SBM, bu genelletirilmi modelin m=1 durumundan baka bir ey deildir. MRW modeli ise, m=2 durumudur. Ancak MRW modelinde her iki sermaye iin de anma oran trdetir. Nonneman ve Vanhoudtun genelletirdikleri modelde ise, m tipteki deiik sermaye girdileri iin, m kadar farkl anma oran yer almaktadr. Nonneman ve Vanhoudtun modeli farkl sermaye tanmn iermektedir: Fiziksel sermaye (k), beeri sermaye (h) ve teknolojik bilgi stou (). Her bir sermayenin anma oran trdetir: . Buna gre model yledir:

119
ln( y*) = 0 + k h ln( s k j ) + ln( sh j ) 1 ( k + h + ) 1 ( k + h + )

(4.3.4)
+

k + h + ln( s j ) [ln(n + m )] + j 1 ( k + h + ) 1 ( k + h + )

Bu almann ampirik blmnde, Barro ve Lee (1994) almasndaki veri kmesi kullanlmtr. Ancak bu veri kmesinde AR-GEye ilikin veriler yoktur. Nonneman ve Vanhoudta gre 22 OECD lkesini kapsayan byle bir veri kmesinin zerinde almann ana nedeni, MRWnin bu rnek ktleden olumsuz sonuca ulamalardr. Nonneman ve Vanhoudt modeli hem kstl hem de kstsz olarak zmlerdir. Katsaylar zerinde yaplan kstlamalarn uygun olup olmadn snamak iin (H0: kstlama uygundur), Wald-Snamas kullanlmtr. Anma oran ve igc verimlilii art oran iin kullanlan deer 0.05dir. Modelde deikenler yle tanmlanmaktadr:
lnYt lnY0 Sk Sh S n alma andaki nfus (15-65) bana ln olarak reel GSYHnin kii bana deeri: 1960 ve1985de. Balang gelir dzeyi. Reel yurtii yatrmlar/reel GSYH (1960-1985): Yllk ortalama Ortaokullamay tamamlam nfusun alan blm. AR-GEye yaplan harcamalar/nominal GSYH: yllk ortalama Yllk oratalama nfus art hz: (ln(pop85/pop60)/25)

Orijinal Solow modeli OECD verilerine uygulandnda dzeltilmi belirginlik katsays ( R 2 ) ok zayf ( <0.06) kmtr. Geniletilmi Solow modeli ise daha baarl olmakla birlikte, alma andaki nfus bana GSYH deiimlerinin yalnzca %25ini aklayabilmektedir. Bu modelde ARGE harcamalar dikkate alndnda, modelin aklama gc %70lere ulamaktadr ve bu deiken istatistiki olarak da anlamldr. Ancak beeri sermaye yatrmlar deikeni anlaml bulunmamtr. Tahminlerden koullu yaknsama bulgusu elde edilmitir. Koullu yaknsama hz () orijinal SBM ve MRWde 1.7 ile 2dir. Bu deer bu almada 2.9a kmaktadr. Her bir model iin faktr paylar yledir: Tablo 4.3.1. Faktr Paylar Asndan Modellerin Karlatrlmas
NBM Fiziksel Sermaye Beeri Sermaye Teknolojik Bilgi 0.645 MRW 0.475 0.184 Nonneman ve Vanhoudt 0.350 0.148 0.084

rnein ABDde AR-GE biimindeki tasarruflar %2.5; n, %1.5; , %3; g, %2dir. Bu deerlere gre teknolojik bilginin toplumsal getiri oran yllk oratalama %20 kadardr: i
n g+ . Benzer si

ekilde fiziksel sermaye iin getiri oran %6.5; beeri sermaye iin de %5dir. OECD rnei iin bu

120
deerler srasyla 4.5 ve 7.4dr. Nonneman ve Vanhoudta gre bu deerler ortalama reel faiz oranna ok yakndr.

4.3.2. Nonneman ve Vanhoudt Yaklamnn Genel Sonular:

Nonneman ve Vanhoudtun yaklam NBMye gre iki, MRWye gre de bir ek deieni modele katmaktadr. Model u aklayc deikenlerden olumaktadr: Fiziksel sermaye, beeri sermaye ve teknolojik bilgi. OECD verileri kullanlarak yaplan snamaya gre, MRW modeli anlaml bulunmaktadr. Nonneman ve Vanhoudt modeli, OECD lkelerindeki GSYH farkllklarn yaklak %75 olarak bu deikene dayal aklayabilmektedir. Ancak nu sonu her lke iin duraan durum etrafnda elde edilmitir. lkelerin duraan durumlarna yakn bulunduklar varsaym gevetildiinde, sonular MRW ile hemen hemen ayndr. Bu model MRWden farkl olarak OECD lkelerinde beeri sermayenin ok nemli olmad sonucuna ulamlardr. Bu bulgulara gre Nonneman ve Vanhoudt modeli yle yazlabilir: Y = K 1/ 3 H 3 / 20 T 3 / 35 L2 / 5 . MRWnin modeli ise yledir: Y = K 1/3 H 1/ 3 L1/3 .

121 4.4.Gemmeln Beeri Sermaye Yaklam

Gemmella gre yeni byme literatrnde beeri sermaye konusu ya hi ele alnmam ya da yeterince ayrntl ve olgun bir erevede incelenmemitir. rnein literatrde beeri sermayenin bir ls olaral yalnzca okullamann ya da okur-yazarlk oranlarnn alnmas, yaklamlar ok basitletirmektedir. Bu erevede Gemmell, beeri sermaye iin almak bir lm gelitirmektedir. Bu almak yaklam, beeri sermaye stoku ile birikimi arasndaki ayrm da netletirme iddiasndadr. Gemmella gre yeni isel byme modellerinin beeri sermayeye bak u noktalarda toparlanabilir: Cobb-Douglas tipinde modellenmi olan byme denklemleri, beeri sermayeyi ierecek ekilde geniletilebilmektedir (MRW rnei). Romerin (1990) beeri sermaye ieren byme modelinde, AR-GE sektrne yaplan fiziksel sermaye yatrmlar yoluyla byme olumaktadr. Romere gre, AR-GEde elde edilen yeni tasarmlar, bilimsel bilgi biimindeki beeri sermayenin bir fonksiyonudur. Bir dier younlama da, teknoloji reten ve taklit eden lkeleraras ilikiler sonucu beeri sermayenin modellenmesidir. Baumol (1986) ve Barro (1991) gibi yazarlara gre, beeri sermaye stoku bakmndan gl olan lkeler, teknolojiyi daha etkin kullanarak, toplam faktr verimliliini daha ok artrabilirler ve bylece ekonomik bymeyi hzlandrabilirler. MRWnin modeli, Romer, Baumol ve Barronun modeli ya da yaklamlarndan ayrlmaktadr. MRWnin modeli beeri sermayenin ulusal gelirdeki payn ya da etkinlik derecesini belirlemekte, buna karlk dier modellerde, bymeyi olumlu ynde etkileyen beeri sermaye birikimi iin gerekli kaynaklarn neler olabilecei sorgulanmaktadr. Barro (1991) almasnda ilkokula ve orta dereceli okula kayt olanlarn saysn, isel byme modelinde beeri sermaye stoku iin bir yaklam almaktadr. Dowrick ve Gemmell (1991) ise, okula kayt yaptrma orannn orta dnemini, uluslararas teknoloji transferinin yarataca beeri sermaye stokuna etkilerini snamak iin kullanmlardr. Romer ise okur yazarlk oran ve kii bana den gazete ve radyo saysn, beeri sermayenin bir lt olarak dikkate almaktadr. Beeri sermaye birikimi etkilerini ise, okur yazarlk oranndaki deiimle saptamaktadr. Barro ve Lee (1994) almasnda, lkelerin 25 ya ve st nfusunun okullama ile geirdii sreyi (yl), lkenin eitim faaliyeti olarak deerlendirmektedir. Gemmella gre bu yaklam beeri sermaye stokunun belirlenmesinde, ilkokul ve orta dereceli okullara kayt yaptrma oranndan daha doru bir yaklamdr (Gemmell, 1996, s.11). Barro ve Leenin bulgularna gre, orta dereceli okul eitimi grm igcnn bymeye katks pozitiftir ve bu deikendeki bymenin de, ekonomik bymeye olumlu katklar yaptna ilikin bulgular elde edilmitir. Tam kart olarak kadn igcnn ve zellikle ilkokul ve niversite eitiminin ekonomik bymeye katklarnn olmad sonularna ulalmtr.

4.4.1. Model
Gemmella gre beeri sermaye yatrmlar resmi olmayan eitim, i eitimi, salk bakm ve yaparak renme gibi deiik biimlerde yaplabilir. Ancak beeri sermayeyi modelleyen isel byme modellerinde beeri sermaye birikimi daha ok ilkokul ve orta dereceli okullar (ya da sonras

122
resmi eitim) kapsayan resmi eitim yatrmlar erevesinde ele alnmtr. Gemmell, Romerin yaklamn izleyerek, niteliksiz igcnn doutan gelen becerilerini, tm resmi eitim aamalarndan geiini dikkate alarak, aamalarn arlkl bir indeksiyle beeri sermayeye (H) ykseltmektedir. Yani beeri sermaye stoku, ham igcnn gelime sreci ile kazanlmaktadr. rnein t dnemindeki beeri sermaye stoku; (4.4.1)
Ht = Ht 1 + t N t t Rt

Burada N, ekonomideki toplam niteliksiz igc; , toplam niteliksiz igcnn retime katlma oran; R, beeri sermaye ierilmi igcnn emekli olan kesimi. Bu nedenle igcne net katlm: dLt = Nt Rt . Buna gre t dnemindeki beeri sermaye stoku yeniden yazlrsa; Ht = Ht 1 + t dLt + ( t t ) Rt . Okula kayt yaptrma oran, t deeri iin bir yaklam salar. Ekonominin balangta sahip olduu beeri sermaye stoku dikkate alnarak, herhangi bir T annda ekonominin sahip olduu toplam beeri sermaye stoku; (4.4.2)
HT = H0 + t dL t + ( t t ) Rt

Ancak Gemmella gre R ve N verilerinin bulunmas genellikle gtr. Bu nedenle, ortalama alma srecinin krk yl olduu varsaym kullanarak (Rt Nt-40 ve t t-40) bir yaklam gelitirmektedir. Buna gre: HT H0 + t dLt . Beeri sermaye stoku bu eitlie dayanlarak tahmin edildiinde, nn artan deerlerine karlk tahmin deerleri aaya sapmal kacaktr (t < t ). Bu sapma, okul kayt oranlarndaki byme oran yavaladnda daha da klecek ve igc byme oran yavaladnda hzla artacaktr. Eer igc ssel biimde byyorsa; (4.4.3)
HT = nL0 t e nt

Bu durumda beeri sermaye birikimi, okula kayt yaptrma oran ile igcnn byme orannn fonksiyonudur. Bunu igc bana beeri sermaye stoku olarak yazarsak: (4.4.4)
hT = HT LT = 0 (1 e nt )

Eer okul kayt oran (OKO) yllar itibariyle hemen hemen sabitse, Barronun yapt gibi, balangtaki OKO, n ve T sonsuza giderken kii bana beeri sermaye iin bir yaklatrm olarak alnabilecektir: T iken hT 0 . Kii bana beeri sermaye birikimini saptamak iin, (4.4.4) eitliinin Tye gre deiimi belirlenir: (4.4.5)
dhT hT = ne nT / (1 e nT )

Eer OKO yllar itibariyle sabit kalyorsa, beeri sermaye birikimi yalnzca igc art hznn ve zamann bir fonksiyonu olacaktr. Ancak lkelerin OKO verilerine bakldnda, sabit bir geliim ya da duraanla rastlanmamaktadr. Zaman iinde %100e yaklaan artan bir trende sahiptir. Beeri sermaye yatrmlarnn azalan marjinal getiriyle alaca varsaym nedeniyle, OKOyu, birim deere yaklarken artrmak gtr. rnein t sabit deil de, t = 1 (1 0 )e rt biiminde deiiyorsa, beeri sermayenin (3)deki tanm u biimi alacaktr: (4.4.6)
H T = nL0 {1 (1 0 )e rt }e nt

123
Bu durumda ekonominin, t=0 anndan T anna kadar sahip olduu toplam beeri sermaye stoku, t=0 anndaki igc ve OKO dzeyi ile igc ve OKOnun art oranlarnn bir fonksiyonu haline dnmektedir. Hem beeri sermaye stoku hem de beeri sermaye birikimi etkilerini birlikte ele aldmzda, igcnn ve OKOnun dzeylerini ve deiimlerini ierecek bir yaklama sahip oluruz.

4.4.2. Verilere Dayal Analiz

Barro (1991) almasnda H0 olarak 1960 ylnn OKOsunu almaktadr. Gemmella gre bu yaklam lkelerdeki balang igc dzeyindeki farkllklar ihmal etmektedir. Gemmell 98 lkeye ilikin 1960 ylndaki ilkokul, orta dereceli okul ve yksek eitime gre beeri sermaye stoku; 1960-85 dnemi iin beeri sermaye birikim oran; yatrm-GSYH oran; 1960 ylndaki alma a nfusu bana GSYH ve 1960-85 dnemindeki ortalama kii bana GSYH byme oran deikenlerini yorumlamaktadr. Bu deikenlerin ksmi korelasyon matrisi, Dowrickin (1992) almasn destekler niteliktedir. Yatrmlarla byme arasndaki korelasyon pozitif ynldr. Yksek yatrm oranlar, yksek balang beeri sermaye stoku ile belirmekte, fakat beeri sermaye birikim oran bu durumda azalmaktadr. Verilerden kan ilgi ekici bir sonuca gre, 1960 ylnda yksek kiibana GSYH deerine sahip lkeler, yksek beeri sermaye stokuna doru gelime gstermilerdir. Bu korelasyon matrisine gre, beeri sermaye stokunun balang deeri ile beeri sermaye birikimi arasnda negatif ynl bir iliki (-0.33) vardr. Gemmelln sonular Tablo 1de zetlenmektedir. Tablo 4.4.1. Beeri Sermaye ve Byme: Ksmi Korelasyon Matrisi (MRW serisi)
Hs60 Hp60 Hs60 Hu60 dHp /Hp dHs /Hs dHu /Hu I/GSYH GSYH 60 (Y60) 0.90 Hu60 0.74 0.91 dHp /Hp -0.25 -0.26 -0.19 dHs /Hs dHu /Hu 0.30 -0.33 -0.24 0.87 -0.26 -0.27 -0.21 0.61 0.72 Yat./GSYH 0.19 0.22 0.14 -0.46 -0.44 -0.45 GSYH 60 GSYH Byme Oran 0.27 0.38 0.39 -0.56 -0.63 -0.46 0.52 0.14 0.12 0.05 -0.31 -0.33 -0.32 0.56 0.09

Gemmell MRWnin (1992) almasndaki veri kmesine dayal olarak altndan, beeri sermayenin yer ald byme denklemini yle oluturmaktadr: (4.4.7)
Y = a 0 + a1 ln X 60 + a 2 ln I + a 3 ln(dL / L) + a 4 ln OKO

Burada Y, 1960-85 dnemindeki ortalama GSYH byme oran; X60, 1960 ylnda alma andaki nfus bana GSYH; I, 1960-85 dneminde ortalama yatrm-GSYH oran; dL/L, 1960-85 dnemindeki ortalama igc byme oran veOKO, 1960-85 dnemindeki ortalama orta dereceli okul kayt orandr. Katsaylarla ilikin belirlemeler de yledir: koullu yaknsama oluuyorsa, a1<0 ; a2>0 ; MRWnin Cobb-Douglas varsaymndan dolay a3<0 ve a4>0. Eer beeri sermaye byme orann etkiliyorsa, ayn oranlarda beeri sermaye ierilmi igcne sahip lkelerden mutlak deer

124
anlamnda daha fazla beeri serr,maye stokuna sahip olan ekonomide teknolojik gelime daha hzl gerekleecektir Gemmell bu nermeyi de (4.4.8) ile snamaktadr. (4.4.8)
Y = b0 + b1 ln X 60 + b2 ln I + a3 ln(dL / L) + i bi 4 (dHi / Hi ) + i bi 5 ln Hi ,60 + b6 ln L60 i = p, s, u

Burada b4s, ilk ve orta dereceli eitimin beeri sermayeye etkisini; b5s, ele alnan dnemin balangcndaki32 beeri sermayenin bymeye etkisini gstermektedir. Model bu iki katsaynnda bymeye pozitif katklar yapacan ngrmektedir. (4.4.8)in tahmin edilmesi sonucunda
b6 = i bi 5 eitlii salanyorsa, beeri sermaye stoklarnn bymeyi etkiledii hipotezi, beeri

sermaye ierilmi igc deikeni yoluyla alacaktr. (4.4.8) denkleminde beeri sermaye stokunun fakl biimde (Hp, Hs ,Hu) ele alnmasnn nedenini Gemmell u iki nedene balamaktadr: Birincisi, farkl arlklar kullanma sorununu ortadan kaldrmaktadr; ikincisi, ele alnan lkelerde her birinin nemi farkl dzeylerde olabilir. rnein gelimekte olan lkelerde temel eitimin nemi daha fazladr. MRW (1992) serisi kullanlarak snanan bu model, yoksul ekonomilerdeki byme srecinin %50; gelimekte olan lkelerde %37 ve OECD lkelerinde de %78ini aklamaktadr (Gemmell, 1996, s.22de Tablo 3). Model tm alt rneklerde yatrm oranlar ve balang gelir dzeyleri arasnda pozitif anlaml korelasyonlar saptamtr. Yani koullu yaknsama strecinin varlndan sz edilebilir. Beeri sermaye byme etkileimine baktmzda temel eitim yoksul ekonomilerde, ortadereceli eitim gelimekte olan lkelerde ve yksek eitim gelimi ekonomilerde beeri sermaye birikimini oluturarak, bymeyi pozitif ynde etkilemektedir. Ayrca balang beeri sermaye stokunun greli byklnn nemli olup olmad da, b6=0 hipoteziyle snanmaktadr. Sonulara gre b6<0dr, yani ekonominin balangta sahip olduu sermaye stokunun greli bykl, byme srecini belirlemede nem tamaktadr.

32 Gemmellin regresyon zmlemesinde ele alna dnemin balangc 1960 olduundan, balangtaki deerlerde indis olarak 60 kullanlmtr.

125 4.5. Judsonun Beeri Sermayenin Belirlenmesine likin Yaklam

Judson (1996), beeri sermaye lm iin yeni bir yaklam gelitirmektedir. Bu yaklamn nceki lmlere gre iki avantaj vardr: Birincisi, lm eitim maliyetlerinin zaman iinde, lkelerarasnda ve dzey olarak deiken olabilmesine; kincisi lmn ABD dolar cinsinden yaplmas ve bu nedenle dier makro byklklerle (fiziksel sermaye stoku, GSYH gibi) karlatrlabilmesine olanak vermektedir. almadaki lkeleraras karlatrmaya dayal (panel veri) regresyon analizlerinden kan temel bulgulara gre, beeri sermaye GSYHnin yaklak %10u kadardr ve ekonomik byme srecinde bu oran fiziksel sermayenin aksine giderek artmaktadr. Bu sonular, teorinin ifade ettiklerinin tersidir. Byme konusunda temel regresyon modeli kullanlmaktadr. Bunlardan yalnzca birinde beeri sermaye bymeyi aklayan bir deiken olarak yer almaktadr. Bu model Solowun (1957) modeline dayanmakta ve bymeyi duraan durum etrafnda aklamaktadr. rnein MRWnin (1992) almasnda beeri sermaye Cobb-Douglas tipi bir regresyon denklemiyle ele alnm ve regresyon katsays yaklak 0.3 olarak saptanmtr. Bu deer beeri sermayenin ulusal gelirdeki paynn ve byme oranna gre esnekliinin yaklak 1/3 olduunu ifade etmektedir. Tablo 4.5.1 ile eitli yaklamlar zetlenmektedir. Tablo 4.5.1. Farkl Yaklamlarla lkeleraras Regresyon Sonular
Model MRW (1992) Barro ve Lee (1992a) Barro ve Lee (1992b) Romer (1990) WDR (1991) Benhabib ve Spiegel (1992) Lau ve Dierleri (1991) Judson (1993) Kaynak: Judson, 1995, s.3. Geniletilmi Solow Duraan-durum ndirgenmi Biim ndirgenmi Biim ndirgenmi Biim Geniletilmi Solow retim Fonksiyonu Geniletilmi Solow retim Fonksiyonu Geniletilmi Solow retim Fonksiyonu Geniletilmi Solow retim Fonksiyonu Beeri Sermaye Deikeni (H) Orta Dzeyde Okullama Barro ve Lee logH Barro ve Lee logH Okuma Yazma Orannda Deiim WDR H Deiim Kyriacou Deiim H WDR H log Deiim Judson H Byme Oran Yntem Yatay-Kesit SEK Yatay-Kesit SEK Panel Yatay-Kesit Ara Deik. Panel Yatay-Kesit Panel Panel Genel. SEK Katsay 0.28 0.057 0.021 0.204 t 9.3 3.0 5.2 2.3

-0.021 0.016 0.098

1.4 1.6 4.3

Bu tabloda MRW, Mankiw, Romer, Weil; WDR, Dnya Kalknma Raporunu ifade etmektedir. Bu tabloda zetlenen almalara ilikin soru ortaya kmaktadr. Birincisi Cobb-Douglas fonksiyonunu kullanarak beeri sermayenin byme zerine etkilerini belirlemeye alan modellerde saptanan katsaylar ekonometrik olarak anlaml mdr? kincisi, bu parametrelerin hem eitimin getirisinin mikro iktisat asndan ve bir btn olarak fonksiyon asndan anlaml olup olmadklardr. ncs, saptanan parametrelerin deerleri ok kkse beeri sermaye yatrmlar ve byme asndan yol aaca sonular nelerdir?

126
4.5.1.Geniletilmi Solow Modeli ve Beeri Sermaye Katsays
Solowun (1957) almasnda byme Harrod-ntrdr ve retim fonksiyonu lee gre birinci dereceden homojen Cobb-Douglas biiminde oluturulmutur: (4.5.1)
Y = AK L1

Bymenin belirlenmesi iin zamana gre deiimler saptanr (regresyon biimi): (4.5.2)
Y A K L = + + + , Y A K L + =1

Solowun bu modelden hareketle lkeleraras verilere gre belirledii fiziksel sermayenin ulusal gelirdeki pay 0.312 ile 0.397 aralnda deerler almtr. MRW (1992), SBMyi aklayc deikene geniletmektedir: Fiziksel sermaye (K), niteliksiz igc (L) ve beeri sermaye (H). Bu modelde lee gre sabit getiri varsaym srdrlmtr. (4.5.3)
Y = At K L H

Orijinal Solow modelinde olduu gibi kii bana bymenin belirlenmesi iin ayn yntem izlendiinde: (4.5.4)
K H L Y A = + + + + , Y A K H L ++ = 1

Bu modelde, yukarda belirlenen temel sorun erevesinde sorgulanmas gereken noktalar fiziksel sermaye ile beeri sermayenin ulusal gelirdeki paylarnn boyutu ve birbirine gre byklk dzeyidir. Geniletilmi modelde ulusal gelirdeki paylar yledir: (4.5.5) (4.5.6) (4.5.7)
rK = rH = Y = AK 1 H L1 K Y = AK H 1 L1 H

rK H = rH K

Beeri sermayenin getirisi Dnyann eitli blgelerine gre toplumsal ve zel getiri olarak saptanmtr. Tablo 4.5.2 bu sonular zetlemektedir. Tablo 4.5.2. Eitimde Getiri Oranlar
Blgeler lkokul Orta ve Gney Afrika Asya (OECD D) Avrupa-Orta DouKuzey Afrika Latin Amerika OECD Dnya Kaynak: Judson, 1995, s.9. 24.3 19.9 15.5 17.9 14.4 18.4 Toplumsal Ortaokul 18.2 13.3 11.2 12.8 10.2 13.1 Yksek Eitim 11.2 11.7 10.6 12.3 8.7 10.9 lkokul 41.3 39.0 17.5 26.2 21.7 29.1 zel Ortaokul 26.6 18.9 15.9 16.8 12.4 18.1 Yksek Eitim 27.8 19.9 21.7 19.7 12.3 20.3

127
Tabloya gre eitimin zel getirisi toplumsal getirisine gre daha yksektir. Bunun nedeni, zel getirinin eitimin kamuya ait olan maliyetleri iermemesidir. Psacharopulosun (1993) beeri sermayenin getirisinin hesaplanmasna ilikin yntemine gre getiri, eitim maliyetlerini (eitim nedeniyle vaz geilen cretler ve dier maliyetleri de kapsamaktadr) eitim sonucu cret art biiminde oluan eitimin ek getirisini birbirine eitleyen indirgeme orandr. Toplumsal getiri, vazgeilen gelirleri ve kamu btesinden eitime harcanan tm giderleri; zel getiri ise yalnzca vazgeilen gelirleri ve eitim iin zel harcamalar iermektedir. Judsona gre, zel eitim maliyetlerinin kamusal eitim maliyetlerine gre dk olmas nedeniyle, zel getiri oran toplumsal getiri oranna gre daha yksektir. Psacharopulosun yaklamnn iki sakncal noktas vardr. Birincisi, rencilerin yetenek dzeylerinin saptanmasndaki zorluktur. kincisi, henz alma anda olmayan ve eitim gren kitlelerin vazgeilen gelirlerinin saptanmasndaki zorluktur. Ancak bu yaklamda ocukluk andaki kitlenin, yetikinlerden daha dk cretler ald varsaymna dayal bir beklirlemeye gidilmektedir. Bir baka yaklam da kazan fonksiyonu yntemidir. Bu yntemde logaritmik cretler bir sabitin, okullama srecinin (yl olarak), deneyim srecinin (yl olarak) ve dier baz ilgili deikenlerin regresyonu olarak saptanmaktadr. Bu tip bir regresyonda bir yllk eitimin zel getiri oran, yl olarak eitim sreci deikeninin katsaysyla belirlenmektedir. Bu yntem de, Psacharopulosun yntemindeki sakncalara sahiptir. Fiziksel sermayenin getirisiyle, beeri sermaye-fiziksel sermaye oran arasndaki iliki negatif ynl ve zayftr. Fiziksel sermayenin beeri sermayeye gre getirisi de daha dktr (Judson, 1996, s.14).

4.5.2.Yeni Beeri Sermaye Serisi

Beeri sermayeye ilikin almalarda beeri sermayenin ls daha ok dolayl yollarla yaplmaktadr: rnein, Romer (1990) ve Benhabib-Spiegel (1993) okur-yazarlk orann, MRW (1992) okullama orann; WDR (1991) ve Barro-Lee (1992) igcnn yl olarak eitim sresini kullanmtr. Bu verilerde ilkokul dzeyi eitim maliyetleri ile yksek eitim maliyetleri fark gz ard edilmitir ve lkeleraras karlatrmalardaki farkllklar dikkate alnmamtr. Judsonn gelitirmeye alt seri, Barro ve Leenin (1992) serisine dayanmaktadr. Judsonn katks ile, toplam eitim maliyetleri ilkokul, ortaokul ve yksek eitim iin farkl arlklar dikkate alnarak ayr ayr hesaplanmaktadr (Judson, 1996, ss.15-23). Bu yntemle elde edilen yeni seriye gre beeri sermayeulusal gelir oran pozitif bir trende sahiptir. Yani gelimi ekonomilerde mutlak anlamda beeri sermaye stoku, greli yoksul ekonomilere gre daha yksektir. Yeni seriden kan bir baka sonuca gre de, beeri sermaye-fiziksel sermaye oran ile ulusal gelir arasnda pozitif ynl bir trend vardr. Yeni byme modellerinde bu olgulara rastlanmamaktadr. Judsonn yeni serisi (4.5.7) eitliine uygulanrsa, / oran yaklak 3 olarak saptanmaktadr. Yaklamdan hareketle, fiziksel ve beeri sermaye stoku ve getiri oranlar kullanan regresyon eitliinden, fiziksel sermaye katsaysnn beeri sermaye katsaysna gre olduka yksek olduu genel sonucu karsanabilir (age, ss.24-25). Judsonn bulgular Tablo 4.5.3 ile zetlenmitir.

128
Tablo 4.5.3. Judsonn Yaklamyla Getiri Oranlar ve Greli Stok Deerleri
Eitim Dzeyi lkokul Ortaokul Yksek Eitim Ortalama Kaynak: Judson, 1995, s.25. Tahmin Edilen / 3.11 2.36 3.40 3.24 T-statistii 2.7 2.5 4.2 2.5

Judsona gre MRWnin tahmin modelinde drt sorunlu nokta bulunmaktadr (s.29). Birincisi, model panel verilerle almamaktadr. kincisi duraan durum dengesinin tm rnek lkeler iin 1985de gerekletii kabul edilmitir. Fakat bu varsaym zellikle gelimekte olan ekonomiler asndan olduka phelidir. ncs, teknolojik gelime hz ile anma-ypranma oran toplamnn 0.05 olarak kabul edilmesidir. Bu deer dk alnmtr. Drdncs, beeri sermaye birikimi ile ortaokullama arasndaki dorusal ilikinin ok ak olmaddr. Duraan-durum dengesinde bu iliki kabul edilebilir bir yaklam olmakla birlikte, beeri sermaye stoku ile okullama orannn ok deiken olduu lkelerde ortaokullamann alnmas iki adan sakncaldr. Birincisi, byk dzeylerdeki ortaokullamann yksek dzeylerde beeri sermayeye dnmesi geni bir gecikme sreci gerektirir. kincisi, ekonomideki beeri sermaye stoku hakknda dier aklayc bilgilerin olmamas durumunda, ortaokullama dzeyi beeri sermaye birikim oran konusunda ok az aklama getirebilir. Beeri sermaye ve ortaokullama oran yksek lkelerde sermaye stokunda nemsiz artlar salanabilmesine karn, dk beeri sermaye stoku ve ortaokullamaya sahip lkelerde sermaye stoklar nemli lde artrlabilmektedir. Bu nedenle MRW (1992) almasnda beeri sermaye deikeninin katsaysn byk ve istatistiki olarak anlaml bulmakla beraber, bu sonuca yukarda belirtilen kstlayc varsaymlarla ulamlardr. Judson zellikle bymeyi aklayc unsurlarna ayrarak regresyon modeli oluturan yaklam iki nedenle tercih etmektedir. Birincisi, ok kstlayc varsaymlarn yaplmamasdr. kincisi, katsay tahminleri getiri oranlar ya da stok deikenlerle karlatrlabilecek bir yoruma sahiptir. Bu ekilde panel verilerle genelletirilmi SEK yaklam kullanan geniletilmi Solow modeli (rnein WDR) beeri sermaye katsaysn yaklak 0.1 ve fiziksel sermaye katsaysn yaklak 0.4 olarak tahmin etmitir. Bu katsay tahminleri Judsonn yorumlaryla tutarldr.

4.5.3. Beeri Sermaye ve Yeni Byme Teorileri

Yeni byme modellerinde beeri sermaye-GSYH oran ile GSYH dzeyi arasnda gl bir ilikinin varl belirlenmemitir. Bu modellerde deikenlerin dzeyleri, byme oranlar, getiri oranlar arasndaki ilikiler deiik ekillerde tartlmtr. rnein Azariadis ve Drazen (1990), beeri sermaye birikimine gre eik dsallklarn var olduu bir model ne srmlerdir. Modelin ngrlerine gre, beeri sermaye birikimi artarken beeri sermaye getiri orannn da ykselmesi gerekir. Bu nedenle ulusal gelirlerine gre yksek beeri sermaye stoklarna sahip ekonomiler, daha hzl byyeceklerdir. Judsonn serisi dikkate alndnda, ulusal gelir ve beeri sermaye stoku artarken, beeri sermaye getirisi azalmaktadr. Dahas, Judsona gre H/Y ile byme arasnda

129
dorudan bir iliki de yoktur32. Barro ve Sala-i-Martin (1995)de igc ile beeri sermayenin girdi olarak alnd retim fonksiyonlarn kullanan almalar incelemektedir. Tm almalarda H/Y ve H/K oranlarnn gelime izgisi, Judsonn ulat sonulardan farkldr. Judsonn almasnda K/H ile kii bana GSYH byme arasnda U biimli bir iliki saptanmtr.

32 S.52deki ekil 12de bu grlmektedir. Bu ekil yeni seriye gre oluturulmutur.

130 4.6. Beeri Sermaye ve sel Bymenin Snrl Zaman Boyutunda Analizi: Arraunun Modeli
Arrau (1989) modelinde, hanehalklarnn snrl zamanda (yaam boyunca) elde ettikleri gelirler ve byme srecinin birer ana unsuru olarak, beeri sermaye olgusunu incelemekte, fakat kuaklararas analizleri ihmal etmektedir. Model, Kaldor tarafndan ekillenen uzun dnemli gelime srecinin temel olgularn salayacak ekilde oluturulmaktadr. Beeri sermaye bymenin asl itici motorudur ve fiziksel sermayeye ikincil derecede bir rol verilmektedir.

4.6.1. Model
Bireylerin snrl bir olgunluk srecine (21-75 ya) sahip olduklar varsaylmtr. Bireyler iin ama, bu kstl yaam srecindeki toplam faydalarn, (4.6.1) eitliinde verilen CES tipi fayda fonksiyonu erevesinde maksimize etmektir. (4.6.1)
U= 1 1 1/
1

551 (1 + ) ( t 1) (ct1 (1/ ) + l t1 (1/ ) ) 1 t=

Burada c ve l srasyla tketim ve bo zaman gstermektedir. Bireyin bte kst da yledir. (4.6.2)
Bt +1 = 1 + rt (1 y ) At + wt e t (1 l t ht )(1 y ) (1 + c )c t

Burada rt, faiz oran; wt, etkinlik birimi bana cret oran; et, beeri sermaye birimi (ya da etkin igc); ht, beeri sermaye birikimi yapmak iin eitime ayrlan zaman; y ve c srasyla gelirden ve tketimden alnan vergidir. t+1 dnemindeki beeri sermaye miktar, ardk zamandaki beeri sermaye retimi iin dsal olan bir dnem nceki beeri sermaye stoku ile, t dneminde eitime ayrlan zamann bir fonksiyonudur. (4.6.3)
e t +1 = e t g (ht ) , g > 0 , g < 0

Birey, veri faiz oran, cret oran, vergi oranlar ve bte kstna bal olarak, toplam faydasn maksimize edecek ekilde tketim, bo zaman, eitim zaman ve toplam harcanabilir gelir dzeyini kendisi belirleyecektir. Modelde st kapal olarak verilen dier kstlayc varsaym da bireyin kendinden nceki kuaktan miras almad ve kendin sonraki kuaa miras brakmaddr. Birey yaam boyu elde ettii harcanabilir geliri, 21-75 (t=1den 55e) ya aras harcamaktadr. Kst altnda maksimizasyon iin Lagrange arpanna bavurabiliriz. Birinci sra koullarn zmnden elde edilen tketim, bo zaman ve gelirler yledir: (4.6.4)
c t +1
(1 ) w t 1 + rt +1 (1 y ) v t +1 = c t , burada v t = 1 + 1+ vt 1+ c ( ) /(1 )

(4.6.5)

1 + rt +1 (1 y ) v t +1 wt+1 l t +1 = 1+ v t w t wt lt = (1 + c )

lt

(4.6.6)

ct

131
(4.6.7)
( w t t ) = j = t +1
55

j s = t +1

1 + rs (1 y )

(1 l j h j )(1 y ) w j

e j ht

(4.6.7) eitliinin sol yan, almaya ayrlan n son birim zamann deerini gstermektedir. t dneminin sonunda birey, bu son birim deeri cret olarak alr. Almak olarak, birey bu son birim zaman beeri sermaye birikimine ayracak ekilde de kullanabilir (t=0, ht>0). Gelecek dnemdeki beeri sermayenin deiimi ( ( e t +1 / ht ) ile cret oran arplrsa, gelecek dnemdeki beeri sermaye yatrmn toplam deeri belirlenmi olacaktr. Ancak bu dnemde yaplan son birim deeri lsndeki yatrm, yalnzca gelecek dnemin deil, yaam boyunca karlalacak tm dnemlerin beeri sermaye stokunu belirleyecektir. Ksacas (4.6.7) eitlii, beeri sermayeye ayrlan kaynakla, almadan kazanlan kaynan birbirine gre frsat maliyetlerini gstermektedir. Ekonominin retim yaps Cobb-Douglas tipi teknolojiyle tanmlanmtr: (4.6.8)
Yt = AK t1 L t

Firmann optimal retimi iin birinci sra koullar, fiziksel sermaye ile igcnn marjinal verimliliklerini belirler: (4.6.9)
K w t = A t Lt
1

(4.6.10)

K rt = (1 ) A t Lt

Sermaye ve igc arzederek gelir elde eden bireylerin t dneminde sahip olduu, fiziksel sermaye ve igc miktar srasyla (denge koulu); (4.6.11) (4.6.12)
Kt = s =1 Bts (1 + n )t +1 s
55

Lt = (1 lts hts ) ets (1 + n ) t + 1 s

Bu eitliklerde lts , t dneminde s yandaki kitlenin almaya ayrd zaman; hts , ayn kitlenin beeri sermayeye birikimine ayrd zaman; n, sabit dsal nfus art hzn gstermektedir. Beeri sermaye retim teknolojisi paraboliktir33: (4.6.13)
et + 1 = g ( ht ) = 1 d v1ht2 + v2 ht et

Burada d, ypranmay gstermektedir. Beeri sermaye birikimi iin yatrmlar sfrken, fonksiyonun eimi bir limit deere sahiptir. Fonksiyon kesin ibkeydir. Bu fonksiyonun Lucasdaki (1988) biimi,
g = 1 + vh dir. Lucasn snrsz zaman boylam modelinde dorusal beeri sermaye retim fonksiyonu,

kii bana srdrlebilir bymeyi salamaktadr. Arraunun modelinde bireyler toplam zamanlarnn sabit bir blmn (h) beeri sermaye birikimine ayrrlarsa, hanehalklarnn beeri sermaye birikim oran, vh olacaktr. Buna karn, snrsz zaman boylamnda alan byme modelinde eitim grm bireyle zdeleen beeri sermaye, bireyin yaamnn sona ermesiyle ortadan kalkmaktadr. Kii bana

33 Parabolik bir fonksiyonun seilmesinin nedenleri iin Arrau, 1989, ss.12-13e baklabilir.

132
bymenin srdrlebilmesi iin, toplumsal anlamda bilginin34 kuaktan kuaa aktarldnn (spillover effect) varsaylmas gerekmektedir. Bu anlamda bir yaklam, Azariadis ve Drazenin (1990) modelinde vardr. Bu model her bireyin doutan ortalama bir beceri dzeyine sahip olarak nfusa katldn varsaymaktadr. Bu varsaym Arraunun modeline uygulandnda, t dnemindeki ortalama beeri sermaye stoku yle tanmlanacaktr: (4.6.14)
et = Lt (1 lt ht )et (1 + n) = s =1 55 Ht s =1 (1 lts hts )(1 + n) t +1 s
s s s

55

t +1 s

Burada L, toplam igcn; H, hanehalklar tarafndan sunulan toplam igc arzn (zaman cinsinden) gstermektedir. Buna gre, t+1 dneminde dnyaya gelecek olanlarn nceki kuaktan devralacaklar beeri sermaye stoku, t dnemindeki ekonominin ortalama beeri sermaye stokudur. (4.6.15)
et1+ 1 = et

Beeri sermaye birikim sreci, ortalama beeri sermaye birikimine bir byme izgisi yaratrsa, ekonomi her bir yeni kuakta gittike byyen bir ortalama beeri sermaye stokuyla kar karya kalacaktr. Bu ayn zamanda ekonominin byme srecini de belirlemektedir ve dengeli byme oran iseldir. (Arrau, 1989, s.14). Arraunun modelinde kuaklararas fayda bamszl nedeniyle, Pareto optimaliteden uzak zmlere neden olabilecek trden dsallklar yoktur ve hkmet dzenlemelerine gerek duyulmamaktadr.

4.6.2. Modelin Bir Benzetimi

Benzetimde dikkate alnacak parametre deerlerinin yle olduunu kabul edelim (age, s.15): y=0.15, c=0, =0.5, =1, =1.5, =0.75, A=1. Fayda fonksiyonunda =1 alnrsa, CES biiminden Cobb-Douglas biimine dnr. Eer sabit faiz oranna sahip bir dengeli byme sreci oluturulmak isteniyorsa, bu kstlama gereklidir. Tketimle bo zaman arasndaki dnemleraras ikame esneklii deerinin birden farkl olmas durumunda, dengeli byme srecinde etkin igc bana cret oran ve faiz oran, ((4.6.9) ve (4.6.10) eitliklerinden) sabit kalmayacaktr. Dier yandan Cobb-Douglas varsaymndan dolay, tm farkl ya gruplarndaki bireyler, balangtaki sermaye donanmndan bamsz olarak, ayn bo zaman tercihinde bulunacaklardr. Fiziksel sermaye ve igcnn balang deerleri veri alndnda, (4.6.9) ve (4.6.10) eitliklerinden cret oran ve faiz oran belirlenir. Deikenlerin deerlerini salayan birinci sra koullar belirlemek iin Gauss-Seidel algoritmas35 kullanlarak iterasyona gidilir. Son aamada (4.6.11), (4.6.12) ve (4.6.14) eitlikleri t dnemindeki fiziksel sermaye, igc ve byme orann verir. Balang dnemiyle t dnemi arasndaki ara dnem deerlerinin belirlenebilmesi iin,

34 Modellere genel bak yaptmz alt blmde beeri sermayenin iki biimde ekillendirilebileceini vurgulamtk. Bunun iin Romer, 1990a baklabilir. 35 Gauss-Seidel algoritmas, dorusallk iermeyen eanl denklem modellerini zen bir yntemdir. Algoritma, deikenlere bir yaknsak deer bulana kadar iterasyonu srdrr. Bu algoritmann kullanlabilmesi iin, her bir isel deiken enok bir denklemde olmak zere mutlaka eitliin sol yannda yer almaldr.

133
interpolasyon tahmin yntemine bavurulur. Bu parametre deerlerine bal olarak beeri sermaye retim teknolojisinin duyarllk analizinin sonular da Tablo 4.6.1deki gibi olacaktr. Tablo 4.6.1. Benzetime Dayal Beeri Sermaye retim Teknolojisinin Duyarllk Analizi
v1 v2 d 0 0.005 0.01 0 0.005 0.01 0 0.005 0.01 K/Y 3.7 4.0 4.5 4.2 4.7 5.3 4.3 4.8 5.5 Tasarruf Oran (%) 10.8 10.2 9.3 9.2 8.1 6.6 8.9 7.7 6.1 Faiz Oran (%) 6.8 6.2 5.6 5.9 5.3 4.7 5.8 5.2 4.6 cret Oran 1.15 1.19 1.24 1.21 1.26 1.31 1.22 1.27 1.32 Kii Bana Byme Oran (%) 1.9 1.5 1.0 1.2 0.7 0.2 1.1 0.6 0.1

1 0.09 0.18 2 0.09 0.18 3 0.09 0.18 4 0.08 0.16 5 0.08 0.16 6 0.08 0.16 7 0.09 0.16 8 0.09 0.16 9 0.09 0.16 Kaynak: Arrau, 1989, s.19.

Tablo 4.6.1e gre kii bana byme oran %0.1 ile %1.9 arasnda salnmlar gstermektedir. GSYHnin %10una ulaan yksek tasarruf oranna Arrau (bu parametreler, gelimi bir OECD ekonomisini gsterdiinden, yksek kabul edilebilir), yaam boyu byme modeli erevesinde, greli yksek ulusal gelirin gen kitlenin elinde olmasna balamaktadr. Byme oranlar dtke, tasarruf oran da azalmaktadr. Yani Arraunun modelinde tasarruf oran ile byme oran arasnda pozitif ynl bir iliki vardr. ekil 4.6.1, eitli deikelerin davranlarn grselletirmektedir. ekil 4.6.1. Arraunun Beeri Sermaye Modelinde Deikenlerin Dinamik Davran
1.0 1.0 10

Bo Zaman

Tketim

0.5
alma Eitim

0.5

5
Menkul Varlklar

gc Geliri

0 75 -1 21 50 75

0.0 21

50

75

0.0 21

50

(a)

(b)

(c)

ekil 4.6.1, Tablo 4.6.1in birinci srasndaki deerlere karlk gelmektedir. (a) panelinde bireyin yaam boyunca faydasn maksimize etmek iin toplam zamann eitim, alma ve bo zaman arasnda, bulunulan yaa gre (21 ile 75 ya arasnda) nasl dattn gstermektedir. lerleyen yalarda birey daha az almay ve eitim almay, buna karn daha ok bo kalmay tercih etmektedir. Modelde kullanlan beeri sermaye retim teknolojisi, tam zaman eitim almay engellemekte, ancak bireye ilk yllarnda eitim yatrmlar yapma olana tanmaktadr. (b) panelinde ilerleyen yalarda daha az alma tercihi sonucunda vergi sonras igc geliri giderek azalmakta, yaamn ilk yllarndaki tasarruflar nedeniyle tketim dzeyi de giderek artmaktadr. (c) panelinde bireyin genlik yllarnda borlanma varken, ilerleyen yllarda menkul varlklarnn deeri giderek artmaktadr (age, 22).

4.6.3. Nfus Dinamikleri ve Byme Srecine Etkileri

134
4.6.2. alt balnda yaplan benzetime dayanarak, farkl ypranma ve nfus art hzlar karsnda ekonominin gerekletirebilecei byme oranlar, Tablo 4.6.2de verilmitir. Tablo 4.6.2. Arraunun sel Byme Modelinde Nfus Dinamiinin Etkileri
Nfus Art Hz (%) 0 1 2 4 Kaynak: Arrau, 1989, s.23. Kii Bana Byme Oran (%) d=0 d=0.1 2.0 1.1 1.9 1.0 1.8 0.9 1.6 0.6

Tablo 4.6.2ye gre, nfus art hzyla byme oran arasnda negatif ynl bir iliki vardr. Nfus art hznn bykl, lkenin ya piramidini, faktr younluunu, faiz orann ve optimal eitim zamannn seimini etkileyebilir. Bu etkileme birinci olarak nfus art hz bydke ya piramidini taban blgesinde genileteceinden, ekonominin sahip olduu ortalama beeri sermaye dzeyini aaya ekmesiyle gerekleir. kinci olarak da faktr younluu deiir, bu da faiz oranlarn etkiler. Bu deiimler sonras, eitimin artan alternatif maliyetine bal olarak optimal eitim sreci seimi etkilenir. Ancak her iki etkinin de ekonomi zerinde olumlu ya da olumsuz etkilerin hangisini brakaca, demografik yapya baldr. Arrauya gre, beeri sermayenin ya gruplarna gre incelenmesi, arln ne ynde oluacan belirlemede nemli bilgi salayacaktr. Bunun iin (4.6.14) eitlii, farkl ya gruplarna uygulanr. Ortalama beeri sermaye, her ya grubunda saat bana cretler ile belirlenmektedir (age, s.25). rnein Barro ve Becker (1989), Jones (1997b) gibi isel byme modelleri de, ailelerin sahip olmak istedikleri ocuk says ile byme arasnda balanty incelemektedir. Bu yaklamlara gre, nfus dinamikleri, ekonomik evreden olduka etkilenmektedir. Aileler, ocuklarnn says ve nitelii arasnda bir seimle kar karyadrlar. Etkilenme sreci dsal teknolojik gelimeden, nfus art hzna dorudur. Arraunun modelinde ise nfusdaki dinamikler byme orann belirlemektedir. RCK modelinde ise nfus art hz faktr younluunu azaltmakta, sermayenin marjinal verimlilii artarken, igcnn marjinal verimlilii azalmaktadr. Bunun nedeni, bu modelde igcnn dsal bir deiken varsaymndan gelmekte ve greli kt faktr daha ok gelir elde etmektedir. Buna karn Uzawa-Lucas tipi modelde her iki retim faktrde iseldir. Benzer bir greli cret deiimi, bireyleri daha az almaya, daha ok eitim almaya ynlendirecektir.

4.6.4. Vergilemenin Etkileri

Farkl vergi oranlarnda (gelir ya da tketim zerinden alnan) Arraunun modelinin byme etkileri Tablo 4.6.3de gsterilmitir. Tablo 4.6.3e gre her iki tip vergilemenin de byme zerine etkisi yoktur. Bu sonu Barro (1990a) ile bir kartlk oluturmaktadr. Barronun modelinde kamu harcamalarnn retim fonksiyonlar zerindeki dsal etkileri yoluyla byme etkilenmektedir. Yani kamunun toplam ekonomi ierisindeki bykl, nemli bir deikendir. Arraunun modelinde ise kamu harcamalarnn yarataca dsal etkiler dikkate alnmadndan, bu ekildeki bir etkilenme srecini grememekteyiz.

135
Tablo 4.6.3. Arraunun sel Byme Modelinde Vergilemenin Etkileri
Vergi Oran Yatrm ve Tasarruf Oran (GSYHnin %si) Vergi Yok 12 y=0.15 11 c=0.20 12 y=0.20;w=-0.0667 10 y=0.10;w=-0.0667 11 y=0.05;w=-0.1333 11 y=0.0; w=-0.20 12 Kaynak: Arrau, 1989, s.29. Kamu Harc. Ve Gelir. (GSYHnin %si) 0 15 15 15 15 15 15 zel Tketim (GSYHnin %si) 88 74 73 75 74 74 73 Kii Bana Byme (%) 1.9 1.9 1.9 2.0 1.8 1.7 1.6

Tketim ve gelir zerinden alnan vergiler beeri sermayenin fiziksel sermayeye gre getirisini etkilememektedir. Bu nedenle hanehalklar her iki tipteki varlklarn, ayn oranda korumay srdreceklerdir. Tablonun son drt satrnda beeri sermayenin sbvanse edilmesi durumunda bymenin artaca izlenmektedir. Vergilemenin byk bir ksm fiziksel sermayenin zerinde braklrsa, bu sbvansiyon rtk bir biimde gerekletirilmi olacaktr. Fiziksel sermayenin sbvansiyonu fiziksel sermaye birikimini artrmakta, buna karn beeri sermaye birikimine ynelik tasarruf oranlarn azaltmaktadr. Buna gre Arraunun modelinde veri teknoloji ve demografik yap altnda tasarruf orann artran (ya da dolayl olarak fiziksel sermayeyi sbvanse eden) vergi politikas, eitim sektrne yatrm yapmay caydrarak byme orann azaltmaktadr. Beeri sermayenin bymenin asl itici motoru olduu bu modelde, kii bana byme oran, beeri sermayeye ynelik tasarruflara fonksiyonel olarak balantldr.

136 4.7. Beeri Sermaye ve BM zerine Bir Tartma: Tallman ve Wangn Beeri Sermaye Yaklam ve Tayvan rnei
Tallman ve Wang (1994), beeri sermaye birikimi yoluyla srekli bymeyi salayan modelleri, Tayvan ekonomisi iin snamaktadrlar. Ulatklar sonuca gre, beeri sermayenin modele alnmas ile, Tayvan ekonomisinin 1965-1989 dnemi bymesi daha iyi aklanabilmektedir. Tezlerine gre, beeri sermaye ekonomik bymenin motorudur ve hkmet politikalar, finansal piyasalarn gelimesi ve serbest d ticarete alma, beeri sermaye birikimini tevik edici ortamlar yaratmaktadr. Bu erevede Tayvan hkmeti beeri sermayenin kalknmadaki nemini vurgulayan aklamay programa almtr. Bunun yansra, serbest piyasa ekonomisine gei, serbest d ticarete alma da bu program erevesinde yrtlmtr (age, s.103). Ekonominin bu serbestleme program, beeri sermaye oluumuna hzl bir destek salamtr. Beeri sermaye konusunda yaplan almalarn bir ksm beeri sermayenin bymeye olumlu katklar yapt tezini desteklerken (Barro, 1991; MRW, 1992) bir ksm da olumsuz (Romer, 1990) ya da pheli sonular (Levine ve Renelt, 1992) elde etmitir. lkeleraras karlatrmalara bakldnda, ulusal gelirde yatrm oran yksek olduu halde hzl byyemeyen ya da hem fiziksel sermaye hem de eitim yatrmlarnda greli iyi olan baz ekonomilerin, yeterince geliemedikleri grlmektedir. Bu, hkmet mdahaleleri, siyasi ve ekonomik kararszlklarn oluu, altyap yatrmlarnn yetersizlii gibi nedenlere balanabilir. Ancak Tallman ve Wanga gre beeri ve fiziksel sermaye yatrmlarna ilikin verilerin her lkede salkl olarak elde edilememesi, lme ve karlatrma hatalarna yol amaktadr. rnein okula kayt yaptranlarn ve okuma yazma bilenlerin saysnn beeri sermayenin lm olarak alnmas yanllklara yol aabilmektedir. yleki kalknmann arkasnda nemli itici g olan ileri teknoloji bilgisinin, ilkokullama ya da ortaokullama ile bir balants yoktur. Tayvann ekonomik gelimesi asl olarak 1960l yllarn balarna dayanr. Bu yllardan balamak zere beeri sermaye olgusu hkmet programlarnda yer almaya balamtr. Bu erevede ilk olarak hkmet okuma yazma bilmeyenlerin %40lk orann aalara ekmeyi hedeflemitir. 1968 ylnda ilk dokuz yllk eitim zorunlu hale getirilmitir. Bunun yannda teknik ve mesleki eitim veren okullarn says artrlmtr. leri dzeyde teknolojinin gelitirilebilmesini salayacak olan bilim ve mhendislik fakltelerinin oluturulmas programda vurgulanmtr. Genel eitim harcamalarnn ulusal gelirdeki pay 1950lerde %14 iken, 1980li yllarda %20lere ulamtr. Yksek renime 1950lerde ortalama 5000 Yeni Tayvan Dolar harcanrken, 1980lerde yaklak 20000 Yeni Tayvan Dolarna karlmtr (Tallman ve Wang, 1994, s.109). Bunlarn yansra yabanc sermaye yatrmlar yoluyla ileri teknolojinin Tayvana gelii salanm ve hkmet bu tr giriimleri desteklemek iin altyap yatrmlarna da arlk vermitir. Hkmet programnda yer alan bir konu da dourganlk orannn azaltlmasna ynelik nlemlerin alnmasdr. Bu oran 1980li yllarda %2lere kadar drlmtr. Beeri sermaye yatrmlarnn ve zel bulularn getirilerinin deerlendirilmesini lkede yerletirmeye ynelik olarak, bilim parklarnn ve bilimsel aratrma alt yapsnn kurulmas.

137
Altyap yatrmlar toplam fiziksel sermaye yatrmlar iinde %30lara ulamtr. Bu trden projeler, bilginin yaylma etkilerini de artrmtr.

4.7.1. Model
Tallman ve Wang model olarak, beeri sermaye birikiminin byme zerindeki igc verimliliini artrc etkileriyle ekonomik bymeyi ele alan Lucas-Romer tipi isel byme modellerine dayanmaktadr: (4.7.1)
Yt = At K t ( H t Lt ) , H = E

Burada E, eitim dzeyinin lsn; , niteliksiz igcne gre eitimin getirisini tanmlamaktadr. Modelin zaman serisi asndan snanabilmesi iin, logaritma alnarak dorusallatrma yaplmaktadr: (4.7.2)
log Yt = log At + log K t + log[log Lt + log E t ]

Eer yeniden retilebilir nitelikteki beeri ve fiziksel sermaye girdilerine gre sabit getiri varsa (+=
1), model srekli bymeyi salar. Tallman ve Wang modelde yer alan deikenler iin Tayvan

ekonomisine ait u serileri kullanmaktadr: Y: Kii bana reel gayrisafi yurtii hasla K: Kii bana brt sermaye stoku (bu veri girdi-kt tablolarndan salanmtr) L: Kii bana istihdam Cobb-Douglas tipinde tanmlanm bir ekonomide, girdilerin byme oran birbirine eit ya da ok yakndr. Tayvan ekonomisine ait 1966-1989 yllar arasndaki eitli makro byklklerin deiimi Tablo 4.7.1de zetlenmitir. Tablo 4.7.1. Tayvan Ekonomisinde Deiim: 1966-89
Deikenler Reel GSYH stihdam Sermaye (zel + KT) gc Eitimi niversite Orta-Lise lkokul Okuma-Yazma Oran Net hracat Oran Tketim (Devlet) Sermaye (Devlet) Doum Oran Para Arz/Reel GSYH Ortalama Byme oran (%) 6.78 1.34 6.52

6.30 4.81 0.96 0.79 1.32 5.00 6.94 -3.06 5.80

Kaynak: Tallman ve Wang, 1994, s.109.

Bu tabloya gre kiibana reel GSYH byme oranyla sermaye birikim oran birbirine ok yakn olmakla birlikte, istihdam art oran %1.34 olarak gereklemitir. Ulusal gelirden igcnn ald pay %60 kabul edersek (Denisonn hesabna gre), %6.78lik ulusal gelir bymesinin yaklak yarsnn neden kaynakland aklanamayacaktr. Tallman ve Wanga gre bu nedenle, igc ve sermayenin aklayamad bymeyi, beeri sermaye dikkate alnarak llm igc aklayabilecektir. Byme konusundaki ulaslararas karlatrmal almalara bakldnda, igcnn niteliksel boyutu (eitim) modellere okullama oran ile alnmaktadr. Buna karn bu almada tamalanm eitim, igc piyasas iin potansiyel beeri sermayenin bir ls olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle Tallman ve Wanga gre ierilmi beeri sermaye iin

138
tamamlanm eitim, daha iyi bir lttr (age, ss.112-113). Eitime balama ya olarak 6 ya alndndan, eitilmi igc ya olarak en az 25 ya alnmaktadr. niversite dzeyindeki eitimin Tablo 4.7.1de belirlenen dnem iin byme oran %6.30dur. Bu veri, niteliksizi istihdam byme oranyla biletirildiinde, toplam beeri sermaye iin yllk ortalama byme oran 7.7ye kmaktadr. Bu durumda oran, neoklasik varsayma daha ok yaklamaktadr. Tallman ve Wang, niteliksiz igc ile eitilmi igc ltlerini nitelikli igc lt olarak belirtmek iin, H=E denkliini kullanmaktadr. nn deeri, nitelikli igc (LE) art oran ile sermaye art orann eitleyecek bir deer olarak alnmaktadr. Tallman ve Wang bu deikenlerin dnda modele hkmet faaliyetlerini, finansal piyasa deiimlerini, doum orann ve ekonominin d ticarete akln koymaktadr. Vergilerin byme zerindeki etkileri, devlet tketim harcamalarnn reel GSYH iindeki oran yoluyla belirlenmektedir. Kamu fiziksel sermaye yatrmlarnn zel sektr fiziksel sermaye yatrmlarna oran, bymeyi destekleyen alt yap yatrmlar olarak alnmtr. Finansal piyasalardaki gelimeler de, sermayenin tahsis srelerini kolaylatran yol (deiken) olarak grlmektedir. Bu anlamda Tallman ve Wang, para arznn GSYHye orann, bu deikene bir yaklam olarak deerlendirmektedir. Yksek dourganlk oran da, bamll artran ve dolaysyla beeri sermaye birikimini yavalatan bir etmen olarak yorumlanmaktadr. Ekonominin d ticarete aklk derecesi, ihracatn ithalata oranyla belirlenmektedir. Tallman ve Wanga gre daha iyi altyap yatrmlar, artan d ticaret, azalan dourganlk ve gelien finansal piyasalar, beeri sermaye birikiminin getirisini artrc rol oynar (age,s.114). Yukarda belirtilen modelin Tayvan ekonomisinde snanmasndan kan sonular Tablo 4.7.2de zetlenmitir. Tablo 4.7.2. Loglineer Cobb-Douglas Modelinin Sonular
Sabit Terim gc Fiziksel Sermaye -0.670 0.038 0.962 (3.98) (1.43) (35.9) lkokul ( en az 6 yl) -5.50 0.254 0.746 (6.68) (5.57) (16.4) Orta Dereceli (en az 12 yl) -0.395 0.308 0.692 (3.96) (5.16) (11.6) Yksekokul (en az 15 yl) 0.425 0.475 0.525 (1.69) (5.31) (5.87) Birinci Dereceden Farklara Gre Eitimsiz 0.065 1.216 -0.216 (4.70) (4.80) (0.85) lkokul ( en az 6 yl) 0.041 0.222 0.777 (0.61) (2.34) (8.19) Orta Dereceli (en az 12 yl) 0.0037 0.279 0.721 (0.57) (2.53) (6.54) Yksekokul (en az 15 yl) 0.0036 0.363 0.637 (0.56) (2.63) (4.62) Eitim lt Eitimsiz SEE 0.0532 D-W 0.442

0.0362 0.0378 0.0372 0.0254 0.0325 0.0319 0.0317

0.789 0.697 0.724 1.85 1.50 1.62 1.90

Kaynak: Tallman ve Wang, 1994, s.115.

Tabloya gre igcnn eitim dzeyi ykseldike, ulusal gelirden ald pay giderek ykselmektedir. Sabit terim, regresyonda zaman trendini ya da dsal teknolojik gelimeyi gstermektedir ve bu modelde anlaml sonular kmamtr. Terim Cochrane-Orcutt sreci kullanlarak otokorelasyon ayarlamas yaplmsa da, deerler pek deimemitir. Deikenler arasnda anlaml kointegrasyon bulunmamtr. Birinci dereceden fark alma uygulandktan sonra eitim grmemi igc deikeninin

139
katsays birim deeri gemektedir (1.216). Bu deer, fiziksel sermayenin ulusal gelirden negatif pay almas (-0.216) gibi anlamsz (pheli) sonu yaratmaktadr. Ancak eitilmi igcnn yer ald modellerde sonular anlamldr. Bu nedenle Tallman ve Wang, tamamlanm eitim dzeylerini indeksletirerek, beeri sermaye iin bir yaklam yapmaktadr. Oluturduklar birinci tip indeksleme ilemindeki birinci varsaym, artan eitimin igcn daha retken yapacadr. Yalnzca ilkokul tamamlayan igcnn indeksteki arl 1; ilkokul ve orta dereceli okul tamamlam igc iin arlk 1.4 ve yksekokul tamamlam igc iin de 2dir. kinci tip indekste arlklar srayla 1, 2 ve 4tr36. ise birinci indekste 1.27, ikinci indekste de 1.07 alnmtr. nn bire yakn alnmas, beeri sermaye indeksi ile niteliksiz igcnn birbirlerine yakn ikame oluturacann kabul edilmesi anlamndadr. Bu durum Lucasn (1988) ve Rebelonun (1991) modellerinde vardr. lee gre sabit getiriye sahip loglineer olarak kurulan Cobb-Douglas biimindeki regresyon modelinde igc deikeni, indeksleme ile etkin igc deikeni olarak deerlendirilmektedir. Modelin zlmesiyle elde edilen sonulara gre birinci indeks 1966-1989 dneminde ortalama %4.0, ikinci indeks %4.8 bymtr. Niteliksiz igcnn retime katks, Solow art olarak hesaplanmaktadr. Yani igc iin 0.6 ve fiziksel sermaye iin de 0.4 standart paylar kullanlarak, veri girdi byme oranlarnda ulusal gelir byme oran saptanmakta ve ulusal gelirin gerek deerlerinden tahmini deerlerinin fark alnarak artk terime ulalmaktadr. Her iki indeksten kan sonulara gre artk terim srasyla 0.4 ve 0.5dir ve istatistiksel olarak anlamldr. Model iki farkl ekilde snanmtr. Birincisinde deiken olarak beeri sermaye indeksleri ile ezamanl fiziksel sermaye stoku byme oran, ikincisinde de beeri sermaye indeksleri ile gecikmeli fiziksel sermaye stoku byme oran (Kydland ve Prescottn ifadesiyle time-to-build production technology) kullanlmtr. Romer (1986, 1990), Lucas (1988) ve Rebelo (1991) modellerinin ngrlerini de salayan bu snamadan, lee gre sabit getiri kabul edilmitir. Birinci tip modelde etkin igc katsays her iki indeks iin yaklaok 0.55 bulunmutur. Bu deer, standart modeldeki igc payndan daha dktr. kinci tip modelde (bir dnem gecikmeli fiziksel sermaye byme oran ile) beeri sermayenin pay 0.62ye ykselmektedir. Bulunan sonular ayn zamanda indeksler karlatrmasnda da tutarldr. Tallman ve Wanga gre bu nedenle tamamlanm eitime gre dzenlenen beeri sermaye indeksleri Tayvan ekonomisinin byme dinamiini aklayan nemli bir deikendir ve bu sonular, niteliksiz igcn deiken olarak kullanan temel neoklasik byme modeli ile de kartlk oluturmaktadr. Tallman ve Wang, Solow art ile bir dnem gecikmeli dourkanlk oran; d ticaret (ihracatithalat oran); devlet tketim harcamalar-GSYH oran; alt yapnn gelitirilmesi (devlet fiziksel sermaye yatrmlar-zel sektr fiziksel sermaye yatrmlar oran) ve finansal piyasalarn gelimesi (para arz-GSYH oran) arasnda srasyla -0.33, 0.32, -0.27, 0.32 ve 0.16 dzeyinde istatistiki olarak anlaml korelasyonlar saptamtr. Ancak beeri sermaye ve fiziksel sermaye dnda ek olarak modele sokulan bu deikenlerin byme orann aklama gc zayftr. rnein d ticaretin byme zerindeki etkileri, rtk olarak beeri sermaye deikeninde ierilmitir. Ekonomi d ticarete daha ok aldka, bireyler d dnyann beeri semaye stokundan olumlu ynde etkileneceklerdir. Bu
36 Daha ayrntl bilgi iin Maddison, 1987ye baklabilir.

140
olumlu etkiler, beeri sermaye birikiminin getiri orann ykseltici rol oynayacaktr. Buna karn dourganlk orannn art niteliksiz igcnn artmasnn yannda, hem yaparak-renme hem de eitim yoluyla gelien beeri sermaye birikimini engelleyici bir rol oynar. Bu nedenle istihdam ve beeri sermaye, dourkanlk oranndan etkilenir (age, s.119). Devlet tketim harcamalar-GSYH oran ile alt yapnn gelitirilmesi (devlet fiziksel sermaye yatrmlar-zel sektr fiziksel sermaye yatrmlar oran) deikenlerinin birinci sra farklar modele sokulduunda, bymeyi aklama gleri hayli ykselmektedir. Devlet tketim harcamalar-GSYH oran deikeninin negatif katsays (istatistiki olarak anlaml), vergilerin olumsuz etkilerini ortaya koymaktadr. Benzer sonu Barro (1990a)da da vardr. Alt yapnn gelitirilmesi (devlet fiziksel sermaye yatrmlar-zel sektr fiziksel sermaye yatrmlar oran) deikeninin katsays pozitiftir (istatistiki olarak anlaml). Bu sonu, altyapy gelitiren devlet yatrmlarnn, gelecek dnemdeki retimi artrc etmen olduunu gstermektedir ve Barro ve Sala-i-Martinin (1992a) almasnn bulgularyla da tutarldr. Bu iki deiken modele eanl olarak katldnda, beeri sermayenin ulusal gelirdeki pay yaklak 0.65e kmaktadr (Tallman ve Wang, 1994, s.120). Niteliksiz igc, fiziksel sermaye, bozucu vergileme ve altyap iyiletiren yatrmlar ve beeri sermaye deikenleri srasyla ulusal gelirdeki bymenin %32, %13, %10 ve %45ini aklamaktadr. Youngn Singapur ekonomisi zerine yapt almadan da benzer sonular kmtr. Ancak ayn almann Hong Kong bulgular, Tallman ve Wangn bu almadaki bulgularyla kartlk iindedir. Youngn bulgusuna gre Hong Kong ekonomisi daha ok dsal teknolojik gelimenin etkisiyle bymektedir.

141

BLM 5 KTSAT POLTKALARININ UZUN DNEML BYMEYE ETKLER: SEL BYME TEORLER EREVESNDE DEERLENDRME
Bu blmde, byme srecini uzun dnemde etkileyebilecek iktisat politikalarn (vergileme, sbvansiyonlar, kamu harcamalar) modelleyen yaklamlar incelenmitir. Sermaye piyasalarna ilikin para politikalarnn etkisi, bu almann dnda braklmtr. Ancak etkileri ok yksek olduundan, bir baka almada ele alnarak, Trkiye ekonomisi erevesinde incelenmesi, nemli yararlar salayacaktr. Burada ele alnan iktisat politikalar, maliye politikalaryla snrl tutulmutur. ncelenen modeller bize, bu trden iktisat politikalarnn uzun dnemli byme srecinde nemli byme etkilerine yol atn gstermektedir. rnein Rebelo (1991), NBMye kar knda, iktisat politikalarnn uzun dnemli byme zerindeki etkilerinin ihmal edilemeyecek nemde olduu tezini n plana kartmaktadr. Birinci blmde incelediimiz geleneksel modeller, iktisat politikalarnn uzun dnem itibariyle byme etkisine deil, yalnzca dzey etkisine yol atn ne srmekteydiler.

5.1. King ve Rebelonun Modeli: ktisat Politikalarnn Uzun Dnemli Byme Srecine Etkileri
King ve Rebeloya (1990) gre, fiziksel ve beeri sermaye birikim sreci etkileyen iktisat politikalar (zellikle vergileme), lkeleraras gelir farkllklarnn ve uzun dnemli byme srecinin nemli bir nedenidir. Kk boyutlu ak ekonomilerde iktisat politikalarnn etkileri, kalknma tuzaklarna ya da kalknma mucizelerine yol aabilmektedir. Vergilemenin ekonomik gnen zerinde de etkileri vardr. Temel isel byme modellerinde gelir vergisi oranlarndaki %10luk bir artn etkisi, neoklasik byme modeline gre krk kat daha gldr. T.W. Schultza (1961) gre baz iktisat politikas kararlar hem fiziksel hem de beeri sermaye birikimini caydrc bir rol oynar. King ve Rebelonun buradaki modeli, Schultzun bu temel tezine dayanmaktadr. Yani vergi oranlarndaki deiimler, uzun dnem byme orann nemli lde etkilemektedir. Modele gre, sermaye hareketliliinin yksek olduu kk lekli ak ekonomilerde, iktisadi politikalarn etkileri daha da glenmektedir (age, s.S127).

5.1.1.Model

142
Model temel olarak Uzawann (1965) iki sektrl isel byme modeline dayanmakta ve temel neoklasik modelin ana zelliklerini tamaktadr. Yani, byme oran asimptotik olarak sabittir; hkmet mdahaleleri yoktur ve ekonomi rekabeti optimal kaynak dalmn gerekletirmektedir. Temel neoklasik modellerin asl katks, sermayenin retiminde dolayl ya da dolaysz olarak yeniden retilemeyen girdilerin kullanlmamasdr. Eski ve yeni NBMde fayda fonksiyonlar ayndr: (5.1.1)
U = t 1 (Ct1 1) , 1 0<<

Bu fayda fonksiyonuna gre tketimdeki sabit byme, reel faiz oran zaman iinde sabit kaldnda optimal olacaktr. Bu durum, iktisadi kalknmann nemli olgularndan biridir (stylized facts). Temel neoklasik byme modelinde (NBM) tek sektrl retim yaplmakta ve retim teknolojisi igc artl tanmlanmaktadr: (5.1.2)
Yt = F ( K t , NX t )

Teknolojik gelime (igc artl) X orannda ( X t = X X t 1 ) dsaldr ve verimlilik etkileri Xt ile tanmlanmtr. Sermaye birikimi: (5.1.3)
K t +1 = I t + (1 ) K t

Bu ekilde tanmlanan bir ekonomide iki tr byme vardr. Birincisi, duraan durumda tketim, yatrm, retim ve sermaye X orannda byr. kincisi, balangtaki dk sermaye stoku dzeyinden gelime srecine balayan bir ekonomi, X oranndan daha hzla byyerek duraan durum srecine yaknsar. King ve Rebelo, NBMdeki vergileme sonras etkleri inceleyebilmek iin ABD ekonomisine zgn deerleri ve koullar almaktadr. Buna gre seilen parametreler yledir: =3.2 (indirgeme oran , vergi sonras faiz oran olarak alnmtr); =1 (fayda fonksiyonu logaritmik alnmtr); A=1 (normalletirme); =2/3 (igcnn toplam retimdeki pay); =0.1 (fiziksel sermayenin ypranma oran); X =1.02 (teknolojik gelime oran); N=0.2 (hanehalknn toplam zamanlarndan almaya ayrd ksm). retim fonksiyonu Cobb-Douglas tipindedir: (5.1.4)
F ( K , N ) = AK 1 N

Vergi oran beklenmedik ekilde, (retim/gelir vergisi biiminde ve tm sektrlerde e dzeyde) %20den %30a karlm olsun. Hkmet harcamalarnn yol aaca etkilerle, vergi gelirlerinin etkilerini birbirinden ayrmak iin, vergi gelirlerinin gtr olarak transfer harcamalarnda kullanld varsaylmaktadr. NBMde vergi uygulamas, ekonominin gelime (duraan durum dzeyini) kaydrr, fakat gelime eilimine bir etkide bulunmaz. ABD iin kurgulanm olan bu rnekte vergi orannn %20den %30a kmas sonucunda balangtaki duraan duruma gre sermaye stoku %18.2 ve tketim %3.6 orannda azalmaktadr. Gei srecinde balang tketim dzeyi vergi oranndaki arta, ykselerek tepki verir.

143
5.1.2. Neoklasik Modelin selletirilmesi
King ve Rebelo byle bir modeli yalnzca yeniden retilebilir girdilere gre oluturmaktadr:
Yt = AK t . Burada A, pozitif ve zamandan bamsz verimlilik parametresini; K*, bileik sermayeyi

gstermektedir. Ekonominin kaynak ve birikim kstlar da srasyla yledir: Yt = Ct + I t ve

K t+1 K t = I t K t . Bu ekilde tanmlanan bir ekonomide tketim, yatrm, retim ve sermayenin

byme oran: = [R()]1/ . Bu ifadede R() = (1 ) A + 1 (vergi sonras faiz oran) olarak tanmlanmtr. Byme oran, zaman tercihi oran ile faiz oran arasndaki farka baldr. Bu byme oranna gre vergi oranndaki artlar, bymenin trendini, eilimini etkilemeden kaydracaktr. Gei sreci dinamikleri etkin deildir. Yksek vergi oranlar, getiri orann (R()) drerek, birikimi caydrc etki yaratr. Bu nedenle vergi oranndaki bir art, isel byme modellerinin genel nitelii olacak ekilde uzun dnemli byme orann azaltr (age, s.S133). Temel NBMdeki hipotetik ekonomiye ilikin parametrelerin ayn olduunu varsayarsak, tketim ve sermaye mallar zerindeki vergi orannn %20den %30a kmas, byme orann %2den %0.37ye drr. Yatrmlardaki azalma, tketimin balang dzeyine gre %36 gerilemesinden kaynaklanmaktadr.

5.1.3. Beeri Sermaye Birikimi Yoluyla Ekonomik Byme

King ve Rebelonun isel byme modellerine bak ekonomik byme srecinin iki olgusuna dayandrlmaktadr. Birincisi, ekonomilerin byme oranlar, nemli iktisadi politika mdahaleleri olmadan bir trend gstermezler. kincisi de, reel faiz oran uzun dnemli trende sahip deildir. King ve Rebeloya gre bu iki olgu daha ok duraan durum byme modelleriyle uyumaktadr. Bu nedenle oluturacaklar modelde fiziksel ve beeri sermaye girdilerini, duraan durum bymeyle tanmlanabilecek ekilde lee gre sabit getirili varsaymaktadrlar. Tercih fonkisiyonlar da, sabit uzun dnem faiz oran olgusuna denk gelebilecek sabit tketim izgisini salayan Ramsey tipi fayda fonksiyonlarna dayandrlmtr. Bu erevede modelin genel atsn Uzawa (1965) ve Lucas (1988) oluturmaktadr. Buna karn King ve Rebelonun modelinde farkl olarak u noktalar yer almaktadr: verimlilikteki deiimlerin, igcnde ierilmi olan bileik beeri sermaye malnn evrimiyle saptand varsaylmtr; beeri sermaye retimine girdi olarak retim aralarnn katlmas; ademimerkezi birikim karalarnn ve ak bir ekonomide bymenin incelenmesi; iktisat politikalarnn byme zerindeki etkilerinin nicel olarak belirlenmesi. Ekonomi iki sektrl retim yapmaktadr. Birinci sektrde tketim/yatrm mal retilmekte ve lee gre sabit getiriyle alan retim fonksiyonunda girdi olarak fiziksel ve beeri sermaye kullanlmaktadr: (5.1.5)
Ct + I t Y1t = F1 ( K1t , N 1t H t )

kinci sektrde beeri sermaye yatrm mal retilmekte ve girdiler birinci sektrdeki gibidir ve getiri sabittir: (5.1.6)
I Ht = Y2 t = F2 ( K 2 t , N 2 t H t )

Fiziksel sermaye birikimi, temel NBMdeki gibidir:

144
(5.1.7)
K j ,t +1 K j ,t = I j ,t Kj K jt J = 1,2

Beeri sermaye birikimi: (5.1.8)

H t +1 H t = ( I Ht ) Ht H Ht Ht

Ekonomiye tahsis edilen alma zamanlarnn sektrleraras dalm da, N 1t + N 2t N koulunu salamaldr. Beeri sermaye igcnn alma saatlerinde ierilmi olduundan, bu tahsisat ayn zamanda beeri sermayenin sektrleraras dalmn da gstermektedir. King ve Rebelonun bu modeli tketim, yatrm, sektrel retim ve sermayenin ayn oranda bydkleri bir dengeli byme alanna sahiptir. Bu byme oran, H ile gsterilmektedir. ktisadi politikalarn model zerindeki etkilerinin belirlenebilmesi iin, F1, F2 ve fonksiyonlarnn parametrelerinin belirlenmesi gereklidir. King ve Rebelo, retim fonksiyonlarn Cobb-Douglas tipinde almaktadrlar:
Fi = Ai Ki1 ( N i H ) i , i = 1,2 .

Modelin genel yaps ve parametre deerleri Tablo 5.1.1de

zetlenmitir. Tablo 5.1.1. ki Sektrl sel Byme Modelinde Unsurlar ve Parametre Deerleri
Modelin Unsurlar 1.Sektr: Tketim/Fiziksel Sermaye Yatrm
1 F1 = A1 K1 2 ( N 1 H ) 1

Modelde Kullanlan Parametre Deerleri

A1=1 , 1=2/3

2.Sektr: Beeri Sermaye Yatrm

1 F2 = A2 K 2 2 ( N 2 H ) 2

A2=* , 2={2/3 , 0.95}

Fiziksel Sermaye Birikimi

K
j ,t + 1

j ,t

= I

j ,t

Kj K

jt

K1=K2=0.1 ={0.5 , 0.25} , H={0.1 , 0.12}

/ (1 )

Beeri Sermaye Birikimi

H
t+1

= (

I Ht )H H t
H

(I

H ) = [( I

H ) + 1 / (1 ) ]

Tercihler
U =
t

1 (C 1

1 t

1)

={1 , 10} , =*

Balang Oranlar: Vergi Sonras Reel Faiz Oran Reel Byme Oran Sektrel Vergi Oranlar Kaynak: King ve Rebelo, 1990, s.S136. R()=1.032 H=1.02 1=2=0.2

Beeri sermaye retim srecinin parametre deerleri asndan (girdilerin retimdeki paylar ve ypranma oranlar), tketim/yatrm mal retimiyle ayn olduu varsaylmtr. A2=* ve =*, R(), H ve 1/ deerleri nceden belirlenerek, modelin iinden zmle saptanmaktadr. deeri, tketimle faiz oran arasndaki Fisheryen ilikiden ( = ( H ) / R() ) hesaplanmakta; A2 de etkin girdi bileimlerini veren byme oran olarak belirlenmektedir. Dnemleraras ikame esnekliinin (1/)

145
birim deerde olaca varsaylmtr. Uzawa ve Lucasn modellerinde birinci sektrde beeri sermaye yatrm mal retmek iin yalnzca igc girdisi kullanlmaktadr (2=1). Bu ekilde parametre deerleri belirlendiinde, birinci sektrn vergilendirilmesinin, ekonominin duraan durum byme oran zerinde bir etki yaratmad kabul edilmektedir. King ve Rebelo ise bu almada 2yi 0.67 balang ve 0.95 nihai deerleri olarak almaktadr. Ekonomide cret oran, beeri sermaye yatrmnn deeri ve faiz oran veridir. Vergilemenin beeri sermaye (ve dier karar deikenleri) zerindeki etkisinin belirlenebilmesi iin, faydasn maksimum yapmay amalayan bireyin tketim ve beeri sermaye yatrm kararlar, yaamboyu fayda fonksiyonu ve bte kst altnda belirlenmelidir. Buna gre bireyin maksimizasyon problemi yledir:
t=0

[ R()] Ct B0 + [ R()] (wNH t pI Ht )

t t t =0

Burada B0, bireyin balangtaki finansal varlklarnn deeridir. Tketim kararlar ile retim kararlar birbirinden ayrlmtr. Tercih fonksiyonu ile beeri sermaye birikimi arasnda bir iliki kurulmamtr. Optimal byme orann salayan beeri sermaye birikimi (), bte kstndaki yerine konulursa;
wN = [ R( ) H ] pD ( H 1 + H ) + p ( H 1 + H )

Bu etkinlik koulu, optimal beeri sermaye birikim orann belirlemektedir. Etkinlik kouluna gre beeri sermaye birikim oran, cret oran (w) ile pozitif; beeri sermaye yatrm fiyatyla (p) negatif; faiz oranyla (R()) negatif ve beeri sermaye ypranma oranyla (H) negatif bir fonksiyonel ilikiye sahiptir. Birinci sektrde bir vergi oran art olursa; lk olarak eer ikinci sektrde yalnzca igc girdisi kullanlyorsa (2=1), w / p = 1 2 dir. Yani birinci sektrn vergilendirilmesinin byme oran zerinde bir etkisi yokken, ikinci sektrn vergilendirilmesi byme orann negatif ynl etkilemektedir. 1deki art ayn zamanda bir ikame etkisine yol aar. Birinci sektrdeki faktr younluu (1) ykselir ve bu nedenle igcnn marjinal verimlilii artar. gcnn marjinal verimlilii zerindeki bu faktr younluu etkisi, vergilemenin yol at negatif ynl dorudan etkiyi azaltc bir rol oynar (s.S141). Bu sonular King ve Rebelonun kk ekonomi varsaymna dayal olarak olumaktadr. Ekonomi d bor alma ve vermeye aktr. Mal baznda serbest ticarete aklk olmakla birlikte, igc hareketliliine izin verilmemitir. Ekonomi serbest d ticarete, bu vergi oranlaryla girmemektedir. Tablo 5.1.2, vergi politikasndaki deiikliin etkilerini zetlemektedir. Standart deerler, 1=2=2/3 durumuna dayanmaktadr. Bu durumda vergi oranndaki %10luk art byme orann %8.6 azaltmaktadr. Bu azalmann nedeni, w/pdeki azalmadr. Beeri sermaye yatrmlarnn brt getirisi %14.92den %13.97ye dmektedir. kinci sektrde ise ayn orandaki vergi art, beeri sermaye yatrmn tamamen ortadan kaldracak etki yaratmaktadr (H=1-H). Yukardaki sonular kapal ekonomi varsaym altnda deimektedir. Bu varsaym altnda sonular Tablo 5.1.3de zetlenmitir. Bunun nedeni, kapal ekonomide w/pdeki deiimin daha kk olmasdr. Eer ekonomide igcnn pay yksekse (0.95), yalnzca birinci sektrn vergilendirilmesinin yarataca etkiler ok snrldr.

146
Tablo 5.1.2. Ak Ekonomi Varsaym Altnda ki Sektrl sel Byme Modelinde Vergi Politikasnn Byme Oran zerindeki Etkileri
Vergi Oranndaki Deiim (%) Parametre Seimi Standart Deerler Yksek 2 Deeri (0.95) Dk Deeri (0.25) 1 10 10 10 10 10 10 2 0 10 0 10 0 10 Byme Oranndaki Deiim (%) -8.6 -12.0 -2.8 -12.0 -5.0 -9.5

Kaynak: King ve Rebelo, 1990, s.S142.

Tablo 5.1.3. Kapal Ekonomi Varsaym Altnda ki Sektrl sel Byme Modelinde Vergi Politikasnn Byme Oran zerindeki Etkileri
Vergi Oranndaki Deiim (%) Parametre Seimi Standart Deerler Yksek 2 Deeri (0.95) Yksek Deeri Dk H Deeri (0.12) Dk Deeri (0.25) 1 10 10 10 10 10 10 2 10 0 0 10 10 10 Byme Oranndaki Deiim (%) -1.52 -0.52 -0.11 -0.31 -0.67 -1.38

Kaynak: King ve Rebelo, 1990, s.S143.

Modelin sonular, beeri sermaye ypranma orannn deerine duyarldr. Beeri sermaye ypranma oran (H), ekonomiye katlan yeni bireylerin eitilmesi, iler arasnda yer deitiren bireylerin yeniden eitimi ve ayn ite kalan bireylerin beceri dzeylerini artrc eitimleri ierir. Genel olarak vergilemenin byme zerindeki etkilerinin derecesi, retimin parametre byklklerine ve vergi yapsna baldr (age, s.S144).

5.1.4.Vergilemenin Ekonomik Gnen zerine Etkileri

sel byme modellerinde gnen etkileri, temel NBMye gre daha gldr. %20 vergi orannda ekonominin duraan durum tketim izgisi {Ct } t= 0 ile; beklenmeyen vergi oran deiiklii sonras tketim izgisi de
{Ct} t= 0

ile gsterilsin. Vergi oran art sonras gnen durumu:

U ({Ct (1 )} = 0 ) = U ({Ct} t= 0 ) . Ct sabit bir oranda bydnden dolay , bireyin farksz olduu iki t

duruma gre belirlenmektedir: Birincisi, vergi oranndaki art; dieri de vergi orannn balang seviyesinde kalmas, fakat tketim dzeyinin her dnem 100x kadar azalmas. King ve Rebelonun kurgulad NBMde vergi orannn %20den %30a karlmas, duraan durum sermaye dzeyini %18.2 ve tketim dzeyini %3.6 azaltacak etkiler yaratmaktadr. Ancak King ve Rebeloya gre vergime sonras oluabilecek gnen kayplar, tketimdeki sreen dmelerin yol

147
aaca gnen kayplarna gre daha azdr (s.S145). Tablo 5.1.4, modele gre vergi artnn yarataca gnen kayplarn zetlemektedir: Tablo 5.1.4. Dinamik Modele Gre Vergi Artnn Yol At Gnen Kayplar
Balang Tketiminde Deiim (%) Temel NBM Tek Sektrl BM ki Sektrl BM 6.6 36.2 33.8 Byme Orannda Deiim (%) 0 -1.63 -1.52 -1.6 -65.4 -62.7 Gnen Kayb (%)

Kaynak: King ve Rebelo, 1990, s.S146.

Gnen etkileri, dnemleraras ikame esnekliinin (1/) alaca deere baldr. arttnda, gnen maliyeti azalr. Bunun arkasndaki mantksal dnce udur: Bireyler vergiler artrldnda, mallar arasnda ikame yapma yoluna gidecekler ve vergi ykn azaltmaya alacaklardr. Tek sektrl BMde gei sreci dinamikleri olmadndan, vergi oranndaki sreen bir art, tketimin dzeyini hemen kaydracak ve bunun sonucunda da tketimin byme oran sreen olarak kayacaktr. rnein birim ikame esneklii altnda %10luk vergi oran deiimi sonucunda byme oran %1.63 azalmakta tketim %36.2 artmaktadr. Temel NBM ile karlatrldnda, bu modelde vergilemenin yol at byme ve gnen etkileri daha olumsuzdur. Bu farkllk, uzun dnemli bymenin temel NBMde etkilenmediini, dorusal teknolojik tanmlama kullanan modellerde ise etkilendiini gstermektedir (age, s.S146). Modelde indirgeme katsaysnn () bykl de, vergi oran deiimi karsnda modelin davrann etkilemektedir. King ve Rebelonun tek sektrl modelinde , 0.9884 olarak alnmtr. Bu deer gerekte ok yksek tutulmutur. Bu durumda vergi oran art hanehalknn yaam boyu fayda davrann nemli lde etkileyerek, sermaye birikimini ve dolaysyla ekonomik byme orann azaltc etkilere yol amaktadr. Eer modelde vergiler dikkate alnmazsa, byme oran %2dir ve gnen etkisi %16.3dr. deeri 0.9576dr. Temel NBMde olduu gibi, vergilemenin gnen etkisi, tketimde dnemleraras ikame etkisine baldr. =2 alnrsa, byme zerindeki etki %-0.82 ve gnen etkisi %63dr. =1/2 alndnda da, byme etkisi %-3.2 ve gnen etkisi %69dur. Vergileme iki sektr zerine yapldnda, sonular byk lde tek sektrl BM ile ayn olmaktadr. Hanehalknn ikame etme istei yksek olursa (bu, deerinin klmesi anlamna gelir), byme ve gnen etkileri artmaktadr. =1/2 iin byme oran %2.97 azalmakta, =2 iin de %0.77 olmaktadr. King ve Rebelonun analizinden temel sonuca ulalmaktadr: Birincisi, iktisadi politikalar, kapal ekonomilerde ortalama byme orannn nemli llerde etkilemektedir. Bu etkileme sreci, hanehalknn fiziksel ve beeri sermaye davrann etkileyerek gelimektedir. Ak ve kapal ekonomilerin her ikisinde de vergi oranlarndaki greli kk deiimler, uzun dnemli durgunluklara ve hatta gerilemelere yol aabilmektedir.

148
kincisi, vergilemenin etkileri daha ok beeri sermaye retim teknolojisine baldr. Ancak King ve Rebeloya gre beeri sermaye retimi konusunda yeterince ak bilgilerin olmamas, bu konuda net tezler retilmesini engellemektedir. ncs, iktisadi politikalarn byme oran ve gnen zerine etkileri tek sektrl ya da iki sektrl BMde, temel NBMye gre daha yksektir.

149 5.2. Bir sel Byme Modelinde Kamu Harcamalarnn Rol: Barronun Yaklam
Bu modelde Barro (1990), toplumsal getiriyle zel getiri arasndaki farkllamay ele alan byme modelleri balamnda, vergilerle finanse edilen kamu harcamalarnn, retim ve fayda fonksiyonlarna yapaca etkileri incelemektedir.

5.2.1. Model
Hanehalknn fayda fonksiyonu, snrsz zaman boyutuna sahiptir: (5.2.1)
1 1 t c e dt U = 0 1

Hanehalk fiziksel sermaye, beeri sermaye ya da menkul deer sahibidir ve bte kst, bu varlklarn zaman iindeki deiimini belirlemektedir. (5.2.2)
a = ra c

Burada a, tm varlklarn toplamn; r, bu varlklarn reel getirisini gstermektedir. Bte kstna bal olarak faydann maksimize edilebilmesi iin birinci sra koul yle olacaktr: (5.2.3)
c = c 1 = (r ) c

ya da

r = + c

, zamanlararas ikame esnekliini gstermektedir. deeri ne kadar yksek olursa, hanehalknn bugnk tketimden vazgemesini (ya da tasarruf etmesini) salayabilecek faiz oran da o lde ykselmelidir. Ekonominin retim ksm, isel teknolojiye gre almaktadr. (5.2.4)
y = Ak

reticler asndan denge, gelir akmlarnn net bugnk deerini maksimize eden bir retim dzeyidir. (5.2.5)
NetGetiri = 0

{( Ak i) exp[ r (s)ds]}dt
t
0

Burada , tketim mallar cinsinden sermayenin sabit maliyeti; i, yatrm gstermektedir. Birinci sra optimizasyon kouluna gre; (5.2.6)
r = A/
A / , yatrmn tketim mallar cinsinden sabit getirisini gstermektedir. Bu modelde toplumsal getiri

ile zel getiri e kabul edilmitir. Hanehalklar ve reticiler iin denge koullar biraraya getirilerek, ekonomideki birey bana dengeli tketim byme oran belirlenir: (5.2.7)
c =

[( A / ) ] /

Hkmet tm ekonomik karar birimlerine karl olmakszn eitli hizmetleri (g miktarnda) reterek vermektedir. Bu hizmetlerin bedava kullanmndan kaynaklanan talep tkanklarnn ve dsallklarn olmad varsaylmtr. Bu durumda zel sektrdeki firmalarn retimi k ve g birlikte dikkate alndklarnda lee gre azalan deil, sabit ya da artan getirilidir. Kamusal mal ya da

150
hizmetlerin cretsiz saland varsaym altnda zel sektrdeki nihai mal retim fonksiyonu yeniden dzenlenirse; (5.2.8)
y g g y = ( k , g ) = k ya da Cobb-Douglas formunda = A k k k

g, hkmet tarafndan satn alnan mal ve hizmetlerin kii bana deeridir. Kamu harcamalar, gelir zerinden alnan dz oranl vergilerle karlanmaktadr ve hkmet tarafndan denk bte politikas yrtlmektedir. (5.2.9)
g g = T = y = k k

Kamu harcamalarn dikkate alan durumda, nihai retim srecinde sermayenin marjinal verimlilii; (5.2.10)
y g g g = 1 = (1 ) k k k y

Burada , ynin gye gre esnekliidir. (5.2.10) eitliine gre, zel sektr retici firmalarn sermaye ve retimlerindeki deiimler karsnda, kamu hizmetleri miktarnda bir deime olumamaktadr. Vergileme de dikkate alndnda, (5.2.3) eitliiyle belirlenen bireylerin dinamik optimal tketimtasarruf davran u biime dnecektir. (5.2.11)
= c 1 g = (1 ) (1 ) k c

ve g/y sabit kaldka (yani g ve T, y ile ayn oranda bydke), g/k, ve tketim deiim oran da () sabit kalacaktr. Buna gre vergilemenin ve kamu harcamalarnn yer ald modelle, hkmetin yer almad Ak tipi model arasnda sonular itibariyle bir farkllk yoktur (age, s.S108). Tketim c(0) gibi bir dzeyden balayarak, orannda byr; kii bana sermaye ve retim de benzer ekilde k(0) ve y(0) dzeylerinden balarlar ve orannda byrler. Yani ekonomi bir duraan durumdan dierine hareket etmemekte, srekli olarak orannda bymenin olduu duraan durum bymeyi korumaktadr. Balang dnemindeki kii bana tketim harcamalar yle belirlenmektedir. (5.2.12)
g c ( 0) = k ( 0) (1 ) k

Hkmetin harcamalarnn GSYHdeki pay ve vergi orannn bykl, duraan durum byme oran zerinde iki etki yaratr. daki bir art yi azaltr, buna karlk g/ydeki art y / k yi artrr ya da byme orann ykseltir. Hkmetin ekonomi iindeki etkinlii greli anlamda kkse ikincisi, bykse birincisi baskn konumda olur. Bunu Cobb-Douglas fonksiyonunda grebiliriz. Cobb-Douglas tipi fonksiyonda kamu harcamalar ile GSYH arasndaki esneklik (), ya eittir. Bu dikkate alnarak kamu harcamalarnn GSYHdeki pay deitirildiinde duraan durum byme oran zerinde etki yle belirlenecektir; (5.2.13)
d 1 g = ( 1) d (g / y ) k

Bu dinamie gre g/ydeki artlar karsnda byme orannn artabilmesi iin, g/k kk bir deer almaldr (bu nedenle > 1 olmaktadr). Cobb-Douglas retim fonksiyonunda, = 1 dir. Bunu

151
izleyerek, ( g / y ) = = ve = g / y = yazabiliriz. Bir baka ifadeyle, byme orannn maksimize edilebilmesi iin, kamu harcamalarnn GSYHdeki pay, kamusal hizmetlerin retim girdisi olarak tam rekabet piyasas varsaym altnda sunulduu orana (sunulan kamusal hizmetler/GSYH) eitlenmelidir. ekil 5.2.1 hkmetin ekonomideki harcama-vergi toplama etkinlikleri ile byme oran arasndaki ilikiyi grselletirmektedir (age, s.S110). ekil 5.2.1. Ak Tipi Modelde Kamu Harcamalar, Vergileme ve Byme likisi
Byme Oranlar

( , p , L )

=0.25

g/y

ekil 5.2.1deki kesiksiz koyu eri, Cobb-Douglas retim fonksiyonuna gre byme oran ile harcama ve vergi oran (=g/y) arasndaki ilikiyi gstermektedir. Ekonominin belirli bir verimlilik dzeyine kadar yaplan harcamalar (e dzeyde vergiyle finanse edilmekte), byme orann artrmaktadr. Byme oranndaki deiimin pozitif olmasn salayan koul,
A1/ (1 ) (1 ) 2 /(1 ) > dur. retim fonksiyonu Cobb-Douglas biiminde deilse, (5.2.11)

eitliindeki g/k ile bamll nedeniyle sonular deiir. Maksimum byme orann salayan koullar, g ile k arasndaki ikame esneklii cinsinden tanmlanabilmektedir. Byme orannn maksimuma ulat noktada kamu hizmetlerinin marjinal rn ( ), ikame esneklii deerinin birden byk ya da kk olmasna gre birim deerin altnda ya da stnde olacaktr. Ekonominin tasarruf oran yle tanmlanmaktadr. (5.2.14)
s= k k k = = y k y (g / k )

Denk bte varsaym altnda kamu harcamalar ile tasarruf oran arasndaki bu iliki, ekil 5.2.2 ile grselletirilmitir (age, s.S111). Kesiksiz eri, bu ilkiyi Cobb-Douglas biimi balamnda tanmlamaktadr. g/y azalrken k/y de azaldndan, tasarruf orannn maksimum dzeyi, byme oranna gre daha dk kamu harcamalar dzeyinde gereklemektedir. Yani ekonominin retim yaps Cobb-Douglas retim fonksiyonuna uyuyorsa, = g / y < durumunda maksimum tasarruf oranna ulalm olacaktr. Bu durumda hkmetin maksimum ekil 5.2.2. Kamu Tketim Hizmetleri Harcamalar ve Optimal Byme Oran tasarruf orann ya da byme orann

152
Byme Oranlar h

, h

(1-h)=0.25

=0.25

g/y

klmak iin herhangi bir nedeni yoktur. Ekonomi duraan durum dengesinde bulunduundan, toplumsal fayday daha ok n planda tutan bir hkmet program asndan hanehalknn fayda dzeyini optimal hale getirmek daha uygun bir politikadr. Duraan durumda sabit bir byme oran () sregeldiinden, toplam fayda yeniden yle yazlabilir ((5.2.1) eitliinin integrali alnmaktadr). (5.2.15)
U=

[ c(0)]1 (1 )[ (1 )]

c(0) ve , (11) ve (5.2.12) eitliklerinden belirlenmektedir. Dolaysyla bu eitlikler, toplumsal fayday maksimize eden kamu harcamalar/GSYH orann belirlemek iin kullanlabilir. (5.2.16)
c ( 0) = k ( 0) [ + ( + 1)] 1

Bu eitlik, (5.2.5)deki yerine yazlarak fayda ile duraan durum byme oran arasndaki iliki kurulmu olur. (5.2.17)
k ( 0) U= 1
1 1

+ ( + 1 (1 )[ (1 )]

Eer sfrla bir arasnda herhangi bir sabitse, toplam fayda sonlu olmak kouluyla tm >0 deerlerinde nin faydaya etkisi pozitiftir. Bu anlamda faydann maksimize edilmesi ile byme orannn maksimize edilmesi ayn davran belirlemektedir (age, ss.S111-S112).

5.2.2. Dsallklarn Varl ve kinci Eniyinin Belirlenmesi

Yeni isel byme modellerinde dsallklar eitli nedenlerden kaynaklanacak ekilde yer almaktadr37. Dsallklarn varl nedeniyle ekonomi Pareto optimal kaynak dalmn gerekletiremez ve byme oran da pareto optimal deildir. Bu durumda hkmet GSYH iindeki pay sabit olarak korunan bir kamu harcama politikas uygular ve hanehalklarnn tketim dzeyinin de GSYHnin bir sabit orannda kalmasn salamaya alr. Yani bir ikinci eniyi araynda olur. Bu ekilde oluturulmaya allan ikinci en iyi byme oran yle olmaktadr. (5.2.18)
p = c 1 g g = 1 k c y

37 rnein Romer, 1986da yaparak-renme bir pozitif dsallk yaymaktadr.

153
Burada [1 ( g / y )] ( g / k ) , sermayenin marjinal toplumsal getirisini tanmlamaktadr. Kamu harcamalar oranndaki deiimin byme oranna etkisi, diferansiyel alnarak belirlenir. (5.2.19)
d p d (g / y ) = ( g / k )( 1) (1 )

Bu diferansiyelden u sonu kmaktadr: 0<<1 olduundan, retim fonksiyonunun hangi tipte olduuna baklmakszn '=1 koulu maksimum byme orann gerekletirir. Yani ikinci eniyinin arand durumda, kamu harcamalarnn maksimum etkinlikte almas iktisat politikas koyanlar ve uygulayanlar tarafndan salanmaldr. Birinci en iyinin arand (5.2.11) eitliindeki sermayenin marjinal zel getirisi ( (1 ) ( g / k )(1 ) ) ile (5.2.18) eitliindeki sermayenin toplumsal getirisi arasndaki tek fark, (1-) terimidir. Bu nedenle tm kamu harcamalar dzeylerinde < p dir. Kamu harcamalarn finanse etmek iin alnan gelir vergisi, tketim ve tasarruf dzeylerini drerek, byme orannn zayflamasna yol aar (age, s.S113). ekil 5.2.1de ikinci en iyinin arand durumda kamu harcamalarnn GSYHdeki orannn deiimi ile byme oran arasndaki iliki gsterilmitir. ile p arasndaki tek fark (1-) terimi olduundan, ile g/y arasndaki grafiksel davran, p nin davranlaryla ayndr. Bu nedenle her iki eri de '=1 ve g/y= noktalarnda maksimum deerlerine ulamaktadr. Kamu harcamalarnn finanse edilmesinde gelir vergisine almak olarak gtr vergi uygulamas dnlebilir (rnein tketim zerinden alnan vergi). Ancak bu durumda analizden igc arz-bo zaman seimi karlmaktadr. Bir gtr vergi uygulamasnda sermayenin zel marjinal getirisi (1 )(y / k ) deil, yalnzca ( y / k ) olacaktr. Bu durumda optimal byme oran; (5.2.20)
L = c 1 g = (1 ) c k

Bu eitlie gre L , g/ynin monotonik artan bir fonksiyonudur. nk kamu harcamalarnn ulusal gelirdeki oran ykseldike, sermayenin marjinal verimlilii artmaktadr. Hkmet tarafndan uygulanacak bir gtr vergi karsnda hzlanan byme oran, hanehalklarnn tketim ve tasarruf oranlarn artrc bir davrana girmelerini salar. Gelir vergisinin uyguland durumda byme hz (5.2.18) ile gtr vergilemenin uyguland durumdaki byme hzlar (5.2.20) karlatrldnda, optimal bymenin yine kamu harcamalar etkinliiyle ilgili olduu grlmektedir. Eer kamu harcamalar maksimum etkinlikteyse (yani '=1), gtr vergi uygulamalar sonucunda da optimal byme oran gerekletirilebilecektir. Kamu harcamalarnn ulusal gelir iinde ar bir orana ulamas nedeniyle oluabilecek etkinlik kayplar ('<1), ekonomiye negatif dsallk verecektir. Bu durumda hanehalklarnn daha ok tasarruf yapma isteinde olabilmesi iin, yeni teviklere gerek duyulacaktr. Cobb-Douglas retim fonksiyonu dikkate alndnda g/y> olmas, gtr vergi uygulamann daha rasyonel bir politika olaca ortaya kmaktadr. ekil 5.2.1de gelir vergisi uygulamas altnda denk bteden sapmann, L > p sonucuna yol at grlmektedir. Benzer ekilde kamu harcamalarndaki etkinliin ok ykseldii durumlarda (g/y<), bu sonucun tersi bir sonuca ulalmaktadr.

154
Gelir vergisi oranlarndaki deiimler, veri bir g/y orannda byme oran erilerinin yer deitirmesine yol aar. rnein drlrse, den, Lye doru geilir (ekil 5.2.1de kesiksiz eriden kesikli eriye doru). Buna gre ekonomide tasarruf oran ve byme oran artar. Buna benzer ekilde, firmalarn rnleri zerindeki patent haklarnn salanmas, bymeyi artrc etkiler yaratacaktr. Tablo 5.2.1. Kamu Harcamalar, Vergi Seimi ve Optimal Byme
Bte Politikas g/y = g/y > g/y < Kamu Harcamalarnda Etkinlik ' = 1 ' < 1 ' > 1 Optimal Byme iin Vergi Seimi Gtr vergileme gelir vergisine gre tercih edilmelidir. Gelir vergisi uygulamas gtr vergiye tercih edilmelidir. Gtr vergileme gelir vergisine gre tercih edilmelidir. Kaynak: Barro, 1990dan yararlanlarak derlenmitir.

5.2.3. Kamu Harcamalarnn Tketim Hizmetleri Harcamas Biiminde Etkileri

Kamu tarafndan yaplan baz harcamalar dorudan hanehalknn fayda fonksiyonunu etkiler. Hkmetler tarafndan hanehalk bana yaplan tketim hizmetleri harcamas h ile gsterilirse, yeni biimiyle fayda fonksiyonu yle tanmlanacaktr. (5.2.21)
u ( c, h ) = ( c1 h )1 1 1

Bte kst da yledir. (5.2.22)

T = ( g + h ) y

Burada g ve h srasyla ulusal gelirden alnan vergilerin retken hizmetler iin ve tketim hizmetleri iin harcanan ksmdr. Hanehalk veri kamu harcamalar nda, optimal byme orann salayacak olan tketim-tasarruf bileimini belirlerler. Buna gre optimal byme oran; (5.2.23)
h = c 1 g h g = 1 (1 ) c y y k

Cobb-Douglas retim fonksiyonu kullanldnda hyi maksimize eden g/y, (1-h)dir. Dier bir ifadeyle hkmetler retken hizmet harcamalar dndaki harcamalarn da gelir vergisi ile finanse ettiklerinde, bymeyi maksimize eden retken kamu harcamalarnn ulusal gelirdeki pay gerilemektedir. Kamu harcamalarnn iki farkl nitelikte oluu nedeniyle toplam faydann maksimize edilmesi iki tane birinci sra koulu gerektirmektedir. Bunlar g=g/y ve h=h/ydir. Bu koullar CobbDouglas retim fonksiyonuyla btnletirilirse, tek tip kamu harcamalar ile ulalan sonu elde edilir: g=g/y=. Yani tketim hizmetleri harcamalar optimal seildike, birinci yaklamdaki optimal byme orann veren g/y oran, bu yaklamda da salanm olunacaktr. Buna gre genel lt, '=1 ve g/y= olmaktadr.

155
, kamusal hizmetlerin zel hizmetlere gre verimliliini gstermektedir. Bu l corafik farkllklar, tarmn ulusal gelirdeki pay, kentleme oran gibi deikenler nedeniyle lkeden lkeye gre deiir. g/y ile arasndaki ilikinin ok zayf kmasnn nedenini Barro, hkmetlerin g/ynin zerindeki marjinal etkisinin sfra yakn olduu bir erevede kamu harcamalarn srdrmesine balamaktadr. Tketim harcamalar dikkate alndnda etki farkedilir ekilde deimektedir.

156 5.3. Vergilemenin Kuaklararas sel Byme Modelinde Etkileri: Ihorinin Yaklam
Bu modelde Ihori (1996), hanehalklarnn yaam boyu sermaye birikimi ile gelecek kuaklara sermaye aktarm ile byme ilikilerini, vergilemenin etkileri balamnda incelemektedir. Model hanehalklarnn altruistik davranlarn, sermaye zerine uygulanan tip vergi ile BM olarak oluturulmutur. Birinci tip vergi, hanehalklarnn yaam boyu fiziksel sermaye birikim srecinde; ikinci tip vergi beeri sermaye zerinde; nc tip vergi gelecek kuaklara aktarlacak sermayeye uygulanmaktadr.

5.3.1. Model
Ihorinin modelinde retim teknolojisi Cobb-Douglas tipinde birinci dereceden homojen olarak tanmlanmtr: (5.3.1)
Yt = AKt1 Ht

Hanahalklar, ardk kuaa sahiptir. Her bir kuaktaki hanehalk says normalletirilmitir. (t-1) dneminde, t dnemindeki hanehalk gen kuaktr ve bu kuan ebeveynleri ocuklar iin yapacaklar beeri sermaye yatrmna (Bt-1) ve brakacaklar mirasa (Mt-1) karar verirler. (t-1) dneminde oluturulmu beeri sermaye birikimi: (5.3.2)
Ht = (1 ) Ht + Ht

Burada =1-(1/n); Ht , dier hanehalklarnn sahip olduu beeri sermayenin, ekonomideki toplam beeri sermaye stokuna orann; n,her kuaktaki toplam birey saysn gstermektedir. n iken beeri sermayenin dsal etkisi tamdr. Buna karn n=1 iken dsal etkiler hi yoktur. Bu nedenle , dsalln derecesini gsteren bir parametre olarak deerlendirilebilir. Ht 1 terimi, Romer (1986) ve Lucas (1988)dekine benzer ekilde dsall iermekte ve retimin toplumsal bir faaliyet olduunu yanstmaktadr (Ihori, 1996, s.5). Beeri sermaye birikimi, bireyin doutan ve sonradan eitim yoluyla (B) kazanlmas ile elde edilmektedir: (5.3.3)
Ht = Ht 1 + Bt 1

Hanehalklar (t kua), orta ya grubundayken tketim, tasarruf, ocuklarna brakacaklar miras ve ocuklarnn beeri sermaye birikimini salayacaklar yatrm dzeylerinin ne olacana karar verirler. Bu harcama davranna karlk gelirler cretlerden (ht) ve gelecek kuaa aktarlacak mirasn getirisinden ( (1 + rt ) M t 1 ) olumaktadr. Hkmet sermaye birikimi zerinden toplad vergileri, gtr transfer harcamas olarak ayn kuaa harcamaktadr. Bu durumda t kuann orta yataki (alma andaki) ve emeklilik andaki bte kstlamalar srasyla yledir: (5.3.4) (5.3.5)
ct1 + st + Bt + M t + B ht Ht + M (1 + rt ) M t 1 = ( Ht + ht Ht ) + (1 + rt ) M t 1 + Rt1 ct2+1 + rt + 1st = (1 + rt + 1 ) st + Rt2+ 1

157
Bu eitliklerde B, beeri sermaye gelirinden alnan vergi; M, fiziksel sermaye olarak kalan mirastan alnan vergi; , yaam boyu sermaye gelirinden alnan vergi; Rt1 , alma andaki hanehalklarna yaplan transfer harcamalar; Rt2 , emeklilik andaki hanehalklarna yaplan transfer harcamalarn gstermektedir. Ekonominin olanakl retim ve harcama dengesi yle yazlabilir: (5.3.6)
ct1 + ct2 + Kt + 1 + Ht + 1 = Yt + Kt + Ht

Burada Kt+1 fiziksel sermaye birikimini (Kt+1=st+Mt) gstermektedir. t-1 dneminde domu olan bireylerin faydalar , alma anda ve emeklilik anda yaptklar tketimlerin birer fonksiyonudur: (5.3.7)
ut = log ct1 + log ct2+ 1 , 0 < < 1

, alma andaki tasarruflar gstermektedir. Ihorinin modelinde hanehalklarnn altruistik davrana sahip olduu varsayldndan, hem kendi hem de gelecek kuaklarnn refah dzeyine dikkat ederler. Bu durumda hanehalklar iinde ebeveynlerin fayda fonksiyonu yeniden u biimde yazlacaktr: (5.3.8)
U t = ut + U t +1 , 0 < < 1

Burada parametresi ebeveynlerin, ocuklarn refah dzeyine ne lde nem verdiklerini gstermektedir. Ihorinin yukarda temel yaps ve varsaymlarn sunduumuz modelinden hareketle ekonominin optimal byme izgisinin belirlenebilmesi iin, bte kstna ((5.3.6) eitlii) bal olarak toplumsal faydann maksimize edilmesi gereklidir: (5.3.9)
max t = 0 t ut

Birinci maksimizasyon probleminin zm sonras birinci sra koullar: (5.3.10) (5.3.11) (5.3.12)
1 / ct1 = (1 + rt + 1 ) / ct2+ 1
1 / ct1 = (1 + rt +1 ) / ct1+1 rt = ht

Transversality koulunun yerine getirilmesi durumunda: limt t Kt / ct1 = 0 Bu eitlikler, ekonominin ele alnd balang dneminden itibaren, izlemesi gerektii dengeli byme izgisini belirlemektedir. Bu dinamik davrana gre dengeli byme oran: (5.3.13)
= (1 + r )

Burada r = h = Ak (1 ) ve k = / (1 ) . Ihorinin modelinde hanehalklarnn optimizasyon davranna gre, t annda domu olan hanehalklar st, Ht+1 ve Mtyi seerek maksimum fayda dzeyini elde etmek isteyeceklerdir. Beeri sermaye stoku ile tm yaamda karlaacaklar bte kst altnda maksimize edilecek fayda fonksiyonu yle yazlmaktadr:
U t = log[ Ht + (1 B ) ht Ht + (1 M )(1 + rt ) M t 1 + Ht + 1 st M t + Rt1 ] + (1 ) Ht + 1 + Ht + 1 + (1 B ) ht + 1Ht + 1 + log 1 + + (1 M )(1 + rt + 1 ) M t Ht + 2 st + 1 M t + 1 + Rt + 1 2 log 1 + (1 ) rt + 2 st + 1 + Rt + 2 + U t + 2

(5.3.14)

log 1 + (1 ) rt + 1 st + Rt2+ 1

{[

{[

158
Bu fayda fonksiyonuna ve hanehalklarnn tasarruf, beeri sermaye dzeyi ve brakacaklar mirasa bal olarak optimalite koullar (birinci ve ikinci sra koullar) yledir: (5.3.15) (5.3.16) (5.3.17)
1 / ct1 = [1 + (1 )rt +1 ] / ct2+1
1 / ct1 = [1 + (1 B ) ht +1 ] / ct1+1

1 / ct1 (1 M )(1 + rt +1 )ht +1 ] / ct1+1

M=0 olmas durumu, beeri sermaye birikimi iin yaplan eitim yatrmlarnn marjinal getirisinin, mirasn marjinal getirisinden byk olmas sonucu ortaya kmaktadr. Yani hanehalklar ocuklarna fiziksel sermaye biiminde miras brakmak yerine, beeri sermaye birikimi brakmay tercih etmektedirler. M=0 durumunda, 1-+h>1+r ise, zm ke zmlemesini gerektirmektedir (Chiang, 1990). Bir sonraki kuan tketimi ve emeklilik dnemi bte kst dikkate alndnda, s = c1 elde edilmektedir. Bu tasarruf davran, alma a bte kst ve ardk kuan tketim davranyla btnletirilirse, ardk kuan sahip olaca beeri sermaye dzeyi belirlenir: (5.3.18)
Ht +1t = (1 + ht ) Ht + [(1 / ) + 1]s = (1 + ht ) Ht

(5.3.18) eitlii ile belirlenen beeri sermaye birikimi, fiziksel sermaye birikimi ile btnletirilirse, ekonominin duraan durum bymesi srecindeki fiziksel sermaye-beeri sermaye oran ( k ) belirlenebilir: (5.3.19)
1+ h 1 1 + + 1 k = (1 + h )

Bu eitliin sol yan k ile birlikte artmakta, sa yan ise azalmaktadr. k artarken artarsa, sol yan azalr; k artarken azalrsa, sa yan artar. Ayrca ebeveynlerin sfr fiziksel sermaye aktarm davranna girebilmesi iin, Ak ( k ((1 ) / ) = koulu salanm olmaldr. Miras aktarm sfrken ekonomik byme: (5.3.20)
M = 0 = (1 + Ak 1 )

Yaam boyu sermayenin () kuaklararas tercihindeki bir art, k yi ykseltecektir. Bunun sonucunda beeri sermayenin getirisi artacak ve ekonomik byme hzlanacaktr. Kuaklararas tercih oranndaki () artn yol aaca iki etki vardr. Birincisi yal kuaktan gen kuaa yaplan aktarm miktar artar. kincisi, k yi ve bu yolla beeri sermayenin getirisini (h) azaltarak, ekonomik bymeyi zayflatr: (5.3.21)
(1 + h )[ (1 + h )(1 ) + (1 ) h] = (1 + h ) (1 ) h + [ (1 + h )(1 ) + ](1 + h )

159
Byme ile kuaklararas zaman tercih oranndaki ilikiyi gsteren bu eitlie gre (1+h)/(1+h-)> ise, / > 0 dr. Mirasn dikkate alnmad bir model ekonomide ebeveynlerin, ocuklarnn refah dzeyini daha ok nemsemeleri, mutlaka bymeyi artrmaz. h>r olduundan, (1-+h)>(1+r)dir ve bu nedenle, r<r*=h*<hdir. Yani mirasn aktarlmad ekonomide byme oran, duraan durum deerine gre daha yksektir. Bu varsaymlara dayal model ekonomide birinci en iyi zmn elde edilememesinin iki temel nedeni vardr. Birincisi, ebeveynlerin beeri sermaye birikimi srecinde ortaya kabilecel dsallklar dikkate alnmamaktadr. Bu, rekabeti byme orannn ok dk olacan tanmlamaktadr. kincisi, mirasn negatif olmasna yol aabilecek hi bir dsal (kurumsal) etmen yoktur. Beeri sermayenin ok kk olmas, k yoluyla beeri sermaye getirisini bytecek ve dolaysyla byme oran hzlanacaktr. Ihorinin ikinci yaklam miras modelde etkin hale getirmektedir. M>0 kabul edildiinde; (5.3.22) (5.3.23)
1 + h = 1+ r 1 Ak k = ~ ~ M > 0 = (1 + Ak 1 ) = 1 + A (1 ) k
~

Buna gre, kstlanmam ekonomi modelinde byme oran; (5.3.24)

(5.3.23) eitliine gre k , ya da ndan bamszdr. (5.3.26) eitliine gre de yaam boyu tasarruf davran ierisindeki ekonomide nun, byme oran zerinde hi bir etkisi yoktur, fakat daki artlar kesinlikle bymeyi artrmaktadr (Ihori, 1996, age, s.12). h>h* ve r<r* olduundan dolay, M>0 < * sonucu ortaya kar. Eer hanehalklar miras brakma konusunda istekliyseler, bu koullardaki byme oran beeri sermaye birikiminin yarataca dsal etkilere bal olarak birinci en iyi byme oranndan daha kk deerler alacaktr.

5.3.2. Vergilerin Byme zerine Etkileri

horinin miras aktarmnn sfr olduu (kstlanm model, M=0) modelinde vergiler dikkate alndnda, ekonominin fiziksel sermaye-beeri sermaye oran ((5.3.19) eitlii yeniden u ekilde yazlmaktadr: (5.3.25)
1+ r 1+ h 1+ + 1 k = [1 + (1 ) r ] (1 + h(1 B ) )

Bu eitliin sol yan k artarken artmakta, sa yan ise azalmaktadr. Bu nedenle duraan durum dengeli byme srecini salayan tek fiziksel sermaye-beeri sermaye oran ( k ) vardr. Bu varsaymlar altnda ekonominin byme hz: (5.3.26)
M = 0 = (1 + (1 B ) Ak 1 )

Hanehalklarnn alma a boyunca yaptklar tasarruflara uygulanan vergilerdeki artlar, k yi azaltarak bymeyi snrlayacaktr. Vergilemenin fiziksel sermayeden beeri sermayeye doru kaydrlmasnn yarataca byme etkileri ise ok net deildir. Beeri sermayenin getirisinin daha ok vergilendirilmesi, ekonomideki fiziksel sermaye birikiminin tercih edilmesine yol aar ve bu nedenle h

160
ykselie geer. Bu ekilde geliebilecek bir dolayl etki nemli dzeylerdeyse, beeri sermaye cret gelirinin vergi oranlarndaki artlar, byme hznn ykselmesini salar. Ihorinin ikinci modelinde hanehalklar gelecek (ardk) kuaklarna miras aktarmaktaydlar (M>0). Bu varsaymlar altnda vergileme uygulanrsa; (5.3.27)
1 + (1 B )h = (1 M )(1 + r ) ~ ~ M > 0 = [1 + (1 Ak 1 ) = 1 + A(1 ) k

Buna gre byme oran; (5.3.28)

Bdeki bir art, k yi artrr, ryi azaltr. Bu nedenle byme hz yavalar. Mdeki bir art ise k ve hyi ve dolaysyla btme hzn birlikte drr. Ksacas, ister fiziksel sermaye isterse beeri sermaye birikimini gelecek kuaklara aktarmay dnen bir ekonomi modelinde bu deikenlere uygulanacak vergiler, byme hzn yavalatc etkiler yaratmaktadr. Buna karn bu modelde alma andaki fiziksel sermaye getirisine uygulacak vergilerin, byme zerine etkileri yoktur. Eer gelecek kuaklara aktarlacak fiziksel sermayenin getirisi ile alma anda elde edilen getiriye uygulanan vergi oranlar sfrsa, birinci en iyi zmden uzaklalmasna yol aan aksaklklar, beeri sermayenin dsallndan kaynaklanamaktadr ve bunun ortadan kaldrlabilmesi iin, hkmetler tarafndan beeri sermaye birikimini sbvanse edecek iktisat politikalar uygulanmaldr.

161 5.4. sel Byme Modelinde AR-GE Sektrnn Sbvansiyonunun Bymeye Etkileri
Romer (1990) modelinde retimdeki bymeyi, kr gdsyle alan AR-GE sektrndeki firmalarn yeni tasarm oluturma abalarna balamaktadr. Bu modelin getirdii nemli yenilik mal piyasasnda tekelci yapnn var olmas ve AR-GE sektrnde retilen yeni tasarmlarn da kamusal mal niteliinde kabul edilmesidir. Bu iki etmen, dengeli bymenin Pareto optimal olmasn engellemektedir. Frenkel ve Trauth (1996) Romerin (1990) modelini temel alarak, AR-GE sektrne ve nihai sektre yaplan sbvansiyonlarn yarataca dalm ve byme etkilerini incelemektedir. ncelemeden kan ilk sonu, sbvansiyonun etkilerinin, sbvansiyonun nasl tasarlandna bal olduudur. Yani optimal sonucu elde edebilmek iin nasl bir iktisat politikas karmas oluturulaca nem tamaktadr.

5.4.1. Model
Ekonomide retim iki sektrldr. malat sektrnde tketim ve fiziksel sermaye mallar; ARGE sektrnde yeni teknolojik tasarmlar retilmektedir. AR-GE sektr retim fonksiyonu: (5.4.1)
A = H A A

Burada A, yeni teknolojik tasarm miktar ya da toplumun sahip olduu toplam teknolojik bilgi dzeyi; , verimlilik parametresi; HA , AR-GE sektrnde istihdam edilen beeri sermayedir. A, gelecekteki yeni teknolojik tasarm oluturma srecinde bir taban oluturacandan, AR-GE sektrnn verimliliini artrc etki yapar. malat sektrnde retim fonksiyonu yledir: (5.4.2)
Y = HY L x (i ) di =HY L Ax ,

++ = 1

Burada Y, kty; L, niteliksiz igcn; HY, imalat sektrnde istihdam edilen igcn; x, fiziksel sermaye mallarn gstermektedir. Ekonominin GSYHsi AR-GE ve imalat sektrlerinin katma deerleri toplamndan olumaktadr: (5.4.3)
GSYH = HY L A + ( Ax ) + PAAH A

Yeni teknolojik tasarmlarn fiyat (PA), tketim mallar cinsinden tanmlanmtr. malat sektrnde fiziksel sermaye retiminin yaplabilmesi iin, reticilerin AR-GE sektrnden yeni teknolojik tasarmlarn patent haklarn alm olmas gereklidir. Patentin alnd anda reticiler iin bir sabit maliyet olumakta ve beraberinde ilgili fiziksel sermaye malnda tekelci rantlarn elde edilebildii bir tekelci g domaktadr. Bu tekelci firma ilgili fiziksel sermaye maln (x0) dier imalat reticilerine tekelci rant karlnda (p0)vermektedir. (5.4.4)
p0 = Y = HY L x0 1 x0

Bu eitlie gre fiziksel sermaye mallarnn talep esneklii eesnekliklidir: 1 / (1 ) . Yani tm fiziksel

162
sermaye mallar simetrik niteliktedir. Bu modelde tekelci fiyat, Chamberlinin kr marj (mark-up) yaklamna gre olumaktadr: = (1 )xr / . Ekonominin denge durumunda fiziksel sermaye mallarndan kaynaklanan tm tekelci rantlarn toplamnn indirgenmi deeri, yeni bir tasarmn marjinal maliyetine eitlenecektir: (5.4.5) Burada
PA = wH A 1 x= A

wH A , AR-GE sektrnde istihdam edilen beeri sermayeye denen cret orann

gstermektedir. Benzer ekilde imalat sektrnde istihdam edilen beeri sermayenin elde ettii cret oran, beeri sermayenin marjinal verimliliine ve her iki sektrdeki reel cretler birbirine eitlenecektir (5.4.2 eitliinden): (5.4.6)
wHY = Ax 1 r= Ax = wH A 2 HY

Ekonominin talep ksmndaki deiimde zamanlararas sabit ikame esneklii ve sabit zaman tercih oran varsaymlar altnda38 yle belirlenmektedir: (5.4.7)
g= C r = C

Ekonominin arz ve talep ksmlarndaki koullar birletirildiinde, Romerin (1990) modelindeki dengeli byme oranna ulalr:
H (1 ) g= 1 + (1 )

(5.4.8)

Bu modele gre ekonomi iki bozucu etmenden etkilenmektedir. Birincisi, patentlerden kaynaklanan tekelci piyasalar fiziksel sermayenin marjinal rn ile marjinal maliyeti arasnda farkllk olumasna neden olur. Bunun sonucunda fiziksel sermaye arz, rekabeti ekonomideki arza gre der. Rekabeti ekonomide faiz oran (ya da birim fiziksel sermaye retmenin marjinal maliyeti) fiziksel sermayenin fiyatna (ya da marjinal rne) eitlenecektir. (5.4.9)
p0 = r = Y = HY L x0 1 x0

kincisi, AR-GE faaliyetleri ekonominin bilgi stokunu ve bu yolla da gelecekteki AR-GE faaliyetlerininin verimlilik dzeyini artrr. Modelde bilginin bir kamusal mal olduu varsayldndan, zamanlararas yaylma srecinde herhangi bir bedel toplum tarafndan denmemektedir. Ekonomi optimum dengeli gelime izgisinde yayorsa, yeni bir teknolojik tasarmn fiyat, bu tasarmn indirgenmi getirisine, dier bir ifadeyle GSYHdeki tm artlarn indirgenmi deerine eitlenecektir: (5.4.10)
PA = e r ( t s)
s (GSYH ) ( + )HY L A ( Ax ) + PAH A dt = r A

38 Bu modelde ekonominin talep ksm, Ramsey tipi fayda fonksiyonuna gre oluturulmutur.

163
Ekonominin tketim dzeyindeki gelime, imalat sektrnde lee gre sabit getiri ve AR-GE sektrndeki byme dikkate alnarak teknolojik tasarmlarn optimal fiyat saptanabilir: (5.4.11)
PA = 1 r x rg

Ancak her iki saptrc etmen AR-GE sektrndeki krll azaltr ve ekonominin byme orannn Pareto optimaliteden uzaklamasna neden olur. Bu farkllama, Pareto optimalitenin saland dengeli gelime belirlenerek grlebilir. Byle bir durumda sektrleraras denge gerei, her iki sektrdeki beeri sermayeye denen cret oranlar eitlenecektir. Denge cret oran: (5.4.12)
r Ax 1 ~ ~ w HY = r= Ax = wH A rg HY

Ekonomideki veri cret oran ve tketimin gelime izgisi (5.4.7 eitlii) dikkate alndnda, optimal byme oran: (5.4.13)
(1 ) ~ g= 1 + (1 ) (1 ) H

Bu optimal dengeli byme oran, Romerin aksak rekabet piyasas modelinde ulalan byme oranndan (5.4.8 eitlii) daha byktr. Bu nedenle AR-GE sektrn ve fiziksel sermaye mallar reten sektr sbvanse edecek bir iktisat politikas uygun olacaktr.

5.4.2. AR-GE Sektrnn Sbvansiyonu

Frenkel ve Trauthun modelinde sbvansiyon biimi ad valoremdir ve hkmet bu sbvansiyonu gtr vergilerle karlamaktadr. Birinci yaklamda hkmet, AR-GE sektrnde
A alan firmalarn gelirlerini artrc bir sbvansiyon ( zR ) biimi kullanmakta ve bu ekilde

zamanlararas pozitif dsallk yaratmaktadr. Yeni bir teknolojik tasarmn retilmesi sonucunda
A firma, PA (1+ zR ) gelirini elde etmektedir. Bu nedenle, AR-GE sektrnde alan beeri sermayeye

denen cret oran artar. Bu koullar altnda ekonominin dengeli cret oran: (5.4.14)
w HY = Ax A 1 r = (1 + zR ) Ax = wH A 2 HY

malat sektrndeki beeri sermaye cret oran bu sbvansiyondan dorudan etkilenmediinden, imalat sektrndeki beeri sermaye, cret orannn ykseldii AR-GE sektrne kayar ve bu gelime ekonominin byme orann artrc etkiler yaratr.
A (1 + zR )H (1 ) g= A 1 + zR (1 )

(5.4.15)

164
Almak olarak eer hkmet sbvansiyon biimini AR-GE sektrndeki marjinal maliyetin bir
A A yzdesi ( zC ) olarak uygularsa, yeni bir teknolojik tasarmn fiyat PA = (1 zC )wH A / (A) olacaktr.

Ekonomideki dengeli cret oran: (5.4.16)

w HY = Ax HY
2

r=

1 1
A zC

1 Ax = wH A

A Dorudan geliri artrmaya ynelik sbvansiyonla ( 1+ zR ), maliyetleri azaltmaya ynelik A sbvansiyonun ( 1 / (1 zC ) ) etkileri ayndr. AR-GE sektrne uygulanan optimal bir sbvansiyon,

yeni teknolojik tasarmn fiyatn belirli bir dzeye kadar ykseltir. Bu nedenle AR-GE sektr faaliyetlerinin zamanlararas dsalln firmalara iselletiren sbvansiyon oran, ya
A A 1+ zR = r / (r g ) ya da 1 zC = r g / r

biiminde uygulanabilecektir. Buna gre, sbvansiyon

uygulamalarnn yer ald bir ekonomide byme oran: (5.4.17)

(1 ) g= 1 + (1 ) (1 ) H

AR-GE sektrne sbvansiyonun uyguland bir ekonomide byme oran, optimal byme oranna (5.4.13 eitlii) gre daha kk bir deer almaktadr. Bunun nedeni, optimal byme orannn ancak ve ancak her iki saptrc etmenin birlikte kaldrlmas durumunda gerekletirilebilmesidir. Yine de AR-GE sektrnn byk llerde sbvanse edildii durumlarda, optimal byme oranna yakn byme oranlarna ulalabilir. Fiziksel sermaye mallarnn retildii sektrdeki saptrc etmenlerin varl, byme orannn ve GSYH dzeyinin Pareto optimaliteden uzak olmasna yol aacaktr (age, s.8).

5.4.3. Fiziksel Sermaye Mal reten Sektrn Sbvansiyonu

AR-GE sektrnn sbvanse edilmesinden farkl olarak bu sektrn sbvanse edilmesi, patent haklarndan kaynaklanan tekelci piyasa yaplarnn ve dolaysyla fiyat yapsnn ortadan kaldrlmasn amalamaktadr ve sbvansiyonun yol aaca etkiler gelir artrc ya da maliyet azaltc biimde uygulanmasna gre deiebilmektedir. Hkmetin gelir artrc sbvansiyon yntemini seerek uygulamas durumunda, tekelci rantlar yle olacaktr: (5.4.18)
M = (1 + zR ) px rx

M Bu rantlarn firmalarca maksimum yaplmas, fiziksel sermaye mallarnn fiyatlarnn p = r / (1 + zR )

dzeyine inmesine neden olur. Bunun sonucunda imalat sektrndeki reticiler greli olarak pahal olan beeri sermaye yerine fiziksel sermayeyi ikame ederler. Bu ikame nedeniyle akta kalan beeri sermaye AR-GE sektrne kayar. Fiziksel sermaye retimindeki art, faiz orannda ve rantlarda art beraberinde getirir. (5.4.19)
M r = (1 + z R ) 2 HY L x 1

165
(5.4.20)
= 1 xr

Ekonominin dengeli cret oran: (5.4.21)

w HY = 1 1+
M zR

Ax HY
2

r=

1 Ax = wH A

Bu sonuca gre, hkmetin AR-GE sektrne ya da imalat sektrne yapaca gelir artrc sbvansiyonlarn etkisi ayn kaynak tahsislerine yol amaktadr (age, s.10). Her iki durumda da
A M byme oran yalnzca zR ve zR nin bir fonksiyonu olacaktr. Dolaysyla bu oranlar eitse, byme

oranlar da eit olacaktr. Optimal byme oranna ulalabilmesi iin ya AR-GE sektr ya da fiziksel sermaye retimi sbvanse edilmelidir. Byme etkileri ayn olmakla birlikte dzey etkileri farkldr. AR-GE sektrnn sbvansiyonu durumunda fiziksel sermayenin marjinal rn ile marjinal maliyeti arasndaki fark ortadan kalkmamakta, bu nedenle fiziksel sermaye mallarna olan talep, optimal byme durumuna gre daha dk gereklemekte ve sermaye stoku ile GSYH dzeyleri de daha dk kalmaktadr. malat sektr sbvanse edildiinde fiziksel sermayeye olan talep daha ok ykselecek ve yatrmlar da artacaktr. Tekelci piyasa yapsndan kaynaklanan girdi fiyatlarndaki rekebeti deerlerden sapmalar ortadan kaldrmaya ynelik sbvansiyon uygulamas, faiz oran ile fiziksel sermayenin marjinal rnn eitler. Bunun iin sbvansiyon oran, 1 + zR = 1 / ye gre belirlenmelidir. Bu durumda byme oran: (5.4.22)
(1 ) g= 1+ (1 ) H

Bu byme oran, (5.4.8) eitliindeki piyasa byme oranndan daha yksek, fakat optimal byme oranndan daha dktr. Eer imalat sektrne sbvansiyon marjinal maliyetin belirli bir yzdesini karlayacak biimde veriliyorsa, tekelci firma rantlar: (5.4.23)
M = px (1 zC )rx

Firmalar rantlarn maksimize edecek ekilde davrandklarnda, fiziksel sermaye malnn fiyat
M p = (1 zC )r / olur. Faiz oran ve firma rantlar da u biime dnr:

(5.4.24) (5.4.25)

r=

1 2 HY L x 1 M 1 zC 1 xr

M = (1 zC )

Fiziksel sermaye mallarna olan talep greli olarak byktr ve bu nedenle bu mallarn fiyatlarnda
M ( 1 zC ) kadar bir azal, talebi daha ok artrr. Girdi fiyatlarndaki sapmalar ortadan kaldrmak iin

uygulanan bir sbvansiyon fiziksel sermaye mallarnn fiyatn faiz oranna eitleyecek ekilde azaltr.
M Bunun iin sbvansiyon 1 zC = olmaldr. Byle bir sbvansiyonun sonucunda ekonominin

dengeli cret oran:

166
(5.4.26)
M wHY = (1 zC )

Ax M 1 r = (1 zC ) Ax = wH A 2 HY

Buna gre, beeri sermayenin sektrlerarasnda yeniden dalm sbvansiyondan etkilenmemektedir. Bu nedenle hem denge faiz oran hem de byme oran deimeden kalr. Maliyetlere ynelik sbvansiyonlar sermaye mallarnn krlln tketim mallarna gre artrr. Bu, sermaye mallarna olan talebi, kr marjn (1/), tekelci rant ve AR-GE sektrndeki beeri sermaye cret orann ykseltir. Ancak imalat sektrndeki beeri sermayenin verimlilii AR-GE sektrndeki kadar artacandan, beeri seramyenin sektrleraras dalmnda bir deime meydana gelmez. Byme etkisinin olumamasna ramen, sermaye stokundaki artlar, GSYH dzeyinin pozitif olarak artmasn salar.

5.4.4. Optimal ktisat Politikas Karmas

Frenkel ve Trauthun bu modelinde ekonominin rekabeti (pareto optimal) almasn engelleyen iki saptrc etmenin yol at olumsuz etkileri ortadan kaldrarak optimal dengeli bymeyi salayacak politika karmas, sermaye mallarna uygulanan sbvansiyonlarn nasl tasarlandna baldr. Tablo 5.4.1de optimal politika karmalar zet olarak sunulmutur. Tablo 5.4.1. Optimal Politika Karmalar
Sektrler AR-GE Sektr Fiziksel Sermaye Mallar Sektr Kaynak: Frenkel ve Trauth, 1996, s.13. malat Sektrnde Gelir Artrc Sbvansiyona Dayal Optimal Politika Karmas
A + zR =

malat Sektrnde Maliyet Azaltc Sbvansiyona Dayal Optimal Politika Karmas

A + zR =

1 r = A 1 zC r g

1 r 1 = A rg 1 zC

M 1 + zR =

M 1 + zC =

Bu tabloya gre rnein sermaye mallar reticilerinin gelirlerini artrc bir optimal sbvansiyon
M uygulandnda ( 1 + z R = 1 / ), sermaye mallar iin optimal bir fiyat dzeyi salanm olmaktadr. Bu

politika, AR-GE sektrne uygulanacak gelir artrc ya da maliyet azaltc bir sbvansiyon oranyla birletirildiinde, ekonominin optimal bymeyi gerekletirmesi salanabilmektedir. Sermaye mallar retimindeki maliyetleri azaltc bir sbvansiyon uygulamas durumunda, rekabeti fiyatlardan uzaklam olan sermaye mallarnn fiyatlar yeniden ayarlanabilir. Ancak bu uygulama byme etkisi yaratmamaktadr. Optimal bymenin salanabilmesi iin, AR-GE sektr nemli miktarlarda sbvanse edilmelidir.

167

BLM 6 YEN SEL BYME MODELLERNN TRKYE EKONOMS N ZAMAN SERLERYLE SINANMASI
Yeni BMne gre, iktisat politikalarndan (kamu harcamalar, vergileme, sbvansiyon) nemli lde etkilenen deikenlerdeki sreen deiiklikler, ekonomilerin byme oranlarn da sreen hale getirmektedir. Bu sonu Romer (1986), Lucas (1988) ve Rebelo (1991) gibi Ak tipi almalarda olduu gibi, Romer (1990), Grossman ve Helpman (1991) ve Aghion ve Howitt (1992) gibi ARGEye dayal byme modellerindede karmza kmaktadr. Bunu nceki alt balklarda byme etkisi olarak grmtk ve bu nokta yeni BMyi temel NBMden ayran en belirleyici zellikti. rnein Solowun modelinde uzun dnemli bymenin sreenlii, dsal teknolojik gelimelerin varlna baldr. Yeni BMye bakldnda uzun dnemli byme dinamiini salayan sekiz temel deikenle karlalmaktadr (Grossman ve Helpman, 1991a; 1994):

fiziksel sermaye yatrm oran beeri sermaye yatrm oran ihracat oran ie dnklk patent haklarnn ne lde koruma altna alnd kamu harcamalar nfus art hz sosyo-politik kararllk Bu deikenlere ilikin veriler ikinci dnya sava sonras dnem iin OECD ekonomilerinde

gzlemlediinde,

deikenlerin

dinamik

davrannda

genel

bir

kararlln

var

olduu

belirlenmektedir. rnein bu ekonomilerde da aklk byk lde artm; fiziksel sermaye yatrmlarnn GSYHdeki oran ykselmi; eitim harcamalarnn GSYHdeki pay, kii bana eitim srecinin uzunluu, okur yazarlk oran ve okullama oran artmtr. Bu gzlemlere dayanarak, BM erevesinde uzun dnemli kararl bir byme srecinin ne srlebilecei sylenebilir. Bu temel deikenlerdeki belirgin dinamie karn, kii bana GSYH byme oranlarnda bu lde bir dinamizm grlmemektedir. Bu sonuca ilikin iki saptama yaplabilir. Birincisi, bu deikenlerdeki nemli deiimlerin yalnzca bir dengeleyici etkisi vardr; ikincisi, yeni BMnin yaklamlarnda yanllklar vardr.

168
Jones (1995) bu konuda, ABD ekonomisinin 1880-1987 kii bana logaritmik GSYH serisini snam, fakat ok dk bir kararllk olduunu belirlemitir. OECD lkeleri39 verileri (1900-1987 dnemi iin), geniletilmi Dickey-Fuller snamas (GDF) sonularna gre, kii bana logaritmik GSYH serisinde birim kk olmadn (yaklak 0.3) gstermektedir. Ancak kinci Dnya Sava ncesi ve sonras olarak ser ortalama bymenin artma ynnde deitiine iaret etmektedir. Jones, bunun nedenini, kinci Dnya Sava sonras bu lkelere nemli lde akan yabanc sermaye yatrmlar olarak grmektedir40. Yeni BMnin bir ksmnda duraan durum deerine yaknsama srecinde, sermaye stokundaki iyilemelerin byme orannn artrmak yerine azaltaca ngrs yer almaktadr. Bu trden ampirik gzlemler, yeni BMnin bir blmnn byme etkisini baat gren yaklamlarn belirli llerde tersine evirmektedir. Veriler, daha ok, byme orannda belirli ortalamalar etrafnda kararl bir dinamik srecin varln ortaya koymaktadr. Byme salnmlarn inceleyen baz almalar (King, Plosser ve Rebelo, 1988; Blanchard ve Quah, 1989), salnmlar geici ve sreen unsurlarna gre ayrtrmaktadr. Bu trden yaklamlar bymenin sreen ksmnn, eitli dsal oklardan (zellikle arz oklar) kaynaklanp kaynaklanmad ve boyutlarnn ne olduunun belirlenmesini salamaktadr. Gelimi ekonomilere ilikin veriler, bymedeki sreenliin kararl olmadn gstermektedir. Dolaysyla bu gzlem, yeni BMnin snanma srecine nemli bir kstlama getirmektedir. Eer bir BM bir deikendeki hareketlerin byme srecini nemli lde etkilediine ilikin bir ngrde bulunuyorsa, buradan u iki olas sonu kacaktr: ya bu deikenin kendisi ard kesilmeyen sreen salnmlara sahip deildir; ya da bu deikenin dndaki baz deikenler, bu deikenin etkisini ortadan kaldran bir rol oynamaktadr. Bu iki kart sonu, yeni BMnin sorgulanmas iin temel bir ampirik yaklam salamaktadr. BMnin snanmas srecinde kullandmz ekonometrik analizlerde birim kk (unit root), Granger nedensellik (Granger Causality), vektrel otoregresyon (VAR), tepki fonksiyonlar (impulse response function) ve varyans ayrtrm (variance decomposition) gibi zaman serisi tekniklerine bavurulmaktadr (Enders, 1995; Maddala, 1992). Birim kk snamalar, serilerin duraan olup olmadklar konusunda bilgi salamaktadr. Duraanlam seriler kullanlarak, Schwartz Kriteri araclyla uygun gecikmeli model belirlenmekte; bu ekilde belirlenen modelin katsaylarn tahmin edilmektedir. Bu modelden hareketle birinci olarak aklayan deikende %1lik deiimlere, aklanan deikendeki tepkiler saptanmakta; ikinci olarak aklanan deikendeki deiimlerin ne kadarnn aklanan deikenden, ne kadarnn da modele alnmayan dier deikenlerden kaynakland belirlenmektedir. Bu dinamik zaman serisi analizini Ak tipi modellerin ve kamu harcamalarnn byme etkilerini snarken kullanmaktayz. Beeri sermaye modellerini snarken de sradan en kk kareler yntemini uygulamaktayz.

39 Jones, 14 gelimi OECD lkesini ele almtr. Ayrnt iin Jones, 1995, s.500e baklabilir. 40 zellikle Marshall plannn etkisi nemlidir.

169
6.1. Trkiye Ekonomisinde Ulusal Gelirin Yllar ve er Aylk Seriler tibariyle Analizi
zleyen alt balklarda Trkiye Ekonomisi ulusal gelirine etki eden dinamikleri yeni isel byme teorileri balamnda snamadan nce, ulusal gelirin ve byme orannn yllar ve er aylk seriler halindeki davranna baklmas, ilgili blmlerde ulusal gelir davran ile ele alnan dier aklayc deikenler arasndaki balanty grebilme asndan gerekli bir yaklamdr. Tablo 6.1.1-2 ve ekil 6.1.1-2, srasyla yllar ve er aylk dnemler itibariyle reel GSMH ve reel GSYH41nin geliimini gstermektedir. Bu serilerde birim kk ve otokorelasyona bakldnda, her iki serinin de birim kk ierdii grlebilir. Otokorelasyon fonksiyonlarndaki gelime (40 gecikmeye gre), serilerin duraan olmadna iarettir. Bu nedenle seriler birinci derece fark alma ilemine tabi tutularak, yeniden birim kk ve otokorelasyon fonksiyonu snamalarndan geirilmektedir. Tablo 6.1.3 GDF snama sonularn gstermektedir. Fark alma ileminden sonra seriler duraanlamaktadr. GDF snamalarna bakldnda, serilerin birinci sra farklar alndktan sonra, alternatif H1 hipotezi kabul edilmektedir. Byme serileri ise duraandr. AR(1) modeli ile tanmlandklarnda, gemi deerlerinin ieriye doru daralan bir fonksiyonu olarak davrandklar grlmektedir. Sinsoidal hareket, ortalama ve varyansdaki sabitlii koruyacak ekilde gelimektedir.Yani, bu haliyle yllk ve er aylk ulusal gelir serileri, birinci dereceden otoregresif modellerle ifade edilmektedir. er aylk GSYHnin nc eyreinde, olaslkla tarm sektrnn hasat dneminden kaynaklanan bir mevsimsellik yaanmaktadr. Bunu ortadan kaldrmak iin, X-11 mevsimsel arndrma yntemi kullanlmtr42. Snamalar, bu ilemin ardndan yaplmtr. Tablo 6.1.3. Ulusal Gelir Dzeyleri ve Byme Oranlar Serilerinde Birim Kk Snamalar ve AR(1) Katsaylar
1987 Fiyatlaryla Logaritmik Kii Bana GSMH: 1924-96 1987 Fiyatlaryla Logaritmik Kii Bana GSMH: 1924-96. Birinci sra fark alnm 1987 Fiyatlaryla Kii Bana GSYH: 1981.1-1996.4 1987 Fiyatlaryla Kii Bana GSYH: 1981.1-1996.4. Birinci sra fark alnm Byme Oran: 1924-1996 Byme Oran: 1981.1-1996.4 GDF t statistii -3.209 -10.221 -4.094 -9.427 -10.126 -4.321 Mac Kinnon Snr Deerleri -3.268 (%10) -3.524 (%1) -4.108 (%1) -3.481 (%5) -2.600 (%1) -3.5226 (%1) -3.5362 (%1) AR(1) 0.7550 0.1975 0.5553 0.1927 -0.1766 -0.4687

Not: er aylk kii bana GSYH serisi, X-11 yntemiyle mevsimsel arndrmadan geirilmitir.

ekil 6.1.2de mevsimsellikten arndrlm er aylk GSYH ve bu seriye ilikin byme oranlar serisi yer almaktadr. Ak tipi isel byme modellerini ve kamu harcamalarna dayal isel byme modelini snarken, aklanan deiken olarak dorudan byme oranlar kullanlmtr. Byme oran serilerinin duraanlk analizleri, serilerin birim kk iermediini gstermektedir. Ancak dzey olarak yllk GSMH serisi birim kke sahiptir. Serinin birinci sra farklar alndktan sonra

41 GSYHnin hem yllk hem de er aylk serileri, 1987 fiyatlarna gre ifade edilmitir. 42 X-11 yntemi iin, Hall (1990)a baklabilir.

170
yaplan GDF snamasnda, birim kk ortadan kalkmaktadr. Buna gre, kii bana GSMH serisi, trend duraan (trend stationary) olarak tanmlanmaktadr. er aylk seride ise %95 anlamllk dzeyinde birim kk yoktur. Seriyi fark alma ilemine tabi tutarsak, birim kk %1 anlamllk dzeyinde de ortadan kalkmaktadr. Byme oranlarnda er aylk serinin salnmlarndaki sabit bir ortalama etrafndaki salnmlar, yllk seriye gre daha az kararllk gstermektedir. Bu nedenle eitli dsal oklar, uzun dnemdeki byme orann nceki ortalama deerinden biraz daha yukar ekmekte, seri, nceki ortalamasndan biraz daha yukarda bir konuma yerlemektedir.

171
Tablo 6.1.1. Yllar tibariyle Trkiyede Kii Bana GSMH (1987 Fiyatlaryla)
Yllar 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 Kaynak: DE Byme Oran (%) 12.7 10.3 15.7 -14.6 8.8 19.1 0.1 6.4 -12.6 13.5 3.8 -5.0 20.9 -0.2 7.6 4.1 -6.8 -11.5 4.5 -10.8 -6.1 -15.9 29.1 1.9 1.9 -7.0 7.0 10.0 8.8 8.2 -5.6 5.0 0.7 4.4 1.6 1.1 0.5 Kii Bana GSMH (Milyon TL) 221690.0 244633.3 283086.4 241642.8 262804.3 313001.6 313190.0 333335.7 291281.8 330499.8 343045.3 325876.3 394104.0 393268.6 423080.5 440502.8 410540.5 363272.9 379734.6 338884.9 318207.5 267647.9 345624.0 352250.8 359112.4 333819.9 357179.9 392759.1 427505.7 462573.9 436522.9 458241.3 461418.8 481526.9 489147.5 494715.8 497267.4 Yllar 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Byme Oran (%) -0.6 3.6 7.0 1.5 0.6 9.2 1.6 4.0 1.7 1.8 4.4 6.5 2.3 0.7 3.3 6.8 0.9 -0.8 -2.5 -4.8 2.3 0.6 1.7 4.5 1.7 4.4 7.5 -0.7 -0.6 7.0 -1.8 4.1 5.8 -8.1 5.6 4.8 Kii Bana GSMH (Milyon TL) 494203.4 512059.3 547979.4 556446.5 559955.1 611725.5 621569.2 646535.9 657698.7 669820.5 699317.6 744561.3 761798.2 767218.3 792522.7 846140.5 853615.0 846425.6 825051.8 785731.2 803598.1 808042.7 821398.5 858153.1 873079.3 911676.8 979664.5 972530.0 967154.1 1035018.1 1016383.0 1058240.7 1119839.9 1029111.3 1087091.0 1139496.0

172

Tablo 6.1.2. er Aylk tibariyle Trkiyede Kii Bana GSYH (1987 Fiyatlaryla)
Dnem 1980.1 1980.2 1980.3 1980.4 1981.1 1981.2 1981.3 1981.4 1982.1 1982.2 1982.3 1982.4 1983.1 1983.2 1983.3 1983.4 1984.1 1984.2 1984.3 1984.4 1985.1 1985.2 1985.3 1985.4 1986.1 1986.2 1986.3 1986.4 1987.1 1987.2 1987.3 1987.4 1988.1 1988.2 Kaynak: DE Byme Oran (%) Kii Bana GSYH (Milyon TL) 203891.9 241663.3 393465.8 277197.0 212724.3 252376.4 395827.9 285125.0 206831.6 254008.6 400649.8 296209.9 216608.5 260260.7 404882.6 303697.2 227798.2 271052.1 417423.0 317672.2 224118.7 274350.3 428221.1 329298.6 238489.3 292891.5 449806.2 333807.6 256167.9 307032.6 471651.7 373863.9 274660.4 311792.7 Dnem 1988.3 1988.4 1989.1 1989.2 1989.3 1989.4 1990.1 1990.2 1990.3 1990.4 1991.1 1991.2 1991.3 1991.4 1992.1 1992.2 1992.3 1992.4 1993.1 1993.2 1993.3 1993.4 1994.1 1994.2 1994.3 1994.4 1995.1 1995.2 1995.3 1995.4 1996.1 1996.2 1996.3 1996.4 Byme Oran (%) 0.50 -7.20 -4.59 -3.89 -1.59 1.31 8.60 11.10 4.00 6.50 -2.59 -2.69 1.71 -2.89 6.01 3.51 3.21 3.31 2.51 9.11 4.51 5.11 3.01 -12.89 -9.99 -7.69 -3.70 11.30 6.80 4.40 6.51 5.91 3.11 4.81 Kii Bana GSYH (Milyon TL) 474001.4 347593.9 262235.3 299998.8 466797.0 352098.5 284188.3 332659.0 485309.7 374503.7 276875.0 323974.3 493659.7 363874.9 293176.9 334969.5 508906.2 375484.3 300353.8 364766.3 531248.2 394423.5 309806.7 318896.6 482566.9 368314.0 298605.1 354173.4 514700.0 384189.5 317614.4 374640.7 530341.9 402256.1

4.52 4.52 0.02 2.32 -2.92 0.68 1.28 3.98 4.88 2.48 1.08 2.58 5.28 4.28 3.18 4.68 -1.62 1.18 2.48 3.58 6.56 6.86 5.16 1.36 8.21 4.93 4.96 12.31 7.40 1.60

173

ekil 6.1.1. Yllk Ulusal Gelirin Geliimi: Kii Bana GSMH ve Byme Oran (1924-1996)
35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 -5.0 -10.0 -15.0 -20.0 Byme Oran Kii Bana GSMH 1000000 800000 600000 400000 200000 0
Kii Bana GSMH GSYH

1200000

Byme Oran (%)

1924

1927

1930

1933

1936

1939

1942

1945

1948

1951

1954

1957

1960

1963

1966

1969

1972

1975

1978

1981

1984

1987

1990

1993

Yllar

ekil 6.1.2. er Aylk Ulusal Gelirin Geliimi: Mevsimsellikten Arndrlm Kii Bana GSYH ve Byme Oran
15.0 10.0 430000 410000 390000 5.0 0.0
1981.1 1981.4 1982.3 1983.2 1984.1 1984.4 1985.3 1986.2 1987.1 1987.4 1988.3 1989.2 1990.1 1990.4 1991.3 1992.2 1993.1 1993.4 1994.3 1995.2 1996.1 1996.4

Byme Oran (%)

1996

370000 350000 330000 310000 290000 270000 Byme Oran (%) Kii Bana GSYH

-5.0

Dnemler
-10.0 -15.0

174

ekil 6.1.3. Logaritmik Kii Bana Yllk GSMH Serisinde evrimsel Hareketler (1924-1996)
14.0 13.8 13.6 13.4 0.30 0.20 0.10 0.00 -0.10 ln Kii Bana GSMH Trend Artk Terim -0.20 -0.30 -0.40
1924 1927 1930 1933 1936 1939 1942 1945 1948 1951 1954 1957 1960 1963 1966 1969 1972 1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996

GSMH

13.2 13.0 12.8 12.6 12.4 12.2 12.0

Yllar

ekil 6.1.4. Mevsimsellikten Arndrlm er Aylk Kii Bana GSYH Serisinde evrimsel Hareketler (1981.1-1996.4)
430000 410000 390000 GSYH Trend Artk Terim 37000 27000 17000 7000 -3000 -13000 -23000 -33000
1981.1 1981.4 1982.3 1983.2 1984.1 1984.4 1985.3 1986.2 1987.1 1987.4 1988.3 1989.2 1990.1 1990.4 1991.3 1992.2 1993.1 1993.4 1994.3 1995.2 1996.1 1996.4

GSYH

370000 350000 330000 310000 290000 270000

Dnemler

Artk Terim

Artk Terim

175
6.2. Ak Tipi BMnin Snanmas: Trkiyede Fiziksel Sermaye Yatrmlarnn Byme Oranna Uzun Dnem tibariyle Etkileri
1980li yllarn ortalarndan itibaren ivme kazanan isel byme modellerinin ilk kua (Romer, 1986; Rebelo, 1991; Barro, 1990a) geni anlamda sermaye tanmn, sabit getiri ile birlikte modele almlar ve bu deikeni bymenin asl itici etmeni olarak biimlendirmilerdir. Bir grup ampirik alma ise (Barro, 1991; MRW, 1992), Ak tipi isel byme modellerinin sonularyla tutarsz sonulara ulamtr. Ak tipi bir modelin genel ats zetle yledir: Ekonomi fiziksel sermaye (k) ve beeri sermaye (h) girdilerini kullanarak, lee gre sabit getirili teknolojiyle retim yapmaktadr. Hanehalk sabit esneklikli dnemleraras fayda fonksiyonunu gelir, tketim, fiziksel sermaye birikimi ve beeri sermaye birikimi kstlar altnda maksimum yapmak amacndadr. Ama fonksiyonu ve kstlar srasyla yledir: (6.2.1)
max t = 0 e t
itk ,ith

c1 dt 1

ct = (1 itk ith ) yt

(6.2.2)

yt = Akt ht1 k t = itk yt k t ht = ith yt ht

Ama ve kst eitliklerinde , dnemleraras ikame esneklii; c, tketim; y, retim; , her iki tip sermayenin ypranma oran; , znel tercih oran; ik ve ih srasyla fiziksel ve beeri sermaye yatrm oranlarn gstermektedir. (1) eitliindeki indirgenmi fayda fonksiyonu maksimize edilecek ekilde zlrse, beeri-fiziksel sermaye oran (h/k), (1-)/ olarak bulunur. Ekonomi bu oran salayacak biimde fiziksel sermaye-beeri sermaye kullanm dzeylerini deitirir. retim fonksiyonunu indirgenmi biimde Ak tipinde yazarsak; (6.2.3)
~ yt = Akt , ~ h A = At k
1

(h/k) ekonomi byrken sabit kalacandan, A sabit bir terimdir. (6.2.3) eitliini logaritmik olarak yazp, zamana gre trevini alrsak, fiziksel sermaye yatrmlar ile byme arasnda bir fonksiyonel iliki kurmu oluruz. (6.2.4)
~ g y = + Ai k

Bu fonksiyonel iliki, yatrmlardaki dinamik davranlarn, bymede de ok benzer davranlara yol aacan gstermektedir. Yatrm orannda sbvansiyon art ya da znel tercih orannn dyle bir artn olumas, ekonominin duraan durum orann da ayn lde artracaktr. Ya da yatrm oranndaki sreen deiimler, byme orannda da sreen deiimlere yol aacaktr. (6.2.4) eitliinin snamalar sonras reddedilmesi, Ak tipi yaklamlarn yanllna bir lt olacandan, beeri sermaye, teknoloji ve fiziksel sermayenin yeniden modellenmesini gerekli klacaktr. Jonesun (1995) almasnda OECDnin gelimi yelerini kapsayan snamas, 1950-88 dnemi verilerini

176
deterministik trend ve GDF asndan incelemektedir. GDF snamasna gre, rnek onbe lkeden ondrdnde birim kkn ne srld H0 hiptezi %10 anlamllk snrlarnda reddedilememektedir. lkelerin ounda toplam yatrm oran deikeni iin deterministik trend, pozitif ve gldr. Yatrmlarn ne tr yatrmlar ierdii nem tamaktadr. rnein, De Long ve Summersa (1991) gre, toplam yatrm-byme ilikisinden ok, makine yatrmlar-byme ilikisi daha gl ve anlamldr. Bu erevede, yalnzca makine yatrmlar dikkate alndnda (ya da toplam yatrmlardan alt yap yatrmlar dlandnda), yatrm oran-byme oran ilikisi daha da glenmektedir (Jones, 1995, ss.507-508). Ancak, kinci Dnya Sava sonras veriler gzlendiinde, yatrm oranlarndaki nemli sreen artlara ramen byme orannn giderek azald belirlenmektedir. Ak tipi modellerde, yatrmlarn byme oran zerindeki pozitif etkilerini kart ynde ortan kaldracak trden deikenler (beeri sermaye, da aklk gibi) yer almamaktadr. Bu sonuca dayanarak Jones, Ak tipi byme modellerinin, gelimi OECD ekonomilerindeki byme srecinin arkasnda yatan dinamik unsurlar aklayamadn ne srmektedir. Ak tipi byme modellerini snamadaki dier bir yaklam da, bymeyi ve yatrmlar gecikmeli bir etki sreci olarak dikkate alan vektr otoregresif bir modelin kullanlmasdr. Yani her bir dnemdeki bymenin sreenlii, gemi dnem byme oranlar ve yatrm oranlarnn bir fonksiyonu olarak yazlabilir. Bu gecikmeli (otoregresif) model yledir43: (6.2.5)
gt = A( L) gt 1 + B( L)it + t

ya da yatrm oranlarn (p-1)inci sra gecikmesine gre yazacak olursak; (6.2.6)

gt = A( L) gt 1 + B(1)it + C( L) it + t

Burada A(L) ve B(L), kkleri birim emberin dnda olan gecikmeli polinomlardr. (6.2.4) eitliinde verilen byme, burada dinamik bir ereve kazanmaktadr ve B(1)>0dr. Yani yatrmlardaki sreen ok deiimler, ekonominin byme orannn da sreen bir biimde ykselmesine yol aacaktr. Ancak, OECD verileri, B(1)>0 durumunu dorulamamaktadr (Jones, 1995). Bu sonu, Ak tipi modellerin, yatrm oranlarndaki sreen artlarn bymeyi sreen biimde artrd tezini dorulamamakta, yalnzca geici byme etkileri yaptn gstermektedir. (6.2.6) eitliindeki gecikmeli modeli, B(1)=0, zaman trendi ve regresyon sabitini de ierecek ekilde yeniden dzenlersek; (6.2.7)
gt = + t + A( L ) gt 1 + C ( L ) it + t

Bu eitlik, (6.2.6) eitliini, zaman trendi ve regresyon sabiti ile geniletmektedir. Zaman trendininin modele dahil edilmesi, bymeyi etkileyebilen, ancak model dnda tutulmu deikenlerin etkisini ihmal etmemek dncesine dayanmaktadr. Yatrm oran birinci sra fark biiminde alndnda, zaman trendinden bamszlaacak, duraan hale gelecektir. Bu eitlik sradan enkk kareler (EKK) yntemi kullanlarak zlrse, yatrm oranndaki %1lik deiimler karsnda byme orannn dinamik davran belirlenir.

43 Otoregresif ve vektr otoregresif srelerin geni anlatmlar iin Maddala (1992), Harvey (1993) almalarna baklabilir.

177
De Long ve Summers (1991) ile Jonesun (1994) almalar, panel veri yaklamn kullanarak, makine yatrmlarnn (=toplam sermaye mallar - ulatrma aralar) byme srecini belirleyen nemli etmen olduunu, dolaysyla makine yatrmlarnn sbvanse edilmesinin byme orann artraca sonucuna ulamlardr. Jonesun (1995) almasnda ise, sermaye mallar yatrmlarndaki artlarn, ksa ile orta dnem aras byme etkilerine yol at grlmektedir. Bu sre yaklak olarak 5 ile 8 yllk bir zaman dilimini kapsamaktadr. Sekiz yl sonrasnda ekonomi yeniden kendi duraan durum dengeli byme oranna geri dnmektedir. Yani yatrm orannn byme etkisi sreen deildir. Trkiye ekonomisine ilikin veri taban yetersizlikleri, 1970li yllarda gelitirilen ve 1980li yllarla birlikte ekonomilerin makro byklklerindeki hareketlilii snamak iin nemli lde bavurulan gecikmeli zaman serisi yaklamlarnn kullanmn zorlatrmaktadr. Yllk bazdaki verilerin gnmzden ok gerilere uzanmamas, gecikmeli modellerin tahmin sonularn hatal hale getirmektedir. Yatrm oranlarnn makine yatrm ve dier yatrm biimindeki ayrmn eskiye gtrmek olanakl deildir. Yatrm oran serisi de salkl olarak 1960 ylna gtrlebilmektedir. Tarafmzdan yaplan zaman serisi analizleri, parametre tahminlerinin sapmal olutuunu belirlemitir. Bu nedenle veri taban yetersizlikleri bizi, Ak tipi byme modellerini snamak iin hem yllk hem de er aylk verileri kullanmaya ynlendirmitir. er aylk veriler 1980den itibaren makine yatrmlar ve dier yatrmlar biiminde vardr. Bu veriler kullanlarak yaplan zaman serisi analizleri, yatrm oranlaryla byme oran arasnda eitli gecikme dzeylerinde anlaml sonular vermitir. Toplam yatrm byme oran ilikisi ve makine yatrmlar byme ilikisi, VAR (vektrel otoregresif model) yntemi kullanlarak aklanmaya allmtr. Optimal gecikme, Akaike Bilgi ltne (Akaike Information Criteria) dayanlarak belirlenmitir. Bu optimal gecikme modelinden hareketle, yatrm oranlarndaki %1lik deiimin, byme orann ne lde ve ne kadar uzunluktaki bir srede etkiledii saptanmtr. Yatrmlardaki deiim sonrasnda byme orannda meydana gelen deiimlerin ne lde yatrmlardan kaynaklandn grebilmek iin de, deiim ayrtrma (variance decomposition) yntemine bavurulmutur. ncelikle ekonominin toplam yatrm oranna ve makine yatrm oranlarna baklmtr. De Long ve Summersn (1991), makine yatrm oran serisinin byme zerine etkilerinin, toplam yatrmlara gre daha belirgin olduu tezinden hareketle, makine yatrmlarnn da incelenmesinin uygun bir yaklam olacan dndk. Bu incelemenin arkasndan, kamu ve zel sektr yatrmlarnn, uzun dnemli bymeye etkilerini ayr ayr aratrdk. Tablo 6.2.1 ve ekiller 6.2.1-2-3, yatrm oran serilerini gstermektedir. Yatrm oranlar serilerinin, birim kk snamalarnn sonular da Tablo 6.2.2de verilmektedir. Tabloya gre, Trkiye ekonomisinde toplam yatrm oranlar ve zel kesim toplam yatrm oranlar serisi dndaki seriler, belirli bir ortalama etrafnda salnmlar gstermektedirler. Bu iki seri, duraan deildir. Yatrm oranlarn etkileyebilecek iktisadi politikalar

178
Tablo 6.2.2. Yatrm Oranlar Serilerinde Birim Kk Snamalar ve AR(1) Katsaylar
Toplam Yatrmlar/GSYH Toplam Yatrmlar/GSYH: Birinci sra fark alnm Toplam Makine Yatrmlar/GSYH Kamu Kesimi Toplam Yatrmlar/GSYH Kamu Kesimi Makine Yatrmlar/GSYH zel Kesim Toplam Yatrmlar/GSYH zel Kesim Toplam Yatrmlar/GSYH: Birinci sra fark alnm zel Kesim Makine Yatrmlar/GSYH GDF t statistii -3.087 -10.208 -3.626 -5.629 -6.887 -3.002 -7.712 -4.958 Mac Kinnon Snr Deerleri -3.287 (%10) -2.600 (%1) -3.536 (%1) -4.108 (%1) -4.108 (%1) -3.287 (%10) -2.600 (%1) -4.108 (%1) AR(1) 0.690 -0.376 0.659 0.291 0.140 0.717 -0.066 0.423

Not: Toplam makine yatrm oran dndaki seriler mevsimsellik ierdiinden, X-11 yntemiyle arndrlarak snamaya tabi tutulmulardr.

(vergi indirimleri, ucuz kredi olanaklar), zel sektr yatrmlarnn ivme kazanmasna yol amaktadr. Ekonominin toplam yatrmlar/GSYH orann srkleyen kesimin de, zel sektr olduu grlmektedir. Bu dorultuda, yatrm tevikleri yoluyla uyarlabilecek yatrm oranlarndaki deiimlerin (%1lik bir deiimin), byme oran zerindeki etkilerinin boyutlarn ve dnem uzunluunu belirleyebilmek iin, optimal gecikmeli VAR modellerine dayal tepki fonksiyonlar, Tablo 6.2.3. ve ekil 6.2.4-5-6-7-8-9 ile grselletirilmitir. Toplam yatrmlardaki %1lik deiimin bymeye dinamik etkileri uzun dnemde yaklak -1.88 ile 1.35 arasnda deimektedir. Yani yatrmlarn byme zerindeki uzun dnemli etkileri tamamen ihmal edilebilecek kklkte deildir. Tablo 6.2.4de byme oranlarndaki deiimlerin kaynana bakldnda, kamu kesimi makine yatrmlar dndaki yatrm oranlarndaki deiimlerin byme oranndaki deiimleri nemli llerde aklad grlmektedir. Toplam yatrmlardaki deime, uzun dnem itibariyle bymedeki deiimlerin yarsn aklamaktadr. Dier yatrmlarda bu %40 ve %30 civarnda, kamu kesimi makine yatrmlarnda ise %10a yaklamaktadr. Trkiye ekonomisinin 1980.1-1996.4 dnemini kapsayan er aylk veriler zerine yaptmz bu analizlerden elde ettiimiz tepki fonksiyonlar ile varyans ayrtrma sonular bir btn olarak, Ak tipi modellerin tezini bir lde desteklemektedir. zellikle makine yatrmlarnn 15 yllk bir perspektifine bakldnda, birikimli etkinin %28.46ya ulat grlmektedir. Bu, nemli saylabilecek bir uzun dnemli byme etkisidir. ekil 6.2.5e bakldnda, byme orannn yaklak 0.5 kadar daha yksek yeni bir byme oran platosuna yerletii izlenebilmektedir. Ekonominin toplam makine yatrmlarndaki bu uzun dnemli gelimenin arkasnda daha ok, zel kesim makine yatrmlarnn etkisi yer almaktadr. Kamu kesimindeki toplam yatrmlarn etkisi ise orta vadede (5-6 yllk bir srete) yzde 1lere kmakla birlikte, uzun dnemde byme etkileri giderek azalmakta, 15 yllk bir srede 0.5 dzeylerine gerilemektedir. ekil 6.2.6da geliimin uzun dnemli bir etki yaratmakla birlikte, giderek eski byme oran dzeylerine dnmekte olduu grlmektedir. Kamu yatrmlarnn etkisi daha ok makine d yatrmlarda (zellikle iletiim, ulam ve enerji alanndaki yatrmlarn) ortaya kmaktadr. Bunun temel nedeni, bir ok isel byme modelinde de belirtilen, kamu alt yap yatrmlarnn pozitif dsal ekonomiler yaratmasdr. Kamu yatrmlarnn ekonomik bymeye

179
negatif ynl etkileri de, iktisat bilimi yaznna gre zel sektrn dlanmas (crowding-out effect) yoluyla ortaya kabilmektedir. Bu konu almamzn dnda olduundan ele alnmamtr. Ancak ekonomik bymeye etkilerin ana nedenlerinin belirlenmesi asndan, nemli bir inceleme konusudur. zel sektr yatrmlar toplam yatrmlarnn byme etkisi pek grlmemesine karlk (sfr ortalama etrafnda salnmlara sahiptir), makine yatrmlarnn byme etkisi daha anlamldr. 1960-96 dnemini kapsayan yatrm oran, ulusal gelir byme oran serilerine dayanarak yaptmz analizler, yatrm oranndaki deiimlerin byme oran zerinde dikkate deer etkilere yol amadn gstermektedir. Uzun dnemdeki etkiler %0.1-2 civarnda salnmakta ve giderek zayflamaktadr. Ancak yllk veri kmesinin salkl vektrel otoregresif model kurmay engellemesi, elde ettiimiz bu sonular da tartlr bir konuma sokmaktadr. Zira zaman serisinin ksal ve optimal gecikmenin yksek alnmas nedeniyle serbestlik derecesi azalmakta, parametre tahminleri sapmal olumaktadr. Tablo 6.2.5deki varyans ayrtrmas da, byme oranndaki deiimlerin %8-9 kadarnn yatrm oranlarndaki deimeyle aklanabileceini gstermektedir. Bu veri kmesinden elde ettiimiz sonulara dayanarak, yllk byme oranlarndaki deiimleri aklamada yatrmlarn nemli etkiler tamad, dolaysyla Ak modellerinin tezinin savunulamayaca sylenebilir.

180
Tablo 6.2.1. Trkiyede Yatrm Oranlarndaki er Aylk Gelimeler

Yllar 1981.1 1981.2 1981.3 1981.4 1982.1 1982.2 1982.3 1982.4 1983.1 1983.2 1983.3 1983.4 1984.1 1984.2 1984.3 1984.4 1985.1 1985.2 1985.3 1985.4 1986.1 1986.2 1986.3 1986.4 1987.1 1987.2 1987.3 1987.4 1988.1 1988.2 1988.3 1988.4 1989.1 1989.2 1989.3

i 16.04 17.25 13.44 20.49 14.90 15.72 12.12 18.73 15.73 17.38 13.48 20.47 18.39 18.02 13.41 21.91 17.68 18.08 15.09 24.38 20.68 24.14 19.33 28.35 23.26 25.95 21.77 28.15 25.12 28.40 25.32 28.31 27.58 25.29 21.98

si 16.83 16.16 15.86 18.38 15.69 14.63 14.54 16.62 16.52 16.29 15.89 18.36 19.17 16.93 15.83 19.80 18.47 16.98 17.51 22.27 21.47 23.05 21.75 26.25 24.05 24.86 24.19 26.04 25.91 27.31 27.74 26.20 28.37 24.19 24.39

m 6.35 6.19 3.96 7.80 6.73 6.81 4.09 8.19 7.25 7.94 4.72 9.40 9.17 8.20 4.48 10.40 7.42 7.74 5.36 11.76 9.21 10.23 6.17 11.47 9.10 9.29 6.15 11.99 9.60 9.57 6.36 10.75 8.39 7.88 5.44

ki 7.14 9.68 8.30 15.21 6.96 8.59 7.68 13.88 6.93 8.74 8.20 14.22 7.10 8.27 7.51 13.46 7.80 8.77 8.35 15.05 6.17 9.30 9.12 17.14 6.12 9.32 9.51 14.32 5.33 7.97 8.29 13.56 8.66 6.82 6.59

Ski 9.49 10.21 9.13 11.50 9.31 9.12 8.50 10.17 9.28 9.27 9.02 10.51 9.45 8.80 8.33 9.76 10.15 9.30 9.18 11.35 8.52 9.83 9.95 13.44 8.47 9.85 10.34 10.62 7.67 8.51 9.12 9.86 11.01 7.35 7.42

km 3.16 4.41 3.67 6.45 3.32 4.22 3.55 6.42 3.35 4.34 3.89 6.67 3.04 3.70 3.16 5.53 3.54 4.23 3.74 6.40 3.06 3.90 3.49 6.21 2.75 3.49 3.24 4.70 2.59 3.27 3.08 4.68 2.15 2.67 2.43

skm 3.97 4.51 4.04 5.17 4.13 4.32 3.92 5.13 4.16 4.44 4.27 5.39 3.85 3.80 3.54 4.24 4.35 4.32 4.12 5.11 3.87 4.00 3.86 4.93 3.56 3.59 3.62 3.42 3.40 3.36 3.45 3.39 2.96 2.77 2.80

oi 8.90 7.57 5.14 5.29 7.94 7.13 4.44 4.85 8.80 8.64 5.28 6.25 11.28 9.75 5.90 8.44 9.88 9.31 6.74 9.33 14.51 14.84 10.21 11.21 17.13 16.63 12.26 13.83 19.80 20.43 17.03 14.74 18.92 18.47 15.38

soi 7.34 5.95 6.73 6.88 6.38 5.50 6.03 6.45 7.24 7.02 6.87 7.84 9.72 8.13 7.49 10.04 8.32 7.68 8.33 10.92 12.94 13.22 11.80 12.81 15.57 15.01 13.85 15.43 18.24 18.80 18.62 16.34 17.36 16.84 16.98

om 3.19 1.78 0.30 1.35 3.41 2.59 0.54 1.77 3.90 3.59 0.82 2.73 6.14 4.50 1.32 4.87 3.88 3.51 1.62 5.37 6.15 6.33 2.68 5.26 6.35 5.80 2.90 7.29 7.01 6.30 3.28 6.07 6.24 5.21 3.01

som 2.31 1.22 2.38 0.71 2.53 2.03 2.61 1.14 3.03 3.03 2.90 2.09 5.26 3.93 3.40 4.23 3.01 2.94 3.70 4.73 5.27 5.77 4.76 4.62 5.47 5.24 4.98 6.65 6.14 5.74 5.36 5.43 5.36 4.64 5.09

181

Tablo 6.2.1in Devam

Yllar

si

ki

Ski

km

skm

oi

soi

om

som

1989.4 21.88 19.77 7.72 9.54 5.84 3.23 1.95 12.34 13.93 4.48 3.85 1990.1 21.64 22.43 7.91 5.40 7.75 1.65 2.46 16.24 14.68 6.27 5.39 1990.2 23.01 21.92 7.98 6.68 7.21 2.02 2.12 16.33 14.71 5.96 5.39 1990.2 23.01 21.92 7.98 6.68 7.21 2.02 2.12 16.33 14.71 5.96 5.39 1990.3 22.02 24.43 6.37 6.76 7.58 2.03 2.40 15.26 16.85 4.34 6.42 1990.4 24.52 22.41 10.78 9.38 5.68 3.01 1.73 15.13 16.73 7.77 7.14 1991.1 22.66 23.45 8.12 6.10 8.45 1.80 2.61 16.56 15.00 6.32 5.44 1991.2 24.33 23.24 8.29 7.55 8.08 2.17 2.26 16.78 15.16 6.13 5.56 1991.3 22.22 24.64 6.98 7.00 7.82 2.01 2.38 15.23 16.82 4.97 7.05 1991.4 24.38 22.27 10.28 9.62 5.92 2.91 1.62 14.76 16.35 7.37 6.74 1992.1 22.05 22.84 8.50 5.65 8.00 1.87 2.68 16.40 14.84 6.63 5.76 1992.2 24.73 23.64 9.28 7.59 8.12 2.60 2.70 17.14 15.52 6.67 6.11 1992.3 21.06 23.48 6.13 6.70 7.53 1.99 2.37 14.36 15.95 4.14 6.21 1992.4 23.98 21.87 10.11 9.19 5.48 2.93 1.64 14.79 16.39 7.18 6.55 1993.1 22.84 23.62 9.52 3.83 6.18 1.25 2.06 19.01 17.44 8.27 7.40 1993.2 26.98 25.89 10.56 7.09 7.62 2.12 2.22 19.89 18.26 8.43 7.87 1993.3 23.18 25.60 7.87 6.49 7.32 2.07 2.45 16.69 18.28 5.80 7.87 1993.4 27.40 25.29 12.65 9.28 5.58 2.42 1.14 18.12 19.71 10.23 9.59 1994.1 25.04 25.82 9.83 3.93 6.27 0.71 1.52 21.11 19.55 9.13 8.25 1994.2 26.65 25.56 10.43 4.57 5.10 0.96 1.06 22.08 20.46 9.47 8.91 1994.3 23.28 25.70 7.18 4.87 5.69 0.91 1.29 18.41 20.00 6.26 8.34 1994.4 23.60 21.50 10.08 7.03 3.33 1.36 0.07 16.57 18.17 8.73 8.09 1995.1 19.98 20.76 8.55 2.10 4.45 0.63 1.44 17.88 16.31 7.92 7.05 1995.2 24.52 23.42 10.93 3.65 4.18 0.80 0.90 20.87 19.24 10.12 9.56 1995.3 22.85 25.26 8.50 3.69 4.52 0.80 1.18 19.16 20.75 7.69 9.77 1995.4 23.77 21.66 13.47 4.75 1.05 1.28 0.00 19.02 20.61 12.19 11.55 1996.1 22.05 22.84 11.50 1.67 4.02 0.31 1.12 20.40 18.84 11.19 10.31 1996.2 26.42 25.33 13.22 4.44 4.97 1.22 1.31 21.99 20.36 12.00 11.43 1996.3 25.98 28.39 11.31 4.49 5.32 0.77 1.14 21.47 23.06 10.54 12.62 1996.4 22.49 20.38 12.19 5.77 2.06 1.43 0.14 16.71 18.31 10.76 10.12 Kaynak: DE verilerinden yararlanarak, tarafmzdan hazrlanmtr. i, toplam yatrm oran; m, makine yatrm oran; ki, kamu kesimi toplam yatrm oran; km, kamu kesimi makine yatrm oran; oi, zel sektr toplam yatrm oran; om, zel sektr makine yatrm oran. Bu deikenlerin bana getirilmi olan s de, ilgili serilerin X-11 yntemiyle mevsimsellikten arndrlm biimini gstermektedir. Toplam makine yatrm serisinde mevsimsellik bulunmadndan, serinin kendisi analizlere sokulmutur.

182
ekil 6.2.1. Toplam Yatrmlar ve Makine Yatrmlar Oranlarnn Geliimi
Toplam Yatrmlar/GSYH 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0
1981.1 1981.4 1982.3 1983.2 1984.1 1984.4 1985.3 1986.2 1987.1 1987.4 1988.3 1989.2 1990.1 1990.4 1991.3 1992.2 1993.1 1993.4 1994.3 1995.2 1996.1 1996.1 1996.1 1996.4 1996.4 1996.4

Makine Yatrmlar/GSYH

Yatrm Oranlar (%)

Dnemler

ekil 6.2.2. Kamu Kesimi Yatrm Oranlarnn Geliimi

14.0 12.0 Kamu Kesimi Toplam Yatrmlar/GSYH Kamu Kesimi Makine Yatrmlar/GSYH

Yatrm Oranlar (%)

10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0

1981.1 1981.4 1982.3 1983.2 1984.1 1984.4 1985.3 1986.2 1987.1 1987.4 1988.3 1989.2 1990.1 1990.4 1991.3 1992.2 1993.1 1993.4 1994.3 1994.3 1995.2 1995.2

-2.0

Dnemler

ekil 6.2.3. zel Sektr Yatrm Oranlarnn Geliimi

25.0 zel Sektr Toplam Yatrmlar/GSYH zel Sektr Makine Yatrmlar/GSYH

Yatrm Oranlar (%)

20.0 15.0 10.0 5.0 0.0

1981.1 1981.4 1982.3 1983.2

1984.1

1984.4

1985.3

1986.2

1987.1

1987.4

1988.3

1989.2

1990.1

1990.4

1991.3

1992.2

1993.1

Dnemler

1993.4

183
Tablo 6.2.3. Yatrm Oranlarnda Oluabilecek %1lik Deiimlere Byme Orannn Gsterecei Tepkiler

Dne m 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 30 35 40 45 50 55 60

Ani Tepki Deerleri: Dinamik (%) si m ski skm soi som 0.00 -0.43 -0.12 0.28 0.08 0.18 0.63 1.09 0.00 -0.01 -0.94 -1.88 -1.08 -1.05 -0.47 1.07 1.35 1.02 0.99 0.68 -0.03 -0.33 -0.52 -1.44 -0.67 0.83 -0.07 -0.59 1.31 -1.12 1.16 -0.02 0.00 -0.61 -0.08 0.04 0.49 0.99 1.00 1.03 0.84 0.54 0.41 0.32 0.36 0.50 0.61 0.70 0.72 0.66 0.59 0.52 0.47 0.47 0.49 0.53 0.56 0.49 0.51 0.47 0.46 0.44 0.42 0.40 0.00 -0.35 -0.28 0.30 0.90 1.79 1.46 0.66 -0.23 -0.58 -0.69 -0.50 -0.19 -0.02 0.13 0.33 0.54 0.90 1.02 0.84 0.48 -0.02 -0.44 -0.64 -0.55 0.73 -0.13 0.07 0.57 -0.45 0.61 -0.09 0.00 0.27 0.11 -0.05 0.22 0.39 0.36 0.31 0.32 0.39 0.29 0.17 0.24 0.29 0.26 0.24 0.26 0.30 0.26 0.21 0.23 0.24 0.22 0.20 0.21 0.21 0.18 0.16 0.15 0.13 0.12 0.11 0.00 -0.74 -0.31 -0.17 0.08 -0.40 -0.28 1.25 -0.14 0.18 -0.05 -2.01 -0.61 -0.72 -0.98 0.48 0.33 0.30 0.71 0.30 -0.22 0.28 0.06 -0.98 -0.48 0.84 0.09 -0.57 0.84 -0.25 0.43 0.06 0.00 -0.77 -0.46 -0.14 0.10 0.84 0.80 1.49 0.70 0.51 0.21 -1.53 -0.43 -0.25 -0.37 0.91 0.46 0.27 0.77 0.26 0.27 0.74 0.53 -0.30 0.15 0.69 0.18 -0.18 0.71 0.69 0.61 0.24

Ani Tepki Deerleri: Birikimli (%) si m ski skm soi som 0.00 -0.43 -0.55 -0.27 -0.19 0.00 0.63 1.72 1.72 1.71 0.77 -1.11 -2.19 -3.24 -3.71 -2.64 -1.28 -0.27 0.72 1.39 1.36 1.03 0.51 -0.94 -1.61 -1.23 1.58 -3.53 1.52 -0.43 -2.21 2.71 0.00 -0.61 -0.69 -0.65 -0.17 0.83 1.83 2.86 3.70 4.24 4.65 4.97 5.33 5.84 6.45 7.15 7.86 8.53 9.12 9.64 10.10 10.57 11.06 11.59 12.15 14.84 17.30 19.72 22.03 24.26 26.40 28.46 0.00 -0.35 -0.64 -0.34 0.56 2.35 3.80 4.46 4.23 3.65 2.96 2.46 2.27 2.26 2.38 2.72 3.26 4.16 5.18 6.02 6.49 6.48 6.04 5.40 4.85 6.11 8.28 6.70 9.70 8.97 9.69 11.45 0.00 0.27 0.38 0.32 0.55 0.93 1.29 1.60 1.92 2.31 2.60 2.78 3.01 3.30 3.57 3.81 4.06 4.36 4.63 4.84 5.06 5.30 5.52 5.73 5.94 6.99 7.92 8.76 9.52 10.22 10.85 11.42 0.00 -0.74 -1.04 -1.21 -1.13 -1.54 -1.82 -0.57 -0.72 -0.54 -0.59 -2.59 -3.21 -3.92 -4.90 -4.42 -4.10 -3.80 -3.08 -2.78 -3.00 -2.72 -2.66 -3.64 -4.12 -5.13 -3.51 -6.22 -3.97 -4.79 -6.46 -3.99 0.00 -0.77 -1.23 -1.36 -1.26 -0.42 0.38 1.86 2.56 3.06 3.28 1.75 1.32 1.07 0.70 1.61 2.07 2.34 3.11 3.37 3.64 4.39 4.92 4.62 4.77 4.69 6.80 6.98 9.41 10.82 11.69 14.32

Not: i, toplam yatrmlar/GSYH; m, toplam makine yatrmlar/GSYH; ki, kamu kesimi toplam yatrmlar; km, kamu kesimi makine yatrmlarn; oi, zel kesim toplam yatrmlar; om, zel kesim makine yatrmlarn gstermektedir.

184
ekil 6.2.4. Toplam Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
2

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

1.5 1 0.5 0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 55 55 55 58 58 58

-0.5 -1 -1.5 -2

Yllar

ekil 6.2.5. Toplam Makine Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 -0.5 -1 -1.5 -2

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

10

13

16

19

22

25

28

31

34

37

40

43

46

49 49

Yllar

ekil 6.2.6. Kamu Kesimi Toplam Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
4

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

3 2 1 0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 52

-1 -2 -3

Yllar

52

185
ekil 6.2.7. Kamu Kesimi Makine Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
2

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

1.5 1 0.5 0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 55 55 55 58 58 58

-0.5 -1 -1.5 -2

Yllar

ekil 6.2.8. zel Kesim Toplam Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
4

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

3 2 1 0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 49 52 52

-1 -2 -3 -4

Yllar

ekil 6.2.9. zel Kesim Makine Yatrmlar/GSYH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
4

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

3 2 1 0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46

-1 -2 -3 -4

Yllar

186

Tablo 6.2.4. Yatrm Oranlarnn Byme Oranndaki Deiimleri Aklama Gc (%)

Dnem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 30 35 40 45 50 55 60

si 0.0 2.0 1.8 2.2 2.2 2.4 5.1 12.4 12.2 12.1 16.7 31.1 34.7 36.8 36.4 35.5 39.4 41.4 43.2 42.5 42.4 42.6 43.0 46.2 46.8 44.5 44.7 49.3 50.3 51.6 51.4 52.6

m 0.0 2.4 2.3 2.2 3.3 7.8 11.8 15.5 17.8 18.6 18.8 18.7 19.1 19.9 20.9 22.2 23.6 24.8 25.7 26.3 26.7 27.2 27.8 28.5 29.2 32.3 34.7 36.9 38.8 40.4 41.8 43.1

ski 0.0 1.4 2.2 3.0 7.3 21.9 29.1 29.8 30.0 30.8 32.0 32.5 31.1 30.2 29.8 29.6 30.1 31.3 32.9 33.3 33.5 33.5 33.7 34.1 33.9 34.4 35.5 34.8 36.5 36.4 36.5 37.0

skm 0.0 0.4 0.4 0.4 0.6 1.3 1.8 2.1 2.5 3.1 3.4 3.5 3.7 4.0 4.3 4.4 4.7 5.0 5.3 5.4 5.6 5.8 6.0 6.1 6.3 7.1 7.7 8.2 8.6 8.9 9.1 9.4

soi 0.0 5.8 5.2 4.7 4.6 5.5 5.7 13.7 13.7 13.8 13.6 29.0 29.8 29.8 30.8 28.7 28.6 28.7 29.3 28.3 28.0 27.8 27.6 29.4 29.6 30.5 30.3 30.3 31.5 31.0 29.9 30.8

som 0.0 6.8 8.8 8.8 7.6 10.8 13.5 21.2 22.5 22.9 22.9 34.6 36.3 36.7 37.3 35.9 36.0 35.9 35.9 34.7 34.6 35.0 35.1 35.5 35.5 38.0 37.7 38.6 38.1 38.3 39.7 40.0

Not: i, toplam yatrmlar/GSYH; m, toplam makine yatrmlar/GSYH; ki, kamu kesimi toplam yatrmlar; km, kamu kesimi makine yatrmlarn; oi, zel kesim toplam yatrmlar; om, zel kesim makine yatrmlarn gstermektedir.

187
Tablo 6.2.5. Toplam Yatrmlarn GSMHdeki Geliimi

Yllar
1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972

i
16.1 16.1 16.2 16.2 14.8 15.9 16.4 18.1 19.5 20.9 21.8 20.2 22.4

Yllar
1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984

i
22.2 20.8 22.6 25.7 27.2 24.6 21.6 21.8 19.8 19.2 20.1 19.3

Yllar
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

i
20.1 22.8 24.6 26.1 22.5 22.6 23.7 23.4 26.3 24.5 24.0 25.0

Kaynak: DPT; i, toplam yatrmlar/GSMHyi gstermektedir.

Tablo 6.2.5. Yllk Yatrm Oran Serisinin Byme Etkileri

Yllar ATF BAT F 1 0.00 2 0.11 0.11 3 -0.54 -0.43 4 -0.83 -1.26 5 0.36 -0.90 6 0.03 -0.87 7 -0.19 -1.06 8 0.36 -0.70 9 -0.08 -0.78 10 -0.01 -0.79

DN Yllar ATF BAT F 0.00 11 0.33 -0.45 0.12 12 -0.16 -0.61 3.11 13 0.02 -0.59 7.94 14 0.22 -0.37 8.59 15 -0.16 -0.53 8.59 16 0.09 -0.44 8.36 17 0.14 -0.30 8.77 18 -0.13 -0.43 8.76 19 0.14 -0.29 8.51 20 0.08 -0.21

DN Yllar ATF BAT F 8.94 21 -0.09 -0.30 8.93 22 0.15 -0.15 8.85 23 0.03 -0.12 9.00 24 -0.04 -0.16 8.94 25 0.14 -0.02 8.97 26 0.00 -0.01 9.04 27 0.00 -0.02 8.94 28 0.13 0.11 9.04 29 -0.01 0.10 9.07 30 0.03 0.13

DN 8.96 9.07 9.08 8.99 9.09 9.07 9.01 9.09 9.06 9.03

ATF, ani tepki fonksiyonunu; BATF, birikimli ATFyi; DN, deiim nedenini gstermektedir.

ekil 6.2.10. Yllk Toplam Yatrmlar/GSMH ve Byme Oranndaki Gelimeler (1960-1996)

Yatrm Oran (%)

24.0 19.0 14.0 196 0 196 3 196 6 196 9 197 2 197 5 197 8 198 1 198 4 198 7 199 0 199 3

Yllar

ekil 6.2.11. Toplam Yatrmlar/GSMH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
Byme Oranndaki Tepkiler (%)
2 1 0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27

199 6

-1 -2

Yllar

29

Byme Oran (%)

29.0

10.0 5.0 0.0 -5.0 -10.0

188
6.3. AR-GEye Dayal Byme Modellerinin Snanmas
1980li yllardan sonra ivme kazanan byme modellerinin bir ksm (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991; Aghion ve Howitt, 1992), isel teknolojik gelime, AR-GE sektr ve byme zerinde younlamtr. Bu modellerde teknolojik gelime, AR-GE sektrndeki yeni tasarmlarn (yeni sermaye mallar, yeni tketim mallar) retilmesi ve piyasaya srlmesiyle gereklemektedir. Yeni tasarmlarn retilmesindeki ana etmen de, zellikle patentlerle korunan tekelci krlarn varldr. Bu yeni tasarmlar verimlilii artrmakta, ve dolaysyla da uzun dnemli sreen bymenin asl itici gc olmaktadrlar. Bu modeller indirgenmi biimde yle yazlabilir: (6.3.1) (6.3.2)
Y = K 1 ( ALY )

A / A = LA

Burada Y, retim miktar; A, bilgi dzeyi ya da verimlilik; LA, AR-GE sektrnde istihdam edilen igc; LY, AR-GE sektr dndaki sektrlerdeki istihdam gstermektedir. gc istihdamnda deiim olmad varsaylmtr. (6.3.1) eitlii, Harrod-ntr teknolojik gelimeyi yanstacak ekilde yazlmtr. AR-GEye dayal byme modellerinde nihai sektrn retimi, aramallar girdisi deikeni ile tanmlanmtr. (6.3.1) eitliindeki A, bu aramallar (girdileri) gstermektedir44. (6.3.2) eitlii, bu tip modellerin temel yapsdr ve AR-GEde istihdam edilen igc ile bilgi birikim oran arasnda bir fonksiyonel iliki kurar. Ekonominin sahip olduu toplam igc miktar zaman iinde sabit varsayldndan, AR-GE sektrnde istihdam edilen igcnn oran (LA /L) sabit kaldnda, ekonomi de duraan durum dengeli byme orannda gelimesini drdrecektir. Bu duraan durum byme srecinde sermaye-igc oran ve kii bana ulusal gelir de ayn sabit oranda bymeyi srdrecektir. Byme oran, (6.3.2) eitliiyle gsterilen toplam faktr verimlilii byme oranna eittir. Bu anlatlanlar genel biimde yle yazlabilir: (6.3.3)
gY = g A = g ( LA / L ) L

Romer, Grossman ve Helpman, Aghion ve Howittin modellerinde AR-GEye tahsisi edilen igcnn duraan durum dengeli byme srecindeki oran, modelin parametreleri erevesinde aka zlmektedir ve modellerin temel sonucu, AR-GEye tahsis edilen igc orann (LA /L) tevik edecek tipteki iktisat politikalarnn, uzun dnemli byme orann artraca tezine ulamaktadr. (6.3.3) eitlii ayn zamanda, duraan durum bymenin, ekonominin kaynak byklne de bal olduunu gstermektedir. rnein ekonomi toplam igcn iki katna karrsa, ekonominin kii bana byme oran da ikiye katlanacaktr. Buna benzer lek etkilerini, Rivera-Batiz ve Romerin (1991) modelinde de grmek olanakldr. LAnn (yani AR-GE sektrnde istihdam edilen igcnn) lm iin, AR-GEde istihdam edilen bilim adam ve mhendis saysna baklabilir. Eer bu say yllar itibariyle pozitif bir trende bal olarak artyorsa ve bu pozitif trende paralel olarak toplam faktr verimlilii ykseliyorsa, ARGEye dayal yeni isel byme modellerinin tezi dorulanacaktr. Toplam faktr verimliliindeki artlar ok kkse ya da kararl bir sreenlie sahip deilse, bu modellerin aklama gcnn
44 Romerde (1990) A, aramallarnn niceliini; Grossman ve Helpmanda (1991), niteliini gstermektedir.

189
yeterli olmad sylenebilecektir. Ancak bu yaklamdaki sakncalardan biri, teknolojik yaylma etkisinin dlanm olmasdr. Ak tipi modelleri snarken belirttiimiz gibi, Trkiye ekonomisi zerine veri tabannn gecikmelere dayal dinamik zaman serisi analizlerini yapmaya elverili olmayacak bir zaman boyutuna sahip olmas, AR-GE modelleri iin yukarda ortaya koyduumuz modelin ekonometrik anlamda analiz edilmesini engellemektedir. Trkiyede AR-GE sektrnde istihdam edilen aratrmac says, DE tarafndan 1990dan itibaren verilmeye balanmtr. Dier baz almalardaki veriler ise, danktr. Bu nedenlerle, yukardaki modelin Trkiye ekonomisi iin snanmas olanakl deildir.

190
6.4. Kamu Harcamalarnn Uzun Dnemli Bymeye Etkilerinin Barronun Yaklamna Gre Snanmas
Kamu harcamalarnn byme zerindeki etkileri literatrde uzun zaman tartma gndemini megul etmitir. Bunlarn arasnda Barronun (1990) almas, kamu harcamalarnn ulusal gelirdeki pay ile kii bana ulusal gelir byme oran arasnda isel bir balant kurmaya almaktadr. Barronun yaklamndaki belirgin nokta, kamu ve zel hizmetleri sabit getiri varsaym altnda modellemesidir. Kamusal hizmetler, zel sektr retim srecinde bir girdi niteliindedir. Benzer ekilde Barro (1991) almasnda da bu iliki 1970-85 dnemindeki 98 lkeyi ele amaktadr. Bu almann bulgularna gre lkelerin kii bana ulusal gelir byme oranlaryla devlet tketim harcamalarnn ulusal geirdeki pay arasnda negatif ynl bir iliki vardr. Yatrm harcamalar dikkate alndnda iliki pozitif, fakat istatistiki olarak anlamsz bulunmutur. Barroya gre (1960), GSYH iinde kamu harcamalarnn boyutu byme orann nemli lde etkileyebilir. Kamu harcamalarnn ulusal gelirdeki boyutu kldke byme oran zerindeki etkileri pozitif, bydke negatife dnecektir. Dier yandan byme, kamu hizmetlerine (altyap, eitim gibi) olan talebi artrr. Burada, Barronun yaklam temel alnarak Trkiye ekonomisinin 1930-1996 dnemindeki kamu harcamalarnn uzun dnemli byme srecine etkileri incelenmektedir. Modelin unsurlar unlardr: Hanehalklar dnemleraras fayda fonksiyonlarn maksimize etmek iin tketim dzeyini belirlerler. (6.4.1)
U = 0 e t

ct1 1 dt 1

Sermaye birikimi, kamu btesi ve retim kstlar srasyla yledir.

k =ygc

(6.4.2)

g = y y = kf ( g / k )

Bu koullar altnda optimal duraan durum byme oran; (6.4.3)

= c = [ (1 g / y )(1 ) f ( g / k ) ] / c

Burada , kamu harcamalar dzeyiyle ulusal gelir dzeyi arasndaki esnekliktir. Kamu harcamalar oranndaki bir art (1-g/y) deerini azaltarak, zel sektr yatrmlarn dlayc etkilere yol aar ve bu nedenle byme hz der. Dier yandan g/y oran ne kadar yksek olursa, pozitif dsallklar nedeniyle zel sektr sermayesinin verimlilii artarak, byme orann ykseltir. Byme zerindeki ters ynl bu etkiler sonrasndaki net etki yle oluacaktr. (6.4.4)
= f ( g / k )( f 1) / (g / y)

Net etkinin pozitif ya da negatif olumas, kamu kesiminin toplam ekonomideki byklne baldr. Kamu kesiminin pay ne kadar bykse ( f < 1 ), negatif etkiler o lde byk ve baat olacak,

191
byme oran da decektir. Modele kamu tketim harcamalarn (h) eklersek (6.4.1) eitlii ve duraan durum byme oran yeniden yle tanmlanacaktr: (6.4.5) (6.4.6)
U = 0 e t =

(ct1 ht )1 1 dt , 1

0< <1

c = [(1 ( g / y ) ( h / y ))(1 ) f ( g / k ) ] / c

Kamu harcamalarnn byme zerine etkileri, yukardakine benzer biimde belirlenir. Ancak tketim harcamalar modele katldnda, etkiler daha az nettir. Her iki olas durumda Barro yaklamnn sonular Tablo 6.4.1 ile zetlenmitir. retken olmayan kamu harcamalarndaki artlar, harcamalarn ekonomi iindeki boyutlarndan bamsz olarak byme orann drr. Buna karn retkenlik etkilerine sahip nitelikteki kamu harcamalar, bu harcamalarn toplam ekonomideki byklne bal olarak byme orann artrr ya da azaltr. Tablo 6.4.1. Barronun sel Kamu Harcamalar Modelinde Bymeye Olas Etkiler
Dk Dzeylerde retken Kamu Harcamalar retken Kamu Harcamalar Tketim ve Harcamalar Net Etki Transfer Optimal Dzeyde retken Kamu Harcamalar Yksek Dzeylerde retken Kamu Harcamalar

/ ( g / y ) > 0 / ( h / y ) < 0

/ ( g / y ) = 0 / ( h / y ) < 0

/ ( g / y ) < 0 / ( g / y ) < 0

+ ya da -

Kaynak:Barro, 1990; Hsieh ve Lai, 1994.

Trkiye ekonomisinde kamu harcamalar tketim ve transfer harcamalar, yatrm harcamalar biiminde iki ana grup altnda toparlanarak analiz yaplmaktadr. Birinci grup harcamalar dorudan talep art ve byme artna yol amakla birlikte, retim srelerini pek etkilemediklerinden retken harcamalar niteliinde deildirler. Ekonometrik analizden kan sonular, bu tezi dorulamaktadr. Yatrm harcamalar ise, yol at pozitif dsal ekonomiler araclyla ekonominin toplam retkenliini artrc niteliktedir. Ancak, dlama etkisinin (crowding-out) varl, bu pozitif etkinin azalmasna ya da negatife dnmesine yol aabilmektedir. Gecikmeli zaman serisi analizleri kullanlarak yaplan snamalar, aada izleyen tablolar ve ekiller araclyla sunulmaktadr. Tablo 6.4.3 ve ekil 6.4.1, yatrm, tketim+transfer ve toplam kamu harcamalarnn yllar itibariyle seyrini gstermektedir. Seriler trendden arndrldktan sonraki otokorelasyon fonksiyonlarna, korelogramlara ve birim kk snamalarna baktmzda, hi bir serinin duraan olmadn belirlemekteyiz. Bu nedenle tm seriler birinci derece fark alma ilemine tabi tutularak yeniden ayn snamalardan geirilmektedir. Serilerin dzeylerine gre ve birinci derece fark sonras biimine ilikin birim kk (ya da GDF) snamalar Tablo 6.4.2de yer almaktadr. Tablodan grlecei gibi seriler (byme serisi dnda) dzeyleri dikkate alndnda AR(1) katsaylar bire ok yakndr; birinci sra farklar alndktan sonra katsaylar anlaml ekilde birden uzaklamakta, sfra yaklamaktadr. Bu bilgiler, kamu harcamalarna ynelebilecek dsal oklarn, harcamalar anlaml ekilde farkl bir yeni uzun dnem gelime izgisine oturtacan gstermektedir.

192
ekil 6.4.1. ktisadi Ayrma Gre Kamu Harcamalar/GSMH ve Byme Oranlarnn Geliimi
Yatrm Harcamalar/GSMH Toplam Kamu Yatrmlar/GSMH Cari+Transfer Harcamalar/GSMH GSMH Byme Oran

45.0 40.0 35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0

35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 -5.0 -10.0 -15.0 -20.0

Kamu Harcamalar/GSMH (%)

19 30 19 33 19 36 19 39 19 42 19 45 19 48 19 51 19 54 19 57 19 60 19 63 19 66 19 69 19 72 19 75 19 78 19 81 19 84 19 87 19 90 19 93 19 96

Yllar

Tablo 6.4.2. Kamu Harcama Serilerinde Birim Kk Snamalar

GDF t statistii -0.789 -10.003 -1.587 -8.788 -2.772 -9.611 -8.855 Mac Kinnon Snr Deerleri -1.618 (10) -2.598 (%1) -3.280 (%10) -2.598 (%1) -3.280 (%10) -2.598 (%1) -2.598 (%1) AR(1) 0.984 -0.213 1.007 -0.145 0.744 -0.231 -0.097

Yatrm Harcamalar (g/y) Yatrm Harcamalar (g/y) Fark alnm Tketim + Transfer Harcamalar (h/y) Tketim + Transfer Harcamalar (h/y) Fark alnm Toplam Kamu Harcamalar ((g+h)/y) Toplam Kamu Harcamalar ((g+h)/y) Fark alnm GSMH Byme Oran

Kamu harcamalarnn byme etkisi yaratp yaratmad, bu serilerle byme oran arasnda oluturulacak optimal gecikmeli VAR modelleriyle belirlenmektedir. Saptanlan optimal gecikmeli modellerden hareketle, byme orannn iktisadi ayrma dayal harcamalarda oluabilecek % 1lik deiimlere kar gsterecei tepkilere ve tepki srecinin uzunluuna baklmaktadr. Tepki fonksiyonlar ve varyans ayrtrm Tablo 6.4.5de verilmekte ve tepki fonksiyonlar ekil 6.4.2-3-4 ile de grselletirilmektedir. Bunlardan da izlenebilecei gibi, kamu yatrmlarnn etkileri ayrma gre farkllamaktadr. retkenlii artrc etkileri olmayan cari ve transfer harcamalar, ksa ve orta dnemde negatif byme etkileri gsterirken, uzun dnemli gelime srecindeki etkileri pozitife dnmekte, fakat belirgin byme etkisine yol amamaktadr. Bu gelimenin paralelinde toplam kamu harcamalarnn ksa dnemli dinamik byme etkilerinin negatif olduu grlmektedir. Bu sonu, retken olmayan bu trden kamu harcamalarndaki ar artn ar basarak, toplam harcamalarn yol at byme etkilerini ksa dnemde negatife dntrdn gstermektedir. Kamu yatrm harcamalarndaki bir birimlik standart oklarn byme etkileri birikimsel olarak ksa ve uzun dnemlerde pozitif olarak gereklemitir. rnein 10 yllk sredeki etkiler yaklak %2; 30 yllk srede yaklak %5dir. Uzun dnemde toplam yatrmlardaki dinamik etkilerin pozitife

Byme Oran (%)

193
dnmesi, ekonominin retkenlii artrc nitelikteki kamu harcamalarnn greli paynda bir gerilemenin iaretidir. Bunu, ekil 6.4.5de grmek olanakldr. Barroya gre, toplam kamu harcamalarnn (zellikle retken olmayan harcamalarn etkisiyle) ulusal gelirdeki orannn yksek deerlere ulamas, bymeyi olumsuz ynde etkilemektedir.

ekil 6.4.5. ktisadi Ayrma Gre Kamu Harcamalarnn Toplam Kamu Harcamalarndaki Orannn Geliimi
Yatrm Harcamalar/Toplam Harcamalar (Cari+Transfer) Harcamalar/Toplam Harcamalar Byme Oran

Harcama Oranlar (%)

100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0

40.0

20.0 10.0 0.0 -10.0 -20.0

Yatrm harcamalarnn yaratt uzun dnemli byme etkileri yaklak %0.2-0.3 civarnda olumaktadr. Bunun ok nemli bir byme etkisi olduunu syleyemeyiz. yle ki, kamu yatrmlarnn birikimli byme etkisi bile 30 yllk srete ancak %5lerde gereklemektedir. 6.2. alt balnda incelediimiz zel sektr yatrmlarnn yannda, kamu yatrmlarnn etkileri zayftr. Toplam kamu harcamalarnn pozitife dnmesindeki etmen ise, yatrm harcamalarnn konsolide bte iindeki paynn son yllarda %5-6 civarlarna kadar gerilemi olmasdr. Bu gelime, retken olmayan cari ve transfer harcamalarnn yol at negatif byme etkilerini nemli lde ortadan kaldrarak, net byme etkisinin, kk dzeylerde de olsa, pozitif deerlere dnmesine yol amtr. Tablo 6.4.1in birinci stunu, bu gelimeyi yanstmaktadr. GSMH byme oranndaki deiimin kamu yatrmlarndan kaynaklanma dzeylerine baktmzda, cari ve transfer harcamalarnn bymedeki deiimlerin yarsn aklamakta olduunu grrz. Yatrm harcamalarnda bu, %30 civarndadr. zellikle 1980 sonras borlanmadan kaynaklanan transfer harcamalar47 , bu gelimeyi belirleyen nemli unsur olmutur (nder ve dierleri, 1993, ss.51-56).

47 Transfer harcamalarnn GSMHye oran 1930-80 aras ortalama %4-6 civarlarnda seyrederken, 1980li yllarda %10, 1990l yllarda da %20 platosuna ykselmitir.

19 30 19 33 19 36 19 39 19 42 19 45 19 48 19 51 19 54 19 57 19 60 19 63 19 66 19 69 19 72 19 75 19 78 19 81 19 84 19 87 19 90 19 93 19 96

Yllar

Byme Oran

30.0

194
Tablo 6.4.3. Trkiyede ktisadi Ayrma Gre Kamu Harcamalarnn GSMHdeki Oran

Yllar 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963

CTR 13.10 13.44 15.80 16.03 16.61 16.49 13.63 14.12 14.88 14.88 13.40 12.33 7.52 6.17 14.20 12.18 15.78 16.82 14.27 16.72 16.82 14.72 12.57 12.62 11.41 11.63 11.56 10.05 9.27 10.00 10.86 13.05 12.89 13.61

YAT 3.16 2.30 1.28 1.75 1.23 1.37 1.30 1.49 1.48 1.65 1.29 1.20 1.00 1.02 3.46 1.63 2.48 2.92 3.35 2.82 2.80 3.03 3.09 3.58 3.55 4.39 4.06 4.08 3.95 4.27 5.51 5.19 5.30 5.20

TKH 16.26 15.74 17.08 17.79 17.84 17.86 14.93 15.61 16.35 16.53 14.69 13.53 8.52 7.19 17.65 13.80 18.26 19.74 17.62 19.54 19.62 17.75 15.66 16.20 14.96 16.02 15.62 14.14 13.22 14.27 16.37 18.24 18.19 18.81

Yllar 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

CTR 14.66 14.57 14.00 14.32 14.58 15.68 16.05 17.05 19.72 17.12 16.88 19.07 20.12 23.81 23.61 25.26 24.53 21.96 17.42 22.38 20.33 17.65 18.62 20.81 20.63 21.61 22.15 27.22 26.75 32.73 31.74 30.03 36.01

YAT 5.00 5.23 5.32 5.17 5.49 5.51 4.90 4.42 4.39 5.61 5.63 4.72 5.70 7.06 6.04 4.97 5.10 5.56 4.57 4.94 4.54 4.25 4.62 3.85 3.06 2.45 2.50 2.69 2.51 2.67 1.89 1.70 2.32

TKH 19.66 19.80 19.32 19.50 20.07 21.19 20.95 21.47 24.10 22.73 22.51 23.79 25.82 30.87 29.65 30.23 29.63 27.52 21.99 27.32 24.87 21.90 23.24 24.66 23.69 24.06 24.65 29.92 29.26 35.40 33.62 31.73 38.33

Kaynak:Maliye Bakanl;CTR, cari+transfer harcamalar/GSMH;YAT, yatrm harcamalar/GSMH; TKH, toplam kamu harcamalar/GSMHyi gstermektedir.

195

Tablo 6.4.4. Kamu Harcamalar Oranlarnda Oluabilecek %1lik Deiimlere Byme Orannn Gsterecei Tepkiler

Dne m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Ani Tepki Deerleri: Dinamik (%) CTR YAT TKH

0.00 -1.74 2.17 -0.72 -0.95 -0.84 -0.20 1.79 -0.41 0.98 -1.65 -0.20 1.35 0.35 -0.62 0.71 -0.20 0.90 -0.07 0.52 -0.30 0.17 0.46 -0.14 0.29 -0.06 -0.36 0.13 0.06 0.26 0.00 -1.54 1.42 0.80 -0.62 -0.52 -0.01 1.60 -0.10 1.13 -0.42 -0.22 0.61 0.50 0.04 -0.46 0.38 0.19 0.20 0.41 -0.07 0.33 0.14 0.40 0.30 0.21 0.29 -0.01 0.29 0.19

Ani Tepki Deerleri: Birikimli (%) CTR YAT TKH

0.00 -1.74 0.43 -0.29 -1.24 -2.08 -2.28 -0.49 -0.89 0.09 -1.56 -1.76 -0.41 -0.07 -0.69 0.03 -0.17 0.72 0.66 1.18 0.88 1.05 1.51 1.36 1.65 1.60 1.24 1.37 1.43 1.69 0.00 -1.54 -0.12 0.68 0.06 -0.46 -0.47 1.13 1.02 2.16 1.73 1.51 2.12 2.62 2.66 2.20 2.58 2.77 2.97 3.39 3.31 3.64 3.78 4.18 4.47 4.68 4.98 4.97 5.25 5.45

Deiimin Nedeni (%) CTR YAT TKH

0.00 16.09 32.81 34.27 34.36 35.75 35.78 41.41 41.72 43.39 47.70 47.42 49.92 50.04 50.55 51.01 51.01 51.93 51.89 52.18 52.16 52.18 52.42 52.42 52.51 52.51 52.64 52.66 52.66 52.74 0.00 10.72 18.01 19.85 20.36 20.90 20.86 26.89 26.86 29.63 29.81 29.87 30.53 31.03 30.55 30.77 30.86 30.69 30.74 31.08 31.07 31.22 31.25 31.54 31.71 31.77 31.76 31.68 31.78 31.78

0.00 -1.15 2.71 -0.34 -0.71 0.03 0.13 1.72 -0.11 1.35 -0.63 -0.26 0.78 0.16 -0.74 -0.06 -0.55 0.18 0.13 0.61 -0.31 0.37 0.50 0.48 0.43 0.28 0.02 0.20 0.14 0.18

0.00 -1.15 1.56 1.22 0.50 0.53 0.66 2.38 2.27 3.62 2.99 2.73 3.51 3.66 2.92 2.86 2.31 2.49 2.62 3.23 2.93 3.29 3.79 4.27 4.70 4.98 5.01 5.21 5.35 5.53

0.00 5.99 29.33 29.15 29.78 29.42 29.37 34.20 34.21 37.05 37.59 37.48 38.34 38.37 38.93 38.80 39.25 39.28 39.27 39.80 39.92 40.12 40.44 40.76 41.01 41.12 41.12 41.18 41.20 41.20

CTR, cari+transfer harcamalar/GSMH; YAT, yatrm harcamalar/GSMH; TKH, toplam kamu harcamalar/GSMHyi gstermektedir.

196
ekil 6.4.2. Kamu Cari+Transfer Harcamalar/GSMH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

3 1 -1 -3 -5
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 29

Yllar

ekil 6.4.3. Kamu Yatrm Harcamalar/GSMH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
4

Byme Oranndaki Tepkiler (%)

3 2 1 0 -1 1 -2 -3 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Yllar

ekil 6.4.4. Toplam Kamu Harcamalar/GSMH Oranndaki %1'lik Deiime Byme Orannn Gsterdii Tepkiler
Byme Oranndaki Tepkiler (%)

3 2 1 0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27

-1 -2

Yllar

197
6.5. Beeri Sermaye Dinamiinin Snanmas: Geniletilmi Solow ya da MRW Modeli Asndan Bir Yaklam
4.2. alt balnda incelediimiz MRW ya da dier ifadesiyle geniletilmi Solow modeli (MRW, 1992), orijinal Solow modeline beeri sermayeyi ekleyerek byme srecini isel bir yaklamla aklamaya almaktadr. Model beeri sermayeyi ortaokullama oran olarak dikkate almtr. Yatay kesit veri kullanlarak yaplan ekonometrik analizde MRW, eklenen beeri sermaye deikenini anlaml bulmular ve modelin toplam aklanma gcnn de arttn saptamlardr. Bu almada, bu modelin beeri sermaye yaklam daha geniletilerek analize katlmaktadr. Beeri sermaye olarak alnan ortaokullama oran yerine, ilkokul, orta dereceli okullar (ortaokul+lise) ve niversiteden yllar itibariyle mezun olanlara srasyla 1, 2 ve 4 arlklar uygulanarak, bir beeri sermaye indeksi elde edilmitir (Wang ve Tallman, 1994). Artan bu arlklar, eitim dzeyindeki artlarn igcnn etkinliini artrdn ifade etmektedir. Solowun ve MRWnin modelleri srasyla aadaki gibi yeniden tanmlanabilir: (6.5.1) (6.5.2)
ln y = ln y = ln sk ln(n + ) 1 1 + ln sk + ln sh ln(n + ) 1 1 1

Burada y, kii bana ulusal geliri; sk, fiziksel sermaye yatrm orann; sh, beeri sermaye yatrm orann (ya da beeri sermaye indeksinin ulusal gelirdeki payn); n, nfus art hzn; , fiziksel sermaye ypranma orann; , fiziksel sermayenin; da beeri sermayenin ulusal gelirden aldklar paylar gstermektedir. Solow ve MRWnin modellerinin Trkiye ekonomisine ilikin 1960-1994 dnemi verileri ile ekonometrik analize tabi tutulmas sonucu elde edilen bulgular, Tablo 6.5.1de gsterilmektedir. Snamalar, beeri sermaye ile geniletilmi modelin aklama gcnn daha yksek olduunu gstermektedir. Bunun iin dzeltilmi belirginlik katsaysyla ( R 2 ), Akaike (AIC) ve Schwartz (SIC) ltlerini kullanmaktayz. Konuyla ilgili literatre gre, son iki lt, dzeltilmi belirginlik katsaysna gre daha gldr (Maddala, 1992). MRWnin kstlanm ve kstlanmam regresyon modellerinden yatrm oran ve beeri sermaye oran katsaylarna dayanarak hesapladmz fiziksel sermayenin ve beeri sermayenin ulusal gelirdeki paylar srasyla yaklak %13 ve %25dir. Yeni isel byme modellerinin zerinde nemli lde szn ettii beeri sermaye olgusunun MRW yaklam ile byme srecini aklayacak biimde modellenmesi, anlaml sonular salamaktadr. Ancak, bu almada yeniden beeri sermaye deikeni hesaplanrken, MRWden farkl hareket edildiini vurgulamamz gerekmektedir. Bu yaklam farkllna ramen, beeri sermaye byme srecini aklayan nemli bir deiken olarak karmza kmaktadr.

198
Tablo 6.5.1. Orijinal Solow Modelinin ve MRW Modelinin Trkiye Ekonomisi in EKK le Snanmasndan kan Sonular
Aklayc Deikenler ve statistikler lnsk lnsh ln(n+) Sabit
R2

Solow Modeli 1.012 (0.174)

-1.763 (1.142) 14.607 (2.825) 0.7361 0.1186 48.43 -4.181 -4.047 0.5030

MRW Modeli 0.224 (0.104) 0.404 (0.035) -0.254 (0.526) 13.354 (1.264) 0.9476 0.0529 205.79 -5.771 -5.594 0.1376 0.2481

Regresyonun Standart Hatas F AIC SIC

Kstlanm Model
lnsk
-

ln(n+)

1.092 (0.110)

lnsh - ln(n+) Sabit

R2

12.939 (0.102) 0.7489 0.1175 98.44

Kstl model kabul edilmektedir

0.1936 (0.091) 0.3997 (0.034) 14.172 (0.116) 0.9485 0.0524 314.15

Kstl model kabul edilmektedir

Regresyonun Standart Hatas F Wald Kst Snamas Wald Snamas in F AIC SIC

0.233 -4.227 -4.139 0.5219

2.38 -5.815 -5.682 0.1217 0.2495

Nonneman ve Vanhoudt (1994), geniletilmi Solow modelini, AR-GE sektr faaliyetlerini ierecek ekilde yenibir geniletme yaklamyla tanmlamaktadrlar. Bunu 4.3. balnda incelemitik. Bu yaklam MRWnin modeline, AR-GE sektrnde yaplan net olmayan harcamalarn, ulusal gelirdeki orann yeni bir aklayc deiken olarak katmaktadr. Nonneman ve Vanhoudtun almasnda, ilgili deiken anlaml bulunmu ve modelin daha yksek aklayc gce sahip olduu belirlenmitir. Trkiye ekonomisinde AR-GE sektrne ilikin verilerin yeterli bir zaman serisi oluturamamas nedeniyle, isel byme modelleri iinde nemli bir yeri olan bu yaklam snanamamaktadr.

199
Tablo 6.5.2. Trkiyede GSMH, Yatrm Oran ve Beeri Sermaye Orannn Geliimi

Yllar
1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994

y
724473.6 720009.6 746023.9 798356.4 810692.1 815803.8 891228.7 905570.0 941944.2 958207.4 975867.7 1018842.4 1084758.4 1109870.9 1117767.5 1154633.8 1232750.0 1243639.6 1233165.4 1202025.6 1144739.1 1170769.6 1177245.0 1196703.2 1250251.3 1271997.3 1328230.5 1427282.4 1416888.1 1409055.9 1507927.5 1480777.9 1541760.8 1631505.2 1499321.9

i
16.10 16.10 16.20 16.21 14.84 15.88 16.39 18.06 19.48 20.87 21.77 20.17 22.36 22.18 20.82 22.56 25.70 27.16 24.60 21.57 21.80 19.80 19.17 20.09 19.33 20.13 22.80 24.65 26.12 22.50 22.63 23.67 23.41 26.31 24.50

h
1.09 1.16 1.25 1.35 1.47 1.63 1.80 1.96 2.09 2.28 2.54 2.75 2.79 2.77 2.91 3.05 2.89 3.31 3.96 4.02 4.11 4.00 3.71 3.58 3.62 3.82 4.07 4.22 4.42 4.45 4.36 4.78 5.14 5.54 6.18

n+g+
8.90 8.63 8.48 8.50 8.49 8.49 8.51 8.56 8.55 8.55 8.55 8.53 8.53 8.53 8.53 8.67 8.09 8.08 8.09 8.09 8.09 8.48 8.52 8.52 8.52 8.52 8.24 8.19 8.20 8.19 8.20 8.19 8.19 8.19 8.19

Kaynak: DE, DPT. (n+g+) deerleri, tarafmzdan hesaplanmtr. Teknolojik gelime orann (g), Yldrmn (1989) almasndaki toplam faktr verimlilii deerinden hareketle %1; fiziksel sermaye anma-ypranma orann (), Ebiri, Bozkurt ve ulfazn (1977) almasndan hareketle %5 olarak aldk. Tabloda y, 1987 fiyatlaryla GSMH; i, yatrm oran; h, beeri sermaye oran; n, nfus art hzn gstermektedir.

200 SONU

Yeni BMye gre, iktisat politikalarndan (kamu harcamalar, vergileme, sbvansiyon) nemli lde etkilenen deikenlerdeki sreen deiiklikler, ekonomilerin byme oranlarn da sreen hale getirmektedir. Bu sonu, Romer (1986), Lucas (1988) ve Rebelo (1991) gibi Ak tipi almalarda olduu gibi, Romer (1990), Grossman ve Helpman (1991) ve Aghion ve Howitt (1992) gibi ARGEye dayal byme modellerinde de karmza kmaktadr. Bunu nceki alt balklarda byme etkisi olarak grmtk ve bu nokta yeni BMyi temel NBMden ayran en belirleyici zellikti. rnein Solowun modelinde uzun dnemli bymenin sreenlii, dsal teknolojik gelimelerin varlna baldr. Yeni BMye baktmzda uzun dnemli byme dinamiini salayan on temel deikenle karlamaktayz (Grossman ve Helpman, 1991a; 1994): fiziksel sermaye yatrm oran, beeri sermaye yatrm oran, ihracat oran, ie dnklk, patent haklarnn ne lde koruma altna alnd, kamu harcamalar, nfus art hz, sosyo-politik kararllk. Bu deikenlere ilikin veriler kinci Dnya Sava sonras dnem iin OECD ekonomilerinde gzlemlendiinde, deikenlerin dinamik davrannda genel bir kararlln var olduu belirlenebilir. rnein bu ekonomilerde da aklk byk lde artm; fiziksel sermaye yatrmlarnn GSYHdeki oran ykselmi; eitim harcamalarnn GSYHdeki pay, kii bana eitim srecinin uzunluu, okur yazarlk oran ve okullama oran artmtr. Bu nedenlerle, yeni BM asndan uzun dnemli kararl bir byme sreci bekleyebiliriz. Bu temel deikenlerdeki belirgin dinamie karn, kii bana GSYH byme oranlarnda bu lde bir dinamizm grlmemektedir. Bu sonuca ilikin iki saptama yaplabilir. Birincisi, bu deikenlerdeki nemli deiimin yalnzca bir dengeleyici etkisi vardr; ikincisi, yeni BMnin yaklamlarnda yanllklar vardr. Yeni isel byme teorileri ounlukla Ak tipi bir retim fonksiyonuyla almaktadr. Bu teorilerin nceki byme teorilerinden farkllamasna yol aan belirgin nokta, Y = AK L1 tipindeki standart retim fonksiyonunda neoklasik byme modellerince dsal varsaylan teknolojik gelimeyi, modelin iinden aklamaya almasdr. Y = AK modelinde A deikeni, teknolojiyi etkileyebilecek etmenleri iermekte; K, hem beeri hem de fiziksel sermayeden olumaktadr. Byle bir yaklamda sermayeye gre azalan getiri yoktur. Bunun nedeni, azalan getiriryi ortadan kaldran dsallklara yer verilmesidir. ster beeri, isterse de fiziksel sermaye yatrm olsun, tm yatrmlar sermayenin marjinal getirisinde arta yol aar. Eer bu trden dsallklar ok byk boyutlardaysa, SBMdeki , birim deere yaklar. Dier yandan, makineleme ve ara girdilerin niteliindeki gelimeler, sermayedeki azalan verimlilii ortadan kaldrc rol oynar. Bu trden bir yaklamda sermaye, girdilerdeki eitlilii ve nitelii bir btn olarak iermektedir. AR-GE sektr, bu eitliliin elde edilmesi iin gereklidir ve bu nedenle firmalar eitilmi iglerini, bu sektre kaydrrlar. AR-GE sektrne yaplan bu yatrmlar, tekelci rekabet piyasasnda alan firmalarn, ksmi tekelci glerinden kaynaklanan tketici rantlaryla karlanmaktadr (Romer, 1990; Grossman ve Helpman, 1991).

201
De Long ve Summersa (1991) gre, yatrmlar snflayarak analiz yapan yaklamlarn uzun dnemli bymeyi aklama gc daha yksektir. Bu aratrmaclara gre, zellikle donanm (makine, ara-gere) yatrmlar, ekonominin uzun dnemli byme orannn nemli lde belirleyicisidir. Makine yatrmlar neden nemlidir? nk, bilgi stoku makinede iselletirilmitir. Bu donanm retmeyen, yalnzca ithal eden lkelerde ortalama teknoloji dzeyi daha iyi hale gelebilmektedir. Kart olarak sermaye donanmn reterek ihra eden ekonomilerin makro bazdaki yanl i ve d politikalar, piyasalara yenilik getiren bu donanmlardan elde edilebilecek rantlarn ortadan kalkmasna neden olabilir. De Long ve Summersn almas, dk byme oranna sahip ekonomilerde, makine donanmna ynelik yatrmlarn da dk dzeylerde olduunu belirlemektedir. Dier yandan, ARGEye dayal BMnin ampirik olarak snanmasna ynelik almalar da, bu modellerin tezlerini desteklememektedir (Jones, 1995). Jones almasnda ABD ekonomisinin 1880-1987 kii bana logaritmik GSYH serisini snam, fakat ok dk bir kararllk olduunu belirlemitir. OECD lkeleri48 verileri (1900-1987 dnemi iin), geniletilmi Dickey-Fuller snamas (ADF) sonularna gre, kii bana logaritmik GSYH serisinde birim kk olmadn (yaklak 0.3) gstermektedir. Ancak kinci Dnya Sava ncesi ve sonras olarak seri ortalama bymenin artma ynnde deitiine iaret etmektedir. Jones bunu nedenini, kinci Dnya Sava sonras bu lkelere nemli lde akan yabanc sermaye yatrmlar olarak grmektedir49 . Yeni BMnin bir ksmnda duraan durum deerine yaknsama srecinde, sermaye stokundaki iyilemelerin byme orannn artrmak yerine azaltaca ngrs yer almaktadr. Bu trden ampirik gzlemler, yeni BMnin bir blmnn byme etkisini baat gren yaklamlarn belirli llerde tersine evirmektedir. Veriler daha ok, byme orannda belirli ortalamalar etrafnda kararl bir dinamik srecin varln ortaya koymaktadr. Byme salnmlarn inceleyen baz almalar (King, Plosser ve Rebelo, 1988; Blanchard ve Quah, 1989), salnmlar geici ve sreen unsurlarna gre ayrtrmaktadr. Bu trden yaklamlar bymenin sreen ksmnn, eitli dsal oklardan (zellikle arz oklar) kaynaklanp kaynaklanmad ve boyutlarnn ne olduunun belirlenmesini salamaktadr. Gelimi ekonomilere ilikin veriler, bymedeki sreenliin kararl olmadn gstermektedir. Dolaysyla bu gzlem, yeni BMnin snanma srecine nemli bir kstlama getirmektedir. Eer bir BM bir deikendeki hareketlerin byme srecini nemli lde etkilediine ilikin bir ngrde bulunuyorsa, buradan u iki olas sonu kacaktr: ya bu deikenin kendisi ard kesilmeyen sreen salnmlara sahip deildir; ya da bu deikenin dndaki baz deikenler, bu deikenin etkisini ortadan kaldran bir rol oynamaktadr. Bu iki kart sonu, yeni BMnin sorgulanmas iin temel bir ampirik yaklam salamaktadr. lkelerin arpc byme oranlarnn belirlenmesinde BMye ba vurmadan endstri ilikilerinde yeni yaklamlar, JIT teknikleri, kalite emberleri gibi yaklamlar aratrlmaya balanmtr (Pack, 1994). Baz Asya lkelerindeki yksek byme oranlar, NBM tarafndan fiziksel sermaye yatrmlaryla aklanmaya allmakta; BM ise, hem beeri hem de fiziksel sermaye birikiminden
48 Jones, 14 gelimi OECD lkesini ele almtr. Ayrnt iin Jones, 1995, s.500e baklabilir. 49 zellikle Marshall plannn etkisi nemlidir.

202
kaynaklanan bir yaklam getirmektedir. kinci yaklamn ne srebilmesi iin, nn bire yakn deer almas gereklidir. Ancak uluslararas ampirik almalar, deerini 0.4 civarnda tahmin etmektedir. BMnin bu yksek byme oranlarn aklamaya ynelik bir dier yaklam da, yeni sermaye mallarnn retiminden kaynaklanan dsallklar ele almaktadr. Yine lkeler bazndaki veriler, bu lkelerin sermaye donanm reticisi ve ihracats olmaktan ok, ithalats olduunu gstermektedir. Beeri sermaye birikimine ilikin ampirik almalar ise farkl yaklamlara bal olarak, hem destekleyici (MRW, 1992; Barro, 1991) hem de kart ynde sonulara ulamaktadrlar. Bu tez kapsamnda zerinde durmadmz d ticaretin bymeye etkileri, konuyla ilgili literatrde zellikle gelimi ekonomilerden greli yoksul ekonomilere bilgi transferinin yol at verimlilik balamnda ele alnmtr (Grossman ve Helpman, 1991; Rivera-Batiz ve Romer, 1991). Bu erevede Lucas, teknolojik bilginin yaylmas ve gelimekte olan lkelerce massedilebilmesi iin, bu bilgiyi renip uygulamaya geirebilecek beeri sermaye birikiminin yeterli dzeylerde olmasnn gerekliliini vurgulamaktadr. Fiziksel sermayenin gelimi ekonomilerden gelimekte olan lkelere yeterince akmaynn nedenini de, beeri sermaye dzeylerindeki yetersizliklere balamaktadr (Lucas, 1990 ve 1993). 1960l yllara bakldnda, Nelson ve Phelps (1966) tarafndan gelitirilmi olan isel byme modeli, beeri sermaye birikiminin teknolojik gelime ile daha retken hale getirilebileceini sylemektedir. NBM, lkelerarasnda hem gelir dzeyi hem de byme oranlar olarak yaknsamann gerekleecei ngrsn yapmaktadr. Balangta dk K/L oranna sahip olan yoksul ekonomilerin marjinal sermaye verimlilikleri yksektir. lkelerarasnda tasarruf oranlar, igc art hz ve teknolojik gelime oran eitse, sermaye stoku gelimi ekonomilere gre hzla byyerek, bu lkelerin K/L, K/Y ve Y/L dzeylerine ulalacaktr. Buna karn BMye gre, lkelerarasnda gelir dzeyi ve byme oranlar bakmndan farkllklarn sreenlii olaandr. Dsallklarn varl, ARGEden kaynaklanan verimlilik artlar, igc ve sermayenin azalan getiriyle almamas gibi etmenler, NBMnin ne srd yaknsama srecini tersine evirebilir. BMyi savunan iktisatlar tarafndan yaplan ampirik almalar, kendi modellerini snamaktan ok, NBMnin teorik sonularn sorgulayan bir younlama iindedir (Barro, 1991; Dowrick, 1992; Quah, 1993 ve 1996; Sala-iMartin, 1996; Evans ve Karras, 1996). Bu almalarda gelitirilen yeni kavram, koullu yaknsamadr. Koullu yaknsama kavramna gre, ekonomiler tasarruf oran, teknolojik gelime dzeyleri, demografik yap, kurumsal ve siyasal rgtlenme, beeri sermaye dzeyleri gibi etmenlerin farkllklarndan dolay, ortak bir duraan durum deerine yaknsamak yerine, yalnzca kendi duraan durum byme oranlarna ve gelir dzeylerine yaknsayacaklardr. Levine ve Reneltin (1992) almasna gre, bymeyi aklamaya alan regresyon denklemlerinde lke seimi, ele alnan dnem, deikenlerin seimi, aklamann gcn nemli lde etkileyebilmektedir. Yeni BM, NBMnin dsal nfus art ve teknolojik gelime gibi varsaymlarn ortadan kaldrmtr. Birinci tip BM yaklamlar, sabit getiri varsaymn, biriktirilebilen girdilere uyarlamtr. Sermaye dar tanmnda karlarak, geni bir tanmlama getirilmi (=1) ve yeniden retilemeyen girdiler devre d braklmtr (=0). NBMde tasarruf oran dsal bir deiken olarak

203
yalnzca dzey etkisine yol aarken, BM tasarruf oran ile byme oran arasnda pozitif bir korelasyon tanmlam, yani byme etkisini modele sokmutur. kinci tip BM yaklamlarnda lee gre sabit getiri varsaym biraz yumuatlmtr (>0). Fakat biriktirilebilir girdiler iin lee gre sabit getiri (=1) varsaym srdrlm, ancak tm retim fonksiyonu asndan artan getiri (+>1) varsaym getirilmitir. Bu varsayma geilmesi ile, tam rekabete dayal genel denge anlayndan uzaklalmtr. Bu yeni duruma iki zm nerilmitir. Birincisi artan getiri makro boyutta, sabit getiri de firma boyutunda kabul edilerek analiz yaplmtr. Firmalar dsallk yayan girdileri kiralarlar ve onlara marjinal verimlilikleri lsnde deme yaparlar. Buradan elde edilecek zm, makro dzeydeki dsallklar nedeniyle optimalden uzaktr (Pio, 1994, s.280). kinci zm yolu, rekabeti davran varsaymn kaldrmakta, aksak rekabet varsaymn getirmektedir. Bu durumda tm girdilere yaplan demeler, toplam kty tketmemektedir. Artan getiri ve aksak rekabet varsaymlarna dayal byme modelleri alma kapsamn uluslararas ticaret, AR-GE sektr, bilgi stokunun yaylmas konularna doru geniletmitir. Pioya gre bu varsaymlar, lkelerin sahip olduu koullara gre oluturulmaldr. rnein fiziksel ve beeri sermaye donanm yeterli olmayan ekonomiler iin sabit getiri ya da artan getiri, daha gereki bir yaklam olacaktr (Pio, 1994, s.281). Gelimi ekonomilerde olduu gibi, gelimekte olanlarda da bilgi sektrnden kaynaklanan dsallklar, dikkate alnmaldr. Ayrca, mal ve hizmet piyasalarnda (zellikle finans piyasasnda) oligopoln hakim piyasa yaps olmas, ekonometrik analizlerin de sonularna etki etmektedir. BMnin yeterince incelemedii konulardan biri, talep yapsdr. Gelimekte olan ekonomilerde talep yapsndaki deiimler, byme srecini etkileyebilmektedir. Bu modellerde tketim kalb, faydasn maksimize etmek isteyen bireyin, dnemleraras sabit ikame esneklikli tercih fonksiyonuyla tanmlanmtr:
max 0 u ( c ) e rt dt , u ( c) =

c1 1 1

Burada r ve birer dsaldr. Ancak tketim ve tasarruf davranlarndaki deimeler, bu parametrelerin dsal (sabit) olarak alnmasndan dolay sakncal sonulara yol aacaktr. Bu nedenle daha gereki bir model asndan iselletirilmeli ve ekonominin gelime izgisinin tm aamalarn yanstabilmelidir. BMde ortaya kan bir baka yntemsel sorun, net dourganlk, kadn ve erkek igcnn eitimi ve igcne katlm, ocuk lm oran gibi konularda oynad rolden kaynaklanmaktadr. Baz gelimi ekonomilerde nfus art hz negatife dntnden, kii bana byme oranlar da yksek kmaktadr. Bu, Ramsey-Cass-Koopmans modellerinde yle analiz edilmektedir: k / k = sAk (1 ) ( + n ) . Eer n (nfus art hz), ekonomi byme gsterirken azalyorsa, (+n) terimi zamanla azalacaktr. nnin azalmas, retilebilir girdilerin sabit getiri varsaymnn srdrlmesini olanakszlatrmaktadr. Yeni BM ile ekonomik gelime arasndaki balanty genel olarak drt nokta etrafnda toparlayabiliriz (Pio, 1994):

204
A. Devletin Rol Genel olarak bir isel byme modelinde pozitif ve srdrlebilir byme oran, biriktirilebilen girdilerin sabit getiriyle altnn varsaylmasndan kaynaklanmaktadr. Rebelo (1991) modelinde, yeniden retilemeyen girdileri dlamtr. Romer (1986) ve Lucas (1988)de fiziksel sermaye ve igc yannda, bir nc retim faktr olarak beeri sermayeye (H) yer verilmitir. Bu girdinin modellerdeki nemi, ekonomiye yayd pozitif dsallklardan kaynaklanmaktadr. Bu trden bir modelleme, firma dzeyinde sabit getiri varsaymn gerekli klar. Dsallklarn varl, zmn optimal alt olmasna yol aar ve optimal zmn yeniden retilebilmesi iin, bir merkezi otoriteye gerek duyulur. Bu nedenle devletin rol kanlmaz hale gelmektedir. Devlet, merkezi planlama kuruluuyla, optimal altndaki ikinci eniyi optimal deerleri, eitli ekonomi politikalaryla, arzu edilen optimal zme doru yaklatrmaya alacaktr. Romer ve Lucas modellerinde nc girdi beeri sermaye olmakla birlikte, birikim sreci farkl ele alnmtr. Romerde H bilginin genel bir ifadesidir ve fiziksel sermaye stokunda ierilmitir. Fiziksel sermaye (K) yatrm, hem K hem de Hyi artrr. Modelden kan soru, devletin Hyi nasl tevik edecei ve dolaysyla bymeyi artracadr. Modelden kan yant udur: Devlet hem fiziksel hem de beeri sermaye yatrmlarna tevik salamal ve bu yatrmlardan aa kan bilgilerin de kolayca tm ekonomiye yaylmasnn olanakl olduu ortam gelitirmelidir. Romerin (1990) modelinde lee gre artan getiri, farkl AR-GE sektrlerinde bilgi reten tekelci firmalarn, aksak rekabet davran ile incelenmitir. Bu durumda firmalar AR-GEden salanan tekelci g ve ar krlar nedeniyle AR-GE sektrne girerek, kendileri yatrm yapmak isteyeceklerdir. Bu, dsal pozitif etkilerin bir sonucu olarak bilgi retimini azaltacak, devlet bir yandan faiz oranlarn drme, dier yandan da beeri sermaye birikimini artran tevikleri (rnein AR-GE sektrne sbvansiyon verilmesi) gelitirme yoluyla, bu d nlemeye alacaktr. Lucasda ise beeri sermaye igcnn eitim dzeyi ile ayn anlamda alnmtr. gcnn beceri ve bilgi dzeyi (ya da etkin igc, hL) i ortamndaki eitim porogramlaryla oluturulmakta, cretler igcnn marjinal verimlilii ile belirlenmektedir. Etkin igc retim fonksiyonunda yer almakla birlikte, ortalama beceri dzeyi (h) fonksiyona ayn girmektedir. zm bu modelde de optimal olmadndan, devlet, dk arza sahip olan beeri sermaye miktarn, okullama orann artran politikalar reterek gidermeye alacak ve optimal byme oranna geii salayan bir byme dinamii yaratacaktr. Barro (1990) modelinde, kapal bir ekonomideki kamu sektrn incelemitir. Hem fiziksel sermaye hem de cari kamu harcamalar, retim fonksiyonuna girdi olarak alnmtr. Kamu harcamalar, hizmet salama ya da altyap biiminde pozitif dsallklar salamaktadr. Harcamalar gelir vergisiyle karlandndan, bte denktir. Modelin zm, kk de olsa tasarruflarn varl nedeniyle optimal deildir. Yeni BM genel olarak devlete iki rol yklemektedir: 1.AR-GE sektrne salanacak teviklerle bilginin retiminin ve yaylmasnn salanmas; eitim alanndaki yatrmlarn artrlmas. 2.retken sektrlerdeki girdiler iin tamamlayc nitelii olan kamusal mal ve hizmetlerin uygun hale getirilmesi.

205

B. Ekonominin D Ticarete ve D Yatrmlara Almas Yeni BMde ekonominin da aklk derecesi byme orann kanaldan etkilemektedir. 1.Mallarn ve yatrmlarn lkeleraras ak, bilginin de lkeleraras dzeyde yaylmasn salar. Bu ekilde yaylan bilgi pozitif dsallk yaratarak, ekonominin retken kapasitesini artrr. 2.Karlkl ticaret yapan lkelerin baz sektrlerde uzmanlamalar, byme orann olumlu ynde etkiler. Eer bir lke ticaret sonucu beeri sermayenin greli dk olduu sektrde uzmanlarsa, bu ekonominin beeri sermaye stoku da yava byyecektir. Bunun sonucunda, retimdeki uluslararas uzmanlama, bu lkeyi adeta cezalandrm olmaktadr (Lucas, 1988). 3.Uluslararas ticaretin yarataca lek ekonomileri, byme orann etkiler. Yurtii piyasas geni olan ya da birleme yoluyla bir serbest i piyasa oluturan lkeler iin lek ekonomilerinin olumas olanakldr (Rivera-Batiz ve Romer, 1991; Grossman ve Helpman, 1991). BM, da akln getirecei dinamik yararlarn byme orann artracan sylemekle birlikte, bu kazanlarn; ktisadi birlemeye katlacak ekonomilerin farkl bilgi stokuna sahip olmalar ya da bilgi aklarnn iyilemesiyle (rnein iletiimde standartlk); Birlemelerin lek ekonomisi yaratmas halinde gerekleebileceini vurgulamaktadr. Aksi halde dk beeri sermaye dzeyine sahip lkeler, daha dk bir byme izgisinde gelime gsterebilirler. Grossman ve Helpmann (1991) almasna gre, birlemeye katlan lkelerin kaynak donanmlar birbirlerinden farklysa, beeri sermayenin fiyat beeri sermaye stoku greli olarak kk olan lkede artarken, AR-GE sektr rnleri de giderek pahallanacaktr. Kart donanma sahip lkede bu sre, ters ynde ileyecektir. Bu durumda, daha gelimi olan lke daha dk byme oranna sahip olacak, daha zayf beeri sermaye stokuna sahip olan lke, serbest ticarete almann sonucu olarak, kaynaklarn yeniden tahsisinden yararlanacaktr. D ticarete alan lkelerin bu giriimden enok kazanc salayabilmeleri iin, lek ekonomilerin oluabilecei piyasalar yaratmaldrlar ve retim sektrlerini, AR-GE ile beeri sermaye youn sektrlere doru geniletmelidirler. Gelimekte olan ekonomiler iin bu abann yksek teknoloji gerektiren alanlarda yaplmas zor olmakla birlikte, Hindistan, Gney Kore, Singapur, Tayvan gibi lkeler bilgisayar ve elektronik sanayilerde bunu baarabilmilerdir. IFC, bu balamda, zellikle beeri sermaye birikimini artrc eitim faaliyetlerini desteklemektedir. Temel eitimin toplumsal getirisinin ykseklii nedeniyle, IFC desteklerini bu dzeyde younlatrmtr. Buna karn ileri teknoloji retiminde bilim adam ve teknisyenlere gereksinim duyulmaktadr. Bu da, daha st dzey eitimin de desteklenmesinin gerekli ve nemli olduunu ifade etmektedir. C. Bireylerin Sosyo-psikolojik ve Ekonomik Gnece Ulamas ile Byme likileri Beeri sermayenin oluturulmas ve gelitirilmesi ortalama yaam uzunluu, okuma yazma oran, beslenme, ocuk lm oran, eitli salk gstergeleri gibi konularn etrafnda incelen bir olgudur. Eitim, salk ve beslenme alanlarna kaynaklarn, zel sektr m yoksa kamu sektr

206
tarafndan ayrld konusu nemlidir. Eer yatrm harcamalar zel sektr tarafndan yaplyorsa, ncelikle bu hizmetleri talep eden bireylerin, gelir dalmndan yeterli pay almalar; eer kaynak kamu sektr ise, bu trden hizmet yatrmlarn karlayacak bte gelirlerinin artrlmas gerekmektedir. Bir ok almada (rnein Romer, 1986) bilgi stoku, makinede ierilmi olarak alnmaktadr. Lucasda (1988) ise bilgi, eitim yoluyla alan bireylere aktarlmakta ya da dier bir ifadeyle bilgi, beeri sermaye de ierilmitir. Barro (1991), ilk ve ortaokullama; Barro ve Lee (1993), nfusun ortalama okula katlma oran; MRW (1992), alanlarn iinde ortaokul mezunlarnn orann beeri sermaye yatrm orannn yaklak bir gstergesi olarak almaktadr. Beeri sermaye ile beeri kalknma ve byme arasndaki ilikinin analizi iki ynden yaplabilir (Pio, 1994, ss.292-293): Birincisi, teorik olarak tketim ve beeri sermaye yatrmlarnn (salk, beslenme ve eitim harcamalar) incelenmesidir. kinci yntem, beslenme ve salk ltlerini iin iine sokacak ekilde beeri sermaye tanmnn yaplmasdr. Konuyla ilgili literatrde fiziksel ve beeri sermaye yatrmlar, vazgeilen tketim ile yaplmaktadr. Daha hzl bir ekonomik bymenin gerekletirilebilmesi iin, beeri sermaye birikimi ve bu birikimi salayabilmek iin de en az tketim dzeylerine gerek vardr. D. Gelir Dalm ve Uzun Dnemli Byme Gelir dalm dikkate alndnda, byme sreci ile olan kartl belirginlemektedir. rnein tm ekonominin gnen dzeyi balamnda bakldnda, temel neoklasik ve yeni isel byme modellerindeki fayda fonksiyonunun dnld bir hipotetik ekonomide greli yksek marjinal fayda dzeyine sahip yoksul bireylerin toplam faydasn artran (ve dolaysyla greli dk marjinal faydaya sahip zengin bireylerin toplam faydasn azaltan) bir gelir dalm politikas, genel gnen dzeyini artrm olacaktr. Ancak bu biimdeki daha eitliki bir gelir dalm politikas, ekonomide tketim orann artran, tasarruf orannn ise dren bir sonu yaratacandan, uzun dnemli bymeyi azaltc etkiler yaratacaktr. Bu anlamda gelir dalmn etkileyebilecek politikalar, uzun dnemli byme srecini de dolayl olarak deitirebilecektir. Bu almada Trkiye ekonomisi verileri kullanlarak yaplan analizler, yeni isel byme modellerinin geerlilii konusunu snamaya almaktadr. Ancak veri kmelerinin yeterince salkl olmamas, elde edilen sonular bir lde tartmal hale getirmektedir. Ak tipi modellerin, fiziksel sermaye yoluyla yaratlacak pozitif dsallklarn uzun dnemli bymeyi artraca tezi, er aylk serilerde anlam bulmaktadr. zellikle De Long ve Summersn makine yatrmlarnn daha anlaml byme etkilerine yol aaca tezi, Trk zel sektrnn makine yatrm harcamalarnca desteklenmektedir. Bu anlamda, Trkiyede yatrmlara, zellikle makine yatrmlarna ynelik tevikler, yatrm artlarn ve bu yolla byme artlarn gerekletirecektir. 1980li yllarn ortalarndan sonra byme literatrnn yeniden hzla genilemesinin arkasnda yatan unsurlardan biri olarak, zellikle gelimi ekonomilerdeki veri kmelerin say olarak oalmas, geni zamanlara yaylmas ve niteliindeki iyilemeler olarak gsterilmektedir. Bu ekilde ekonomilerin dinamik yaps hakknda daha salkl modeller kurulabilmitir. Trkiye ekonomisine ilikin veri kmesinde de bu trden iyilemeler, ekonomik dinamiklerin yaps konusunda daha salkl sonulara ulamamz salayacaktr.

207
Kamu harcamalar ile byme sreci ilikisine Barrogil yaklamla baktmzda, uzun dnemli etkilerin ok anlaml olmadn grdk. Ancak ksa dnemde, cari+transfer harcamalarnn, Barronun tezini desteklediini saptam olduk. Uzun dnemde ise dlama etkisinin olutuuna ilikin ok net bir bilgi yoktur. nc olarak mevcut veri kmesi kullanlarak, beeri sermaye deikeni eklenmi orijinal Solow byme modeli analize tabi tutulmutur. Bu geniletilmi model, MRW (1992) tarafndan ne srlmtr. Analiz sonularna gre, beeri sermaye deikeni ulusal geliri anlaml biimde aklamaktadr. Solowun modeliyle MRWnin modelinin sonular karlatrldnda, beeri sermaye deikeni belirginlik katsaysn % 73den % 94e kartmtr.

208 KAYNAKA
Aghion, P.; P. Howitt (1992) A Model of Growth Through Creative Destruction Econometrica, 60(2), 323-351. Aghion, P.; P. Howitt (1995) Technical Progress in the Theory of Economic Growth Economics in Changing World, Vol.5: Economic Growth and Capital and Labour Markets, Editr: Jean-Paul Fitoussi, Proceedings of the Tenth World Congress of the International Economic Association, Moscow, St. Martins Press, New York, 1995. Arrau, P. (1989) Human Capital and Endogenous Growth in a Large-Scale Life-Cycle Model World Bank Working Papers, No.342. Arrow, K.J. (1962) The Economic Implications of Learning by Doing Editr: F.H. Hahn, Readings in the Theory of Growth, Macmillan St Martins Press, London, 1971 iinde, ss. 131-149. Ate, S. (1996) Ekonomik Bymeye Yaklamlar ve Yaknsama Sorunu ukurova niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 6(1), 79-103. Azam, J.P. (1993) The Cote dIvoire Model of Endogenous Growth European Economic Review, 37, 566-576. Balclar, M. (1996) Time Series Tests of Growth Models and Convergence Hypothesis ukurova niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 6(1), 55-77. Barro, R.J. (1990a) Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth Journal of Political Economy, 98(5), S103-S125. Barro, R.J. (1990b) Macroeconomics, Third Edition, Singapore: John Wiley & Sons, Inc. Barro, R.J. (1991) Economic Growth in a Cross Section of Countries Quarterly Journal of Economics, 106(2), 407-443. Barro, R.J. (1994) Economic Growth and Convergence, International Center for Economic Growth, San Francisco, California. Barro, R.J.; G.S. Becker (1989) Fertility Choice in a Model of Economic Growth Econometrica, 57(2), 481-501. Barro, R.J.; N.G. Mankiw; X. Sala-i-Martin (1995) Capital Mobility in Neoclassical Models of Growth American Economic Review, 85(1), 103-115. Barro, R.J.; X. Sala-i-Martin (1992a) Public Finance in Models of Economic Growth Review of Economic Studies, 59, 645-661. Barro, R.J.; X. Sala-i-Martin (1992b) Convergence Journal of Political Economy, 100(2), 223-251. Barro, R.J.; X. Sala-i-Martin (1995) Economic Growth, McGraw-Hill, Inc. Baumol, W.J. (1986) Productivity Growth, Convergence, and Welfare: What the Long-Run Data Show American Economic Review, 76(5), 1072-1085. Baumol, W.J.; E.N. Wolff (1988) Productivity Growth, Convergence, and Welfare: Reply American Economic Review, 78(5), 1155-1159.

209
Benhabib, J.; M.M. Spiegel (1994) The Role of Human Capital in Economic Development Evidence from Aggregate Cross-Country Data Journal of Monetary Economics, 34, 143-173. Benhabib, J.; R. Perli (1994) Uniqueness and Indeterminacy: On the Dynamics of Endogenous Growth Journal of Economic Theory, 63, 113-142. Bernard, A.B.; C.I. Jones (1996) Technology and Convergence Economic Journal, 106, 1037-1044. Bertola, G. (1993) Factor Shares and Savings in Endogenous Growth American Economic Review, 83(5), 1184-1198. Blanchard, O.J.; D.T. Quah (1989) The Dynamic Effects of Aggregate Demand and Supply Disturbances American Economic Review, 79(4), 655-673. Blomstrm, M; R. Lipsey; M. Zejan (1996) Is Fixed Investment the Key to Economic Growth Quarterly Journal of Economics, 111(1), 269-276. Boltho, A.; G. Holtham (1992) The Assessment: New Approaches to Economic Growth Oxford Review of Economic Policy, 8(4), 1-14. Burmeister, E.; A.R. Dobell (1970) Mathematical Theories of Economic Growth, The Macmillan Company, New York. Caball, J.; M.S. Santos (1993) On Endogenous Growth with Physical and Human Capital Journal of Political Economy, 101(6), 1042-1067. Cameron, G. (1997) Theoretical Views of Innovation and Growth nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www.nuff.ox.ac.uk/Users/Cameron/. Cannon, E. (1996) Knowledge, Physical Capital and Creative Destruction Discussion Paper No: 110, Nuffield College, Oxford. Chiang, A.C. (1992) Elements of Dynamic Optimization, Singapore: McGraw-Hill, Inc. Cochrane, J.H. (1988) How Big is the Random Walk in GNP? Journal of Political Economy, 96(5), 893-920. Crafts, N.F.R. (1995) Exogenous or Endogenous Growth? The Industrial Revolution Reconsidered Journal of Economic History, 55(4), 745-772. een, A.A.; A.S. Doruel; F. Doruel (1990) Trkiyede Ekonomik Byme, Yapsal Dnm ve Kriz, Egemen Yaynlar, stanbul. dAutume, A.; P. Michel (1993) Endogenous Growth in Arrows Learning by Doing Model European Economic Review, 37, 1175-1184. De Long, J.B. (1988) Productivity Growth, Convergence, and Welfare: Comment American Economic Review, 78(5), 1138-1154. De Long, J.B. (1996) Cross-Cuntry Variations in National Economic Growth Rates: The Role of Technology Federal Reserve Bank of Boston conference on Technology and Economic Growth. nternet yoluyla alnan dosya, Internet adresi: http://econwpa.wustl.edu. De Long, J.B.; L.H. Summers (1992a) Macroeconomic Policy and Long-Run Growth nternet yoluyla alnan dosya, Internet adresi: http://econwpa.wustl.edu.

210
De Long, J.B.; L.H. Summers (1992b) Equipment Investment and Economic Growth: How Strong Is the Nexus? Brooking Papers on Economic Activity, 2, 157-211. Dowrick, S. (1992) Technological Catch Up and Diverging Incomes: Patterns of Economic Growth 1960-88 Economic Journal, 102, 600-610. Dowrick, S. (1995) Innovation and Endogenous Growth: the New Theory and Evidence Editr: S. Dowrick, Economic Approaches to Innovation, Edward Elgar, 1995. Dowrick, S.; Duc-Tho Nguyen (1989) OECD Comparative Economic Growth 1950-85: Catch-Up and Convergence American Economic Review, 79(5), 1010-1030. Easterly, W.; S. Rebelo (1993) Fiscal Policy and Economic Growth Journal of Monetary Economics, 32, 417-458. Ebiri, K; Z. Bozkurt; A. ulfaz (1977) Trkiye malat Sanayiinde Sermaye ve gc, Devlet Planlama Tekilat, Yayn No.1624, Ankara. Eicher, T.S. (1996) Interaction Between Endogenous Human Capital and Technological Change Review of Economic Studies, 63, 127-144. Engle, R.F.; C.W.J. Granger (1987) Co-Integration and Error Correction: Representation, Estimation and Testing Econometrica, 55, 251-276. Engle, R.F.; C.W.J. Granger (1991) Introduction Editr: R.F. Engle; C.W.J. Granger: Long-Run Economic Relationships: Readings in Cointegration, 1991, Oxford University Press. Evans, P.; G. Karras (1996) Convergence Revisited Journal of Monetary Economics, 37, 249-265. Ferguson, C.E. (1975) The Neoclassical Theory of Production and Distribution, Cambridge University Press, Cambridge. Fischer, S. (1993) The Role of Macroeconomic Factors in Growth Journal of Monetary Economics, 32, 485-512. Frenkel, M; B.T. Trauth (1996) The Effect of Subsidies in a Research-Driven Endogenous Growth Model Yaynlayan: Economics Working Paper Archive at WUSTL, nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://econwpa.wustl.edu. Futagami, K.; K. Mino (1993) Threshold Externelities and Cyclical Growth in a Stylized Model of Capital Accumulation Economics Letters, 41, 99-105. Galor, O.; D. Tsiddon (1992) Transitory Productivity Shocks and Long-Run Output International Economic Review, 33(4), 921-933. Gandolfo, G. (1971) Economic Dynamics: Methods and Models, Amsterdam: Elsevier Science Publishers B.V. Gemmell, N. (1996) Evaluating the Impacts of Human Capital Stocks and Accumulation on Economic Growth: Some New Evidence Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 58(1), 928. Gittleman, M.; E.N. Wolff (1995) R&D Activity and Cross-Country Growth Comparisons Cambridge Journal of Economics, 19, 189-207.

211
Glomm, G.; B. Ravikumur (1992) Public versus Private Investment in Human Capital: Endogenous Growth and Income Inequality Journal of Political Economy, 100(4), 818-834. Greasley, D.; L. Oxley (1996) Explaining the United States Industrial Growth, 1860-1991: Endogenous Versus Exogenous Models Bulletin of Economic Research, 48(1), 65-82. Gries, T.; B. Wigger (1993) The Dynamics of Upgrading or How to Catch-Up Economia Internazionale, 46(4), 377-387. Gries, T.; B. Wigger; C. Hentschel (1994) Endogenous Growth and R&D Models Jahrbcher fr Nationalkonomie und Statistik, 213(1), 64-84. Grossman, G.M.; A.B. Krueger (1995) Economic Growth and The Environment Quarterly Journal of Economics, 110(2), 351-377. Grossman, G.M.; E. Helpman (1991a) Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge, Mass. Grossman, G.M.; E. Helpman (1991b) Quality Ladders and Product Cycles Quarterly Journal of Economics, 106(2), 557-586. Grossman, G.M.; E. Helpman (1991c) Trade, Knowledge, Spillovers, and Growth European Economic Review, 35, 517-526. Grossman, G.M.; E. Helpman (1994) Endogenous Innovation in the Theory of Growth Journal of Economic Perspectives, 8(1), 23-44. Grossman, G.M.; N. Yanagawa (1993) Asset Bubbles and Endogenous Growth Journal of Monetary Economics, 31, 3-19. Grossman; G.M.; E. Helpman (1990a) Trade, Innovation, and Growth AEA Papers and Proceedings, 80(2), 86-91. Grossman; G.M.; E. Helpman (1990b) Comparative Advantage and Long-Run Growth American Economic Review, 80(4), 796-815. Hall, R.E.; C.I. Jones (1997) Levels of Economic Activity across Countries nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www-leland.stanford.edu/~chadj/. Harvey, A.C. (1993) Time Series Models, London: Harvester Wheatsheaf. Hendrics, L. (1997a) Equipment Investment and Growth in Developing Countries nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://econwpa.wustl.edu Hendrics, L. (1997b) Taxation and Long-Run Growth nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://econwpa.wustl.edu. Hsieh, E.; K.S. Lai (1994) Government Spending and Economic Growth: The G-7 Experience Applied Economics, 26, 535-542. Ihori, T. (1996) Taxes on Capital Accumulation and Economic Growth University of Tokyo, Department of Economics Discussion Papers, No.96-F-7. Ireland, Peter N. (1994) Supply-Side Economics and Endogenous Growth Journal of Monetary Economics, 33, 559-571.

212
Ishikawa, T. (1995) Growth, Human Development, and Economic Policies in Japan: 1955-1993 University of Tokyo, Department of Economics Discussion Papers, No.95-F-32. Islam, N. (1995) Growth Empirics: A Panel Data Approach Quarterly Journal of Economics, 110(4), 1127-1170. Jones, C.I. (1995) Time Series Tests of Endogenous Growth Models Quarterly Journal of Economics, 110(2), 495-525. Jones, C.I. (1996) Human Capital, Ideas, and Economic Growth nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www-leland.stanford.edu/~chadj/. Jones, C.I. (1997a) Convergence Revisited Journal of Economic Growth, 2(2), 131-153. Jones, C.I. (1997b) Population and Ideas: A Theory of Endogenous Growth nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www-leland.stanford.edu/~chadj/. Jones, F. (1995) Human Capital and the Use of Time nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www-leland.stanford.edu/~chadj/. Jones, H.G. (1975) An Introduction to Modern Theories of Economic Growth, The Camelot Press Ltd., Southampton. Jones, L.E.; R.E. Manuelli (1990) A Convex Model of Equilibrium Growth: Theory and Policy Implications Journal of Political Economy, 98(5), 1008-1038. Judd, K.L. (1992) Projection Methods for Solving Aggregate Growth Models Journal of Economic Theory, 58, 410-452. Judson, R. (1995) Do Low Human Capital Coefficients Make Sense? A Puzzle and Some Answers Federal Reserve Board, Washington DC, nternet yoluyla alnan dosya, Internet adresi: http://econwpa.wustl.edu. Kamien, M.I.; N.L. Schwartz (1981) Dynamic Optimization: The Calculus of Variations and Optimal Control in Economics and Management, Elsevier North Holland, New York. King, I.P. (1992) Endogenous Growth and Government Debt Southern Economic Journal, 59(1), 15-21. King, R.G.; C.I. Plosser; S.T. Rebelo (1988) Production, Growth and Business Cycles: I. The Basic Neoclassical Model Journal of Monetary Economics, 21, 195-232. King, R.G.; C.I. Plosser; S.T. Rebelo (1988) Production, Growth and Business Cycles: II. New Directions Journal of Monetary Economics, 21, 309-341. King, R.G.; S.T. Rebelo (1990) Public Policy and Economic Growth: Developing Neoclassical Implications Journal of Political Economy, 98(5), S126-S150. Knight, M.; N. Loayza; D. Villanueva (1993) Testing the Neoclassical Theory of Economic Growth IMF Staff Papers, 40(3), 512-541. Kohn, M.; N. Marion (1993) On Dynamic Efficiency in a Growth Model With Increasing Returns Economics Letters, 41,93-98. Kongsamut, P.; S. Rebelo; D. Xie (1997) Beyond Balanced Growth Rochester Center for Economic Research Working Paper, No.438.

213
Lach, S; M. Schankerman (1989) Dynamics of R&D and Investment in the Scientific Sector Journal of Political Economy, 97, 886-904. Laitner, J. (1993) Long-Run Growth and Human Capital Canadian Journal of Economics, 26(4), 796-814. Leung, C.; D.T. Quah (1996) Convergence, Endogenous Growth, and Productivity Disturbances Centre for Economic Performance, Discussion Paper No.290. Levine, R.; D. Renelt (1992) A Sensivity Analysis of Cross-Country Growth Regressions American Economic Review, 82(4), 942-963. Lin, S.A.Y. (1994) Government Spending and Economic Growth Applied Economics, 26, 83-94. Lucas, R.E. Jr. (1988) On the Mechanics of Economic Development Journal of Monetary Economics, 22, 3-42. Lucas, R.E. Jr. (1990) Why Doesnt Capital Flow from Rich to Poor Countries? American Economic Review, 80(2), 92-96. Lucas, R.E. Jr. (1993) Making A Miracle Econometrica, 61(2), 251-272. Maddala, G.S. (1992) Introduction to Econometrics, Macmillan, New York. Maddison, A. (1987) Growth and Slowdown in Advanced Capitalist Economies: Techniques of Quantitative Assessment Journal of Economic Literature, 25, 649-698. Maddison, A. (1991) Dynamic Forces in Capitalist Development: A Long-Run Comparative View, Oxford University Press, Oxford. Malinvaud, E. (1995) About Investment in Macroeconomics Economics in Changing World, Vol.5: Economic Growth and Capital and Labour Markets, Editr: Jean-Paul Fitoussi, Proceedings of the Tenth World Congress of the International Economic Association, Moscow, St. Martins Press, New York, 1995. Mankiw, N.G. (1995) Growth of Nations Brooking Papers on Economic Activity, 1, 275-326. Mankiw, N.G.; D. Romer; D.N. Weil (1992) A Contribution to the Empirics of Economic Growth Quarterly Journal of Economics, 107(2), 407-437. Miller, S.M. (1996) A Note on Cross-Country Growth Regressions Applied Economics, 28, 10191026. Miller, S.M.; F.S. Russek (1997) Fiscal Structures and Economic Growth: International Evidence Economic Inquiry, 35, 603-613. Mulligan, C.B.; Xavier Sala-i-Martin (1993) Transitional Dynamics in Two Sector Models of Endogenous Growth Quarterly Journal of Economics, 108(3), 737-773. Nelson, R.R.; E.S. Phelps (1966) Investment in Humans, Technological Diffusion, and Economic Growth AEA Papers and Proceedings, 56(2), 69-75. Nerlove, M. ve Dierleri (1992) Comprehensive Income Taxation, Investments in Human and Physical Capital, and Productivity CES Working Paper Series, No:12, Center for Economic Studies, University of Munich.

214
Nerlove, M.; A. Razin; E. Sadka (1984) Investment in Human and Nonhuman Capital, Transfers Among Siblings, and The Role of Government Econometrica, 52(5), 1191-1198. Nonneman, W.; P. Vanhoudt (1996) A Further Augmentation of the Solow Model and the Empirics of Economic Growth for OECD Countries Quarterly Journal of Economics, 111(3), 943-953. Nyssen, J. (1994) Social Efficiency of Bubbles in the Grossman and Helpman Endogenous Growth Model Economics Letters, 45, 197-202. Otani, I.; D. Villanueva (1989) Theoretical Aspects of Growth in Developing Countries: External Debt Dynamics and the Role of Human Capital IMF Staff Papers, 36(2), 307-342. nder, . ve Dierleri (1993) Trkiyede Kamu Maliyesi, Finansal Yap ve Politikalar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Pack, H. (1994) Endogenous Growth Theory: Intellectual Appeal and Empirical Shortcomings Journal of Economic Perspectives, 8(1), 55-72. Padoan, P.C. (1996) Trade and the Accumulation and Diffusion of Knowledge World Bank, Policy Research Working Paper, No.1679. Palley, T.I. (1996) Aggregate Demand in A Reconstruction of Growth Theory: The Macro Foundations of Economic Growth Review of Political Economy, 8(1), 23-35. Parente, S.L. (1994) Technology Adoption, Lerning-by-Doing, and Economic Growth Journal of Economic Theory, 63, 346-369. Pecorino, P. (1992) Rent Seeking and Growth: The Case of Growth Through Human Capital Accumulation Canadian Journal of Economics, 25(4), 944-956. Pio, A. (1994) New Growth Theory and Old Development Problems: How Recent Developments in Endogenous Growth Theory Apply to Developing Countries Development Policy Review, 12, 277-300. Prescott, E.C.; J.H. Boyd (1987) Dynamic Coalitions: Engines of Growth American Economic Review, 77(2), 63-67. Pugno, M. (1996) Structural Stability in a Cross-Country Neoclassical Growth Model Applied Economics, 28, 1555-1566. Quah, D.T. (1993a) Emprical Cross-Section Dynamics in Economic Growth European Economic Review, 37, 426-434. Quah, D.T. (1993b) Galtons Fallacy and Tests of the Convergence Hypothesis Endogenous Growth, Editr: T.M. Andersen; K.O. Moene, Blackwell Publ., Camb. Mass., 1993. Iinde ss.37-53. Quah, D.T. (1996) Twin Peaks: Growth and Convergence in Models of Distribution Dynamics The Economic Journal, 106, 1045-1055. Ram, R. (1991) Education and The Convergence Hypothesis: Additional Cross-Country Evidence Economia Internazionale, 44(2-3), 244-253. Ramanathan, R. (1982) Introduction to the Theory of Economic Growth, Springer-Verlag, Berlin.

215
Rangazas, P.C. (1996) Fiscal Policy and Endogenous Growth in A Bequest-Constrained Economy Oxford Economic Papers, 48, 52-74. Rebelo, S.T. (1991) Long-Run Policy Analysis and Long-Run Growth Journal of Political Economy, 99(3), 500-521. Rebelo, S.T. (1997) On the Determinant of Economic Growth Rochester Center for Economic Research Working Paper, No.443 Rivera-Batiz, L.A.; P.M. Romer (1991) Economic Integration and Endogenous Growth Quarterly Journal of Economics, 106(2), 531-555. Romer, D. (1996) Advanced Macroeconomics, Singapore: McGraw-Hill, Inc. Romer, P.M. (1986) Increasing Returns and Long-Run Growth Journal of Political Economy, 94(5), 1002-1037. Romer, P.M. (1987) Growth Based on Increasing Returns Due to Specialization American Economic Review, 77(2), 56-62. Romer, P.M. (1989) Capital Accumulation in the Theory of Long-Run Growth Editr:Barro, R.J. Modern Business Cycle Theory, Basic Blackwell ve Harvard University Press, 1989 iinde 51127. Romer, P.M. (1990a) Are Nonconvexities Important for Understanding Growth? AEA Papers and Proceedings, 80(2), 97-103. Romer, P.M. (1990b) Capital, Labor, and Productivity Brooking Papers on Economic Activity, Microeconomics, 337-367. Romer, P.M. (1990c) Endogenous Technological Change Journal of Political Economy, 98(5), S71-S101. Romer, P.M. (1993) Implementing a National Technology Strategy with Self- Organizing Industry Investment Boards Brooking Papers on Economic Activity, Microeconomics 2, 345-399. Romer, P.M. (1994) The Origins of Endogenous Growth Journal of Economic Perspectives, 8(1), 322. Rosen, S. (1987) Human Capital Editr: J. Eatwell ve Dierleri: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, The Macmillan, The Stockton, Maruzen Publ., 1987. Srensen, P.B. (1991) Human Capital Investment, Government and Endogenous Growth CES Working Paper Series, No:6, Center for Economic Studies, University of Munich. Sala-i-Martin, X. (1996) The Classical Approach to Convergence Analysis Economic Journal, 106, 1019-1036. Sala-i-Martin, X.; C.B. Mulligan (1994) A Labor-Income Based Measure of the Value of Human Capital: An Application to the State of the United States Yale University, Economic Growth Center Discussion Paper No.722: nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi: http://www.yale.edu/~egcenter.

216
Sala-i-Martin, X.; R.J. Barro (1995) Technological Diffusion, Convergence and Growth Yale University Economic Growth Center Discussion Paper, No.735: nternet yoluyla alnan dosya, internet adresi http://www.yale.edu/~egcenter. Sarel, M. (1995) Demographic Dynamics and the Emprics of Economic Growth IMF Staff Papers, 42(2), 398-410. Schmitz, J.A. (1989) Imitation, Entrepreneurship, and Long-Run Growth Journal of Political Economy, 97(3), 721-739. Schulstad, P. (1993) Knowledge Diffusion in an Endogenous Growth Model Economics Letters, 42, 275-278. Schultz, T.W. (1961) Investment in Human Capital American Economic Review, 51(1), 1-17. Scott, M.F. (1989) A New View of Economic Growth, Clarendon Press, Oxford. Scott, M.F. (1991) A New View of Economic Growth: Four Lectures, World Bank Discussion Papers, No.131, Washington: The World Bank. Scott, M.F. (1992a) A New Theory of Endogenous Economic Gowth Oxford Review of Economic Policy, 8(4), 29-42. Scott, M.F. (1992b) Policy Implications of A New View of Economic Growth Economic Journal, 102, 622-632. Segerstrom, P.S. (1991) Innovation, Imitation, and Economic Growth Journal of Political Economy, 99(4), 807-827. Segerstrom, P.S.; T.C.A. Anant; E. Dinopoulos (1990) A Schumpeterian Model of the Product Life Cycle American Economic Review, 80(5), 1077-1091. Sengupta, J.K. (1992) Rapid Growth in NIC's in Asia: Tests of New Growth Theory Kyklos, 44(4), 561-579. Serletis, A. (1996) Government Activities and Tests of the Long-Run Implications of the Neoclassical Growth Model for Canada Canadian Journal of Economics, 29(3), 635-642. Shell, K. (1966) Toward a Theory of Inventive Activity and Capital Accumulation AEA Papers and Proceedings, 56(2), 62-68. Soete, L.; B. Verspagen (1993) Technology and Growth: The Complex Dynamics of Catching Up, Falling Behind and Taking Over Editr: A. Szirmai ve Dierleri: Explaining Economic Growth, 1993, Elsevier Science Publishers. Solow, R.M. (1956) A Contribution to the Theory of Economic Growth Quarterly Journal of Economics, 70, 65-94. Solow, R.M. (1957) Technical Change and the Aggregate Production Function Review of Economics and Statistics, 39, 312-320. Solow, R.M. (1969) Growth Theory: An Exposition, Clarendon Press, Oxford. Solow, R.M. (1988) Growth Theory and After American Economic Review, 78(3), 307-317. Solow, R.M. (1994) Perspectives on Growth Theory Journal of Economic Perspectives, 8(1), 45-54. Stadler, G.W. (1994) Real Business Cycles Journal of Economic Literature, 32, 1750-1783.

217
Stokey, N.L. (1988) Learning by Doing and the Introduction of New Goods Journal of Political Economy, 96(4), 701-717. Stokey, N.L. (1991) Human Capital, Product Quality, and Growth Quarterly Journal of Economics, 106(2), 587-616. Tallman, E.W.; P. Wang (1994) Human Capital and Endogenous Growth Evidence from Taiwan Journal of Monetary Economics, 34, 101-124. Tamura, R. (1991) Income Convergence in an Endogenous Growth Model Journal of Political Economy, 99(3), 522-540. Temple, J. (1995) Testing the Augmented Solow Model Nuffield College Discussion Paper, No: 106, Oxford. Uzawa, H. (1965) Optimum Technical Change in an Aggregative Model of Economic Growth International Economic Review, 6, 18-31. Wansink, M.J.O. (1995) Towards a Theory of Technological Mismatch: 2-Economic Growth MERIT Research Memorandum series, University Maastricht. nternet yoluyla alnan dosya, Internet adresi: http://econwpa.wustl.edu. Wolff, E.N.; M. Gittleman (1993) The Role of Education in Productivity Convergence: Does Higher Education Matter? Editr: A. Szirmai ve Dierleri: Explaining Economic Growth, 1993, Elsevier Science Publishers. Woo, J.H. (1991) Education and Economic Growth in Taiwan: A Case of Successful Planning World Devolopment, 19(8), 1029-1044. Yldrm, E. (1989) Total Factor Productivity Growth in Turkish Manufacturing Industry Between 1963-1988: An Analysis METU Studies in Development, 16(3-4), 65-96. You, J. (1994) Macroeconomic Structure, Endogenous Technical Change and Growth Canadian Journal of Economics, 18, 213-233. Young, A. (1991) Learning by Doing and the Dynamic Effects of International Trade Quarterly Journal of Economics, 106(2), 369-406. Young, A. (1993) Invention and Bounded Lerning by Doing Journal of Political Economy, 101(3), 443-472. Young, A. (1995) The Tyranny of Numbers: Confronting The Statistical Realities of The East Asian Growth Experience Quarterly Journal of Economics, 110(3), 641-680.

ZGEM SANLI ATE

Tarih : 15.06.1998 EV : Beyazevler Mah. Beyazevler Cad. 163/27 Seyhan-ADANA, 01150 Tel: 0322-2345074 : .. ..B.F. ktisat Blm, P.K. 393 Beyazevler-ADANA, 01330 Tel: 0322-2249350 Faks: 0322-2250088 E-Mail: asanli@mail.cu.edu.tr

AHS BLGLER

Doum Tarihi : 01.01.1966 Medeni Durumu: Evli (1 ocuk) Salk Durumu : Sorunu yok Doktora, .. Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans, .. Sosyal Bilimler Enstits Lisans, .. ktisat Fakltesi ktisat Blm Lise, Pertevniyal Lisesi, stanbul Aratrma Grevlisi, .. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, ktisat Blm yi dzeyde Trke ve ngilizce

Boy : 1.65 Kilo : 70 1994-1998 1990-1993 1983-1988 1979-1982 1990-

ETM DURUMU

DENEYM DL BLGS