Sayisal

MATEMATK SS Ortak
OLASILIK
OLASILIK Tanm: Bir deney sonucunda elde edilen tm kanlardan oluan kmeye rnek uzay denir. rnek uzay kmesi E ile gsterilir. rnek uzayn herhangi bir alt kmesine olay denir. E rnek uzayna kesin olay ve bo kmeye olanaksz olay denir. 1) 0 P(A) 1 2) P() = 0, P(E) = 1 3) P(AB) = P(A) + P(B) P(AB) NOT: 1 E = { a1, a2, a3, ... an} rnek uzaynda, P(a1) = P(a2) = P(a3) = ... = P(an) ise, E rnek uzayna e RNEK 1 Bir zar pe pee 2 kez atlyor. a) b) c) d) e) Bu deneydeki rnek uzayn eleman says katr? ste gelen saylar toplamnn 10 olma olay A ise, n(A) katr? ste gelen saylar toplamnn 5 ile kalansz blnebilmesi olay B ise, n(B) katr? A ve B olaylar ayrk olaylar mdr? ste gelen saylar toplamnn 13 ten kk olma olay C ise, C nasl bir olaydr? NOT: 2 P(A) bir olayn olma olasl, P(A) ayn olayn olmama olasl ise, P(A) + P(A) = 1 dir. olumlu rnek uzay denir. E olumlu bir rnek uzayda bir A olaynn olasl, n(A) P(A) = dir. n(E)
RNEK 2 E = {A, B, C} rnek uzaynda; A, B, C ayrk olaydr. 5 7 olduuna gre, P(A B) = , P(B C) = 9 9 P(A), P(B), P(C) yi bulalm. ZM
5 (A B = olduundan) 9 7 P(B C) = P(B) + P(C) = (B C = olduundan) 9 P(E) = P(A B C) P(A B) = P(A) + P(B) =
ZM a) Bir zar atldnda rnek uzay, (1, 2, 3, 4, 5, 6) olduundan, iki zar atldnda rnek uzay; E = {1, 2, 3, 4, 5, 6} x {1, 2, 3, 4, 5, 6} = {(1, 1), (1, 2), (4, 3), } olup, n(E) = 6.6 = 36 dr. b) c) d) e) A = {(4, 6), (6, 4), (5, 5)} olup, n(A) = 3 tr. B = {(1, 4), (4, 1), (2, 3), (3, 2), (4, 6), (6, 4), (5, 5)} olup, n(B) ) = 7 dir. A B = {(4, 6), (6, 4), (5, 5)} olup, A B olduundan, A ve B olaylar ayrk deildir. ki zar atldnda ste gelen saylar toplam en ok 12 olup, 13 ten kk olacandan, C olay kesin olaydr. C = E dir.
= P(A) + P(B) + P(C) = 1 (A B C = olduundan) Bu denklemlerden, P(C) = 4 9 P(A) = 2 3 ve P(B) = bulunur. 9 9
RNEK 3 OLASILIK FONKSYONU Tanm: A E olsun. A dan [0,1] aralna tanmlanan ve aadaki aksiyomlar gerekleyen P fonksiyonuna olaslk fonksiyonu denir. A nn P fonksiyonu altndaki P(A) grntsne de A olaynn olasl denir.
-MEF LE HAZIRLIK 14. SAYI-
A ve B isimli iki kii bir madeni paray atma oyunu oynuyorlar. Paray yaz atan oyunu kazanyor. Paray nce A, sonra B atarak, oyunu herhangi biri kazanncaya kadar bu srada paray atmaya devam ediyorlar. Bu para atma oyununu A nn kazanma olasl katr?
MATEMATK SS Ortak
ZM Oyunu A nn kazanma olasl x olsun. B nin kazanmas iin, A nn kazanamamas gerekir. O halde oyunu B nin 1 kazanma olasl x tir. 2 1 2 x + x = 1 den, P(A) = x = tr. 2 3 ZM
n tane zde oyuncak, her kiiye en az bir tane vermek n 1 kouluyla, p kiiye farkl biimde datlabilir. p 1
RNEK 4 A ve B ayn evrensel kmede iki olaydr. 2 1 1 olduuna gre, P(A) = , P(B) = ve P(A B) = 7 4 6 P(A B), P(B A) ve P(B A) y bulalm.
5 n(E) = = 10 dur. 2 A isimli ocuun 3 oyuncak alm olma says; A B C 3 2 1 3 1 2 biimin de olup, n(A) = 2dir. n(A) 2 1 P(A) = = = tir. n(E) 10 5
BAIMSIZ OLAYLAR ZM Tanm: A ve B iki olay olsun. Bu olaylardan birinin gereklemesi, dierinin gereklemesine veya gereklememesine bal deilse, bu olaylara bamsz olaylar denir. A
P(A) =
24 21 14 , P(B) = , P(A B) = 84 84 84 31k 31 P(A B) = = 84k 84 7k 1 P(B A) = = 84k 12 10k 5 P(B A) = = dir. 84k 42
ve B bamsz iki olay ise, P(AB) = P(A).P(B) dir.
RNEK 7 Bir zar pe pee kez atlyor. a) lk iki atta 6 ve nc atta 5 gelme olasl katr? Bu atlarn ikisinde 6, birinde 5 gelme olasl katr? Bu atlarn en az birinde 6 gelme olasl katr? Bu atlarn nde de ste gelen saylarn farkl olma olasl katr?
RNEK 5
b) c) d)
6 erkek ve 4 bayandan olaan 10 kii arasndan rasgele 4 kii seiliyor.

Seilen bu kiilerin 2 sinin erkek ve 2 sinin bayan olma olasl katr? ZM
ZM
10 n(E) = = 210 dur. 4 6 4 n(A) = = 90 dr. 2 2 P(A) = n(A) 90 3 = = dir. n(E) 210 7
Zarn kez pe pee atlmas olay bamsz olaydr.

a)
Zarn 665 biiminde gelmesi isteniyor. 1 1 1 1 P(A) = = dr. 6 6 6 216 Zarn 665, 656, 566 biimlerinde gelmesi isteniyor. 1 1 1 1 P(B) = 3 = dir. 6 6 6 72 Zarn atta da 6 gelmeme olasln bulalm. 5 5 5 125 P(C ) = = dr. 6 6 6 216 125 91 P(C) = 1 P(C ) = 1 = dr. 216 216
b)
RNEK 6
c)
Her ocua en az bir tane oyuncak vermek kouluyla, zde 6 oyuncak; A, B ve C isimli ocua rasgele datlmtr.
Bu datmda, A isimli ocua 3 oyuncak verilmi olma olasl katr?
MATEMATK SS Ortak
d)
lk atta 6 saydan herhangi biri, ikinci atta geri kalan 5 saydan herhangi biri ve nc atta da geri kalan 4 saydan herhangi biri gelmesi isteniyor.
P(D) = 6 5 4 5 = dur. 6 6 6 9
ZM
Torbadan topu birlikte ekme deneyi ile toplar birer birer ekip, her defasnda ekilen topun yerine konmamas deneyi ayn sonucu veren deneylerdir. Bu sorunun zmn her iki yoldan da yapalm. 12 6 a) n(E) = = 220 , n(A) = = 20 3 3
P(A) = n(A) 20 1 = = dir. n(E) 220 11
RNEK 8 A torbasnda 4 siyah, 3 beyaz ve B torbasnda 5 siyah, 9 beyaz top vardr. a) Bu torbalarn her birinden birer tane top alndnda, bu toplarn ayn renkli olma olasl katr? Torbalardan herhangi birinden bir top alndnda, bu topun beyaz olma olasl katr? A torbasndan bir top alnp B ye atlyor. Sonra B den ekilen bir topun beyaz olma olasl katr?
a)
P(A) =
6 5 4 1 = dir. 12 11 10 11
b) c)
b)
2 4 6 n(B) = = 48 1 1 1 n(B) 48 12 P(B) = = = tir. n(E) 220 55

S B K
ZM a)
2 4 6 12 b ) P(B) = 3! = tir. (3!, S, B, K nin dizili 12 11 10 55 saysdr.)
Toplarn SS veya BB biiminde olmas isteniyor. 4 5 3 9 47 P(A) = + = dir. 7 14 7 14 98

1 dir. 2 A dan beyaz ve B den beyaz top ekme olasl, 1 3 1 9 15 P(B) = + = dir. 2 7 2 14 28
c)
Toplarn beyaz olmama olasl 8 n(C ) = = 56 3

P(C ) =
b)
Torbalarn herhangi birini seme olasl
n(C ) 56 14 14 41 = = , P(C) = 1 = tir. n(E) 220 55 55 55

B
c)
c)
A dan B ye atlan top siyah veya beyaz olabilir.
8 7 6 14 41 P(C ) = = , P(C) = tir. 12 11 10 55 55
S B
B B
4 9 3 10 22 P(C) = + = tir. 7 15 7 15 35
d)
2 10 n(D) = = 10 2 1 n(D) 10 1 P(D) = = = dir. n(E) 220 22

S S S
RNEK 9 Bir torbada 2 siyah, 4 beyaz ve 6 krmz top vardr. Torbadan top alnyor. a) b) c) d) Bu toplarn nn de krmz olma olasl katr? Bu toplarn nn de farkl renkte olma olasl katr? Bu toplarn en az birinin beyaz olma olasl katr? Toplarn ikisinin siyah, dierinin siyah olmama olasl katr?
2 1 10 3! 1 3! = dir. ( d) P(D) = SSS nn dizili 12 11 10 2! 22 2! saysdr.)
RNEK 10
22233344 saysnn rakamlarnn yerleri deitirilerek tm 8 basamakl saylar yazlyor.

Bu saylardan rasgele biri seildiinde, bu sayda en az iki tane 2 nin yan yana bulunma olasl katr?
MATEMATK SS Ortak
ZM ZM
18 dr. 36 lk atta gelen say ift ise, iki atta gelen saylarn toplamnn 9 dan byk olma olasl, 4 P(A B) = (46, 64, 65, 66) 36 4 36 = 2 dur. P(A / B) = 18 9 36
8! n(E) = = 560 tr. 3! 3! 2! 2 lerin hi birinin yan yana bulunmamas olasln bulalm. tane 3 ve iki tane 4; 3 3 3 4 4 olacak biimde 5! = 10 trl sralanr. 6 tane noktann olduu yerler3! 2! 6 den herhangi ne 2 ler, = 20 trl yerletirilebilir. 3
n(A ) = 20.10 = 200 dr.
lk atta ift say gelme olasl, P(B) =
n(A ) 200 5 5 9 P(A ) = = = ve P(A) = 1 = tr. n(E) 560 14 14 14
RNEK 13
RNEK 11
A, B, C makineleri, bir fabrikadaki retimin srayla; %40, %35 ve %25 ini yapmaktadr. Bu makinelerin bozuk rn retme olaslklar srayla; %3, %4 ve %8 dir. Bu fabrikadan rasgele alnan bir rnn bozuk olduu bilindiine gre,
bu rnn A makinesi tarafndan retilmi olma olasl katr? ZM
ekildeki M merkezli ve 8 br yarapl ember eksenlere teettir.

Bu emberin i blgesinde alnan herhangi bir noktann eksenlere olan uzaklklar toplamnn 8 br den byk olma olasl katr? ZM
emberin i blgesinde herhangi bir nokta P(x, y) ise, x + y > 8, y > 8 x olmas isteniyor. Bu koulu salayan noktalar taral blgede bulunur. Taral blgenin alan, S = 64 (16 32) br2, dairenin alan, S = 64 br2 olup, 48 + 32 3 + 2 P(A) = dir. = 64 4
rnn bozuk olma olasl; 40 3 35 4 25 8 46 P(B) = + + = dr. 100 100 100 100 100 100 1000 Bozuk rnn A makinesinde retilmi olma olasl; 40 3 6 P(A / B) = 100 100 = tr. 46 23 1000
RNEK 14
A torbasnda 4 siyah ve 6 beyaz, B torbasnda 5 siyah ve 3 beyaz top vardr. Bu torbalardan birer tane top alnyor. Alnan bu toplarn farkl renkte olduu bilindiine gre,
siyah topun A torbasndan alnm olma olasl katr? ZM
KOULLU OLASILIK Tanm: A ve B olaylar E rnek uzaynda e olumlu iki olay olsun. B olaynn gereklemesi durumunda, A olaynn olaslna, A olaynn B ye bal koullu olasl denir ve P(A/B) biiminde gsterilir. P(A B) dir. P(A / B) = P(B)
Alnan toplarn farkl renkte olmas olay, A dan siyah ve B den beyaz veya A dan beyaz ve B den siyah top ekilmesi olaydr.
4 3 6 5 42 + = P(B) = dir. 10 8 10 8 80 4 3 dir. P(A B) = 10 8 12 P(A B) 80 2 = = P(A / B) = dir. 42 7 P(B) 80
S B B S
RNEK 12 Bir zar pe pee iki kez atlyor. lk atta gelen saynn ift olduu bilindiine gre, bu iki atta gelen saylarn toplamnn 9 dan byk olma olasl katr?
MATEMATK SS Ortak
ZML TEST 1.
4 bayan ve 6 erkekten oluan 10 kiilik bir gruptan, 2 kii ayrldktan sonra, rasgele 1 kii seiliyor.
Seilen bu kiinin erkek olma olasl katr?
4.
A ile B isimli kiiler saat 12 ile 13 arasnda bulumak istiyorlar. 12 ile 13 arasndaki herhangi bir saatte buluma yerine gelen bu kiilerin her biri 15 dakika bekledikten sonra buluamazlarsa, buluma yerinden ayrlyorlar.
Buna gre, bu kiilerin bulumalar olasl katr? 1 7 3 5 1 A) B) C) D) E) 2 16 8 16 4
A)
ZM
1 2
B)
3 4
C)
2 5
D)
3 5
E)
4 5
ZM
Ayrlan kiiler; BB, BE, EB, EE olabilir. Bundan sonra seilen kiinin erkek olma olasl, P(A) = P(BBE) + P(BEE) + P(EBE) + (EEE) olur.
P(A) =
4 3 6 4 6 5 6 4 5 6 5 4 3 + + + = tir. 10 9 8 10 9 8 10 9 8 10 9 8 5
A, 12 yi x dakika, B de 12 yi y dakika gee buluma yerine gelsin. x y 15 olduunda, bu kiiler buluurlar. 15 x y 15 ten,
Yant:D
2.
n N+ olmak zere, 2.30n saysnn pozitif tamsay blenlerinin herhangi biri seildiinde, bu saynn 25 ile kalansz blne9 olduuna gre, bilme olasl 11 n katr?
y x 15 ve y x + 15 olup, taral blgedeki herhangi bir saatte geldiklerinde buluurlar. Taral b lg enin a la n P(A) = Karenin alan 60.60 45.45 9 7 = = 1 = dr. 60.60 16 16
Yant:B
A) 9
ZM
B) 10
C) 11
D) 12
E) 13
5.
2.30n = 2n +1.3n.5n olup, bu saynn pozitif tamsay blenlerinin says, n(E) = (n+2)(n+1)2 dir. 25 ile kalansz blnebilen pozitif tamsay blenlerinin sa2 n +1 n n 2
A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} kmesinin elemanlarn kullanarak (abc) biiminde tm basamakl saylar ayr ayr kartlara yazlp, bir torbaya konmutur. Torbadan ekilen herhangi bir sayda a > b > c olduu bilindiine gre,
bu saynn ift olma olasl katr? 2 9 5 11 B) C) D) A) 7 28 14 28
3 7
ys, 5 . ( 2
.3 .5
) den,
n(A) = (n + 2)(n + 1)(n 1) dir.
E)
P(A) =
n(A) (n + 2)(n + 1)(n 1) 9 = = n(E) 11 (n + 2)(n + 1)2 n 1 9 den, n = 10 dur. = n + 1 11
Yant:B
3.
3 kz, 5 erkek bir srada rasgele oturmulardr.

Kzlardan hibirinin yan yana oturmam olma olasl katr?
A)
ZM
4 9
B)
2 7
C)
5 14
D)
3 7
E)
5 9
8 kii bir srada, n(E) = 8! biimde oturabilir. Erkekler A, B, C, D, E olsun. i A i B i C i D i E i Kzlarn hibiri yan yana gelmeyecei iin kz noktalarla belirtilmi 6 yere, P(6, 3) = 120 trl ve erkekler kendi aralarnda 5! trl yer deitirebileceinden, n(A) = 5!.120 dir. n(A) 5!.120 5 P(A) = = = tr. n(E) 8! 14 Yant: C
ZM basamakl 8.8.8 = 83 say yazlabilir. a > b > c koulunu salayan (abc) basamakl saylar 8 = 56 tan edir. 3 a > b > c koulunu salayan (abc) biiminde basamakl 56 bir say ekme olasl, P(B) = 3 tr. 8 ekilen bu saynn ift olma olasl; birler basama 2 ise, onlar ve yzler basamandaki rakamlar 3, 4, 5, 6, 7, 6 8 den herhangi ikisi = 15 trl, birler basama 4 ise, 2 onlar ve yzler basamandaki rakamlar 5, 6, 7, 8 den 4 herhangi ikisi = 6 trl, birler basama 6 ise, onlar 2 ve yzler basamandaki rakamlar 7, 8 den herhangi ikisi 2 15 + 6 + 1 = 1 trl seilebilir. P(A B) = 3 8 2
P(A / B) = P(A B) 22 11 = = dir. P(B) 56 28
Yant: D
MATEMATK SS Ortak
KONU TEST 1.
Bir torbada 5 tane krmz, n tane sar top vardr. Bu 1 torbadan bir krmz top ekme olasl olduuna 3 gre,
n katr?
6.
Bir snfta 17 erkek ve 20 kz renci vardr. Erkeklerden 4 ve kzlardan 5 kii baarszdr. Rasgele bir renci seiliyor. Seilen rencinin baarl olduu bilindiine gre,
bu rencinin erkek renci olma olasl katr?
A) B) 6 C) 8 D) 9 E) 10
13 28
B)
13 37
C)
3 4
D)
13 17
E)
4 15
A) 5
2.
8 basketbol oyuncusu arasndan 5 kiilik basketbol takm oluturuluyor.

A isimli belli bir oyuncunun oluturulacak takmda bulunma olasl katr?
7.
A = 13.10n saysnn pozitif tamsay blenlerinden 1 dur. herhangi birinin tek say olma olasl 10
Buna gre, A says ka basamakldr?
A)
5 8
B)
2 7
C)
1 2
D)
8 35
E)
1 6
A) 15
B) 14
C) 13
D) 12
E) 11
3.
A ve B ayn E rnek uzaynn herhangi iki olaydr. P(x): x olaynn olasldr. 1 1 ve P(A B) = ise, P(A B) = 5 3
P(A) katr?
8.
6 tane e kutudan 2 tanesinde altn vardr. Dierleri botur. Rasgele 4 kutu seiliyor.
Seilen bu kutularn iinde altnlarn bulunduu iki kutunun da olma olasl yzde katr?
A) 30
2 5 7 15 8 15 3 5
B) 40
C) 50
D) 60
E) 70
A)
1 5
B)
C)
D)
E)
9.
4.
A = {1, 2, 3, 4, 5} kmesinin tm alt kmeleri ayr ayr kartlara yazlp bir torbaya konuyor. Torbadan rasgele bir kart ekiliyor.
ekilen kartta bulunan alt kmenin, elemanl bir alt kme olma olasl katr?
Ayn hedefe at yapan kiiden her birinin hedefi 1 3 1 tr. birer kez at yavurma olasl; , , 2 5 3 pyor.
Buna gre, hedefi sadece birinin vurmu olma olasl katr?
A)
3 32
B)
7 32
C)
1 4
D)
5 16
E)
7 16
A)
7 9
B)
3 8
C)
2 5
D)
1 7
E)
1 9
5.
A torbasnda 4 mavi 5 beyaz, B torbasnda 5 mavi 3 beyaz top vardr. A dan bir top ekilip rengine baklmakszn B ye atlyor. Sonra B torbasndan bir top ekiliyor.
Buna gre, ekilen bu topun beyaz olma olasl katr?
10. A torbasnda 3 krmz 2 mavi, B torbasnda 2 krmz

3 mavi top vardr. A torbasndan pe pee 2 top ekilip, rengine baklmadan B torbasna atlyor. Sonra B torbasndan rasgele bir top ekiliyor.
Buna gre, B torbasndan ekilen bu topun mavi olma olasl katr?
A) 1.E
32 81
B) 2.A
30 81
C) 3.C
28 81
D) 4.D
25 81
E) 5.A
8 27
A)
11 35
B)
13 35
C)
17 35
D)
19 35
E)
21 35
6.A 8
7.E
8.B
9.C
10.D
GEOMETR SS Ortak
UZAY GEOMETR
BR DORUNUN BR DZLEME DKL
(P ) k (P ) d ve d k ise, d (P ) dir.
ki dzlemli bir ann ayrt zerinde alnan bir noktadan; her biri bir yz zerinde olmak zere, ayrta dik olarak izilen nlarn oluturduu aya, iki dzlemli ann lek as denir. ki dzlemli bir ann tm lek alar birbirine etir.
PRZMALAR Bir dzlemin kesien iki dorusuna kesim noktasnda dik olan doru, bu dzleme de diktir. DKME TEOREM Teorem: Bir P dzleminin dnda alnan bir A noktasndan bu dzleme [AH] dikmesi, H dikme ayandan P dzleminde bulunan d dorusuna da [HB] dikmesi izilirse; [AB], d dorusuna dik olur. PRZMATK YZEYLER Dzlemsel bir okgen ile bunun dzlemine paralel olmayan bir dorusu verilsin. dorusuna paralel olan ve okgenin kenarlarna dayanarak hareket eden bir d dorusunun oluturduu yzeye prizmatik yzey denir. Bir prizmatik yzeyin bir dzlemle arakesitine bu prizmatik yzeyin kesiti denir. Kesit dzlemi yan ayrtlara dik ise bu kesite dik kesit denir.
A (P ) d (P ) iken, [ AH] (P ) ve
[HB] d ise, [ AB] d olur.

Teorem [AH] (P) ve [AB] d ise, [HB] d dir. PRZMALAR Bir prizmatik yzeyin paralel iki dzlem arasnda kalan parasna prizma denir. Birbirine e olan bu iki kesite prizmann tabanlar denir. Prizmalar, tabanlarn oluturan okgenlere gre adlandrlrlar: gen prizma, drtgen prizma, begen prizma vb.
KESEN K DZLEMN LEK AISI
Balang dorular ayn olan iki yar dzlem ile, balang dorularnn birleimine iki dzlemli a denir.
((P ) ,AB, ( G )) eklinde gsterilir.
-MEF LE HAZIRLIK 14 SAYI-
Prizmann iki taban arasndaki uzakla, prizmann ykseklii denir (h). 9
GEOMETR SS Ortak
Dik prizma Yan ayrtlar taban dzlemine dik olan prizmaya dik prizma denir. Eik prizma Bir prizmann yan ayrtlar taban dzlemine dik deilse byle bir prizmaya eik prizma denir. Dzgn Prizma: Tabanlar dzgn okgen olan dik prizmaya dzgn prizma denir. Dzgn prizmann yan yzeyleri birer dikdrtgen olup hepsi birbirine etir. Bir prizmada, Ykseklik Taban alan Yanal alan Btn alan Hacim Yanal ayrt uzunluu Dik kesitin alan Eik prizmann hacmi:
V = (dik kesit alan) . (yan ayrt uzunluu) V=K.
K = G.cos , cos =
V = K. = G. .cos = G.h
:h :G :Y :S :V : :K ZEL PRZMALAR Dikdrtgenler prizmas: Tabanlar dikdrtgen olan dik prizmadr.
sembolleri ile gsterilir.
PRZMANIN ALANI Eik bir prizmann yanal alan, dik kesit evresi ile yan ayrtnn uzunluunun arpmna eittir. Y = K. Bir dik prizmann yanal alan, taban evresi ile yksekliinin arpmna eittir. Y = T.h
|AC| = e (yz kegeninin uzunluu) |EC| = k (cisim kegeninin uzunluu)

e = a +b
2 2 2 2 2 2 2 2
k = a +b +c
2
k = a +b +c Dikdrtgenler prizmasnn bir keden kan ayrtlarnn uzunluklar a, b, c ise tm alan; S = 2.(a.b + a.c + b.c) dir. Bir dikdrtgenler prizmasnn hacmi, bir kesinden geen ayrtnn uzunluklar arpmna eittir. V = a.b.c dir.
PRZMANIN HACM Dik prizmann hacmi:
KP Btn ayrtlar eit uzunlukta olan dikdrtgenler prizmasdr.
e=a 2 k=a 3
V = (taban alan) . h olur. V = G.h

Bir kenarnn uzunluu a olan bir kpn tm alan; S = 6a2 dir. Kpn hacmi: V = a3 tr.
10
GEOMETR SS Ortak
SLNDR Dzgn drtyzl Alt ayrt da ayn uzunlukta olan gen piramittir. Tm yzler, birbirine e olan ekenar genlerdir.
Alan : S = a2. 3 Hacmi : V = a . 2 12

3
Silindirler tabanlarna gre adlandrlrlar: dairesel silindir, eliptik silindir vb.

DK DARESEL SLNDR
Kesik pramit Bir piramit, tabanna paralel bir dzlemle kesildiinde, 1. Oluan piramitler benzerdir. 2. Kesit okgeni, tabana benzerdir. 3. Kesit alannn taban alanna oran, benzerlik orannn karesine eittir.
Yanal alan Btn alan Hacmi
: Y = 2.r.h : S = 2r2+2r.h = 2r(h+r) : V = r2.h
PRAMT Bir dzlemsel okgen ile bunun dzlemi dnda bir nokta verilsin. Bu nokta okgenin keleri ile birletirildiinde, oluan gensel blgelerle okgensel blgenin snrlad cisme piramit denir. [TP] yanal ykseklik, [TH] cisim ykseklii, [TA], [TB] yanal ayrtlar, [AB], [BC] taban ayrtlardr. Dzgn piramit Taban dzgn okgen olan ve ykseklik aya taban merkezinde bulunan piramittir. Bir dzgn piramidin;
Bir piramidin hacmi, taban alan ile yksekliinin arpmnn te birine eittir.
A(ABCDE) = G ise, 1 V = G.h dir. 3
Dzgn piramidin yanal alan:
Yan yzeyleri birbirine e ikizkenar genlerdir. Yanal ayrtlarnn uzunluklar eittir. Yanal yksekliklerin uzunluklar eittir.
T: taban evresi Y: yanal alan . TK Y= T 2 Bir dzgn piramidin yanal alan, taban evresi ile yanyz yksekliinin (Apotem) arpmnn yarsna eittir.
11
GEOMETR SS Ortak
KON Konik yzey Kapal bir C erisi ile bunun dzlemi dnda bir T noktas verilsin. T noktasndan geen ve C erisine dayanarak hareket eden bir dorunun oluturduu yzeye konik yzey denir.
ZML TEST
1.
E dzleminin kesien iki dorusu AB ve BC [PA ] (E )
[PC] BC
BA = 10 cm BC = 8 cm PA = 6 cm olduuna gre,
PC ka cm dir?
Koni Bir konik yzeyin bir kanad ile btn ana dorularn kesen bir dzlem tarafndan snrlanan cisme koni denir. Koniler tabanlarna gre adlandrlr. Dairesel koni, eliptik koni v.b. Dik dairesel koni Taban daire olan ve ykseklii tabann merkezinden geen koniye dik koni (dnel koni) denir.
A) 8
B) 6 2
C) 5 3
D) 9
E) 10
ZM A ile C yi birletirelim [ AC] BC olur ( dikme teoremi) ABC geninde Pisagor bants yazlrsa
AC + 82 = 102 AC = 6 cm
[PA ] (E ) ve [PA ] [ AC] dir.

PAC geninde Pisagor bants yazlrsa
PC = 62 + 62 , PC = 6 2 cm dir. Yant: B
2
Koninin hacmi: 1 V = r 2.h 3 Dik dairesel koninin yanal alan ve tm alan:
2.
ekildeki dikdrtgenler prizmas tabanna dik MOHN dzlemiyle kesiliyor. LM 1 = MK 3 AH = 2. HB ise,

oluan cisimlerin hacimlerinin oran katr?
2r.a Y= = .r.a 2 S = r ( r + a )
A)
8 13
B)
9 13
C)
10 13
D)
11 13
E)
12 13
KRE Uzayda sabit bir noktadan eit uzaklkta olan noktalarn birleim kmesine (geometrik yerine) kre yzeyi, bu yzeyle snrlanan cisme kre denir.
ZM Meydana gelen cisimler yamuk tabanl iki prizmadr. LM = 3k

MK = 9k dir. HB = 4k olur. AH = 8k 3k + 8k h. AE V 11 2 = = tr. 4k + 9k V 13 h. AE 1 2 Yant: D
Krenin Alan: S = 4r2 Krenin Hacmi: 4 V = r 3 3
12
GEOMETR SS Ortak
3.
ekildeki dikdrtgenler prizmasnn ayrtlarnn uzunluklar a, b, c, cisim kegeninin uzunluu e dir. e2 = b2 + 3c2 + ac olduuna gre,
a ile c arasndaki bant aadakilerden hangisidir?
5.
Dikdrtgenler prizmasnda AB = 8 cm
BF = 3 cm BC = 4 cm dir.
Prizma AB etrafnda 360 dndrldnde oluan cismin hacmi ka cm3 tr?
A) a = c D) a = 2c
B) a = 2 c E) a = 3 c
C) a = 3c
A) 120
B) 144
C) 160
D) 200
E) 240
ZM Oluan cisim BCGF yznn kegeni yarap, ykseklii [ AB] olan silindirdir.
BG = 3 + 4
2 2 2
ZM
e = a +b +c
2 2 2 2 2 2
, e = a + b + c dir.
2 2 2 2
BG = 5 cm dir.
3
b + 3c + ac = a + b + c , a ac 2c = 0 (a 2c)(a + c) = 0 dr. a 2c = 0 , a = 2c dir. Yant: D
V = .5 .8 = 200 cm tr. Yant: D
6.
ekildeki dzgn kare piramitte BC = 4 cm

TC = 6 cm olduuna gre,
4.
ekildeki kpn alan 384 cm2 dir. EP = PG
piramidin hacmi ka cm3 tr?
AB = 4 AK ise,
PK ka cm dir?
A)
A) 3 7
ZM
B) 4 7
C) 2 23
D) 2 21
E)
21
32 7 3
D) 12 7
B)
34 7 3
E) 20 3
C) 12 3
6 AB
= 384 , AB
= 64
ZM [TO] (ABCD) ve
AB = 8 cm dir. AK = 2 cm olur.
[ TH] [BC] izelim. [OH] [BC] olur.

OH = 2 cm, BH = HC = 2 cm dir. THC geninde Pisagor bants yazlrsa,
[PO] (ABCD) izilirse,

O arlk merkezi olur. O dan [BC] ye LM paraleli izilirse, LO = OM = 4 cm olur.
TH + 22 = 62 TH = 4 2 cm dir. TOH geninde Pisagor bants yazlrsa,

TO + 22 = ( 4 2 )
2 2 2
[LM] [ AB] dir.

KL = 2 cm dir. OKL geninde Pisagor bants yazlrsa,
OK = 22 + 42 , OK = 20 PKO geninde Pisagor bants yazlrsa,
2 2
TO = 2 7 cm dir. A(ABCD) = 4 = 16 cm V=
2
PK
= PO + OK
= 64 + 20 = 84
PK = 2 21 cm dir. Yant: D
1 32 7 16 2 7 = cm3 tr. 3 3 Yant: A
13
GEOMETR SS Ortak
7.
ekildeki dzgn drtyzlnn ykseklii TG = 2 6 cm olduuna gre,
hacmi ka cm3 tr?
9.
O merkezli kre iine [AB] apl dik koni yerletirilmitir. Koninin hacmi 128 3 cm ve ykseklii 8 3 cm ise,
krenin alan ka cm2 dir?
A) 80
A) 18 B) 18 2 C) 18 3 D) 32 E) 36
ZM 1 V = r 2.h 3 128 1 2 = r .8 3 3
B) 90
C) 100
D) 120
E) 160
ZM C ile G yi birletirelim. [CG [ AB] = {H} olsun.

AH = HB = 3a AB = TC = 6a 6a 3 = 3a 3 2 HG = a 3 CH = GC = 2a 3 tr.
6a
r = 16 , r = 4 cm dir. O ile B yi birletirelim. OB = OT = R , OO = 8 R dir.
OOB geninde Pisagor bants yazlrsa,

R2 = (8 R)2 + 42 R2 = 64 16R + R2 + 16 , 16R = 80 , R = 5 cm dir. S = 4R = 4.25 = 100 cm Yant: C
2 2
TGC geninde Pisagor bants yazlrsa,

(2 6 ) + (2a 3 ) = (6a) AB = 6.1 = 6 cm dir. A(ABC) = V= 6
2 2 2 2
, a = 1 cm
dir.
= 9 3 cm dir.
1 9 3 2 6 = 6 18 = 18 2 cm3 tr. 3 Yant: B
8.
A merkezli daire dilimi bklerek dnel koni yaplyor. Koninin ykseklii 8 cm, hacmi 96 cm3 olduuna gre,
10. Yarap 3 cm olan kre 6 e dilime blndnde dilimlerden birinin alan ka cm2 dir?
m(BAC) = dir?
A) 144
A) 6
ka derece-
B) 9
C) 12
D) 15
E) 18
B) 156
C) 180
D) 210
E) 216
ZM 1 2 1 2 V = r .h = r .8 = 96 3 3 r = 6 cm dir. AOP geninde Pisagor bants yazlrsa
ZM Dilimlerden birinin d yzeyinin 1 alan krenin alannn s ka6 dardr.
taral alan =
4R 6
AP = 62 + 82 ,
t
AP = 10 cm dir.
= BC = 2.r = 2.6 = 12 cm dir. 2 AC 360 12 = 2 10 , 360 Yant: E 12 =
4.9 = 6 cm2 dir. 6 Dilimlerin yan yzleri yarm daire olduundan toplamlar bir dairedir. Yan yz alanlar toplam = R = 9
2
= 216 dir.
Dilimin toplam alan = 6 + 9 = 15 cm2 dir. Yant: D

14
GEOMETR SS Ortak KONU TEST

1.
A, A noktasnn P dzlemi zerindeki izdmerkezli mdr. A emberin yarap 9 cm, [BC] embere C noktasnda teet, B (P)
AA = 12 cm AB = 25 cm ise,
5.
Bir ayrtnn uzunluu 2 birim olan kpte T [EF] dir.

TH + TB toplam en kk deerini aldnda (T, DAEH) piramidinin hacmi ka birimkptr?
A)
(ACB) ka cm dir?
4 3
B)
5 2
C)
6 5
D)
9 4
E)
12 5
A) 50
B) 60
C) 70
D) 75
E) 80
6.
2.
ekildeki cismin n ve arka yzeyleri dik yamuk, dier yzleri dikdrtgendir. AB = 10 birim
AE = 8 birim EF = 4 birim BC = 5 birim olduuna gre,
cismin hacmi ka birimkptr?
inde bir miktar sv bulunan ekil I deki silindir, ekil II deki konuma getiriliyor. | BK | = 3 ise, | KE |
| FD | katr? | DA |
A)
D) 280 E) 320
7 3
B) 2
C)
5 3
D)
4 3
E) 1
A) 180
B) 210
C) 250
3.
7.
ekildeki dikdrtgenler prizmasnn ayrtlar AB = 8 cm AE = 4 cm BC = 6 cm dir. EP = PF ise,
A(PAC) ka cm2 dir?
ekildeki dik silindir tabana dik ABCD dzlemiyle kesilerek iki paraya ayrlmtr.
OE = EM = 3 cm MN = 8 cm ise,
kk parann hacmi ka cm3 tr?
A) 4 15 D) 3 29
B) 3 30 E) 4 34
C) 4 21
A) 30 8 3 C) 36 12 3 E) 46 18 3
B) 32 24 3 D) 40 16 3
4.
Dikdrtgenler prizmasnn hacmi 576 cm3 tr. HK = 2 KE DL = LC AB = 2 BC CG = 8 cm olduuna gre,

KL ka cm dir?
8.
(P, ABCDE) dzgn begen piramit, PD = 6 cm

m(PDC) = 81 A noktasnda bulunan bir hareketli begen piramidin yanal yzeyi zerinden giderek tekrar A noktasna gelecektir.
A)
29
D) 2 13
B) 2 34 E) 2 29
C) 3 17
Hareketlinin alaca en ksa yol ka cm dir?
15
GEOMETR SS Ortak
A) 6 B) 4 3 C) 6 2 D) 4 6 E) 6 3 1.B ekilde, ayrt uzunluklar 10 cm, 6 cm ve 8 cm olan dikdrtgenler prizmas verilmitir.
Taban EBG geni, tepe noktas F olan ve taral olarak belirtilen (F, EBG) piramidinin hacmi ka cm3 tr?
9.
13. T merkezli daire diliminde

[BH] [ AT ] dir.
HT = HA
2.D
3.E
4.E
5.A
6.C
7.B
8.C
9.D
10.C
AKB = cm Bu daire dilimi kvrlarak tepe noktas T olan bir koni elde ediliyor.
Koninin hacmi ka cm3 tr?
A) 65
B) 70
C) 75
D) 80
E) 85
A)
15 24
B)
3 18
C)
5 27
D)
32 25
E)
35 24
10. ABCD
kare tabanl dzgn kesik piramit iinde MNSR tabanl kare dik prizma vardr. MNSR ile ABCD dzlemsel EF 2 = ise, AB 5
V V
(PRZMA)
14. ekildeki
oran ka-
dik koniler su ile doludur. (T,AB) konisinin taban yarap 3r, ykseklii h, (T,CD) konisinin taban yarap r, ykseklii 2h dir.
(PRAMT)
tr? 2 A) 9
B)
3 8
C)
4 13
D)
5 17
E)
7 33
(T,CD) konisi karldnda konilerin iindeki sularn hacimlerinin oran katr?
A)
35 8
B)
35 9
C)
35 12
D)
35 14
E)
35 24
11. ekildeki
dzgn kare piramidin ykseklii 8 cm, yanal alan 240 cm2 olduuna gre,
hacmi ka cm3 tr?
15. y = x + 6 ve y = 3x dorularnn x ekseni ile snrlad taral blgenin, x ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan cismin hacmi ka birimkptr?
A) 384
B) 396
C) 400
D 480
E) 512
12. ekildeki
1
kesik koninin tabanlarnn yaraplar srasyla O C = 3 cm O B = 12 cm dir.

2
A) 84
B) 96
C) 120
D) 144
E) 162
Bu kesik koninin iine tm yzeylerine teet olacak ekilde bir kre yerletiriliyor.
Buna gre, krenin alan ka cm2 dir?
16. Uzayda
6 cm uzunluundaki bir doru parasn 90 lik a altnda gren noktalarn meydana getirdii cismin hacmi ka cm3 tr?
A) 36 E) 156
B) 36
C) 72
D) 72
E) 216
A) 72
B) 96
C) 108
D) 144
16
TRKE SS Ortak
ANLATIM BOZUKLUU
nsann, duygu ve dncelerini doru bir anlatmla aktarabilmesi nemlidir. Dili doru kullanma becerisi gelimemi kimselerin, doru ve tutarl dnceler retmesi zordur diyebiliriz. nk insan, dille dnr. SYM, bu gerein nda, niversite renimi grecek genlerin, Trkeyi doru kullanma, dil yanllarn grp dzeltebilme becerisi kazanp kazanmadklarn da lmek istiyor; bu bakmdan, SSde anlatm bozukluu sorularna yer veriyor. Doru anlatm, anlatlmak isteneni dil kurallarna uygun olarak sralayabilmek, yazp syleyebilmektir. Doru anlatmdan, anlatlan dncenin doruluu deil, o anlatmda kullanlan dilin doruluu anlalmaldr. Dnce greli olabilir; ama dil kurallar greli deildir. yi ve doru anlatmn zelliklerine dergimizin 2. saysnda da (s.18-19) ksaca deinmitik. Bunlar anmsayacak olursak, iyi bir anlatmda u zelliklerin arandn grrz: DURULUK: Cmlede gereksiz szck kullanlmamasdr. Duru bir cmleden, cmlenin anlamn daraltmay gze almadan, herhangi bir szck karlamaz. Oraya dek yaya yryemeyiz; bir taksi tutalm. Bu cmlenin dorusu yle olabilirdi: Oraya dek yaya (yayan) gidemeyiz Oraya dek yryemeyiz Oraya yryerek gidemeyiz Duruluka aykr cmleler anlatm bozukluuna rnek oluturur. YALINLIK: Anlatmn karmak, ssl deil, kolay anlalr, sade ve kestirme olmasdr. AIKLIK: Bir cmlede anlatlanlarn birden fazla anlama gelmemesi zelliidir. Ak olmayan cmlede bir anlam bulankl vardr. Bu anlam bulanklna da karlatrma yanl, szckleri doru sralamama, noktalama imlerini unutma ya da yerinde kullanmama gibi durumlar yol aar. Televizyon izlemeyi kardeimden ok severim. diyen biri, unlardan hangisini anlatmak istemitir? Televizyon izlemeye olan sevgim, kardeime olandan fazladr. Televizyon izlemeyi kardeim de sever; ama ben daha ok severim AKICILIK: Yazda ve konumada, dilin taklaca przlerin bulunmamas durumudur. Dilin srmesine yol aan, syleyii zorlatran szckleri bir araya getiren cmleler akc deildir.
DOALLIK: Anlatmn iten, yapmacksz, dilin doasna uygun olmas durumudur.
ANLATIM BOZUKLUU NEDR? Anlatm bozukluu, cmlenin, anlamca ya da dilbilgisi kurallar ynnden kusurlu olmasdr. SSde kan anlatm bozukluu sorularnda Aadakilerin hangisinde bir anlatm bozukluu vardr?, Bu cmledeki anlatm bozukluunun nedeni aadakilerden hangisidir?, Bu cmledeki anlatm bozukluu nasl giderilebilir? gibi yneltme cmleleri kullanlmaktadr. yleyse, biz, bir cmlede anlatm bozukluuna yol aan durumlar (nedenleri) bilirsek bu sorular zmekte zorlanmayz. Sizler, hem birikiminizi, bugne dek edindiiniz dil mantnz kullanarak hem de bizim vereceimiz rneklere ve gstereceimiz zm yollarna dikkat ederek bu sorular kolayca zebilirsiniz.
RNEK 1 Eski ile yeni elbette i ie yaamaz; fakat gnmz insannn eskiye deil, yeniye nem vermesi, onu gelitirmesi gerekir. Bu cmledeki anlam bulankl nasl giderilebilir? A) B) C) D) E) Elbette yerine kesinlikle getirilerek Eskiye ile yeniye szcklerine yer deitirerek Yaamaz yerine yaar getirilerek Cmleden onu szc atlarak Elbette yerine belki getirilerek
ZM Cmlede fakat balacndan sonraki blm, nceki blmle aykrlk oluturmuyor. Eski ile yeni i ie yaamaz ise gnmz insannn yeniye nem vermesini nasl isteriz? nk -bu cmleye gre- eski zaten yok ve yalnzca yeni var. Ancak Cde syleneni uygularsak anlam netleiyor. Demek, eski ile yeni i ie yayor ve benden yeniye nem vermem isteniyor. Yant: C
ANLATIM BOZUKLUUNUN NEDENLER uras bir gerek ki yzlerce bozuk cmle rnei bulabiliriz, ancak bunlarn bozuk olma nedenleri de yzlerce deildir. imdi u aklamalar ve rnekleri inceleyelim.
17
TRKE SS Ortak
Bataki tanm cmlemizden de anlalaca gibi, anlatm bozukluunun nedenlerini iki kmede toplayabiliriz: Anlama ynelik nedenler Dilbilgisi kurallarna ynelik nedenler Yakn ya da eanlaml szcklerle yaplan ikilemeler anlatm bozukluuna yol amaz: rnein, Bu soruyu ben kendim zdm. cmlesindeki kendim adl, ben adln anlamca glendirmek iin kullanldndan gereksiz deildir. Gl kuvvetli adam, bo geziyor. Gs bar ak dolama bu havada! Kentte ev bark edinmi. Bu cmlelerde siyah dizilen szckler ayn anlama geldikleri halde anlatm bozukluuna yol amazlar; nk bunlar birer ikilemedir.
I. Anlam Bakmndan Bozuk Olan Cmlelerdeki Bozukluk Nedenleri A. Gereksiz Szck Kullanm (Duru olmayan cmleler) Ayn anlama gelen szck ya da szlerin, gereksiz yere bir arada kullanlmasndan ileri gelen anlatm kusurlar, bu balk altnda incelenir. Bu kusur, genellikle yabanc bir szcn yannda Trkesinin de kullanlmasndan ileri gelir: metot yntem shhat salk temenni dilek nans kk fark artmak oalmak daha henz Bu szck iftlerini ayn cmlede kullanrsak anlatm bozukluuna yol aarz: Eski metot ve yntemlerle eitim yapyorlar. Salnza ve shhatinize zarar verecek alkanlklar edinmeyin. Size baarlar temenni eder, iyi gnler dilerim. Bu iki cmle arasnda bir nans fark yok mu? Trafie kan ara says gnden gne artarak oalmaktadr. Ben, daha henz yirminci sorudaym; sen, testi bitirmisin. Nemli, rutubetli duvardan yosunlar kmaya balam.
RNEK 2 Aadaki cmlelerin hangisinde aa yukar sz gereksizdir? A) Bu iyerinde aa yukar drt yldan beri alyorum. B) Aa yukar be yl nce yine byle iddetli bir k yaamtk. C) Buralarda ekinler, aa yukar biilecek duruma geldi. D) ubat ay sonunda bu aalarn aa yukar hepsi iek aar. E) O gn snfn aa yukar yars tren alannda toplanmt. (1996 SS) ZM Aa yukar sz hemen hemen, yaklak olarak, yle byle gibi anlamlara gelir. kileme gibi kullanlan belgisiz say sfatlar da sze bu anlam katar. Buna gre Adaki cmle yanltr. Bu cmle aa yukar drt yldan beri ya da drt yldan beri biiminde dzeltilebilir. Yant: A
Uyar: 1) Dil ve anlatm ynnden doru bir cmlede gereksiz szck bulunmaz. Bir szcn gereksiz olup olmadn yle anlayabiliriz: Bir szc attmzda, cmlenin anlam ve anlatmnda bir daralma oluyorsa o szck gerekli, olmuyorsa gereksizdir. 2) Pekitirme amacna ynelik kullanmlar, anlatm bozukluuna yol amaz.
RNEK 3 Aadaki cmlelerin hangisinde, ayn anlama gelen szcklerin gereksiz yere bir arada kullanlmasndan doan anlatm bozukluu vardr? A) Baz haklarndan feragat ederek kendi isteiyle vazgeti. B) Arkadasz kalmamzn bir nedeni de bencilce davranmamzdr. C) Bu gzel ve iten alklarnza ok teekkr ederim, diyordu. D) Bir daha asla buraya gelmeni istemiyorum. E) Gerek biyolojik gerekse tarihsel adan ok deerli kimi aalar yava yava lyor.
Bu rneklere u szck iftlerini de ekleyebiliriz: etin ve zor, g ve mkl, devir ve dnem, yayn ve neriyat, deneyim ve tecrbe, ilgi ve alaka, sayg ve hrmet, zorunlu ve mecburi, zveri ve fedakrlk, elverili ve msait, teekkr ve kran, koul ve art gibi szck iftleri bir arada kullanlrsa anlatm bozukluu olur.
18
TRKE SS Ortak
ZM Byle sorularda, yneltme cmlesine ok dikkat etmeliyiz. Orada, seeneklerde aranacak kusurlu cmle tanmlanm, bir bakma, adresi verilmitir. Bu tanma uyan anlatm bozukluunu ararken, baka kusurlu ya da kusurlu gibi gzken cmlelere rastlasak bile bunlar bizi yanltmamaldr. Bu sorunun Asnda feragat etmek ile bir hakkndan kendi isteiyle vazgemek birlikte kullanlmamalyd. Bunlar ayn anlama gelen szlerdir. yleyse, rnein Cdeki bulanklk (Kime teekkr ediliyor?) bizi yanltmamaldr. Yant: A Aadaki kullanmlar da anlatm bozukluuna sebep olur: sebebi -dendir. Bazen okuduumuzu anlayamamamzn sebebi dikkatimizin danklndandr. (yanl) Bazen okuduumuzu anlayamamamz, dikkatimizin danklndandr. (doru) Bazen okuduumuzu anlayamamamzn nedeni dikkatimizin dankldr. (doru) nedeni -den kaynaklanyor. Trafik kazalarnn nedeni ounlukla src hatalarndan kaynaklanyor. (yanl) Trafik kazalar, ounlukla src hatalarndan kaynaklanyor. (doru) Trafik kazalarnn nedeni, ounlukla src hatalardr. (doru) nedeni -mak iindi. Erkenden sraya girmemin nedeni, bir an nce bir bilet alabilmek iindi. (yanl) Erkenden sraya girmemin nedeni, bir an nce bir bilet alabilmekti. (doru) sebebi -den ileri gelir. ocuklarn kitap okumaya ilgi duymamalarnn sebebi, televizyon izlemeye daha ok zaman ayrmalarndan ileri geliyor. (yanl) ocuklarn kitap okumaya ilgi duymamalarnn sebebi, televizyon izlemeye daha ok zaman ayrmalardr. (doru) ama -mak iindir. Size bunlar anlatmaktaki amacm, olanlardan bir ders karmanz salamak iindir. (yanl) Size bunlar anlatmaktaki amacm, olanlardan bir ders karmanz salamaktr. (doru) anlam demektir. Eri oturalm, doru konualm. sznn anlam ne demektir acaba? (yanl) Eri oturalm, doru konualm. sznn anlam nedir acaba? (doru)
demek denir. Geisiz eylem demek nesne almayan, yani kimi, neyi sorularna yant vermeyen eyleme denir. (yanl) Geisiz eylem nesne almayan, yani kimi, neyi sorularna yant vermeyen eylem demektir. (doru) Nesne almayan, yani kimi, neyi sorularna yant vermeyen eyleme geisiz eylem denir. (doru) eer -dii takdirde. Eer bu kk hatalar nemsemediimiz takdirde daha byk hatalarn nn alamayz. (yanl) Eer bu kk hatalar nemsemezsek daha byk hatalarn nn alamayz. (doru) Bu kk hatalar nemsemediimiz takdirde daha byk hatalarn nn alamayz. (doru) Gereksiz yardmc eylem: Kimi cmlelerde gereksiz yardmc eylemler kullanlr. Bu kullanm da bir anlatm kusurudur. Yardmc eylemle yaplan bileik eylemler, genellikle yabanc ad soylu bir szckle, Trke yardmc eylemden (olmak, etmek, klmak) oluur. Uyar: Trke karl bulunan, yardmc eylemlerle yaplan bileik eylemlerin kullanm da anlatm kusuru saylr. Ancak, SYM, bu ayrnty yoklayan bir soru sormamtr. Biz, uradmz hakszlklardan bir an nce kurtulmay mit ediyoruz. (doru) Demokrasiye gei srecinde darboazlar aacamz umut ediyoruz. (Byle denmemesi daha iyi olur.) umuyoruz la, hastalma tesir etti. (doru) la, hastalma etki etti. (Byle denmese daha iyi olur. Hastalm etkiledi. de denebilir.) Sizin drstlnzden phe etmiyorum. (doru) Sizin drstlnzden kuku etmiyorum. (Byle denmemeli. Kukulanmyorum. denebilir.)
RNEK 4 Aadaki cmlelerin hangisinde gereksiz szck kullanlmamtr? A) Yalandn sen artk, kocadn; bu dalara trmanamazsn. B) Yal, ama bellei ve hafzas ok iyi durumda. C) Ellerindeki bulunan btn paray borsaya yatrmlar. D) Szlerime inanmadnz, yznzn ifadesinden anlamtm. E) Savcya verdii ifadesinde Ben o gn evde yoktum. diye ifade vermi. 19
TRKE SS Ortak
ZM Ada yalanmak ve kocamak; Bde bellek ve hafza ayn anlam karlayan szcklerdir. Cdeki cmlede deki bulunan kullanm doru deildir. Ellerinde bulunan btn paray ya da ellerindeki btn paray denmeliydi. Ede verdii ifadesinde sz ile diye ifade verdi sz ayn cmlede yer almamalyd. Eyi demi szcyle bitirmek yeterliydi. Yant: D ZM Szcn yerinde kullanlmamas, o szcn anlam incelii dnlmeden cmlede kullanlmasdr. Ddeki cmlede ocuun salar da bym. denmesi yanltr. nk sa, sakal, trnak, boy iin bym deil, uzam kullanlmaldr. Yant: D RNEK 6 Aadaki cmlelerin hangisinde bir anlatm bozukluu vardr? A) B) C) D) E) Doann gzelliidir beni burada en ok etkileyen. Bir ailenin verdii insanst bir abann yksdr bu. Aslnda gerein ta kendisidir anlattklar. Tasarlar arasnda ona yer yoktu aslnda. imdiye dein hi karlamamtm byle bir durumla. (2005 SS)
B. Szcn Yanl Anlamda Kullanlmas Her szcn bir ya da birka anlamnn olduunu, bu anlamlarn szlkte sralandn biliyoruz. Ancak szckleri ses ve biim bakmndan benzedikleri baka szcklerle kartrmak ya da anlam inceliklerine dikkat etmeden kullanmak da anlatm bozukluuna yol aar. u szck iftlerini oluturan szckleri birbirinin yerine kullanmak yanltr: Bymek uzamak, dikmek ekmek, resim fotoraf, ayrm ayrnt, her hibir, grnm grnt, ans olaslk, yznden sayesinde, ayrcalk ayrm, yakn yaklak, bilakis bilhassa, sre sre, etki tepki, fiyat cret, azmsamak kmsemek, renim retim, grnmek grlmek Trnaklarn bym. denmez; Trnaklarn (salarn, boyun) uzam. denir. Mart aynda aa ekilir. denmez; aa dikilir. denir. Vesikalk resim ektirdim. denmez; fotoraf ektirdim. denir. Bu ikisi arasnda bir ayrnt gremiyorum. denmez; ayrm gremiyorum. denir. Biz her yurttamzn hibir sknt ekmesini istemeyiz. denmez; hibir yurttamzn denir. Nisan yamurlar yznden bu yl bol rn bekleniyor. denmez; sayesinde bu yl denir.
ZM Vermek, gstermek gibi szcklerin yardmc eylem olarak kullanld cmlelerde dikkatli olmak gerekiyor. Sanata gsterdiiniz ilgi ve nem vgye deer. cmlesi bozuk; nk ilgi, gsterilir ama nem, verilir (gsterilmez). Buna gre Bdeki cmle bozuktur; nk insanst aba verilmez, gsterilir. yleyse burada verdii yerine gsterdii denmeliydi. Yant: B
RNEK 7 Aadakilerin hangisindeki anlatm bozukluu tekilerden farkl bir nedene dayanmaktadr? A) B) C) D) E) amlcadan stanbulun grnts harikadr. Dnde ekilen resimde ask suratl kmm. Onunla ilk kez bir gezide tanmtk. ocuklarm arasnda ayrcalk gzetmem, dedi. Onun davranlar bana normal grlmedi.
Uyar: SYM, Aadaki cmlelerin hangisinde yerinde kullanlmam bir szck anlatm bozukluuna yol amtr? sorusuyla da yanl anlamda kullanlan szc buldurmak istemektedir.
ZM Ada grnt yerine grnm (manzara); Bde resim yerine fotoraf; Dde ayrcalk (imtiyaz) yerine ayrm (fark); Ede grlmedi yerine grnmedi denmeliydi. Bu cmlelerde anlamlar birbirine kartrlan szckler kullanlmtr. Cde ise gereksiz szck vardr. Tanma bir kez olur. Onunla ilk kez tantm. denmez; bu cmleden ilk kez sz atlmaldr. Yant: C
RNEK 5 Aadaki cmlelerin hangisinde, bymek szc yerinde kullanlmamtr? A) B) C) D) E) Sokaktaki kavga byd. Bu ocuk, benim elimde byd. Yangn ksa srede byd. ocuun salar da bym. Serveti gnden gne byyor. 20
C. Anlamca elien Szcklerin Birlikte Kullanlmas Anlatmda anlamca elien, birbirini tutmayan szler bulunmas, okuru artr, anlam belirsizliine yol aar.
TRKE SS Ortak
Belki-tabii, kesinlikle-sanrm, mutlaka-belki, tamyaklak, aa yukar-tam, phesiz-olmaldr, eminim-olsa gerek, muhakkak-sanyorum, herhalde-olsa gerek gibi ikili kullanmlar cmlede anlamca tutarszla, belirsizlie yol aar. Mutlaka sizin yle davranmanza krlm olabilir. cmlesinde mutlaka ve olabilir szckleri elimektedir. Bu dedikodu, hi phesiz Mdr Beyin kulana gitmi olabilir. cmlesindeki hi phesiz sz, olabilir szc ile elimektedir. Bundan aa yukar tam yl nce stanbula gelmitik. Bizim koma szc, bestenin tam karl gibi bir ey. Grmede tabii ki lke sorunlarnn ele alnacan sanyorum. ZM Soruda verilen cmleden (ayn) askerin daha ok ld anlam kyor. Buradaki karklk daha ok sznn yanl yerde kullanlmasndan ileri geliyor. Yant: B E. Deyimler ve Ataszleriyle lgili Yanllar Deyimler belli bir anlam karlayan ve belli bir durumu somutlamaya yarayan kalplam szlerdir. Deyimlerin szcklerini deitirmek ya da onlar anlamlarna uygun olmayan cmlelerde kullanmak doru deildir. Nobel dln almak, bir sanatnn bana gelebilecek en mutlu olaydr. Baa gelmek deyimi olumsuz durumlar iin kullanlr: Bu korkun kaza bizim bamza geldi. Sanatmzn bu yakas almadk klibini ilk kez siz izleyeceksiniz. Bu sz syleyen kii yakas almadk deyimini yanl kullanm. Bu deyim kimsenin bilmedii, iitmedii ak sak sz, fkra vs. iin kullanlr: Onda ne yakas almadk laflar vardr u cmlelerdeki deyimler de yerinde kullanlmamtr: retmen, ok baarlsnz, deyince Zeynep stne alnd. (Olumlu bir deerlendirmeden pay karmak, stne alnmak deildir.) Devlet, kimsesiz ocuklar yreine basmaldr. (barna basmaldr, denmeliydi) Yasalara uygun tm yatrmlara gz yumduk. (izin verdik, denmeliydi) Kimilerinin yreden yreye deiik sylenileri sz konusu olmakla birlikte ataszlerinin de kalplam szler olduu ve szcklerinin geliigzel deitirilemeyecei unutulmamaldr. Bir bardak kahvenin krk yl hatr vardr. (yanl) Bir fincan kahvenin krk yl hatr vardr. (doru) in yoksa ahit ol, akln yoksa kefil ol. (yanl) in yoksa ahit ol, paran oksa kefil ol. (doru) Ama kutuyu, syletirsin kty. (yanl) Atrma kutuyu, syletme kty. (doru) Denize den yosundan imdat umar. (yanl) Denize den ylana (yosuna) sarlr. (doru) Fayda zararn kardeidir. (yanl) Kr zararn ortadr (kardeidir). (doru)
D. Szcn Yanl Yerde Kullanlmas Cmlede szcklerin sras, anlatlmak istenenin doru iletilmesi bakmndan nemlidir. Bir szc, kullanlmas gereken yerden nce ya da sonra kullanmak cmlenin anlamn bozabilir. Her trl akla gelebilecek nlem alnd halde hastaln yaylmas engellenemedi. Bu cmlede her trl sz akln sfat gibi grnyor ve bu dizili anlam bulankl yaratyor. Dorusu u: Akla gelebilecek her trl nlem Siparileriniz iin kasadan nce fi alnz. Bu cmlenin dorusu udur: Siparileriniz iin, nce kasadan fi alnz. Seimi 125e kar 83 oyla biz kazandk. Bu cmleye gre 83 oy, 125 oydan daha etkili olmu (?) ve az oy alanlar seimi kazanmtr. Bu cmlenin dorusu udur: Seimi 83e kar 125 oyla biz kazandk.
RNEK 8 Alnan bu karar, savata askerin daha ok lmesine yol at. Bu cmledeki anlatm bozukluu aadaki deiikliklerin hangisiyle giderilebilir? A) bu szc atlarak B) daha ok sz askerin szcnden nce kullanlarak C) yol at sz yerine neden oldu sz getirilerek D) alnan szc atlarak E) savata szc askerin szcnden sonra kullanlarak (1999 ptal)
RNEK 9 Aadaki cmlelerin hangisinde alt izili szck, anlatm bozukluuna yol amamtr? A) B) C) D) E) Basky grnce yelkenleri suya drd. Bir kuu altn kafese koymular Ah vatanm! demi. Uludada kar ykseklii bir metreyi bulmu. Burada su yok, ot yok, aa yok, her ey yok. Arkadalarn, akrabalarn, herkesi davet etmiti dnne.
21
TRKE SS Ortak
ZM Trkede yelkenleri suya drd diye bir deyim yoktur; bunun dorusu yelkenleri suya indirdi. olduundan A, Bir kuu yerine blbl denmesi gerektii iin B, kar ykseklii denmeyip kar kalnl denecei iin C, her ey yerine (bu cmlede) hibir ey denmesi gerektii iin D elenir. Yant: E G. Mantk ve Gzlem Yanllar Prl prl bir mehtap vard, hafif hafif yamur iseliyordu. (Bu iki cmlede sylenenler ayn anda gerekleebilir mi?) Lokantadan ktk, arabamz alnm olarak bulduk. (Arabanz alnmsa siz onu, alnm olarak bul(a)mazsnz; alndn anlarsnz Yazar, kiisel grlerini nesnel yarglarla anlatm, (Kiisel grler doal olarak zneldir; onlar nesnel yarglarla anlatmak nasl olur?) Bir romann konusu akc olmaldr. Akclk konuya ilikin bir zellik midir? Bu cmle aadaki gibi dzeltilebilir: Bir romann konusu ilgin olmaldr. Bir romann anlatm akc olmaldr.
F. Anlam Bulankl yi bir anlatmda bulunmas gereken zelliklerden birinin de aklk olduunu hem nceki saylarmzda (say 2, 4) hem de bu saymzn banda (s.17) vurguladk. Aklk cmlenin, herkesin ayn anlam karabilecei belirginlikte olmasdr. Bu belirginlik salanamamsa cmle bulanktr. Cmlede anlam bulanklnn trl nedenleri vardr: Sesini ok beenmiler. (sesini szcnden nce onun ya da senin adllarndan biri kullanlmad iin bu cmle bulank saylr. Kimin sesini beenmiler; ikinci kiinin mi, nc kiinin mi? Sokaa kmadan nce yazdklarm bir kez daha okudum. (Bu cmle de bulanktr. nk sokaa kmadan nce ne yapld ak deildir; sokaa kmadan nce yaz m yazlmtr, yoksa nceden yazlanlar sokaa kmadan nce mi okunmutur?) Bu cmledeki anlam bulankl nceden sonra virgl konarak giderilebilir. Zeynep, Ekin, Duygu ve Burcuyu aya davet etti. (Bu cmlenin znesi belirsiz saylr. Ad burada anlmayan biri (o) Zeynep, Ekin, Duygu ve Burcuyu aya davet etmi olabilir; Zeynep adl kii Burcuyu, Ekini, Duyguyu davet etmi olabilir. Zeynepten sonra noktal virgl konmas anlam bulankln ortadan kaldracaktr. Zeynep; Ekin, Duygu ve Burcuyu aya davet etti.
II. Dilbilgisi Kurallar Bakmndan Bozuk Olan Cmlelerdeki Bozukluk Nedenleri A. Tamlama Yanllar Trkede iki tr tamlama var: Ad tamlamas, sfat tamlamas Devlet okullar (ad tamlamas) zel okullar (sfat tamlamas) Gsterme adl (ad tamlamas) Belgisiz adl (sfat tamlamas) Sanat etkinlii (ad tamlamas) Kltrel etkinlik (sfat tamlamas) Tamlama yanllar, ok kez, bir ad tamlamas ile bir sfat tamlamasnn ortak bir tamlanana balanmas yznden olur. Yukardaki ilk iki tamlamay yle birletiremeyiz: zel ve devlet okullar snavla renci alacak. teki tamlamalar da ikierli eletirerek birer cmlede kullanalm: Belgisiz ve gsterme adllarn birbirine kartranlar var. (bozuk cmle) Bu binada birok kltrel ve sanat etkinlii sergilenmitir. (bozuk cmle) Bazen de tamlayan ya da tamlanan ekinin eksiklii ya da fazlal anlatm bozukluuna yol aar: Eitim sorunlarnn zlmesi, byk lde iyi retmen yetitirilmesine bal olduunu biliyoruz. bal olduunu biliyoruz sz u soruyu akla getiriyor: Neyin bal olduunu biliyoruz? Bu soruya yant bulmak iin zlmesi szcnn sonuna tamlayan eki (-in) getirmeliyiz: Eitim sorunlarnn zlmesinin Tamlayann kullanlmamas da cmlenin bozuk olmasna yol aabilir. yle ki:
RNEK 10 Gen salarna ak dmemi, iirimize, hikyeciliimize taptaze bir hava getiren isimlerdi bu saydklarm. Bu cmlede hangi szckten sonra virgl (,) konursa anlam karkl giderilmi olur? A) gen B) salarna D) getiren C) hikyeciliimize E) bu (1982 SS)
ZM Gen szc sfat olarak kullanlabilir. Bu cmle Gen salarna diye balyor. Cmlenin tamamn okuyunca anlyoruz ki burada gen salardan sz edilmiyor; gen (ve) salarna ak dmemi insanlardan sz ediliyor. Genten sonra konacak virgl bu karkl nler. Yant: A
22
TRKE SS Ortak
RNEK 11 Szn ettiiniz binay ne grdm ne de yerini bilirim. Bu cmledeki anlatm bozukluu aadakilerin hangisinden kaynaklanmaktadr? A) B) C) D) E) Nesne eksikliinden Gereksiz yere bala kullanlmasndan Tamlayan eksikliinden Yklemin olumlu olmasndan Tmle eksikliinden (2005 SS) ZM Soru kknde verilen cmlede u sorunun yant bolukta kalmtr: Neyin yerini bilirim? Bu soruya onun, binann szcklerinden biriyle, yani bir tamlayanla yant verilebilir. Cmle yle olabilirdi: Szn ettiiniz binay ne grdm ne de onun yerini bilirim. Yant: C B. e Yanllar 1. Yklem yanllar Bu tr yanllar eylem, ekeylem, eylemsi, yardmc eylem eksikliinden ya da sral cmlelerin yklemleri arasnda kip, kii uyumsuzluu olmasndan ileri gelir. Sinemaya ara sra, tiyatroya ise hi gitmem. Burada birinci yargnn yklemi (giderim) unutulmutur. nk bu kii tiyatroya gitmem cmlesinin yklemiyle karlanamayacak bir sz sylemek istemi: Sinemaya ara sra giderim. Yal yemekleri sal yerinde ve yal olmayan kimseler yiyebilir. lk bakta, bu cmleden u anlam kyor: Yal yemekler sal yerinde olmayanlara ve yal olmayanlara iyi gelir Oysa cmle unu demek istiyor: Yal yemekleri sal yerinde olan ve yal olmayan kimseler (eylemsi eksii) Kardeim olduka zeki, ama alkan deildir. kinci yarg olumsuz olduu iin birinci yarg da bu olumsuzluktan etkileniyor. Oysa, bu cmleyi syleyen, kardeim zekidir demek istiyor. Dorusu u: Kardeim olduka zekidir, ama alkan deildir. Cmle eitleri konusunda deinmitik. Sral cmleler bileik zaman eki ve kii bakmndan son cmlenin yklemine bal olabilirdi. O sabah erkenden kalkm, eyalarn toplam, gitmiti. Bu cmledeki eylemlerin tm -mili gemi zamann hikye bileiinin nc tekil kiisiyle ekimlenmi saylmaz m? (kalkmt, toplamt) Ne var ki byle cmlelerde zneler (kiiler) deiirse eylemlerin ortak ykleme balanmas anlatm bozukluuna yol aar. renciler soru soruyor, ben bu sorular yantlyordum.
Bu sral cmlede birinci yklemi ikinci yklemin ekleriyle tamamlayamayz. renciler soru soruyordum, ben yantlyordum. denmez. yleyse ilk yargnn yklemi kendi eklerini almaldr: soruyordu 2. zne yanllar Birden ok yarg ieren cmlelerde yarglardan birine ait znenin unutulmas ya da zne olmayan bir szcn zne gibi kullanlmasndan ileri gelen yanllardr. Sebze yemeklerine arlk veriyorum; nk kolesterol iermiyor. Noktal virglden nceki cmle dilbilgisel adan kusursuz; ama nk ile balayan cmle kusurlu. Bu cmlede u sorunun yant da yer almalyd: Kolesterol iermeyen nedir? Sebzeler ya da sebze yemekleri (zne). Doru cmle u: ; nk sebzeler kolesterol iermiyor. Hi kimse kaliteyi nemsemiyor, ucuz olan alyordu. Bu cmledeki birinci yargnn znesi hi kimse. Bu zneyi ikinci cmle iin de dnemeyiz; Hi kimse ucuz olan alyordu denmez. yleyse ikinci yargya farkl bir zne eklemeliyiz. Dorusu u: Hi kimse kaliteyi nemsemiyor, herkes ucuz olan alyor. Herkes bar iinde yaamal, ac ekmemeli. Bu cmlede de ikinci yargnn znesi unutulmu: Herkes bar iinde yaamal, hi kimse ac ekmemeli. zne ile yklem arasnda tekillikoulluk ve kii uyumu olmas gerektiini biliyoruz. u cmleler bu adan kusurludur: Salarm aardlar. Umutlarm suya dtler. Yllar su gibi akp gittiler. Snfta ben, Murat, bir de retmen kalmt. (Yklem kalmtk olmal; nk yklem, anlatcya gre oullanr. Anlatc ben isem tekilerle birlikte biz oluruz.) 3. Nesne yanllar a. Nesne eksiklii evresindekilere durmadan, sama sapan sorular soruyor, rahatsz ediyordu. Bu sral cmlenin ikinci yargs u soruya yant verebilmeliydi: Kimleri rahatsz ediyordu? Bu sorunun yant olan evresindekileri (onlar) nesnesi niin kullanlmam? lk yargdaki evresindekilere (dolayl tmle) szc ikinci yargya da hizmet verir diye dnld iin. Ona hayranm ve ok seviyorum. (kinci yargnn bana onu nesnesi getirilmeli.) b. Nesne fazlal (artkl) Arkadalarn kapda karlad ve onlar salona ald. Bu sral cmledeki arkadalarn szc her iki yargnn da nesnesi durumundadr. Onlar szc (ikinci nesne) gereksizdir. 4. Dolayl tmle yanll a. Dolayl tmle eksiklii Bu tr yanllar da sral cmlelerde karmza kar. Yarglardan biri -ili tmle (nesne), teki -eli tmle (dolayl tmle) istedii halde yalnz nesne ile yetinilir de bu nesnenin her iki cmlede grev yapmas istenirse cmle bozuk olur:
23
TRKE SS Ortak
Onu ok seviyor ve byk hayranlk duyuyordu. (Birini severiz; ama birini hayranlk duymayz, birine hayranlk duyarz.) Doru cmle u: Onu ok seviyor ve ona byk hayranlk duyuyordu. b. Dolayl tmle artkl Seyircilere dnd ve onlara gzel szler syledi. (Onlara gereksiz. Burada da dolayl tmle fazlal var.) C. Bala Yanllar Cmlenin anlamna uygun balalar seememek bala yanllna bal anlatm bozukluu yaratr: Bizi ok severdi; fakat hi azarlamazd. Fakat balacnn, aykr durumlar balad dnlrse, bu cmlede kullanlmamas gerektii kolayca grlr. Bizi sevmesi ile azarlamamas arasnda aykrlk yok. Fakat yerine ve kullanlp noktal virgl atlmal. RNEK 12 Oraya gidersen, Etnografya ya da Kurtulu Sava mzelerini gezmelisin. Bu cmledeki anlatm bozukluu aadakilerin hangisinden kaynaklanmaktadr? A) B) C) D) E) Yanl bala kullanlmasndan Koul cmlesi olmasndan Nesnenin yanl yerde bulunmasndan Yklemin gereklilik kipinde olmasndan Ad tamlamasnn gereksiz kullanlmasndan (1999 SS) E. at Uyumazl Cmlede temel yarg ile yan yarg arasnda etkenlik edilgenlik uyumu arandn Eylem ats konusunda belirtmitik. Buna gre: Piyano, tularna basarak alnr. Hrsz tutuklayarak cezaevine konuldu. gibi cmleler bozuktur. Dorular yle: Piyano, tularna baslarak alnr. Hrsz tutuklayarak cezaevine koydular. Hrsz tutuklanarak cezaevine konuldu.
RNEK 13 I. Konuklarmz rahat edebilmeleri iin her trl nlemi aldk. II. Yaprakbitleri bitkilerin zsuyunu emiyor, zavalllar bu yzden lyor. III. Youn kar yann srmesine karlk zincirsiz araba kullananlar ok. IV. Hava atmak eksiklerimizin ortaya kmasn salayan bir davrantr. V. Bu projeye bir an nce balanmas ve devam etmesi gerekiyor. Bu cmlelerden hangilerindeki anlatm bozukluklar ayn nedene baldr? A) I. ile II. ZM Bu cmlede sen denilen kiiye iki mzeden birini gezmesi mi neriliyor, yoksa her ikisini de gezmesi mi? mzelerini szcndeki oul ekinden anlyoruz ki o kii (sen) iki mzeyi de gezecektir. yleyse ya da balac, yerinde kullanlmamtr; burada ve, ile kullanlabilirdi. Yant: A D) II. ile III. B) I. ile III. C) I. ile IV. E) III. ile IV.
ZM I. cmlede tamlayan eki eksiklii var: Konuklarmzn rahat edebilmeleri denmeliydi. II. cmlede bir belirsizlik var. Zavalllar kim? yaprakbitleri mi, bitkiler mi? III. cmlede karlk szc yanl anlamda kullanlm, onun yerine karn (ramen) kullanlmalyd. IV. cmlede de salayan szc yanltr. Kiinin aleyhine olan bir durum onun iin salanm olmaz. Burada kmasna sebep olan denmeliydi. V. Bu cmlede yan yarg ile temel yarg arasnda at uyumazl var: balanmas ve devam edilmesi denmeliydi. u halde, III. ve IV. cmlelerde yanl anlamda szck kullanm vardr. Yant: E
D. Ek Yanllar -ler, -ki gibi eklerin geliigzel kullanlmas anlatm bozukluuna yol aabilir. Elimizdeki bulunan btn paray bu ie yatrdk. (Ya -ki eki ya da bulunan szc atlmal.) Evde ne kadar eski eyalar varsa hepsini kapnn nne koydular. (Ne kadar sznden sonra oul ad gelmez.) Uyar: Kimi kez, ekin szce katt anlama dikkat etmemek yznden anlatm kusuru ortaya kabilir: Trkede Arapa ve Farsa dillerinden gelen szckler var. Bu cmlede dilleri szc gereksizdir; nk Arapa, Arap dili; Farsa, Fars dili demektir.
24
TRKE SS Ortak
ZML TEST 1.
Aadaki cmlelerin hangisinde, gereksiz szck kullanlmamtr? A) Bu makine sanayide ilk defa ne zaman kullanlmaya baland? B) Bundan sonra seninle grmeyeceim artk. C) Durmadan, aralksz konumasndan herkes skld. D) Ayam taklnca az kalsn deyazdm. E) Bunlar, oluk ocuun yapaca i deil. ZM Ada ilk defa ile baland, Bde bundan sonra ile artk, Cde durmadan ile aralksz, Dde az kalsn ile yaklama eyleminden (-e yazmak) kan anlam birbirini ieriyor (birer tanesi gereksiz). Yant: E
4.
Aadaki cmlelerin hangisinde, gereksiz sz kullanmndan kaynaklanan anlatm bozukluu vardr? A) Nedense, lp gitmi insanlar hafzamzda yaatr, belleimizde saklarz. B) Bu kitabn ilk basks, ksa srede tkendi. C) Orhun Antlar, Trk edebiyatnn ilk yazl rndr. D) Orhan Velinin iirlerini okurken kendimden geiyorum. E) limiz yneticileri, kltr ve sanat etkinliklerine gereken destei veriyorlard.
ZM Gereksiz szck kullanm, ounlukla, bir yabanc szckle onun Trke karln bir arada kullanmak yznden ortaya kar. Ada hem hafza hem de bellek var. Bunlar eanlaml. Yant: A
2.
Aadaki cmlelerin hangisinden hepsi szcnn karlmas, anlatm bozukluuna yol aar? A) Her yerde renk renk iekler amt, hepsi bize bahar mjdeliyorlard. B) Piyasaya yeni kan sanatlarn hibiri retmiyor, hepsi birbirini taklit ediyordu. C) ocuklar yolun kenarna dizilmi, hepsi geen askerleri selamlyordu. D) Veliler darda snavn bitmesini bekliyor ve hepsi ok heyecanl grnyordu. E) renciler dllerini aldlar, hepsi birer birer izleyicileri selamladlar.
5.
Aadaki cmlelerin hangisinde, anlamca yanl kullanlan deyim vardr? abuk marr, yz verince astar ister. Raporu, kl krk yararcasna inceledi. Yaptklarnz duyunca az ak kald. Sevinten ne yapacan bilemedi, etekleri tututu. E) At azn, yumdu gzn; iini boaltt. A) B) C) D)
ZM A, C, D, Eden hepsi szcklerini karabiliriz. nk bu cmlelerdeki eylemleri, zneyi oluturan gruptakiler birlikte yapyorlar. Bde birinci yargnn znesi hibiri belgisiz adldr ve cmle buna bal olarak olumsuz bitmitir, oysa ikinci yarg olumludur ve birinci yargnn znesindeki elemanlarn hepsi bu olumlu eylemi (taklit etme eylemini) yapmaktadr. Burada hepsi kullanmak zorunludur. Yant: B
ZM Dde etekleri tutumak deyimi kullanlm; ama bu cmlede etekleri tututuracak, yani insan telalandracak bir ey yok. Burada, sevinen bir insan var, imdi onun etekleri zil alyor. Yant: D
6.
Aadaki cmlelerin hangisinde bir belirtecin, sfat gibi kullanlmasndan doan bir anlatm bozukluu vardr? A) Yeni kurulan partilerin eskilerinden bir fark olmad syleniyor. B) Yeni bamszlna kavuan lkelere Trkiye yardm etmelidir, deniyor. C) Anlatlan yeni konular rencilerin ilgisini ekmiyor. D) Kamu kurulularna alnacak yeni arabalarn yerli yapm olmalar benimsendi. E) Yeni dnyann dzeni, ada uluslar tarafndan kurulacak.
3.
almak szc, aadaki cmlelerin hangisinde yanl anlamda kullanlmtr? A) B) C) D) E) Ekmein stne ya ald, torununa uzatt. Bebein iri gzleri maviye alyordu. Biraz tede mzka Genlik Marn alyordu. Hoca, sonra Akehir Glne maya alar. Adam silahla tehdit edip btn parasn almlar.
ZM almak szc okanlaml szcklerimizdendir. Bu bakmdan, srmek, andrmak, seslendirmek, katmak, mayalamak anlamlarn karlamak zere A, B, C, Ddeki kullanmlar dorudur. Ancak Edeki olay almak deil, gasp, zorla almadr. Bu kullanm doru deil. Yant: E
ZM Belirte grevindeki szcklerin, yerine gre, sfat grevi de alabildiklerini biliyoruz: Yeni evine yeni geldi. Buna gre, sfat belirte Bde yeni bamszlna kavuan lkelerden sz edilmi grnse de cmlenin tmnden kan anlama gre Bamszlna yeni kavuan denmek istenmitir. Yant: B 25
TRKE SS Ortak
KONU TEST 1.
Bu blgede, aatan elde edilen odun, kmr, kereste imalat nemli bir geim kaynadr. Bu cmledeki anlatm bozukluunu aadaki cmlelerden hangisi aklar? A) imalat yerine retimi denmesi gerekirdi. B) elde edilen szyle imalat szc bir arada kullanlnca anlatm bozulmutur; elde edilen sz cmlede olmamaldr. C) imalat, hammaddeye yeni bir biim verme demektir; odun, imalat rn deildir. imalat szc cmlede bulanmamaldr. D) Odun, kmr, kereste zaten aatan elde edilir, bu cmlede aatan szc gereksizdir. E) imalat geim kayna olmaz; imal edilen rn geim kayna olur.
5.
Aadaki cmlelerin hangisinde anlatm bozukluu vardr? A) Yer yer metreyi bulan kar yana ramen aramalar sryor. B) Gnlerdir sren kar ya arama almalarn engelliyor. C) Kar kalnl kimi yerlerde metreyi gemi durumda. D) Kar ya yaam olumsuz ynde etkiliyor. E) gndr aralksz yaan kar, ulam etkiliyor.
6.
Arkadalarm ve kendi adma sizlere ho geldiniz diyorum. cmlesindeki anlatm bozukluu nasl giderilir? A) B) C) D) E) sizlere yerine size getirilerek diyorum yerine demek istiyorum getirilerek veden nce adna szc getirilerek kendi yerine ahsm getirilerek kendi adma yerine ben getirilerek
2.
Aadakilerin hangisinde virgl kullanlmamas, cmlede anlam bulanklna yol amtr? A) Bu k mevsimini yaamadmz bir yl oldu. B) Bu yl hamsilerin erken tkenmesi balklar d krklna uratt. C) Bu yln ortalarnda yurtdna gitmeyi dnyorum. D) Bu ayn telefon faturas olduka yksek geldi. E) Bu yl teki yllardan daha yorgun hissediyorum kendimi.
7.
"Dilin kemii yoktur, ama kemii krar." cmlesindeki anlatm bozukluunun nedeni aadakilerden hangisidir? A) Gereksiz szck kullanlmas B) zneyklem uyumazl C) elikili yarglar iermesi D) zne eksiklii E) Tamlama yanll
3.
Gemi manevras esnasnda yerlerinizden kalklmamas, can gvenliiniz asndan nemle rica olunur. Bu cmledeki anlatm bozukluu aadaki deiikliklerin hangisiyle giderilemez? A) kalklmamas yerine kalkmamanz getirilerek B) kalklmamas yerine kalkmamanz getirilip cmle rica ederiz biiminde bitirilerek C) yerlerinizden kalklmamas yerine ayaa kalkmamanz getirilerek D) yerlerinizden kalklmamas yerine yerlerinizde oturmanz getirilerek E) manevras esnasnda yerine manevra yapt srada getirilerek
8.
Aadaki cmlelerin hangisinde anlatm bozukluu, tekilerden farkl bir enin eksikliinden kaynaklanmaktadr? A) Senin dncelerine ok gveniyorum ve zgrce dile getirmen iin destekliyorum. B) iirde biimsel elerin nemli olduuna inanyoruz, ancak gelitirmek iin aba gstermiyoruz. C) Bu akmn sanatlar deneye ve gzleme nem vermiler ve eserlerinde n plana karmlardr. D) Eserlerinde daima gncel olaylara deindi; fakat baarl bir ekilde kurgulayamad. E) O gnden beri areyi ikide ve sigarada aryordu; ama hibir ie yaramyordu.
4.
Aadaki cmlelerin hangisinde anlatm bozukluu vardr? A) Bu konudaki dncelerimi herkes biliyor. B) eviri, kltrel etkileimdeki nemli etkinliklerden biridir. C) Bomba patlam ama l kayb olmamt. D) Toroslarda su, yeryzne kar kmaz denizi aramaya balar. E) Gz alabildiine uzayp giden tarlalar su iindeydi.
9.
Aadakilerin hangisinden alt izili szck karlrsa, cmlenin anlamnda bir daralma olmaz? A) Onu zen ve etkileyen eylerden artk uzakt. B) Tavandan aaya sarkan byk bir avize vard. C) Aalarn altndaki imenlikte oturuyorlard. D) Bu sorunu sadece sen zebilirsin. E) Onu arayp bulamaynca ben de eve dndm.
1.C
2.A
3.E
4.C
5.A 26
6.C
7.D
8.E
9.B
FZK SS Ortak
MERCEKLER
1. MERCEKLER Paralel k demetleri, kresel aynalarla (ukur ve tmsek) bir noktada toplanabilir veya bir noktadan geliyormu gibi yanstlarak birbirinden uzaklatrlabilir. Yansma yerine krlma olayndan yararlanarak paralel k demetlerini toplayan veya datan optik dzeneklere mercek denir. Mercekler, en az bir yzeyi kresel olan saydam krc ortamlardr. Ik nlar herhangi bir mercee girerken ve mercekten karken krlmaya urayabilir. Ancak krlma, izimlerde kolaylk salamas iin tek bir krlma eklinde gsterilir. Mercekler en az bir yzeyi kresel olan saydam ortamlardr. Mercekler yaknsak ve raksak olmak zere ikiye ayrlr. a. nce Kenarl Mercekler zerine den paralel k demetini bir noktada toplayan merceklere yaknsak veya ince kenarl mercek denir (ekil 1 a, b, c).
F : Odak noktas f : Odak uzakl O: Optik merkez
F
Karlkl yzleri kresel olan merceklerin kre merkezlerini birletiren doruya asal eksen denir. Asal eksen merceklerin optik merkezinden (ortasndan) geer. Yaknsak merceklerde asal eksene paralel gelen nlarn mercekte krldktan sonra toplandklar nokta asal odak noktasdr (F). Iraksak merceklerde asal eksene paralel gelen nlar mercekte krldktan sonra, krlan nlarn uzantlar asal odakta toplanr (F). Merceklerde, kresel aynalardan farkl olarak mercein her iki tarafndan da gnderebileceimize gre, iki odak noktas vardr. Bu noktalarn mercein optik merkezine olan uzaklklar eittir. Bu uzakla mercein odak uzakl (f) denir. Kresel aynalarda odak uzakl yalnzca aynann erilik yarapna baldr (f = R/2). Merceklerde odak uzakl : 1. Mercein yapld maddenin krlma indisine baldr. 2. Mercein iinde bulunduu ortamn krlma indisine baldr. 3. Mercein kresel yzeylerinin erilik yaraplarna baldr. 4. In rengine baldr. rnein mor k, krmz ktan daha fazla krlr. Uyar : Mercein odak uzakl n krlmas ile ilgilidir. Mercek ile mercein iinde bulunduu ortamn krlma indisleri arasndaki fark artarsa k daha ok sapar, n krlmas artar, mercein odak uzakl klr. Uyar : Mercein iinde bulunduu ortamn krlma indisi mercein yapld maddenin krlma indisinden bykse mercekler zellik deitirir. Yaknsak mercek, raksak; raksak mercek de yaknsak mercek zellii gsterir. RNEK 1 ekildeki ince kenarl mercein asal eksenine paralel bir K n gnderilmitir.
F I K II F sv V IV III
f (a)
f Baz yaknsak mercekler ve sembol
R M
1
R O
asal eksen M (optik eksen)
(b) ekil 1
(c)
b. Kaln Kenarl Mercekler zerine den paralel k demetini bir noktadan geliyormu gibi datan merceklere raksak veya kaln kenarl mercek denir (ekil 2 a, b, c).
F : Odak noktas f : Odak uzakl O: Optik merkez
F
asal eksen
f (a)
Baz raksak mercekler ve sembol

R
1
R O (b)
asal eksen (optik eksen)
F ve F cam mercein hava havadaki odak noktalar olduuna gre, K n mercekten getikten sonra, sv iinde hangi yolu izler? (ncam = 1,5; nsv = 1,8) A) I B) II C) III
D) IV
E) V
ekil 2
(c)
27
FZK SS Ortak
ZM Ik ok krc ortamdan az krc normal I ortama geerken K normalden uzakII laarak krlr. III, IV, V nolu nlar asal F III M bu kurala gre k- eksen IV M eri yzeyin rlmtr. In orV merkezidir. tam deimezse, ya da bir baka saydam ortama dik olarak gelirse, krlmaz (II nolu n). In az krc ortamdan ok krc ortama geerken normale yaklar (I nolu n). Mercein yapld maddenin krlma indisi nc = 1,5, mercein iinde bulunduu ortamn krlma indisi ns = 1,8 dir. ns > nc olduundan yaknsak mercek zelliini kaybeder ve raksak mercek zellii gsterir. K n uzants asal ekseni kesecek ekilde krlr. Yant A 2. YAKINSAK (NCE KENARLI) MERCEKLERDE ZEL IINLAR a. Asal eksene paralel gelen n, krldktan sonra odaktan geer (ekil 3). 3. NCE KENARLI MERCEKLERDE DER IINLAR a. Mercekten 1,5f uzaklkta asal ekseni keserek gelen n, dier ta- 2F rafta mercekten 3f uzaklkta asal ekseni kesecek ekilde krlr (ekil 7).
2F
asal eksen
1,5f ekil 7
3f
b. Mercekten
f uzaklkta asal 2 ekseni keserek gelen n, uzants ayn taraftaki F sanal odak noktasndan geecek ekilde krlr (ekil 8).
O f/2 ekil 8
asal eksen
f/2
asal eksen
c. Mercein dier tarafndaki F odak noktasnda asal ekseni kesecek ekilde gelen f kan, mercekten 2 dar uzaklkta asal ekseni kesecek ekilde krlr (ekil 9).
f/2
f/2
asal F eksen
ekil 9
ekil 3
b. Odak noktasndan geerek gelen n, asal eksene paralel olarak krlr (ekil 4).
asal eksen
ekil 4
d. Herhangi bir nn yaknsak mercekte izledii yolu yar d bulmak iin; gelen na eks mc en paralel optik merkezden asal F O eksen F geen yardmc eksen F(yardmc odak) izilir. Inn krld taraftaki odak noktasndan geen asal eksene dik doekil 10 runun yardmc ekseni kestii nokta, yardmc odak noktasdr. Gelen n bu noktadan geecek ekilde krlr (ekil 10). RNEK 2
c. Optik merkeze gelen n, ayn dorultuda yoluna devam eder (ekil 5).
asal eksen
ekil 5
M noktasndan mercee gelen X n ekildeki gibi asal eksene paralel olarak krlyor. Ayn X n K noktasndan mercee gelirse krlan n asal ekseni nerede keser? (Asal eksen eit blmelidir.) A) P noktasnda C) R noktasnda
K
a L
X a M O
asal eksen
d. Mercekten 2f uzaklkta asal ekseni keserek gelen n, dier tarafta mercekten 2f uzaklkta asal ekseni kesecek ekilde krlr (ekil 6).
2F
2F F
asal eksen
2f
ekil 6
2f
B) N noktasnda D) NP arasnda E) PR arasnda
28
FZK SS Ortak
ZM X n yaknsak mercein asal eksenine paralel olarak krldna gre, M noktas mercein odak noktasdr. Gelen nn asal ekseni kestii K noktas mercekten 3f uzaklkta olduundan n krldktan sonra asal ekseni kestii nokta mercekten 1,5f uzaklkta ve NP arasndadr. Yant : D RNEK 3
1 P K O L
ZM nce kenarl mercekte asal eksene paralel gelen n odaktan geecek ekilde krlr. Bu nedenle f1 = 3 birimdir.
K a L 3f X M a N 1,5f P
nce kenarl mercekte odaktan geerek gelen n asal eksene paralel olarak krlr. f2 = 2 birimdir.
f f
1
3 dir. 2
Yant : B
2 3 4 N 5 asal eksen
asal eksen K
L R
ekil 1
ekil 2
RNEK 5 Aralarnda 2f uzaklk bulunan ekildeki I ve II ince kenarl merceklerin odak uzaklklar eit ve f kadardr.
II
2f
asal eksen
ekil 1 deki ince kenarl mercee ayn renkli P ve R nlar gnderilmitir. P nnn izledii yol ekil 1 deki gibi ise R nnn izledii yol ekil 2 dekilerden hangisidir? (|KL| = |LO| = |OM| = |MN|) A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Buna gre, K n merceklerde krldktan sonra sistemi aadakilerden hangisi gibi terk eder? II II II A) B) C)
f
f/2
ZM Yaknsak mercee 2f kadar uzak1 F lkta asal ekseni keserek gelen asal M N n krlnca mercein dier taraO eksen F 2F fndaki 2f kadar uzaklkta asal ekseni keser. ekil 1 de mercein R odak noktalar L ve M dir. ekil 2 deki R nnn yolu yardmc eksen izilerek F yardmc odak bulunur. Krlan n yardmc odaktan geeceinden ekildeki 1 yolunu izler. Yant : A RNEK 4
ince kenarl mercek I ince kenarl mercek
D)
II 2f
E)
II 3f
ZM
I K f/2 f f f f f asal eksen II
asal eksen
f1
f2
K n I ince kenarl merceinin asal eksenini f kadar f kadar uzakta kesecek ekilde geldiinden asal ekseni 2 uzakta kesecek ekilde krlr. II ince kenarl merceinin asal eksenini 1,5f uzaklkta keserek gelen n asal ekseni 3f uzaklkta kesecek ekilde krlr. Yant : E 4. IRAKSAK (KALIN KENARLI) MERCEKLERDE ZEL IINLAR a. Asal eksene paralel gelen n, uzants nn geldii taraftaki odak noktasndan geecek ekilde krlr (ekil 11).
Asal eksenleri akk olan ince kenarl merceklerin odak uzaklklar f1 ve f2 dir. Asal eksene paralel gelen I nnn izledii yol ekilf deki gibi olduuna gre, 1 oran katr? f
2
(Asal eksen eit blmelidir.) A)
asal F eksen
5 2
B)
3 2
C) 1
D)
2 3
E)
2 5
29
ekil 11
FZK SS Ortak
b. Uzants odaktan geecek ekilde gelen n, asal eksene paralel olarak krlr (ekil 12).
F O
RNEK 6 ekildeki kaln kenarl mercee gnderilen X, Y ve Z nlarndan hangilerinin izledii yol yanl gsterilmitir?
X Z 2F F Y F Z Y 2F X
asal F eksen
asal eksen
ekil 12
A) Yalnz X c. Optik merkeze gelen n, krlmadan yoluna devam eder (ekil 13).
F O asal F eksen
B) Yalnz Y D) X ve Y
C) Yalnz Z E) Y ve Z
ekil 13
d. Uzants dier taraftaki 2F den geecek ekilde gelen n, uzants nn geldii taraftaki 2F noktasndan geecek ekilde krlr (ekil 14).
ZM X n zel ndr. Iraksak mercekte F uzants 2F den geecek ekilde gelen n uzants 2F den geecek ekilde asal krlr. Z n optik merkeze geldii iin eksen F ya krlmadan gider. rd ek m Y n ise krlma sonras asal eksense c n den uzaklamas gerekirken asal eksene yneldiinden Y nnn krlmadan sonraki yolu yanl izilmitir. Y nnn izledii yol ekildeki gibi yardmc odak noktas bulunarak izilebilir. Yant : B RNEK 7
ince kenarl mercek kaln kenarl mercek
2F
2F eksen
asal
ekil 14
asal eksen L f1 ekil 1
asal eksen f2 ekil 2
5. IRAKSAK MERCEKLERDE DER IINLAR a. Mercekten f kadar uzakta asal ekseni keserek (Odak noktasndan geerek) gelen n, uzants nn geldii f tarafta mercekten uzak2 lkta asal ekseni kesecek ekilde krlr (ekil 15).
Asal eksenler zerindeki K ve L noktalarndan kan ayn renkli nlar ekildeki gibi krlyor.
F O f/2 f/2 ekil 15 asal eksen F
Buna gre, merceklerin odak uzaklklarnn
f f
oran
katr? (Her iki mercein asal eksenleri zerindeki blmeler eit aralkldr.) A)
b. Mercein
dier tarafnda f kadar uzaklkmercekten 2 ta asal ekseni kesecek ekilde gelen n, odaktan geecek ekilde krlr (ekil 16).
1 3
B)
1 2
C)
2 3
D) 2
E) 3
F asal eksen
F O f/2 ekil 16 f/2
ZM Yaknsak mercee asal ekseni mercekten f/2 uzaklkta keserek gelen n krlnca uzants F odak noktasndan geer. Buna gre, ekil 1 deki ince kenarl mercein odak uzakl f1 = 4 birimdir. Iraksak mercee asal ekseni mercekten f uzaklkta keserek gelen n ise krlnca uzants asal ekseni f/2 uzaklkta keser. Buna gre, ekil 2 deki kaln kenarl mercein odak uzakl f2 = 6 birimdir.
f f
1
d F
K f
f/2
c. Herhangi bir nn raksak mercekte izledii yolu bulmak iin; gelen na paralel yardmc eksen izilir. Inn geldii taraftaki odaktan geen, asal eksene dik dorunun yardmc ekseni kestii nokta, yardmc odak noktasdr. Krlan nn uzants yardmc odaktan geer (ekil 17).
F F
(yardmc odak)
mc rd ya sen ek asal eksen
L f
f/2
ekil 17
4 2 = tr. 6 3
Yant: C
30
FZK SS Ortak
RNEK 8 Kaln kenarl mercee gelen P nnn izledii yol ekilde verilmitir. Buna gre, P n ile ayn renkli R n hangi yolu izler? (|KO| = |OL|) A) 1 B) 2
P R asal eksen K O 5
4 L 3 1 2
RNEK 10 Odak uzaklklar eit ve f olan ince ve kaln kenarl mercekasal O ler, ekildeki gibi K L M N eksen asal eksenleri akk olarak yerletirilmitir. Asal eksen zerine noktasal bir k kayna konulduunda, kaynaktan kan nlar merceklerden ayrlrken ekildeki gibi asal eksene paralel oluyor. Buna gre, k kayna nerededir? (Asal eksen zerindeki noktalar aras uzaklklar eit ve f dir.) A) K noktasnda B) KL arasnda C) L noktasnda D) M noktasnda E) LM arasnda
C) 3
D) 4
E) 5
ZM P n raksak mercekte krldktan sonra asal eksene paralel olarak krldna gre, K ve L raksak mercein odak noktalardr. Iraksak mercee gelen nlar geli dorultularna gre, asal eksenden uzaklaacak ekilde krlacandan R n krlmadan sonra 1 yolunu izler. Yant : A
P R F K O
ZM Merceklerin f odak uzaklklar asal eksen zerindeki blmeler asal kadar olduuna gre, eksen O M N K L L ve N noktalar ince kenarl mercein 2F noktalardr. Bu nedenle L deki noktasal k kaynandan kan nlar N noktasndan geecek ekilde krlr. N noktas kaln kenarl mercein odak noktas olduundan bu noktaya gelen nlar asal eksene paralel krlr. Yant : C 6. MERCEKLERDE GRNT Merceklerde, bir cismin grnts, o cisimden kan nlarn mercekte krldktan sonra, krlan nlarn kesimesi ile oluur. Merceklerde, krlan nlarn kesitii noktada, cismin gerek grnts, krlan nlarn uzantlarnn kesitii noktada cismin sanal grnts oluur. I. NCE KENARLI (YAKINSAK) MERCEKLERDE GRNT a. Cisim sonsuzda ise, grnts odak noktasnda ve gerek olarak oluur (ekil 18).
RNEK 9
S
Kaln kenarl mercee ekildeki gibi gelen S n ukur aynadan yansdktan sonra ayn yoldan geri dnyor.
asal eksen
ukur aynann odak uzakl d ise mercein odak uzakl ka d dir? A) 2
3 B) 2
C) 1
1 D) 2
3 E) 4
X F O asal F eksen
ZM
X S n X kaln keY S narl merceinden krldktan sonra Y FY 2FX asal aynasndan yans- 2FX eksen d d yarak ekildeki gibi MY geri dnmtr. Buna gre, ukur aynann odak noktas (FY) ve merkezi (MY) ile kaln kenarl mercein 2FX noktas
ekil 18
b. Cisim 2F in dnda ise, grnts mercein dier tarafnda F ile 2F arasnda, ters, gerek ve cisimden kk oluur. Dc > Dg Hc > Hg dir (ekil 19). Hc : Cismin boyu Hg : Grntnn boyu
Dc Hc 2F F O
Dg
2F asal eksen Hg
ekil 19
ekildeki gibidir. Bu nedenle, ukur aynann odak uzakl fY = d dir. Kaln kenarl mercein ise odak uzakl 2fX = d olduundan fX = Yant : D
d dir. 2
Dc : Cismin mercee olan uzakl Dg : Grntnn mercee olan uzakl Sc : Cismin odak noktasna olan uzakl Sg : Grntnn odak noktasna olan uzakl
31
FZK SS Ortak
ekil 19 daki benzer genlerde bu nicelikler arasnda, H D S f g g g (Boyca bytme forml) = = = H D f S
c c c
g. Cisim F noktasnda ise, grnts sonsuzda oluur (ekil 24).
Sc . Sg = f2
1 1 1 = + f D D
c g
(Newton forml) (Odak uzakl forml)
Hc
asal eksen
bantlar vardr. Odak uzakl formlnde cisim gerek ise, Dc uzakl (+), sanal ise () alnr. Grnt gerek ise Dg uzakl (+), sanal ise () alnr. c. Cisim mercekten 3f uzaklkta ise, grnts mercein dier Hc tarafndan, merO 2F F cekten 1,5f uzaklkta gerek ve 3f ters olarak oluur. Grntnn ekil 20 boyu cismin boyunun yarsna eittir. Dc = 2Dg , Hc = 2Hg dir (ekil 20). d. Cisim mercekten 2f uzaklkta (ya da mercein 2F noktasnda) ise, grnts mercein dier tarafnda 2F noktasnda ters ve gerek oluur. Grntnn boyu cismin boyuna eittir. Dc = Dg Hg = Hc dir (ekil 21). Uyar: nce kenarl mercekte cismin gerek grntsnn cisme uzakl, cisim 2F de iken en azdr. e. Cisim F ile 2F noktalar arasnda ise, grnts mercein Hc dier tarafnda, 2F 2F F nin dnda, ters ve gerek olarak oluur. Grntnn boyu, cismin boyundan byktr. Dc < Dg, Hc < Hg dir (ekil 22).
ekil 24
F 1,5f
asal 2F eksen Hg
h. Cisim F ile O optik merkezi arasnda ise, grnts cisimle ayn tarafta dz ve sanal olarak oluur. Grntnn boyu cismin boyundan byktr. Dc < Dg Hc < Hg
1 1 1 dir = f D D
c g
Hg Hc F O
asal eksen
ekil 21
ekil 22
f. Cisim mercekten 1,5f uzaklkta ise, yani F ile 2F nin orta noktaHc snda ise, grnts F mercein dier tara- 2F F O fnda mercekten 3f uzaklktaki 3F nokta1,5f 3f snda, ters ve gerek ekil 23 olarak oluur. Grntnn boyu, cismin boyunun iki katdr. 2Dc = Dg, 2Hc = Hg dir (ekil 23).
2F
2F
Hc
2F
ekil 25
(ekil 25). . Cisim mercekten f/2 uzaklkta ise, yani F noktas ile H = 2c g O optik merkezinin orta noktasnHc = c da ise, grnts F O cisimle ayn taraff/2 f taki odak noktasnda dz ve saekil 26 nal olarak oluur. Grntnn boyu cismin boyunun iki katdr. 2Dc = Dg 2Hc = Hg dir (ekil 26). i.
c1 Hc c2 c 3 2F F O
2F asal eksen Hg
asal eksen
F g1
2F
asal eksen
asal eksen Hg
ekil 27
g2
g3
nce kenarl mercekte cisim sonsuzdan odak noktasna yaklatka grnts, mercein dier tarafndaki odaktan sonsuza doru byyerek uzaklar (ekil 27). j.
g1
3F asal eksen Hg
g2 c1 F c2 O
2F
asal eksen
ekil 28
nce kenarl mercekte, cisim odak noktasndan mercee yaklatka, sanal grnts ayn taraftan mercee 32
FZK SS Ortak
yaklar ve boyu klr. Sanal grntsnn boyu her zaman cismin boyundan byktr (ekil 28). RNEK 11 Odak uzaklklar eit ve f olan bir ukur ayna ile bir ince kenarl mercek ekildeki gibi yerletirilmitir.
2f Fayna
2f Fmercek
K cisminin yalnz ayna ve yalnz mercekte oluan grntleri arasndaki uzaklk nedir? f A) B) f C) 2f D) 3f 2 ZM ekilde grld gibi K cismi ukur aynann merkezinde bulunduu iin grnts yine merkezde, ters ve eit boyda oluur (Hga). K cismi mercein
E) 4f
c. Cisim mercekten f kadar uzaklkta, (F noktasnda) ise, grnts cisimle ayn tarafta mercekten f/2 kadar uzaklkta, (F ile O optik merkezinin ortasnda), dz ve sanal olarak oluur. Grntnn boyu cismin boyunun yarsna eittir (ekil 31). d.
c1 c2
Hc F
f/2
Hg=
Hc 2 O
asal eksen
f/2
ekil 31
K 2f Fa 2f Fm Hga 2f Fm Hgm
c3
2F noktasnda olduundan, grnts mercein dier tara4f fnda ve 2F noktasnda oluur. Buna gre, aynann verdii grnt (Hga) ile mercein verdii grnt (Hgm) arasndaki uzaklk 4f olur. Yant:E II. KALIN KENARLI (IRAKSAK) MERCEKLERDE GRNT a. Cisim sonsuzda ise, grnts ayn taraftaki odak noktasnda sanal olarak oluur (ekil 29).
F
g1 g2
g3 O
asal eksen
ekil 32
Cisim dan mercee yaklarken sanal grnts ayn taraftan mercee yaklar ve boyu byr. Sanal grntsnn boyu her zaman cismin boyundan kktr (ekil 32).
RNEK 12
asal eksen
ekil 29
b. Cisim mercein asal ekseni zerine dik olarak konulmu ise, grnts cisimle ayn tarafta F ile O optik merkezi arasnda, dz ve sanal olarak oluur. Grntnn boyu, cismin boyundan kktr (ekil 30). Dc < Dg Hc < Hg
ekildeki gibi yerletirilen kaln kenarl mercein asal ekseni zerine konan KL kl cismi ok ynnde hareket ettirilirse, I. Grnts mercee yaklar. II. Grntnn boyu ncekine gre byr. III. Grnt daima dzdr.
L K
kl cisim
asal eksen
kaln kenarl mercek
yarglarndan hangileri dorudur?

Hc F Hg < Hc O
A) Yalnz I
F asal eksen
D) I ve II
B) Yalnz II C) Yalnz III E) I, II ve III
ekil 30
ZM Kaln kenarl mercek nne konulan cismin grnts, cisimle ayn tarafta, sanal ve cisme gre dz oluur. Cisim mercee yaklatka grnts de mercee yaklar ve grntsnn boyu byr. Yant: E 7. MERCEKLERN ODAK UZAKLII
Bir mercein kalnl odak uzaklna gre ok kkse, k mercee hangi yzden girerse girsin odaklarn optik merkeze uzaklklar (odak uzaklklar) birbirine eittir. Mercein erilik yaraplar R1, R2 ve bulunduu ortamda bal krlma indisi n olan bir mercein odak uzakl; 1 1 1 = (n 1) R f R 1 2 33
ekil 30 daki benzer genlerde, H D S f g g g (Boyca bytme forml) = = = H D S f

c c c
S . S = f2
c g
(Newton forml) bantlar vardr.
1 1 1 = f D D
c
FZK SS Ortak
bantsyla bulunabilir. n n = mercek dr. n
ortam
1 1 3 = . f 2 2R 3 1 3 = f 4R
3
Odak uzakl formlnde R1 ve R2 nin yer deitirmesi odak uzakln deitirmez. Bu forml kullanlrken merceklerin tmsek yzlerinin erilik yaraplar (+), ukur yzeylerinin erilik yaraplar () alnr.
4 R dir. III mercei raksaktr. 3 Yant: A f =

3
RNEK 13
R2 =2R R1 =R n I M1 M2 R 1 =R M1
R 2=2R n M2
II R 2=2R
R 1 =R M1
n III
M2
8. YAKINSAMA Bir mercein odak uzaklnn metre cinsinden tersine, o mercein yaknsamas denir. Bir mercein yaknsamas, 1 Y= f nce kenarl mercekler iin f odak uzakl (+), kaln kenarl mercekler iin ise () alnr. Yaknsama birimi, SI birim sisteminde diyoptri dir. Yaknsama gzlk camnn numaras olarak da kullanlr. Birden fazla mercekten oluan mercek sistemlerinin yaknsamas ise,
Y = Y + Y + Y + ... ya da
1 2 3
ekillerdeki merceklerin erilik yaraplar R1 = R ve R2 = 2R olup bulunduklar ortama gre, bal krlma indisleri n =
3 dir. 2 Buna gre, bu merceklerin f1, f2 ve f3 odak uzaklklaA ) f 1 > f 2 = f3 B) f1 > f2 > f3 C) f3 > f2 > f1
1 1 1 Y= + + + .... f f f
1 2 3
bantsyla bulunur.
RNEK 14
rnn byklkleri arasndaki iliki nedir?
D) f2 > f1 > f3
E) f3 > f1 > f2
Odak uzakl 50 cm olan ince kenarl mercein yaknsamas Y1, odak uzakl 40 cm olan kaln kenarl mercein yaknsamas Y2 dir.
Buna gre, Y1 ve Y2 ka diyoptri dir? Y1 Y2
ZM
1 1 1 bantsnda deerleri yerine yaza= (n 1). + R f R 1 2 1 lm.
1 3 1 1 = 1 . + f R 2R 2 1 1 1 1 = . f 2 2R
1
A) B) C) D) E)
2,5 +2 1 +4 +0,4
+2 2,5 +2 5 0,5
f1 = 4R dir. Sonu () iaretli bulunduundan I mercei raksaktr. 1 3 1 1 = 1 . + f 2 R 2R

2
1 1 3 = . f 2 2R
2
ZM nce kenarl mercein yaknsamas; 1 Y = 1 f 1 Y = 1 0,5 Y = + 2 diyoptri dir.

1
1 3 = f 4R
2
f =
2
4R tr. II mercei yaknsaktr 3 1 3 1 1 = 1 . f 2 R 2R 3
Kaln kenarl mercein yaknsamas; 1 Y = 2 f 1 Y = 2 0,4 Y2 = 2,5 diyoptri dir.

Yant : B
34
FZK SS Ortak
ZML TEST 1.
Odak uzaklklar f1 ve f2 olan I ve II merceklerinin asal eksenleri akktr.
f1 f2
ZM I1 nnn izledii yol ekil 1 deki gibidir. Bu n dzlem aynaya dik olarak geldiinden yansdktan sonra ayn yoldan geri dner. I2 ve I3 nlar ise ukur ve tmsek aynadan yansdktan sonra ayn yoldan geri dnemez. Yant: A
ince kaln kenarl kenarl dzlem mercek mercek ayna
Asal eksene paralel gelen ayn renkli iki n sistemden ekildeki gibi yine asal eksene paralel olarak II I ayrldna gre, merceklerin trleri ve odak uzaklklar iin aadakilerden hangisi dorudur? A) kisi de ince kenarl, f1 < f2 dir. B) kisi de ince kenarl, f1 > f2 dir. C) kisi de kaln kenarl, f1 < f2 dir. D) I. ince, II. kaln kenarl, f1 > f2 dir. E) I. kaln, II. ince kenarl, f1 < f2 dir. ZM Inlarn merceklerde izledii yollar ekildeki gibi olduuna gre, I mercei kaln kenarl, II mercei ince kenarldr. Her iki mercein odak noktas K noktas olduundan f2 > f1 dir. Yant: E
I II
asal eksen
I
1
asal eksen
ekil 1
3.
nce kenarl bir mercein karsna konan bir cismin grnts g1 oluyor. Cismin grntsnn g2 olmas iin,
g1 g2 cisim
ince kenarl mercek
asal eksen
I. Cismi mercee yaklatrma II. Dzenei suya koyma III. Odak uzakl daha byk mercek kullanma ilemlerinden hangileri yaplabilir?
asal eksen
A) I ya da II ya da III B) II ya da III C) I ya da III D) I ya da II E) Yalnz II ZM nce kenarl mercek, odak noktas ile mercek arasna konulmu cismin, sanal, cisme gre dz ve cisimden byk grntsn verir. I. Cisim mercee yaklarsa grnts de mercee yaklar ve boyu ncekine gre klr. II. Dzenee suya koyarsak mercein sudaki odak uzakl havadakine gre daha byk olur. Cismin grnts mercee yaklar ve ncekine gre klr. III. Odak uzakl daha byk olan mercek kullandmzda grnt mercee yaklar ve boyu ncekine gre klr. Yant: A
f1
f2
2.
ince kaln kenarl kenarl dzlem mercek mercek ayna
ince kaln kenarl kenarl ukur mercek mercek ayna
I1
asal eksen
I2
asal eksen
ekil 1
ince kaln kenarl kenarl mercek mercek tmsek ayna
ekil 2
4.
X K
asal eksen
asal eksen
I3
asal eksen
ekil I 1 M
ekil II
ekil 3
asal eksen 3 2
ekil 1, 2, 3 teki sistemler, asal eksenleri akk, odak uzaklklar eit ve f olan mercek ve aynalardan olumutur. Ayn renkteki I1, I2 ve I3 nlarndan hangileri, aynalarda yansdktan sonra ayn yoldan geri dner? (Asal eksenler eit blmeli ve her blme f kadardr.) A) Yalnz I1 B) Yalnz I2 E) I1 ve I3 35 C) Yalnz I3
ekil III
X ve Y ince kenarl merceklerine gelen K ve L nlar ekil I ve II deki gibi krlyor. Bu mercekler ekil III teki gibi birletirildiinde asal eksene paralel gnderilen M n hangi yolu izleyebilir? (Asal eksenler eit blmelidir.) A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
D) I1 ve I2
FZK SS Ortak
ZM X merceinin odak uzakl fX = 1 birim, Y merceinin
6.
cisim
kaln kenarl ince kenarl mercek mercek I II
odak uzakl fY = 2 birimdir. Birletirilmi merceklerde yaknsama y = y1 + y2 dir. X ve Y mercekleri birletirildiinde odak uzakl f ise, 1 1 1 = + f f f
X Y
K F1
F2
F
1
F2
III IV V
eksen
asal
1 1 1 = + f 1 2 1 3 = f 2 2 f= olur. 3 Birletirilmi X ve Y merceklerine ekil 3 teki gibi asal ek2 sene paralel gelen n krldktan sonra birim uzaklk3 taki odak noktasndan geeceinden 5 yolunu izleyebilir. Yant: A
Odak noktalar F1 ve F1 olan kaln kenarl mercek ile odak noktalar F2 ve F2 olan ince kenarl mercein asal eksenleri akktr. F1 noktasna konulan K cisminin sistemdeki son
grnts ekilde gsterilenlerden hangisi olabilir? (Asal eksen eit blmelidir.)
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
ZM Kaln kenarl mercek f1 uzaklktaki cismin

1 uzaklkta cismin 2 yars byklkte g1
cisim
kaln kenarl ince kenarl mercek mercek g1
5.
ekildeki ince kenarl mercein K noktasna asal ekO L K M N sene dik olarak ko- P nulmu cismin mercekteki grnts P noktasnda oluuyor. Asal eksen eit blmeli olduuna gre, I. Grntnn boyu cismin boyundan byktr. II. L noktas mercein odak noktasdr. III. Cisim L noktasna konursa grnts N noktasnda oluur.
cisim
F1
F2
F
1
F2
III
asal g2 eksen
grntsnn verir. nce kenarl mercek 3f2 uzaklktaki g1 cisminin grnts mercekten 1,5f2 uzaklkta g1 in yars byklkte g1 e gre ters olan grntsn verir. Buna gre, K cisminin sistemdeki son grnts III tr. Yant: C
7.
S
kaln kenarl mercek
ince kenarl mercek
A) Yalnz I D) I ve II
C) Yalnz III B) Yalnz II E) II ve III
asal eksen n1
ZM nce kenarl mercekte odak noktas ile mercek arasna konulmu cismin cisim sanal, dz, cisimden byk grnts oluur. K noktasnda cismin ince P L K kenarl mercekteki grnts P noktasnda olduuna gre, I. Grnt sanal ve cisimden byktr. II. 1 1 1 = f D D
c g
n n2
Krlma indisi n olan ortama, krlma indisleri n1 ve n2

O M N R
olan kaln ve ince kenarl mercekler asal eksenleri akacak ekilde konmutur.
Kaln kenarl mercee gelen S n ekildeki yolu izlediine gre, n, n1 ve n2 krlma indisleri arasndaki iliki nedir?
1 1 1 = f 1 3 1 2 = f 3 3 f = olduundan mercein odak noktas K ile L noktalar 2 arasndadr. III. Cisim L noktasna konursa grnt R noktasndan daha uzakta oluur. Yant: A
A) n1 > n2 > n
B) n1 > n > n2
C) n > n1 > n2
D) n > n2 > n1
E) n2 > n > n1
ZM Bir mercek kendisinden daha ok krc saydam bir ortama konulduunda tr deiir. Kaln kenarl mercek ince kenarl mercek gibi davranr. Buna gre, n > n1 dir. nce ke-
narl mercein zellii deimediine gre n2 > n dir. Krlma indisleri arasndaki iliki n2 > n > n1 dir.
Yant: E 36
FZK SS Ortak
KONU TEST 1.
X S
Iraksak mercein asal ekseni
4.
Y S
Yaknsak mercein asal ekseni
b asal olan ince ve kaln kenar- a eksen l mercekler ekildeki gibi konmutur. Asal eksene paralel gelen K d n merceklerden krldktan sonra yine asal eksene paralel olarak ayrlyor. Mercekler arasndaki uzaklk d olduuna gre, I. f1 > f2 dir.
Asal eksenleri akk, odak uzaklklar f1 ve f2
f1
f2
II. d > f2 dir. III. f1 > d dir.
Odak uzaklklar fX ve fY olan, asal eksenleri birbirine dik olacak ekilde konmu X ve Y merceklerinden X merceine gnderilen S n Y merceinden S olarak ayrlyor. f Buna gre, merceklerin odak uzaklklarnn X f
Y
yarglarndan hangileri kesinlikle dorudur? (a > b)

A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I ve III
oran katr? 2 3 A) B) 3 4
5.
ukur ayna mor k
C) 1
Y Z
D)
3 2
E) 2
mor k asal eksen L
kaln kenarl mercek
2.
K
asal eksen
asal eksen
L M 1 birim
1 birim
Odak uzaklklar eit ve ikier birim olan X, Z raksak mercekleri ile Y yaknsak mercei ekildeki gibi asal eksenleri akacak biimde konulmutur.
X merceine gelen ayn renkli K, L, M nlarndan hangileri Z merceinden ayrlrken X merceine geli dorultusu ile paralel olur?
A) Yalnz K B) Yalnz L C) K ve L D) K ve M E) K, L ve M
ukur ayna ve kaln kenarl mercein asal eksenine paralel olarak gnderilen mor k ekildeki yolu izliyor. Buna gre, I. Mor k iin K noktas aynann, L noktas mercein odak noktasdr. II. Mor k yerine krmz k gnderilirse, y uzakl artar, x uzakl deimez. III. Ayna ve mercek suya konursa x uzakl deimez, y uzakl artar.

A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz II C) I ve II E) I, II ve III
f2 f3
3.
6.
I
f1
L asal eksen M
M N P O S T O K L O
1 2
asal eksen
ince kenarl mercek
kaln kenarl mercek
ukur ayna
ukur ayna
yaknsak mercek
Asal eksenleri akk odak uzaklklar f1, f2 ve f3 olan ince ve kaln kenarl mercek ile ukur aynadan oluan sistemde I n ekildeki yolu izliyor.
Asal eksenleri akk, odak uzaklklar eit ve f olan bir ukur ayna ve yaknsak bir mercek ekildeki gibi yerletirilmitir.
Yaknsak mercee ekildeki gibi gnderilen K, L ve M nlarndan hangileri krlmalar ve yansma sonucu asal ekseni tekrar ayn noktada keser?
A) Yalnz K B) Yalnz L C) Yalnz M D) L ve M E) K ve L
ukur aynadan yansyan n asal eksene paralel bir yol izlediine gre, f1, f2, f3 arasndaki iliki nedir?
A) f1 > f2 > f3 C) f3 > f2 > f1 E) f3 > f1 > f2 37 B) f2 = f3 > f1 D) f1 = f2 = f3
FZK SS Ortak
7.
I K kaln kenarl mercek
10.
I1
N F R
L
asal eksen
asal eksen
I2
eksen
asal
I3
Odak noktalarndan biri F olan ekildeki kaln kenarl mercee gelen I nnn ayn yoldan geri dnmesi iin bir dzlem ayna hangi iki nokta arasna konmaldr?
A) KL arasna C) LR arasna E) LN arasna B) KN arasna D) KR arasna
eksen
asal
Kaln kenarl X, Y ve Z merceklerine gnderilen ayn renkli I1, I2, I3 nlarnn izledii yollar ekildeki gibidir.
Asal eksenler eit blmeli olduuna gre, merceklerin fX, fY, fZ odak uzaklklar arasndaki iliki nedir?
(I1 n asal eksene paraleldir.) A) fX = fY = fZ B) fX > fY = fZ C) fX > fY > fZ
D) fZ > fX > fY
E) fZ > fY > fX
I5 I4
8.
K nnn, asal eksenleri akk olan I, II ve III merceklerinde izledii yol ekilde gsterilmitir.
II
III
11.
I3
I2
I1 I6 F F asal eksen
asal eksen K
asal eksen
Bu merceklerden hangileri yaknsak (ince kenarl) mercektir?
ekildeki ince ve kaln kenarl merceklerin odak noktalar F dir.
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I ve III
Buna gre, birbirlerine paralel olarak gnderilen ayn renkli nlarndan hangilerinin izledii yol yanl izilmitir?
A) I1 ve I4 B) I1 ve I6 D) I3 ve I4 E) I3 ve I5
ince kenarl mercek
C) I2 ve I6
9.
K
ukur ayna
ince kenarl mercek
12.
asal eksen
ince kenarl mercek
asal eksen
O1 f
O2 f
N f
P f
asal eksen
I kaln kenarl mercek
II kaln kenarl mercek
ekildeki ince kenarl mercek ve ukur aynann odak uzaklklar eit ve f dir.
asal eksen
asal eksen
Buna gre, P noktasna konulan kl cismin sistemdeki son grnts nerede oluur?
A) N noktasnda C) M noktasnda B) MN arasnda D) O2M arasnda E) LO2 arasnda 1.D 2.E 3.D 4.E 5.E 6.C 38 7.A
III
IV
Hava ortamnda bulunan I, II, III, IV merceklerinden hangilerine ekildeki gibi gnderilen nlar mercekte krldktan sonra kesinlikle asal ekseni keser?
A) Yalnz I B) Yalnz IV C) I ve II D) II ve III E) III ve IV 8.D 9.B 10.E 11.B 12.A
KMYA SS Ortak
FZKSEL VE KMYASAL TEPKMELER II

GAZ TEPKMELERNDE HACMCE BRLEME ORANLARI Gaz faznda gerekleen kimyasal tepkimelerde, tepkimeye giren ve oluan gazlarn, tepkime denklemindeki katsaylarnn oran, ayn koullardaki gaz hacimleri oranna eittir. RNEK 1 Ayn koullarda bulunan 6 litre CO gaz ile 4 litre O2 gaznn tepkimesinden CO2 gaz elde ediliyor. Buna gre, bu koullarda oluan CO2 gaznn hacmi en fazla ka litredir? ZM Tepkime denklemini yazarak birleme oranlarn bulalm. 2CO(gaz) + O2(gaz) 2CO2(gaz) 2 mol 2 litre 1 mol 1 litre 2 mol 2 litre Kapal bir kapta kimyasal bir tepkime gerekleirken, maddelerin mol saylarndaki deime yukardaki tabloda verilmitir. Buna gre, Z nin molekl forml nedir? ZM Miktarlar azalan, X2 ve Y2 maddeleri tepkimeye giren, miktar artan Z maddesi rndr. Tepkime denklemini yazalm. + bY2 aX2 Balang : Sonu : Deiim : 1,0 mol 0,4 mol 0,6 mol cZ 0 0,6 mol +0,6 mol RNEK 2 Madde X2 Y2 Z Balangtaki mol says 1,0 1,5 0 Tepkime sonundaki mol says 0,4 0,3 0,6
1,5 mol 0,3 mol 1,2 mol
Denkleme gre, ayn koullarda 2 litre CO ile 1 litre O2 gaz birleirse, 2 litre CO2 gaz oluur. 6 litre CO ile 4 litre O2 gaz tepkimeye girerse, CO gaznn tamam harcanr. O2 gazndan 3 litre harcanr, 1 litre O2 artar. Tepkime sonunda 6 litre CO2 gaz oluur. Yant : 6 litre
Mol saylarndaki deiim oran en kk tamsaylara dntrlrse, denklemin katsaylarn bulabiliriz. Deiim miktarlar, 0,6 ya blnrse, 1 : 2 : 1 oran bulunur. Denklemi tepkime denklemi, X2 + 2Y2 Z eklindedir. Z nin molekl forml, atom saylarnn korunumu kural gereince, X2Y4 tr. Yant : X2Y4 RNEK 3 Kapal bir kapta gaz faznda gerekleen kimyasal bir tepkimede, maddelerin mol saylarnn zamanla deiimi grafikteki gibi olmaktadr. Buna gre, bu tepkime ile ilgili,
Mol says 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Z
TEPKME DENKLEMLERNN TASARLANMASI Tepkime denklemlerinde maddelerin katsaylar, tepkimedeki girenlerin ve rnlerin mol says trnden harcanma ve oluma orann verdiini biliyoruz. rnein, 2X + 3Y Z + 2T tepkimesi gerekleirken, 2n mol X ve 3n mol Y harcanrsa, n mol Z ve 2n mol T oluur. Ayrca 5n mol madde harcanrsa, 3n mol madde oluur. yleyse, bir tepkimede girenler ve rnlerin mol trnden deime miktarlar arasndaki oran en kk tamsaylara dntrlrse, denklemi denklemin katsaylar bulunur.
Y2
XY2
Zaman
I. Scaklk ve hacim sabit ise, balang basncnn, son basnca oran 7/3 tr. II. Tepkime tam verimle gereklemitir. III. Z nin molekl forml, XY4 tr. aklamalarndan hangileri dorudur? 39
KMYA SS Ortak
ZM Grafie gre, XY2 ve Y2 nin miktar azalrken, Z nin miktar artyor. yleyse, XY2 ve Y2 giren, Z rndr. aXY2 + bY2 cZ Balang : Sonu : Deiim 1,0 0,2 0,4 0 0,4 0 0,8 +0,8 Bu tepkimede rnein 7 gram N2 harcanrsa, harcanan O2 ve oluan N2O5 in ktleleri aadaki gibi hesaplanabilir. 56 gram N2 ile 160 gram O2 birleirse; 7 gram N2 ile 20 gram O2 ile birleir. 56 gram N2 den 216 gram N2O5 oluursa; 7 gram N2 den 27 gram N2O5 oluur. RNEK 4 2NO2(gaz) 2NO(gaz) + O2(gaz) denklemine gre ayryor. Son durumda kapta 11 mol gaz bulunduuna gre, NO2 gaznn yzde ka ayrmtr? ZM 2NO2 Balang Deiim Son durum : : : 8 mol 2X mol 8 2X mol 2NO 0 +2X mol 2X mol + O2 0 +X mol X mol Kapal bir kapta bulunan 8 mol NO2 gaznn bir ksm,
: 0,8
Deien mol saylar 0,4 blnrse, en kk tamsaylara dntrlr ve denklemin katsaylar bulunur. Tepkime denklemi; 2XY2 + Y2 2Z eklindedir. Atom saylarnn korunumu kuralna gre, Z nin molekl forml XY3 tr. Tepkime sonunda Y2 tkendii iin, tepkime tam verimle gereklemitir. Kapta; balangta 1,0 + 0,4 = 1,4 mol madde, tepkime sonunda 0,2 + 0,8 = 1 mol madde vardr. Hacim ve scaklk sabit iken, gaz basnc mol saylar ile doru orantldr. yleyse, balang basncnn, son basnca oran; P 1, 4 7 Balang = = tir. P 1 5
Son
Buna gre, II. aklama doru, I. ve III. aklamalar yanltr. Yant : Yalnz II DENKLEME DAYALI KMYASAL HESAPLAMALAR Kimyasal tepkime denklemlerinin katsaylar arasndaki orann, maddelerin harcanan ve oluan mol saylar arasndaki oran ile doru orantl olduunu biliyoruz. Gaz faznda gerekleen tepkimelerde, katsaylar orannn, gazlarn ayn koullardaki harcanan ve oluan hacimleri oranna eit olduunu da daha nce renmitik. Bu bilgilerimizi aadaki tepkime denklemi zerinde yorumlayalm. 2N2(gaz) + 5O2(gaz) 2N2O5(gaz) Deiim : Deiim : 2n mol 2V litre 5n mol 5V litre +2n mol +2V litre
Son durumda toplam mol says, (82X) + 2X + X=11 mol X = 3 mol Ayran NO2 nin mol says, 2X = 2.3 = 6 mol Ayran NO2 yzdesi, Yant : % 75 RNEK 5
6 .100 = 75 tir. 8
0,6 molar Cu(NO3)2 zeltisi ile 0,8 molar KOH zeltisi eit hacimde kartrldnda kapta,
Cu
+2 (suda)
+ 2OH
(suda)
Cu(OH)
2(kat)
tepkimesi gerekleiyor.
Cu(OH)2 nin sudaki znrl nemsenmediine gre, kme tamamlandktan sonra zeltideki Cu+2 iyonlarnn molar deriimi katr? ZM
rnein, tepkime gerekleirken; 2 mol N2 harcannca, 5 mol O2 harcanr ve 2 mol N2O5 oluur. Ayn basn ve scaklkta 2 litre N2 gaz harcanrsa, 5 litre O2 gaz harcanr ve 2 litre N2O5 gaz oluur. Bu tepkimede maddelerin harcanan ve oluan ktlelerini karlatrmak iin, elementlerin atom ktlelerinin de bilinmesi gerekir. N nin atom ktlesi 14, O nun atom ktlesi ise 16 dr. yleyse, denklemden maddelerin ktlece harcanma ve oluma miktarlar arasndaki oranlar da bulabiliriz. 2N2 56 gram + 5O2 160 gram 2N2O5 216 gram 40
Bir tepkime gereklemeseydi, zeltiler eit hacimde kartrldndan iyonlarn molar deriimleri, balang deerinin yarsna eit olacakt. 0,6 0,8 = 0,3 molar, [OH] = = 0,4 molar [Cu+2] = 2 2 Cu+2 ile OH iyonlar arasnda bir tepkime gerekleiyor. Cu+2 + 2OH Cu(OH)2 Balang : Deiim : 0,3 M 0,2 M 0,4 M 0,4 M
Sonu : 0,1 M kme sonunda zeltideki Cu+2 iyonlarnn deriimi 0,1 molardr.
Yant : 0,1 molar
KMYA SS Ortak
RNEK 6 28 gram Fe elementi ile 24 gram S elementinin tepkimesinden en fazla ka gram FeS2 bileii oluur? RNEK 8
10 gram H2 gaznn bir ksm O2 ile birleerek 2 mol H2O oluturuyor.

Buna gre, kalan H2, N2 ile birleirse en ok ka mol NH3 gaz oluur? (H = 1) ZM
(S = 32, Fe = 56)
ZM Tepkimenin denklemini yazarak elementlerin ktlece birleme orann bulalm.
Fe 56 gram
2S 64 gram
FeS2 120 gram
Ktlece birleme oran
Fe 56 7 = = dir. S 64 8 7 gram Fe ile 8 gram S tam olarak birleir ve 15 gram FeS2 bileii oluur. 28 gram Fe ile 24 gram S tepkimeye girdiinde, birleme oranna gre daha fazla olan Fe artar. Oluan FeS2 bileiinin ktlesini, harcanan S miktar ile bulabiliriz. 8 gram S den 15 gram FeS2 oluursa, X = 45 gram FeS2 oluur.
10 gram H2 gaznn mol says, n = H2 + 1/2O2 H2O 1 mol 0,5 mol 1 mol
10 = 5 moldr. 2 H2O oluumunda harcanan H2 miktarn bulalm.
1 mol H2O oluurken 2 mol H2O oluurken
1 mol H2 harcanrsa, 2 mol H2 harcanr.
24 gram S den
(Artan Fe ktlesi aadaki gibi hesaplanabilir: 8 gram S ile 7 gram Fe birleirse, 24 gram S ile X = 21 gram Fe birleir. 28 21 = 7 gram Fe artar.)
Yant : 45 gram RNEK 7
NH3(g) V, T M H2S(g) V, T
Kalan H2 nin mol says = 5 2 = 3 moldr. NH3 oluumunun denklemini yazalm. 1/2N2 + 3/2H2 NH3 0,5 mol 1,5 mol 1 mol 1 mol NH3 oluuyorsa, 2 mol NH3 oluur.
1,5 mol H2 harcannca 3 mol H2 harcannca

Yant : 2 mol RNEK 9
ekildeki kaplarda bulunan NH3 ve H2S gazlarnn basnlar 80 er cm Hg dir. Kaplar arasndaki M musluu alnca, 2NH3(gaz) + H2S(gaz) (NH4)2S(kat) tepkimesi gerekleiyor.
Tepkime tam verimle gerekletiine gre, tepkime sonundaki gaz basnc ka cm Hg dir? (Scaklk deimiyor.) ZM NH3 ve H2S gazlar arasnda tepkimenin olmadn var-
34 gram XHCO3 kats stlarak 2XHCO3 X2CO3 + CO2 + H2O tepkimesine gre, tamamen ayrtrlyor.
Tepkime sonunda 0,25 mol H2O olutuuna gre, X in atom ktlesi katr? (H = 1, C = 12, O = 16) ZM
s
sayarsak, M musluu aldnda gazlarn hacimleri ikier katna kt iin, gaz basnlar da yarya iner, PNH = 40 cm Hg ve PH S = 40 cm Hg olur.
3 2
Tepkime tam verimle gerekletiine gre, 2NH3(gaz) + Balang : 40 cm Hg Deiim : 40 cm Hg Sonu : 0 H2S(gaz) (NH4)2S(kat) 40 cm Hg 20 cm Hg 20 cm Hg 0 0 0
Tepkime denklemine gre, 1 mol H2O oluurken, 2 mol XHCO3 harcanyor. 0,25 mol H2O oluurken, 0,5 mol XHCO3 harcanmtr. 0,5 mol XHCO3 n ktlesi 34 gram ise, 1 molnn ktlesi 68 gramdr. X + 1 + 12 + 3.16 = 68 X = 7 dir.
Yant : 7
Pson = 20 cm Hg dir.
Yant : 20 cm Hg
41
KMYA SS Ortak
ZML TEST 1.
ekildeki sistemde bulunan X2 ve Y2 gazlarnn mol saylar eittir. Bu sistemde, sabit scaklkta tam verimle, X2(gaz) + 2Y2(gaz) 2XY2(gaz) tepkimesi gerekletiriliyor.
X2 Y2 40 cm a Cva b Boluk
3.
CO ve C2H4 gazlarnn yanma tepkimelerinin denklemi aada verilmitir. 1 CO + O CO2 2 2 C2H4 + 3O2 2CO2 + 2H2O CO ve C2H4 gazlarndan oluan 0,5 mol karm yandnda, 0,7 mol CO2 gaz oluuyor.
Buna gre, karmdaki CO gaznn mol says aadakilerden hangisidir?
Buna gre, bu sistem ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
A) Y2 gaznn tm harcanr. B) Son durumdaki gaz basnc 30 cm Hg dir. C) Son durumda X2 gaznn ksmi basnc 10 cm Hg dir. D) Son durumda XY2 gaznn ksmi basnc 20 cm Hg dir. E) Manometrenin b kolunda cva dzeyi 10 cm der.
ZM
A) 0,4
ZM
B) 0,3
C) 0,25
D) 0,2
E) 0,1
CO gaznn mol says X ise, C2H4 gaznn mol says 0,5 X tir. 1 CO + O CO2 2 2 X mol X mol C2H4 + 3O2 2CO2 + 2H2O (0,5X) mol 2(0,5X) mol
X2 ve Y2 gaznn hacimleri, scaklklar ve mol saylar eit olduuna gre, ksmi basnlar da eittir. Toplam basn 40 cm Hg olduundan PX = PY = 20 cm Hg dir. Hacim
2 2
ve scaklk sabit ise bir tepkimede gazlarn mol saylarndaki deime gaz basnc ile orantldr. X2 + 2Y2 2XY2 Balang : Deiim : Sonu : 20 10 10
2
Karm yandnda oluan CO2 gaznn toplam mol saysndan, X deeri yani CO gaznn mol says bulunur. X + 2.(0,5 X) = 0,7 X = 0,3 tr.
Yant : B
20 20 0
0 +20 20
Son durumda P X = 10 cm Hg, PT=10+20=30 cm Hg dir. Kaptaki gaz basnc 40 cm Hg den, 30 cm Hg ye dtne gre, cva dzeyi b kolunda derken a kolunda ykselir. 10 b kolundaki dme=a kolundaki ykselme= = 5 cm dir. 2 Yant : E
4.
C, H ve O elementlerinden oluan bileiin 3 gram yakldnda, 6,6 gram CO2 ve 3,6 gram H2O oluuyor.
Buna gre, bu bileiin forml aadakilerden hangisi olabilir? (H = 1, C = 12, O = 16)
2.
500 mililitre HCI zeltisine yeteri kadar Mg metali atldnda, Mg(kat) + 2HCI(suda) MgCI2(suda) + H2(gaz) denklemine gre, 4,8 gram Mg harcanyor.
Buna gre, HCI zeltisinin molar deriimi aadakilerden hangisidir? (Mg = 24)
A) CH4O D) C3H8O
ZM
B) C2H6O
C) C2H6O2
E) C3H8O2
CxHyOz + O2 CO2 + H2O 6,6 = 0,15 mol x = nC = 0,15 mol 44 3,6 nH O = = 0,20 mol y = nH = 0,4 mol 2 18 Bileiin ktlesinden, C ve H elementlerinin ktlesi karlrsa, bileikteki O elementinin ktlesi bulunur. nCO =
2
A) 0,2
ZM
B) 0,4
C) 0,6
D) 0,8
E) 1
Tepkimede harcanan Mg metalinin mol says, 4,8 = 0,2 moldr. nMg = 24 Mg(kat) + 2HCI(suda) MgCI2(suda) + H2(gaz) 0,2 mol X mol Tepkimede harcanan HCI zeltisinin mol says, X = 2.0,2 = 0,4 moldr. 0,4 = 0,8 molardr. yleyse, HCI zeltisinin molar deriimi 0,5 Yant : D
3 (12.0,15 + 0,4.1) = 0,8 gram 0,8 nO = = 0,05 moldr. 16 Buna gre, bileiin forml, C0,15 H0,40 O0,05 C15 H40 O5 C3H8O olabilir.
Yant : D
42
KMYA SS Ortak
KONU TEST 1.
SO2(gaz) + 1 O SO3(gaz) + 24 kkal 2 2(gaz)
4.
X
Boluk
h a Cva b
Yukarda verilen tepkime denkleminde, 128 gram kkrt dioksit harcanyor.

Buna gre, bu tepkime ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi dorudur? (O = 16, S = 32)
A) B) C) D) E)
24 kkal s aa kar. 1 mol oksijen gaz harcanr. 0,5 mol oksijen gaz harcanr. 0,5 mol kkrt trioksit oluur. 1 mol kkrt trioksit oluur.
ekildeki sistemde, sabit scaklkta, aadaki tepkimelerden hangisi tam verimle gerekletirih kalirse, manometrenin a kolunda cva dzeyi 2 dar der?
A) 2X(gaz) Y(gaz) + 2Z(gaz) B) 2X(gaz) Y(gaz) + 3Z(gaz) C) 2X(gaz) Y(gaz) + Z(gaz) D) X(gaz) Y(gaz) + 2Z(gaz) E) 4X(gaz) 2Y(gaz)
2.
Sabit hacimli kapal bir kapta bulunan X ve Y gazlar arasnda, sabit scaklkta X(gaz) + 3Y(gaz) 2Z(gaz) tepkimesi gerekletiinde Y nin tamamen tkendii, X in bir ksmnn artt gzleniyor.
Buna gre, I. Son durumdaki toplam gaz basnc, balangtaki toplam gaz basncnn yarsna eittir. II. Balangta Y nin mol says, X in mol saysnn 3 katdr. III. Son durumdaki toplam molekl says, balangtaki toplam molekl saysndan azdr. yarglarndan hangileri yanltr?
5.
Aada baz tepkime denklemleri ve bu tepkime ile ilgili yarg verilmitir.

Buna gre, bu tepkimelerden hangisinin karsnda verilen yarg yanltr? Tepkime Tepkime ile ilgili yarg
A) Yalnz I D) I ve III
B) Yalnz II E) II ve III
C) I ve II
3.
0,6 0,4 0,2 0
Mol says Y
Z X Zaman
A) H + CI2(g) 2HCI(g) + s Isca yaltlm 2(g) kapta gerekleirken, scaklk ykselir. B) N Sabit hacimli kap+ 3H2(g) 2NH3(g) 2(g) ta, sabit scaklkta gerekleirken, gaz basnc der. C) C + O Gaz ktlesi artar. CO
(k) 2(g) 2(g)
D) 2NO N2(g) + 2O2(g) 2(g)
Sabit hacimli kapal bir kapta, gaz faznda ve sabit scaklkta gerekletirilen bir tepkimede X, Y ve Z maddelerinin mol saylarnn zamanla deiimi grafikteki gibi olmaktadr.
Buna gre, bu tepkime ile ilgili,
E) 2CO + O 2CO2(g) (g) 2(g)
Sabit basn altnda, sabit scaklkta gerekleirken, hacim artar. Sabit basn altnda ve sabit scaklkta gerekleirken, zktle deimez.
I. X ve Y maddeleri harcanrken, Z maddesi olumaktadr. II. Son durumdaki gaz basnc, balangtaki gaz basncnn yarsna eittir. III. Balangta kapta yalnzca X ve Y maddeleri vardr.
aklamalarndan hangileri dorudur?
6.
Ayn koullarda bulunan 6 litre SO2 ile 9 litre O2 gazlar tam verimle tepkimeye girerek SO3 gaz oluturuyor.
Buna gre, ayn koullarda hangi gazdan ka litre artar?
A) Yalnz I
B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III 43
A) 3 litre O2
B) 3 litre SO2
C) 1,5 litre O2
D) 1,5 litre SO2
E) 6 litre O2
KMYA SS Ortak
7.
Sabit hacimli kapal bir kaptaki 0,4 mol X2 ve 0,6 mol Y2 gaz karmnn basnc 1 atm dir. Bu karmdan tam verimle XY3 gaz oluturuluyor.
Scaklk deimediine gre, bu olayla ilgili izilen,
Y2 nin mol says 0,6 0,4 0,2 0 I Zaman 0 II Zaman 1 0,5 0 III Zaman XY3 n mol says Gaz basnc (atm)
10.
2 hacim X2 gaz ile 6 hacim hidrojen gaznn tep-
kimesinden, 4 hacim Y gaz oluuyor. 0,4 mol Y gaz ile 0,3 mol oksijen gaznn tepkimesinden, 0,2 mol azot gaz ve 0,6 mol Z gaz oluuyor.
Gaz hacimleri ayn koullarda lldne gre, Y ve Z gazlarnn forml aadakilerden hangisidir? Y Z
A) H2O B) N2H4 C) NH3 D) NH3 E) H2O2
NH3 H2O H2O2 H2O NH3
yukardaki I, II ve III numaral grafiklerden hangileri dorudur?
A) Yalnz II
B) Yalnz III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
8.
11. Kapal bir kapta bulunan 0,5 mol CS2 yeteri kadar O2
Eit ktlelerde alnan X, Y ve Z maddeleri, X + 2Y + 4Z 2T + 3L denklemine gre, tepkimeye girdiinde Y ve Z nin tamam harcanrken, X in yars artyor.
Buna gre, I. Y nin mol ktlesi, Z nin mol ktlesinden byktr. II. X in mol ktlesi, Z nin mol ktlesinin 2 katdr. III. X ve Y nin mol ktleleri eittir. yarglarndan hangileri dorudur?
gaz ile tepkimeye girerek CO2 ve SO2 gazlarn oluturuyor.

Buna gre, sistemin son durumu ile ilgili,
I. SO2 gaznn oda koullarndaki hacmi 22,4 litredir. II. CO2 gaznn ktlesi 22 gramdr. III. CO2 ve SO2 gazlarnn toplam mol says 1,5 tir.
yarglarndan hangileri dorudur? (C = 12, O = 16)
A) Yalnz III D) II ve III
B) I ve II E) I, II ve III
C) I ve III
A) Yalnz I D) II ve III
B) I ve II C) I ve III E) I, II ve III
9.
I. manometre Boluk
II. manometre
20 mm
V1
O2(g) Hg
Boluk
12. XO2+Y(OH)2 YXO3 + H2O

tepkimesine gre, 8,8 gram XO2 den tam verimle 39,4 gram YXO3 ve 3,6 gram H2O olumaktadr.
Buna gre, X ve Y nin atom ktleleri aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? (H = 1, O = 16) X Y
V2
CO(g)
40 mm
t = sabit V1 = V 2
Hg
Balang durumu ekilde verilen sistemde M musluu aldnda, 2CO(gaz) + O2(gaz) 2CO2(gaz) tepkimesi gerekleiyor.
Tepkime sonunda, sistem balangtaki scaklna getirildiinde, I. ve II. manometrelerin kollar arasndaki cva seviyesi farknn mm cinsinden deeri aadakilerden hangisidir? I. manometre II. manometre
A) B) C) D) E)
12 32 12 32 12
137 40 40 137 171
13. Aadaki bileiklerden hangisinin 1 mol,

eit mol sayda H2O verir?
4 mol O2 gaz ile tam yandnda, normal koullarda,
A) B) C) D) E) 1.B
0 20 10 10 30 2.C 3.C 4.B
20 20 30 10 10 5.E 6.E 7.A 44
67,2 litre CO2 gaz ve CO2 gaznn mol saysna
A) C3H6 D) C4H8O 8.E 9.B 10.D
B) C4H8
C) C3H6O E) C3H6O2
11.D
12.A
13.C
BYOLOJ SS Ortak
SINIFLANDIRMA, CANLILARIN GENEL ZELLKLER

Bugn, dnyada yaklak 10 milyon canl trnn yaad tahmin edilmektedir. Bu canllarn yaklak % 20 si bilim adamlar tarafndan tanmlanabilmitir. eitliliin ok fazla oluu, biyologlar canllar ortak zelliklerine gre gruplandrmaya ynlendirmi ve biyolojinin alt bilim dallarndan biri olan snflandrma (taksonomi) domutur. Ayn gruba dahil edilen canllardan birisi incelenip zellikleri renildiinde gruptaki dier canllar hakknda da bilgi edinilmi olur. Snflandrmann amac; Canllar belirli bir sisteme oturtmak, Canllar daha kolay renilebilir hale getirmek, Bilimsel almalarda kolaylk ve birliktelik salamaktr. Snflandrma Sisteminin Geliimi I. Yapay (ampirik) snflandrma: Aristo (M 382-322) ilk snflandrmay yapm, canllar d grnlerine ve yaadklar yere gre gruplandrmtr. Daha sonralar canllar ayn ekilde d grnlerindeki benzerliklere gre snflandran biyologlar baz yanlglara dmlerdir. Yarasa kua benzer ancak memelidir. Dolaysyla yarasa kula yakn akraba deildir. Yapay snflandrma yalnz gzleme dayal olduu iin, bilimsel bir snflandrma deildir. II. Doal (filogenetik) snflandrma: Canllarn anatomik (iyap), fizyolojik, kken (orijin) benzerliklerine, akrabalk derecelerine, sahip olduklar homolog yaplarna baklarak yaplan snflandrmadr. Bilimsel olan bu snflandrmada organizmann, hcre tipi ve says, hcresel organeller, morfolojik yaplar, protein yapsndaki benzerlikler, reme, beslenme ekilleri gibi pek ok zellikleri dikkate alnr. Snflandrma Birimleri Snflandrmann temel ve en kk birimine tr (species) denir. Tr; ortak bir atadan gelen, doa koullarnda yalnz kendi aralarnda eleebilen ve verimli (ksr olmayan) dller oluturan bireyler topluluudur. Dii aslan ile erkek kaplann elemesinden doan yavru, at ile eein elemesinden doan katr, lahana ve turpun yapay tozlamas ile elde edilen melez bitki ksrdr. Bu durumda aslan ayr bir tr, kaplan ayr bir trdr; ancak eleebildiklerine ve yavru oluturduklarna gre yakn akraba trlerdir. Benzer trlerin oluturduu daha byk gruba cins (genus), benzer cinslerin oluturduu gruplara aile (familya), benzer ailelerin oluturduklar gruplara takm (ordo) denir. Benzer takmlar snf (clasis), benzer snflar ubeyi (filum), benzer ubeler lemi (regnum) oluturur. Sistematik birimlerinden ortak zelliklerin en ok olduu ve dier birimlere gre birey saysnn en az olduu birim trdr. Tablo 1 de gsterildii gibi trden leme doru gidildike; birey says ve eidinde art olur, ortak zellikler azalr. Snflandrma birimlerinden birinde birlikte yer alan canllar, st birimlerde de birlikte bulunur.
Tablo 1. Sistematik birimler

45
BYOLOJ SS Ortak
RNEK 1 Aada belirtilen snflandrma birimlerinden hangisinin iinde yer alan iki bireyin birbiriyle elenip verimli dller oluturabilme olasl en yksektir? A) Canis lupus trnn C) Kpekgiller familyasnn B) Canis cinsinin D) Etoburlar takmnn Akrabalk derecesinin belirlenmesinde temel dayanaklar aada verilmitir: I. Homolog organlar: Embriyonik kkenleri ve i yaplar (anatomileri) ayn, grevleri ve d grnleri farkl olan yaplardr. Homolog yaplar (organlar) akraba canllarda bulunur. ekil 2 de, insann kolu, itann n yesi, balinann yzgeci ve yarasann kanadnn iyap benzerlikleri gsterilmitir. Bu organlar homolog organlardr ve rneklenmi canllar, memeliler snfna dahil, akraba canllardr. Kuun kanad ile bcein kanad ise ayn kkenden gelmedikleri, anatomik benzerlik gstermedikleri halde hemen hemen ayn grevi grrler. Bu tip organlara analog organlar denir ve bilimsel snflandrmada dikkate alnmaz. a. nsan b. ita c. Balina d. Yarasa
E) Memeliler snfnn ZM Ayn trden olan bireyler yalnz kendi aralarnda eleebilir ve ksr olmayan (verimli) dller oluturabilir. Snflandrma birimi bydke (trden leme doru), birim iinde yer alan tr eidi de artar. Farkl trden iki birey elese bile verimli dl oluturamaz. rnein, at ve eek iftleirse ksr bireyler (katr) oluur. Bu nedenle at ve eek farkl trlerdir. Yant: A Trlerin Adlandrlmas Filogenetik snflandrmann kurucusu kabul edilen sveli Biyolog Karl Linne, her tre Latince iki szckten oluan bir ad vermitir. Bu ikili adlandrmada (binominal sistem) birinci szck, canlnn iinde yer ald cinsin addr ve byk harfle balar (Felis), ikinci szck ise tanmlayc addr ve kk harfle balar (leo), iki isim birlikte tr belirler. rnek Felis leo (aslan), Felis tigris (kaplan), Canis lupus (kurt), Canis familiaris (kpek). Belli bir tre verilen bilimsel ad, dnyadaki btn bilim evrelerinde ve yazl kaynaklarda ayndr. Bylece karklklar nlenmektedir. RNEK 2 Dnyada her canlnn bazen bir yerel, bir de bilimsel ad vardr. Snflandrmada yerel adlar yerine bilimsel adlarn kullanlmas; I. bir trn birden ok yerel adnn bulunmas II. yerel adlarn ayn lkede veya farkl lkelerde farkl trleri ifade etmesi III. yerel adlarn telaffuzunun zor olmas gibi sorunlardan hangilerini ortadan kaldrmaya yneliktir? A) Yalnz I D) I ve III ZM Bir trn, birden ok yerel ad bulunabilir; yerel adlar ayn lkede veya farkl lkelerde farkl trleri ifade edebilir. Bu nedenle snflandrmada trn bilimsel ad kullanlarak karklk nlenir ve dil birlii salanr. Yant: C Snflandrmann lkeleri Snflandrmann bilimsel olabilmesi iin canllar arasndaki akrabalk derecesinin (kken birliinin) bulunmas gerekir. B) Yalnz III E) II ve III C) I ve II
ekil 2: Homolog organlar
II. Embriyolojik Benzerlik: Canllarn embriyo dnemlerinde geirdikleri evreler ve farkllamalar benziyorsa, bu durum, kken birliinin belirtisidir. rnein, omurgal ubesindeki canllarn embriyo evrelerinde nce solunga yarklar belirir sonra kaybolur. Bu durum, kara omurgallarnn (memeliler dahil) suda yaayan omurgallardan kken aldklarn gsterir (ekil 3).
ekil 3: Omurgallarn embriyonik geliimlerinde solunga yarklar
III. Biyokimyasal benzerlik: Canllarn ayn veya benzer maddelerden olumas, baz ilevler iin ayn enzim sistemlerinin kullanlmas (rnein, memelilerin ounda sindirim iin ayn veya benzeri enzim sistemleri etkilidir) bunlarn ortak bir kkenden geldiini gsterir. Her hayvan trnn kan serumu kendine zg bir protein bileimine sahiptir. Serum proteinlerinin benzerlik derecesi, antijen antikor tepkimeleriyle llr. Bu durum aadaki deneyle gsterilebilir: 46
BYOLOJ SS Ortak
Tavana az miktarda insan serumu enjekte edilirse, insan serumunun proteinleri tavan iin yabanc olduundan, tavan kannda antikorlar oluur. Tavandan alnan kann phtlatrlmasyla stte kalan serum ksm bu antikorlar ierir. Elde edilen bu serum sulandrlp insan serumu ile kartrldnda, insan kan iin antikor olan bu bileikler, insan serumundaki antijenlerle tepkimeye girerek bir pht (kelme) meydana getirir. nsan serumu iin antikor ieren tavan serumu, eitli hayvanlarn serumlar ile kartrlarak meydana gelen pht (kelme) derecesine gre, canllarn insanla olan akrabalk dereceleri saptanr. nsana daha yakn olan hayvanlarn serumlar daha fazla kelme meydana getirecektir. Bu testler, alt trler, trler ve cinslerin birbirinden ayrlmasnda kullanlr. rnein, gene bu test yntemi ile kpek, kedi ve ay yakn akraba olurken; sr, koyun, kei, geyik ve antilop yakn akraba olan dier bir grubu oluturur. Canllar arasndaki protein benzerlii DNA daki nkleotit dizililerinin (genlerin) ortaklndan ileri gelir. IV. Fizyolojik benzerlik: Canllarn yaamsal olaylarnn benzerliidir. Metabolik olaylar, genetik ifrelere gre retilen enzimlerle yrtlr. Bu nedenle yaamsal olaylarn benzerlii akrabalk derecesini belirler. RNEK 3 Aadakilerden hangisinin benzerliine baklarak canllarn akrabalk derecesi bulunamaz? A) Enzimlerinin B) Homolog organlarnn C) Yaadklar evrenin D) DNA larnn E) Embriyolojik geliimlerinin ZM Akrabalk, kken birliinden ileri gelir. Yakn bir gemite ortak bir kkenden gelen canllarn, DNA yaplarnda ve buna bal olarak enzimlerinde, embriyolojik geliimlerinde, organ yaplarnda benzerlikler ok olur. Ancak bu canllarn yaadklar evreler farkl olabilir. Yant: C Bilimsel snflandrmaya gre canllarn be byk lemi ve bunlarn alt gruplar, aada emalatrlmtr.
CANLILAR
LKEL KORDALILAR Grnleri balklara benzese de ok daha ilkel organizmalardr. ift yzgeleri, eneleri, duyu organlar ve beyinleri yoktur. Sindirim sistemi ile sinir kordonu arasnda notokord denilen basit bir iskelet yapsna sahiptirler. Kkrdak olan notokord, kuyruktan ban ucuna kadar uzanr. Srttaki sinir kordonu tm vcut boyunca uzanr. Bu grubun en nemli rnei amfioksstr. Bunlarn dolam sistemi kapaldr, ancak, zellemi yrek bulunmaz. Kanlar renksizdir. OMURGALI HAYVANLAR Yalnz embriyo evrelerinde notokord bulunur, gelime srasnda notokordun yerini i iskeletin merkezi ekseni olan omurga alr. Kkrdak (kpekbalnda) veya kemikten yaplm bir kafatas tarafndan korunan gelimi bir beyinleri vardr. Hemen hemen hepsinin koklama organlar ve gzleri bulunur. Kapal dolam sistemleri, odack says deiebilen kalpleri vardr. Oksijen tayan pigmentleri hemoglobindir ve alyuvarda bulunur. Omurgallar be snfta incelenir. I. Balklar: Kkrdak veya kemikten oluan i iskeletleri vardr. Kpekbal ve pisibalnda iskelet yaam boyu kkrdaktr, notokord daima mevcuttur. Kemikli balklarda ise kemik yapl i iskelet bulunur. Genellikle yzgeli ve pullu hayvanlardr. Denizlerde ve tatl sularda yaarlar. Dolam sistemleri kapal, kalpleri iki odackldr. Solunga solunumu yaparlar. Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir. D dllenme, d gelime grlr. Yumurtalarn suya brakrlar, dllenme ve gelime suda gerekleir. II. Kurbaalar (Amphibia): Karada ve suda yaayan ift hayatl canllardr. Larvalar solunga, erginleri akcier ve deri solunumu yapar. Derileri plak, nemli ve kaygandr. Be parmakl iki ift yeye sahiptirler. Kalpleri odackldr, vcutlarnda kark kan dolar, vcut slar deikendir. Akcierleri basit kese halindedir. D dllenme, d gelime grlr. Yumurtalarn suya brakrlar, dllenme ve gelime suda gerekleir. Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir.
Prokaryotlar MONERA LEM Bakteriler Mavi-Yeil algler
karyotlar
PROTSTA LEM a. Protozoalar Kamllar (glena vb.) Silliler (Paramesyum vb.) Kk ayakllar (Amip vb.) b. Algler c. Cvk mantarlar
MANTARLAR LEM Maya mantarlar Kf mantarlar apkal mantarlar
BTKLER LEM
HAYVANLAR LEM
Damarsz Bitkiler (letim demetleri yoktur.) r. Karayosunu
Damarl Bitkiler (letim demetleri vardr.)
OMURGASIZLAR Sngerler Slenterler r.Hidra Solucanlar r.Yass, yuvarlak, halkal solucan Yumuakalar r.Salyangoz, midye,ahtapot Eklem bacakllar r. Bcekler,rmcekler, kabuklular Derisi dikenliler r. Deniz yldz, deniz kestanesi
KORDALILAR
LKEL KORDALILAR Amfiokss
OMURGALILAR Balklar Kurbaalar Srngenler Kular Memeliler
Damarl Sporlu Bitkiler r. Erelti otu
Damarl Tohumlu Bitkiler
Ak Tohumlular r. Kozalakllar (amlar)
Kapal Tohumlular
Tek enekliler Yapraklar paralel damarldr. Saak kkldr. Gvdede kambiyum doku yoktur, iletim demetleri danktr. r. Buday, lale, orkide, msr...
ift enekliler Yapraklar as damarldr. Kazk kkldr. letim demetleri gvdede kambiyum halkasnn evresinde dzenli dalmtr. r. Elma, badem, ayiei, bezelye...
47
BYOLOJ SS Ortak
III. Srngenler: Kara yaamna uyum salamlardr. Vcutlar su kaybn nleyen keratin pullarla kapldr. Akcier solunumu yaparlar. Akcierlerinde yzey art salayan blmeler gelimitir. Kalpleri odackldr; ancak karnck yarm perde ile (timsahta tam perde) blnmtr. Vcutlarnda kark kan dolar. Deiken sl (soukkanl) canllardr. dllenme, d gelime ile oalrlar. Yumurtalarnda vitells (besin) boldur. Embriyonik katmanlar (amnion, koryon, allantoyis) geliir. Be parmakl iki ift ekstremiteye sahiptirler; ancak ylanlar gibi baz trlerinde n ve arka yeler kaybolmutur. Srngenler, i organlar kaburgalar tarafndan korunan ilk omurgallardr. IV. Kular: Vcutlar epidermisten oluan tylerle kapldr. Tyler, su kaybn nler, vcut scaklnn korunmasna yardmc olur. Yrekleri drt odackldr. Kirli ve temiz kan ayr damarlar iinde vcudu dolar ve kalpte birbirine karmaz. Vcut scaklklar sabittir. Akcier solunumu yaparlar ayrca akcierlere bal hava keseleri de gelimitir. Az uzants olarak ekli ve bykl trlere gre deien gaga bulunur. Kularn tamam disizdir. n yeleri kanat olarak farkllamtr ve umay salar. dllenme, d gelime ile oalrlar. Yumurtalarnda vitells boldur. Embriyonik katmanlar geliir. Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir. V. Memeliler: Vcutlar, kk alt epidermiste bulunan kllarla kapldr. St bezleri ve ter bezleri bulunur. Dileri, kesici, kpek ve az dileri eklinde farkllam ve ok iyi gelimitir. Yrekleri drt odackldr. Temiz ve kirli kan vcudu ayr damarlar iinde dolar ve kalpte birbirine karmaz. Scakkanl (sabit sl) canllardr. Akcierlerde alveoller gelimitir. Gs ve karn boluunu kasl diyafram ayrr. Sinir sistemi ve hormon sistemi en ileri dzeyde gelimitir. Dllenme ana canlda gerekleir (i dllenme). Memeliler, plasental ve plasentaszlar olmak zere ikiye ayrlr. Plasentasz memeliler de gagal (platipus), keseli (kanguru) olmak zere iki eittir. Gagal memelide, dllenmi yumurta bir sre ana vcudunda geliir sonra ku yumurtas gibi yuvaya braklr. Yumurtadan kan yavru ana st ile beslenir (st bezi yoktur). Kanguru gibi keseli memeliler yumurtlamaz, yavru gelimemi bir ekilde doar ve ana karnndaki kesede st bezlerinde salglanan stle beslenir. Memelilerin en gelimi grubu olan plasental memelilerde, embriyo geliimini, annenin dlyatanda srdrr. Plasenta araclyla anne kanndaki besinlerle beslenir ve metabolik atklar yine plasenta araclyla anne kanna iletir. Memelilerin alyuvarlar yuvarlak ve ekirdeksizdir (deve, lama gibi baz hayvanlarda oval ve ekirdeklidir). CANLILARIN GENEL ZELLKLER Yaam belirtileri gsteren her organizma canldr. Canllk belirtilerini tmyle kaybetmi olanlar da ldr. Tm canl organizmalarda ortak olan zellikler: 1. Hcresel Yap: Tm canl varlklar hcre ad verilen temel birimlerden meydana gelir. Baz canllar birhcreli olabilirken dierleri okhcrelidir. Yksek yapl (gelimi) canllarda, ayn grevi yapmak zere ayn ekilde farkllam hcre topluluklar dokular oluturur. Dokular bir araya gelerek organlar, organlar sistemleri, sistemler organizmay oluturur. Bu dzenleme, canllarn bir organizasyona sahip olduunu gsterir.
2. Beslenme: Canllarn yaamsal etkinlikleri iin besin gereklidir. Besini salama biimleri farkl olsa da (reticiler-tketiciler) her canl beslenir. 3. Solunum: Canl varlklarn, canllklarn srdrebilmeleri iin enerjiye gereksinimleri vardr. Enerjiyi ise besin maddelerinin monomerlerini hcrelerinde ykarak salarlar. Ykm tepkimelerinde oksijen kullanlyorsa oksijenli solunum, kullanlmyorsa oksijensiz solunum adn alr. Tm canllar solunumla, kullanabildikleri enerji trn (ATP) sentezlerler. 4. Metabolizma: Bir canlda gerekleen biyokimyasal tepkimelerin tmne metabolizma denir. Metabolizma iin ksaca canlnn yaam temposu dur denebilir. Metabolizma = Anabolizma + Katabolizma Anabolizma denilen yapm (sentez, zmleme) tepkimeleri, hcrede ATP tketimine neden olurken, canlnn ktlesini (arln) ve hacmini (bykl) artrr. rnek: Protein sentezi, ya sentezi, mitoz blnme ile hcre saysnn artmas. Katabolizma denilen ykm (yadmlama) tepkimeleri enerji (ATP) retimine neden olurken canlnn ktlesini ve hacmini azaltr. Anabolik ve katabolik tepkimeler bir canlnn yaam sresince devam etse de, canlnn genlik, erginlik ve yallk dnemlerinde hzlar deiir. Byme (genlik) evresinde anabolizma katabolizmadan hzldr. Hcre says artar, organizma byr. Ergenlik dneminde anabolizma ve katabolizma eitlenir. Byme durur. Yallk evresinde ise anabolizma ok yavalar, katabolizma anabolizmadan hzldr. Sonuta metabolizmann durmas lm getirir. 5. Byme: Canlnn yapta olan hcrenin hacimce ve sayca artna byme denir. Tekhcrelilerde hcrenin hacimce art byme, sayca art remedir. Hayvanlarda byme snrldr. okyllk (odunsu) bitkilerde ise srgendokunun varl nedeniyle byme yaam boyu devam eder. 6. Uyarlma irkilme: Canlnn dtan ve iten gelen bir uyarya tepki gstermesidir. Canllar; ancak bu zellikleri sayesinde bulunduklar ortamn deien fiziksel, kimyasal ve fizyolojik etkenleri karsnda varlklarn koruyabilirler. Basit yapl canllarda uyar tm vcut yzeyi ile alglanrken, gelimi canllarda belirli uyarlara kar zellemi duyu organlar gelimitir. 7. Hareket: Bir canlnn yer ya da durum deitirmesidir. Baz bakteriler, rzgrla, suyla, toz partiklleri ile pasif (enerji harcamadan) yer deitirebilirken, dier canllarn tm hareket iin enerji harcarlar. 8. Boaltm: Canllarda metabolizma sonucu oluan zararl (ya da fazla) atklarn hcrelerden ve organizmadan uzaklatrlmasdr. Boaltm yapamayan bir organizmann yaama ans yoktur. 9. Homeostazi: D ortam koullarndaki deiikliklere karn organizma kendi i evresini deimez tutar. Dengeli, kararl, deimez i evre oluturmaya homeostazi denir. Canl bulunduu ortamdaki deiikliklere kar uyum yapabildii (homeostaziyi salad) srece hayatta kalabilme ansna sahiptir. Bu zellik ise kaltsal yap ile kontrol edilir. 10. reme: Belli bir byme snrna gelen canlnn neslini devam ettirmek zere kendine benzer yeni bir canl meydana getirmesine reme denir. Trlerin devam bireylerinin remesi ile salanr. Canllarn evrimleme srecine gre eeysiz ve eeyli olmak zere iki eit reme vardr. 48
BYOLOJ SS Ortak
ZML TEST 1.
Canllarn snflandrlmas; I. canllar belirli bir sisteme oturtma II. doay daha kolay renilir hale getirme III. bilimsel almalarda kolaylk ve birliktelik salama IV. canllar d grnlerine gre gruplandrma amalarndan hangilerini salamaya ynelik bir almadr? B) Yalnz III C) I ve IV A) Yalnz I D) III ve IV E) I, II ve III ZM Doadaki canllarn zelliklerine, yaaylarna ve akrabalk derecelerine gre gruplanmasna snflandrma (sistematik) denir. Snflandrmann amac, canllar belirli bir sisteme oturtarak doay anlalr klmak ve bilimsel almalarda hem kolaylk hem de birliktelik salamaktr. Canllarn d grnlerine gre yaplan snflandrma ise yalnz gzleme dayal olduu iin bilimsel deildir, bilimsel olmad iin de snflandrmann amalar arasnda yer almaz. Yant: E ZM Homolog yaplar; orijinleri ayn (embriyonik geliim srasnda kken aldklar embriyonik hcre tabakas, ektoderm, mezoderm, endoderm gibi), anatomileri benzer, grevleri farkl olabilen yaplardr. Atn n aya - balinann n yzgeci - insann kolu- yarasann kanad, mezoderm kkenlidir, anatomileri (i yaplar; kemik saylar, eklemleri) benzer, grevleri ise farkldr. Homolog organlardr. Arnn kanad ile sinein kanad ise ektoderm orjinlidir. Anatomik yaplar benzer, grevleri ayndr. Homolog organlardr. Serenin kanad ile kelebein kanad grevleri ayn olmasna karn, orijinleri farkl, anatomileri farkldr. Analog organlardr. rmcein ayaklar ile kedinin ayaklar da ayn ekilde analog organlardr. Yant: D
4.
Aada verilen sistematik birimlerinden hangisinde canl says ve eidi en fazladr? A) Cins D) Snf B) Takm E) Tr C) Familya
ZM
Canl says ve eitlilii artar, ortak zellikler azalr. TR Cins Familya Takm Snf ube lem Canl says ve eitlilii azalr, ortak zellikler artar.
2.
Filogenetik sistematikte (bilimsel snflandrma) yerleri belli olmayan X ve Y trnn sistematikteki yerleri bu iki canlda aadakilerden hangisine baklarak belirlenemez? A) Analog organlar B) Anatomik yaplar C) Hcresel yaplar D) Homolog organlar E) Fizyolojik benzerlikler
ZM Filogenetik sistematikte canllar kken (orijin) ilikilerine, evrimsel basamaklarna, akrabalk derecelerine gre snflandrlr. Canllarn, kken benzerlikleri veya akrabalk dereceleri sahip olduklar homolog yaplar, anatomik (i yap), fizyolojik (yaamsal olaylar) ve hcre yaps benzerlikleri ile belirlenir. Analog organlara baklarak evrimsel akrabalk belirlenemez. Yant: A
Snflandrmada en kk birim trdr. Tr, ortak atadan gelen, benzer zellikler tayan, doa koullarnda eleip verimli soylar oluturabilen canllarn oluturduu birimdir. Birbirine yakn trlerin gruplamas ile cinsler oluur. Cinslerin ortak zelliklere sahip olanlarnn birliktelii familyay oluturur. Familyalar takmlar, takmlar snflar, snflar ubeleri, ubeler lemi oluturur. Ayn familyada yer alan canllar, rnein, etoburlar familyasnda bulunan kedi (felis domesticus) ve kpek (canis familiaris), snflandrmann familyadan sonraki tm birimlerinde birlikte yer alrlar. Snf (clasis) birimi, kendisinden nceki tm birimleri kapsar, bu nedenle, tr, cins, takm ve familyadan daha fazla say ve eitte canly ierir. Yant: D
5.
Aadakilerden hangisi canllarn ortak zelliklerinden biridir? A) Kendi besinini sentezleme B) Aktif hareket etme C) Aerobik solunum yapma D) Dtan ve iten gelen uyartlara tepki verme E) Eeyli reme ile oalma
3.
I. Serenin kanad - Kelebein kanad II. Atn n aya - Balinann n yzgeci III. nsann kolu - Yarasann kanad IV. Arnn kanad - Sinein kanad V. rmcein ayaklar - Kedinin ayaklar Yukarda verilenlerden hangileri homolog yaplardr? A) I ve II B) I, II ve III C) I, II ve V D) II, III ve IV E) III, IV ve V
ZM Kendi besinini sentezleme ototrof organizmalarn zelliidir. Baz bakteriler, rzgr, su, toz paracklar ile pasif yer deitirme zelliindedir. Baz canllar aerobik solunum yaparken bazlar da anaerobik solunum yapar. Baz organizmalar eeysiz reme ile oalrken bazlar eeyli reme ile oalr. Tm canllar d ya da i ortamlarndan gelen uyartlara tepki verirler (irkilme). Yant: D 49
BYOLOJ SS Ortak
KONU TEST 1.
Bir trn bireyleri iin aadakilerden hangisi yanltr? Kromozom saylar ayndr. Ortak proteinleri vardr. Genlerinin nitelikleri ayndr. Eletiklerinde ksr olmayan yavrular oluturabilirler. E) Beslenme ekilleri ayndr. A) B) C) D)
6.
Bilim adamlar, uzun sre atnal yengeci olarak tannan bir organizmann aslnda rmcek olduunu saptamlardr. Bu rnek, canllar snflandrrken, I. embriyo geliimi benzerlikleri II. morfolojik benzerlikler III. evrimsel kken benzerlikleri ile ilgili bulgulardan hangilerinin, aratrmaclar yanltabileceini gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
2.
I. Ciconia nigra II. Ciconia alba III. Motacilla alba IV. Pinus nigra Yukarda tr adlar verilen canllardan hangilerinin protein benzerlii en fazladr? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) I, II ve III
7.
Trler Cins Familya Takm X + + + Y + + Z + + + K +
Bir ekosistemde yaayan X, Y, Z ve K trlerinin ortak sistematik birimleri tabloda gsterilmitir. Tablo verilerine gre aadaki yorumlardan hangisi geersizdir? A) X ve Z nin homolog yaplar fazladr. B) Y ve Z nin ortak proteinleri, Z ve K den daha fazladr. C) Y ve K, ayn snf ierisinde yer alr. D) X ve Z canllar eletiklerinde verimli soylar olutururlar. E) X ve K, ortak zellikleri en az olan canllardr.
3.
Yandaki grafikte (?) yerine, snflandrma biriminin iinde yer alan canllarn, aadaki zelliklerinden hangisi yazlamaz?
? Etiller takm Felidae familyas Felis cinsi
Snflandrma birimleri
A) Birey says B) Bireylerin benzerlii C) Protein eidi D) Tr says E) Gen eitlilii
8.
4.
I. Canis lupus II. Pinus nigra III. Canis dingo IV. Morus nigra Yukarda tr adlar verilmi olan canllarn hangilerinde, protein gen eidi DNA daki baz dizilimi benzerlii en fazladr? A) I ve II D) I ve III B) II ve III E) II ve IV C) III ve IV
Omurgal bir hayvann, kular snfndan olmad, aadaki zelliklerden hangisine sahip olmasndan anlalr? A) B) C) D) E) Akcier solunumu yapmas Yavrularn stle beslemesi Scakkanl olmas Etil beslenmesi Kapal dolam sistemine sahip olmas
5.
Kozalakl bir bitkide; I. meyve iinde tohum II. iletim demeti III. kambiyum gibi yaplardan hangileri bulunmaz? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
9.
Kalpleri drt odackldr. Kalbin sol karncndan kan aort sola dner. Kas yapl diyafram bulunur. Azotlu boaltm maddesi re ve rik asittir. Olgun alyuvarlar ekirdeksizdir. Yukarda verilen zellikler hangi snfa aittir? A) Kular B) Srngenler C) Memeliler D) Balklar E) Kurbaalar
1.C
2.A
3.C
4.B
5.A 50
6.B
7.D
8.D
9.C
TARH SS Ortak
ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI

Esasl slahat ve gelime iinde bulunan bir lkenin hem kendisinde, hem evresinde bar ve huzuru cidden arzu etmesinden daha kolay izah olunabilecek bir keyfiyet olamaz. Mustafa Kemal ATATRK Trkiyenin D Politikasnn zellikleri Nelerdir? Cumhuriyet kurulduunda, bu yeni ulusal devlet, bamsz ve bar bir d politika yrtebilmek iin gerekli temeli atm bulunuyordu. Trkiye Cumhuriyeti, d politikasnn temel ilkesi olarak Atatrkn deyiiyle Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesini belirlemi ve bunu baaryla uygulamtr. Karlalan d sorunlar, bar yntemlerle ve karlkl grmelerle zmlenmitir. Bu tutum da Atatrk dneminde Trkiye Cumhuriyetine dnya devletler topluluu iinde saygn bir yer salamtr. Atatrk Dneminde Trk D Politikasndaki Gelimeler Nelerdir? Yabanc Okullar Sorunu Nedeni: Lozan Bar Antlamasnda, Osmanl dneminde alm olan yabanc okullarn, Trk yasalarna bal olmalar ve Trk Hkmeti tarafndan denetlenmeleri kouluyla varlklar tannmt. Ancak, baz okullar bu kurala uymak istemediler ve bal olduklar devletlerin elileri araclyla Trk Hkmetiyle grmek istediler. zellikle Fransz okullar tarih ve corafya gibi derslerin Trke ve Trk retmenler tarafndan okutulmasna kar ktlar. Sorunun zmlenmesi: Trk Hkmeti bu okullar kendisine muhatap alarak, bu devletlerin elileriyle grme yapmay kesinlikle reddetti. Hkmet bu konuda kararl davranarak kendi belirledii kurallarn geerli olacan, bu koullara uymayan okullarn kapatlacan duyurdu. nemi: Trk Hkmetinin bu sorunu i sorun sayarak yabanc devletleri ie kartrmadan zmlemesi, bamsz devlet anlayn korumaya yneliktir. rans). 5 Haziran 1924e kadar sren grmelerde bir sonuca varlamad. Trkiyenin bu blgede halkoylamas isteine ramen ngiltere, sorunu Milletler Cemiyetine gtrd. Sorunu yerinde inceleyen komisyon, almalarn 16 Aralk 1925te ngilterenin lehine sonulandrd. Trkiye bu durumu deitirmeye alt; ancak ite meydana gelen eyh Sait syanyla da uramak zorunda kalan Trkiyenin bu giriimi sonusuz kald. 5 Haziran 1926 tarihinde yaplan Ankara Antlamasyla Trkiye - Irak snr, Musul Irakta kalacak ekilde izildi. Musulun Iraka braklmasna karlk, Trkiyenin Musul petrollerinden 25 yl sre ile yzde on hisse almas kabul edilmitir. nemi: On yllk savatan yeni km Trkiyenin devrimlere devam etmesi gerekmekteydi. Trkiye bu nedenle ngiltere ile yeni bir sava gze alma hatasna dmemitir. eyh Sait syan da Trkiyenin Musul konusunda ngiltere karsnda zayflamasna yol amtr.
Nfus Mbadelesi Sorunu Nedeni: Lozan Bar Antlamasnda, stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trkleri dndaki Trkiyede yaayan Rumlarla, Yunanistanda yaayan Trklerin karlkl olarak yer deitirmeleri kabul edilmiti. stanbulda olabildiince fazla Rum brakmak isteyen Yunanistan, 30 Ekim 1918den nce stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylmas gerektiini ne srmtr. Trkiye ise bu durumun Trk kanunlarna gre saptanmas gerektiini belirtti. Bu durum Trkiye ile Yunanistan arasnda gerginlie sebep olmutur. Sorunun zmlenmesi: 10 Haziran 1930da Ankarada yaplan bir antlamayla, yerleme ve doum tarihleri ne olursa olsun, stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trklerinin hepsi yerlemi kavramnn iine alnm ve her iki lkenin aznlklarna ait mallar konusunda da dzenlemeler yaplmtr. nemi: Trkiye bu sorunu da bar yollarla zmlemi oldu. 1930da balayan Trk - Yunan dostluu, 1954 Kbrs sorununun balamasna kadar srmtr. Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye Olmas (18 Temmuz 1932) Anahtar szck Milletler Cemiyeti: Wilson lkelerinde nerilen bir bar rgt olarak Ocak 1919da Paris Bar Konferansnda kurulmas kararlatrlm, Ocak 1920de de kurulmutur. 51
Musul Sorunu Nedeni: Trkiyeyi, ngiltereyi ve bu devletin mandas altndaki Irak ilgilendiren bu sorun, Lozan Bar Konferansnda zme kavuturulamamt. Sorun, ngiltere ile Trkiye arasnda grlmek zere sonraya braklmt. Sorunun zmlenmesi: Trk - Irak snr ile ilgili grmeler 19 Mays 1924te stanbulda balad (Hali Konfe-MEF LE HAZIRLIK 14. SAYI-
TARH SS Ortak
Trkiyenin Milletler Cemiyetine ge katlmasnn nedenleri unlardr: - Cemiyetin, byk devletlerin karlarna hizmet etmesi - Cemiyetin, Musul sorununun zmnde ngilterenin gdmnde hareket etmesi - Trk - Sovyet ilikilerinin olumsuz etkilenmesinin istenmemesi Anahtar szck Trk-Sovyet likileri: Trkiyenin II. Dnya Sava ncesinde att d politika admlarn, Sovyetler Birliinin dostluu ile birlikte ele ald gzlenir. Trkiye, Milletler Cemiyetine girmeden nce, henz bu rgtn yesi olmayan Sovyetler Birliini bilgilendirmitir. Sovyetler Birlii de 1934te rgte girmitir. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesinin nedeni: Trkiye, yaklaan II. Dnya Sava nedeniyle bartan yana olduunu kantlamak ve uluslararas bara katkda bulunmak amacyla Milletler Cemiyetine ye olmutur. Katlm, Milletler Cemiyetinin daveti sonucunda gereklemitir. Bu durum Trkiyenin uluslararas saygnlnn arttn gsterir. RNEK gallere kar bamszlk sava vererek kurulan Trk Devletinin d politikadaki temel ilkesi, yurtta bar, dnyada bar anlay olmutur. Bu bilgiye gre, Atatrk dnemi d politikasnn amalar arasnda, aadakilerden hangisi yoktur? A) Her trl silahlanmaya kar olmak B) Uluslarn eitliini savunmak C) Yaylmacla kar olmak D) Uluslarn egemenlik haklarna saygl olmak E) Uluslarn bamszlndan yana olmak ZM Atatrk dnemi Trk d politikasnn temel amac, lkenin snrlarn korumak ve ulusun gvenliini salamaktr. Bu nedenle her trl silahlanmaya kar olmas beklenemez. Ancak saldrgan amal silahlanmaya kardr. Gvenlik iinse belli lde silahlanma zorunludur. Yant: A Balkan Antant ( 9 ubat 1934) Trkiyenin Yunanistanla olan sorunlar da zldkten sonra, Balkanlarda iyi ilikiler iinde olmad devlet kalmamt. 1929 - 1933 yllar arasnda toplanan Balkan Konferanslarnda ve bu konferanslarn sonucunda 1934te Balkan Antantnn kurulmasnda, Trkiye en etkin rol oynayan devlet olmutur. Katlan Devletler: Trkiye, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya. (Yaylmac eilimleri aa kan Bulgaristan darda kalmtr. Bir Balkan devleti olmakla birlikte, ant-MEF LE HAZIRLIK 14. SAYI-
lamann dnda braklm olan Arnavutluk ise, talyann etkisinde bir devlet olduu iin bamsz bir d politika izleyecek durumda deildi.) Balkan Antantnn kurulmasndaki etkenler: - Balkan Antant, bu ittifakta yer alan devletlerin Balkanlardaki snrlarn korumak iin bu blgedeki yaylmac devletlere kar alnm bir nlemdir. Bu blgede yaylmac politikay izleyen devlet ise Bulgaristand. Bulgaristan, bir taraftan Ege Denizine k ararken dier taraftan da Romanyann bir paras olan Dobrucay almaya alyordu. - Mussolini, iktidar ele geirdikten sonra izledii emperyalist politikayla Akdenizi bir talyan gl haline getirmek istiyordu. talyann bu politikas, Trkiyenin yan sra Yugoslavya ve Yunanistan da endielendiriyordu. - Almanyada revizyonist (mevcut statkoyu deitirmek isteyen) emeller tad bilinen Nazi Partisinin iktidara gelmesi de Balkan Antantnn kurulmasnda etkili olmutur. Sonu: Balkan Antantnn ye devletlerin snrlarn d tehlikelere kar koruyacak bir mekanizma kuramamas bu rgtn en zayf yn idi. Balkan Antant, 1936 ylndan itibaren sratle gelimeye balayan byk devletlerin iktisadi ve siyasi yaylma ve nfuz politikas karsnda zlmeye balad. Balkan devletleri birer birer Almanya ve talyaya yaklamaya balad. Trkiye Balkan Antantn yaatmak iin uram, ancak Balkan devletleri arasndaki gr ayrlklarn nleyememitir. Balkan devletleri son toplantlarn 1940 ylnda Belgratta yaparken Romanyann paralanma sreci balamt. Montr Boazlar Szlemesi ( 20 Temmuz 1936) Lozanda imzalanan Boazlar Szlemesinde yer alan Boazlarn silahtan arndrlmas hkm, 1930larn uluslararas koullar iinde Trkiyenin gvenlii ile badamyordu. Trkiye, durumu bir nota ile ilgili devletlere duyurdu. Bunun zerine Montrde bir konferans toplanmas kararlatrld. Katlan Devletler: Trkiye, Bulgaristan, Fransa, ngiltere, Japonya, Romanya, Sovyetler Birlii, Yugoslavya ve Yunanistan. talya, konferansa katlmad halde, 1938de szlemeye katld. Trkiyenin amac: Lozan Boazlar Szlemesinin Boazlarn askersizletirilmesiyle ilgili hkmlerini ve egemenlik haklarn snrlandran uluslararas komisyon ynetimini kaldrtmakt. Szleme koullar: Boazlarn gvenliinden Trkiye sorumlu olacaktr. Boazlardan gei zgrlne ilikin yeni bir dzenleme yapld. Buna gre; sava zamannda ticaret gemilerinin geii, Trkiye savata tarafsz ise, bar zamannda olduu gibi serbeste olabilecektir. Bar zamannda Karadenizde kys bulunmayan devletlerin sava gemilerinin geilerine say ve byklk bakmndan snrlandrma getirilecektir. Karadenize kys olan devletlere ise bu snrlandrma getirilmeyecektir. Yalnzca gei biimine ilikin baz kurallar saptanacaktr. Sonu: Montr Boazlar Szlemesiyle Boazlarn denetimi Trkiyeye gemitir. Askersiz blge uygulamalarna 52
TARH SS Ortak
son verilmitir. Trkiyenin katld bir sava durumunda Boazlardan sava gemilerinin geii tmyle Trkiyenin yetkisine braklmtr. Trkiyenin katlmad bir sava durumunda ise, savaa katlan devletlerin sava gemilerinin Boazlardan geii yasaklanmtr. Tarafsz devletlerin sava gemileri ise, bar zamanndaki koullara uygun olarak gei zgrlnden yararlanabileceklerdir. nemi: Trkiye, Montr Boazlar Szlemesi ile Boazlar zerindeki egemenlik haklarn glendirmitir. Sadabat Pakt ( 8 Temmuz 1937) Mussolininin nderlii altndaki faist talyann 1934 ylndan sonra Asya ve Afrikaya sarkma politikas (talyann Habeistana girmesi) Trkiyeyi, Doulu devletlerle birlikte Balkan politikasna benzeyen bir politika izlemeye sevk etmitir. Katlan Devletler: Trkiye, ran, Afganistan ve Irak (Paktn imzaland tarihte, Irak hl ngilterenin mandas altndayd. Bu yzden Irak, ngilterenin onayn almtr.) Sonu: Trkiyenin dousunu gvenlik altna almaya alt bu antlama, karlkl yardm ve askeri gvenceden sz etmedii iin, bir ittifak antlamas deildir. Antlama ile devletler, snrlarn dokunulmazlna uyacaklar, ilgili konularda birbirlerine danacaklar ve birbirlerine kar saldrmayacaklard. Hukuksal bakmdan II. Dnya Sava sonrasnda da varln korumu olan bu antlama, 1955te Badat Paktnn yaplmas zerine deerini tamamen yitirmitir. RNEK Trkiye Cumhuriyeti hkmetleri, 1925 1937 yllar arasnda Balkan Antantna ve Sadabat Paktna nclk etmilerdir. Aadakilerden hangisi, bu giriimlerin amac deildir? A) Snrlarn gvenliini salamak B) Yurtta bar, dnyada bar ilkesine uymak C) Komu devletlerin dostluunu kazanmak D) Devletleraras g birlii kurmak E) Komu devletler arasndaki anlamazlklara zm bulmak (SS 1986) ZM Balkan Antantnn ve Sadabat Paktnn, komu devletler arasndaki anlamazlklara zm bulma gibi bir amac yoktur. Yant: E Hatay Sorunu Nedeni: 9 Eyll 1936da Fransa, Suriyeye bamszlk veren bir antlama imzalarken, skenderun Sanca (Hatay) ile ilgili tm sorumluluklarn da Suriyeye devrettiini aklad. Trkiye bu durumun, 1921 Ankara Antlamasna aykr olduunu ne srerek itiraz etti. Suriyeye tannan bamszln skenderun Sancana da tannmasn istedi. Konu, Milletler Cemiyetine tand.
Sorunun zmlenmesi: Haziran 1938de Avrupada siyasal ilikilerin son derece gerginlemesi, anti revizyonist devletlerin Trkiyeye ihtiyalarn artrmtr. Bu nedenle Fransa, Trkiye ile olan bu sorununu bir an nce zmek istemitir. Temmuz 1938de yaplan seimler sonucunda Sancaktaki Trk topluluu, 40 milletvekilliinden 22sini kazanm ve meclis Sancaka Hatay Devleti adn vermitir. nemi: Hatay Devleti kurulduktan bir yl kadar sonra, 29 Haziran 1939da, son toplantsn yapan meclisin oybirliiyle verdii kararla Trkiyeye katlmtr. Hatayn Trkiyeye katlmas, Atatrk dnemindeki Trk d politikasnn son baars olmutur. Hatay, anavatana Atatrkn lmnden sonra katlmakla beraber, Misak- Milli snrlar iinde bulunan bu blgenin Trkiye iine alnmas giriimleri Atatrk zamannda balamt. Hatay olayndaki Trk baarsn, Atatrk dneminde izlenen bar d politikann bir rn olarak kabul etmek gerekir.
RNEK kinci Dnya Sava kmadan nce Atatrk, Bir dnya harbi olacaktr. Bu harp neticesinde dnyann durumu ve dengesi batan baa deiecektir. te bu srada doru hareket etmesini bilmeyip en kk bir hata yapmamz halinde, bamza mtareke yllarndan daha ok felaketler gelmesi mmkndr. demitir. Atatrk bu szyle, I. gemiten ders alma, II. sava ortamndan kar salama, III. savalarn getirdii sonular kabullenme yaklamlarndan hangilerinin gerektiini vurgulamtr? A) Yalnz I D) I ve II ZM Atatrk, II. Dnya Savann kacan ok nceden tahmin ediyordu. nk 1930lu yllarn koullar yeni bir savaa doru gidiin belirtilerini tayordu. I. Dnya Savandan sonra dnyada ekonomik sorunlar artmt ve smrgecilik siyaseti sona ermemiti. Atatrk, olas bir savan dnda kalmann zorunlu olduunu dnyordu. nk I. Dnya Savann olumsuzluklar ortadayd. Mtarekeden sonra Trkiye paylalm, bamszlk elden gitmiti. Zorlu bir Kurtulu Savandan sonra Trk milleti yeniden var olmutu. Atatrk, sava d kalmamz gerektiinden sz ederken gemiten ders almann gerektiini vurgulamtr (I). II. Dnya Sava, Atatrkn lmnden sonra 1939da balad ve 1945e kadar srd. Bu dnemde Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakan smet nn, Trkiyeyi sava d tutmay baard. Savan sona ermesine yakn bir tarihte Trkiye kt stnde bu savaa katlarak, sava sonrasnda Milletler Cemiyetinin yerini alan Birlemi Milletlere katld. Bylelikle Trkiye bartan yana olduunu bir kez daha gstermi oldu. Yant: A 53 B) Yalnz II C) Yalnz III E) II ve III (SS SOS -1 2006)
TARH SS Ortak
KONU TEST 1.
Trkiye Cumhuriyetinin Atatrk dneminde grlen zelliklerinden bazlar unlardr: I. Dnya barn korumaya alma II. Hibir devletin hukukuna saldrmama III. Bamszln salama ve srdrmede baarl olma Bunlardan hangilerinin evrensel sonular ortaya kard savunulabilir? A) Yalnz I D) I ve II B) Yalnz II C) Yalnz III E) II ve III
4.
Atatrk, Esasl devrim hareketleri iinde bulunan lkemizin hem kendisinde hem de evresinde bar ve huzuru arzu etmesinden daha kolay aklanabilecek bir durum olamaz. demitir. Attrkn bu szleri, yeni Trk Devletinin, I. yurtta ve dnyada bar, II. uluslararas bar kurullarna yelik, III. Misak- Milliyi tamamlama gibi d politika ilkelerinden hangileriyle dorudan ilikilidir? A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve II D) I ve III E) II ve III
2.
Yurtta bar, dnyada bar ilkesini savunan Atatrkn bu anlaynn, I. Trk ulusunun bamszlnn salanmasnn ncelikli olmas, II. d politikann salam ve kararl olmasnn i politikada gl olmaktan kaynaklanmas, III. dnya uluslarnn mutluluu iin almann kendi ulusunun mutluluunu salamaya katkda bulunmas dncelerinden hangilerine dayand savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II D) I ve III C) Yalnz III E) II ve III
5.
II. Dnya Sava ncesinde, 9 Temmuz 1937de blgesel bir ittifak olarak, ran, Irak, Afganistan ve Trkiyenin katlmyla Sadabat Pakt kurulmutur. Bu paktn kuruluunda, I. Almanya ve talyann Ortadouya ynelik yaylmac politika izlemesi, II. ortak snrlarn dokunulmazl ve snrlarn karlkl gvenliinin istenmesi, III. taraf devletlerin ekonomik kalknmalarn salamak iin bir ortak pazar oluturma dncesi durumlarndan hangilerinin etkisi olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II D) I ve II C) Yalnz III E) I ve III
3.
Yunanistan ve Trkiye arasnda Rum ve Trk nfusun karlkl deitirilmesi Trkiyedeki yabanc okullar sorununun, i sorun olarak zmlenmesi Musulun Trkiyeye katlmas iin ngiltere ile diplomatik grmelerin yaplmas
6.
Yeni Trk Devletinin ilk yllarnda d politikada yaanan bu gelimeler, aadakilerden hangisiyle ilikilendirilemez? A) Misak- Milli snrlarnn tamamlanmak istenmesiyle B) D politikada tarafszlk ilkesinin izlenmesiyle C) Ulus devlet olma zelliiyle D) Egemenlik hakknn korunmasyla E) Bamsz devlet anlayyla 1.C 2.E 3.B 54
Austos 1939da Almanya ile saldrmazlk pakt imzalayan Sovyet Rusya, Ekim 1939da Trkiyeye, Trkiyenin bamszln ve egemenliini tehdit edebilecek nerilerde bulunmutur. Trkiye, bu nerileri reddederek, 19 Ekim 1939da Ankarada Trkiye ngiltere Fransa ittifak antlamasn imzalamtr. Buna gre, aadaki gelimelerden hangisi beklenebilir? A) Trk Sovyet dostluunun zayflamas B) Trkiyenin ngiltere ve Fransann yannda savaa girmesi C) Sovyetlerin Trkiyeye sava amas D) Boazlar szlemesinin yenilenmesi E) Trk Alman ilikilerinin yeniden balamas
4.C
5.D
6.A
CORAFYA SS Ortak
CORAF BLGELER II
Ege Blgesi: Anadolunun bat ksmn oluturur. Biimi, bir gene benzer. Bu genin tabann Ege Denizi kylar oluturur. Kenarlar, ierlere doru birbirine yaklar ve Afyonun dousunda birleir. RNEK 1 Ege Blmnn nemli yzey ekillerini, dou bat ynnde uzanan dalar ve bunlar arasnda bulunan uzun ve geni knt alanlar oluturur. Buna gre, Ege Blmnde yzey ekillerinin aadakilerin hangisi zerinde etkili olduu sylenemez? A) Kuzeye doru gidildike orman st snrnn alalmas B) Deniz etkisinin i kesimlere kadar sokulmas C) blgelerle ky arasnda karayolu ulamnn yaplmas D) Ky ile i kesimler arasnda tarm rnlerinin benzerlik gstermesi E) Korunakl liman saysnn fazla olmas (SS 2003) Ege Blgesi corafi zellikleri birbirinden farkl iki blme ayrlr. Bunlar: Ege(Ky Ege) Blm Bat Anadolu Blmdr. Ege Blm: Blgenin bat yarsn kaplar. Blmn dou snr Ege ovalarnn sona erdii ya da Bat Anadolu platolarnn balad yerde sona erer. Buna bal olarak da bu snr boyunca Akdeniz ikliminin etkili olduu alanlardan, karasal etkilerin belirgin olduu alanlara geilir. Ege Blmnn gneyi, yerekilleri ynyle farkllklar gsterdii iin bu yer, Mentee Yresi olarak ayrlmtr. Bat Anadolu Blm: Blmde en geni yeri ykseltisi 800 -1000 m. olan platolarla kapldr. Bunlarn zerinde 2000 m. yksekliine ulaan dalar bulunur. klim koullar Ege Blmnden ok farkldr. Bu farkllk en belirgin olarak k aylarnn scaklklarnda, ya miktarnda ve ya rejiminde kendini gsterir. Uyar: Ege Blgesinin dousu ve bats arasnda yzey ekilleri, iklim, bitki rts, toprak zellikleri bakmndan byk farkllklar vardr. Doal koullardaki bu farklar beeri ve ekonomik zellikleri de etkilemitir. a) Yerekilleri: Ky Ege Blmnn, Byk Menderesin kuzeyinde kalan byk ksmnda yzey ekillerinin balca zelliini kyya dik uzanan orta ykseklikteki dalar oluturur (Yunt, Madra, Bozdalar ve Aydn Dalar). Bunlarn arasnda, i ksmlara doru uzanan geni ovalar (Bakray, Gediz, Kk ve Byk Menderes) yer alr. Blgenin gneybatsnda yer alan Mentee Yresinde dalarn dorultusu kuzeybat gneydoudur. Blgenin en dalk olan bu yresinde baz kk ovalar bulunur. Bat Anadolunun en yaygn yeryz eklini platolar oluturur. Bu platolar zerinde yer yer orta ykseklikteki dalar ve ou faylarla snrlanm ovalar bulunur. ZM: Ege Blmnde yzey ekillenin kyya dik uzanmas nedeniyle B, C, D, ve E seeneklerindeki durumlar grlr. Ky Egede kuzeye gidildike orman st snrnn alalmasnn nedeni enlemdir. Bilindii gibi ekvatordan kutuplara gidildike bitkinin ykselti snr deniz seviyesine yaklar. Yant: A b) klim-Bitki rts: Ege Blgesinin iki blm, iklim ve bitki rts bakmndan birbirinden ok farkldr. Ege Blmnde lk ve yal klar, scak ve kurak yazlar olan Akdeniz iklimi grlr. Bat Anadoluda ise karasal iklim grlr. Ege Blmnn alak yerlerinde maki, yksek yerlerinde ormanlar bulunur. Bat Anadoluda ise doal bitki rtsn bozkr oluturur.
Uyar: Ege Blgesinde en fazla ya alan ve buna bal olarak orman bakmndan en zengin olan yer, Mentee Yresidir. c) Nfus ve Yerleme: Ege Blgesi, yzlm kk olan blgelerimizden biri olduu halde nfus miktar birok blgeden fazladr. Blge, nfus miktarnda ve nfus younluunda ilk sralarda yer alr. Blge nfusunun 2/3 Ege Blmnde toplanmtr. Bu durum, blmn verimli tarm alanlarna, i ve d ticarette aranan deerli tarm rnlerinin yetitirilmesine, ticaret, sanayi ve turizmin ge55
CORAFYA SS Ortak
limi olmasna baldr. Ege Blmnde ehirleme oran da ok yksektir. Bat Anadoluda nfus az, ehirleme oran dktr. Uyar: Ege Blgesinin en seyrek nfuslu yeri Ege Blmndeki Mentee Yresidir. Bu durum yrenin engebeli olmasnn sonucudur. d) Ekonomisi: klim ve yerekillerinin sonucu olarak blge, ok nemli tarm koullarna sahiptir. Tarmsal retimi ve tarmdan elde edilen geliri yksektir. Ky Ege Blmnde zeytin, ttn, incir, zm, pamuk, turungiller ve eitli sebzeler; Bat Anadoluda buday, arpa, ekerpancar, zm ve haha ekilmektedir. Tarm koullarnn kstl olduu yerlerde hayvanclk nem kazanmtr. Bat Anadoluda kkba hayvanclk (koyun, kei), Mentee Yresinde arclk nemlidir. Nfusun fazla olduu (zmir-Denizli) kentlerin evresinde ise ahr hayvancl ile kmes hayvancl yaygndr. Maden bakmndan zengin olan blgede; linyit bata olmak zere krom, demir, bor, mermer karlmaktadr. Blge, elektrik enerjisi retiminde de nemlidir. Elektrik enerjisi termik, hidroelektrik ve jeotermal santrallerden salanmaktadr. Ege Blgesi sanayide Marmaradan sonra gelir. Sanayi tesisleri daha ok tarm rnlerine dayaldr. Dokuma, zeytinya, eker, arap, sigara bunlardan bazlardr. Blgede ayrca petrokimya, azot, seramik gibi sanayi kollar da bulunmaktadr Turizm gelirlerinin yksek olduu blgede deniz turizmi, salk turizmi ile kltr ve doal gzellikler turizmi nemlidir. AKDENZ BLGES Trkiyenin gneyinde yer alan blge, Toros Dalarnn bat ve orta kesimlerini, Nur Dalarn ve Hatay ukurluunu kapsar. Blgenin en belirgin zelliklerinden biri de karstik ekillerin yaygn olmasdr. Blgenin yapsnda kiretalar geni yer kaplar. Yeraltna szan sularn etkisiyle lapyalar, dolinler, polyeler; yeralt sularnn etkisiyle maaralar, dden ve obruklar olumutur. Uyar: Trkiyenin %15 ini kaplayan Akdeniz Blgesinin, yzlmne gre az nfuslanmasnn balca nedeni dalk ve engebeli olmasdr. Blgedeki dalar, blgenin dier blgelerle ulam ve balantsn zorlatrmtr. b) klim ve Bitki rts: Blge genelinde Akdeniz iklimi grlr. Fakat baz iklim elemanlar bakmndan ky kesimleri ile i kesimler arasnda nemli farkllklar vardr. Bu farkllklar scaklk, ya miktar ve ya rejiminde belirgin olarak grlr.
Blge snrlar iinde iklim elemanlarnda meydana gelen deiim, bitki rtsnn de deimesine yol amtr. Ky kesimi, 700-800 m. ykseklie kadar makilerle kapldr; yer yer de mee ve kzlam korular grlr. Bol yal ve serin Toros Dalar ise nemli bir orman alandr. c) Akarsu ve Glleri: Blgede bulunan balca akarsular, Toroslardan kaynan alr. Orta Toroslardan beslenen Seyhan ve Ceyhan rmaklar ukurovay geerek denize dklr. Taeli Platosunu derin vadilerle paralayan Gksu, Silifke Ovasn oluturarak denize dklr. Antalya Krfezinde denize dklen nemli akarsular Aksu, Kpr ve Manavgat aylardr. Blgenin batsndaki Dalaman ay ile Lbnan Dalarndan kaynan alan Asi Irma blgedeki dier nemli akarsulardr. Blgedeki gllerin ou Gller Yresinde toplanmtr. Beyehir, Eirdir, Burdur ve Acgl, Gller Yresinin balca glleridir. Uyar: Gller Yresindeki Beyehir ve Eirdir glleri fazla sularn darya gnderdikleri iin sular tatldr. Burdur ve Acgln gidegeni olmad iin sular tatl deildir. d) Nfus ve Yerleme: Blgenin balca beeri zelliklerinden biri, kaplad alana gre az nfuslanmasdr. Nfus younluu, Trkiye ortalamasnn altndadr. Blgenin en seyrek nfuslu yerleri Teke ve Taeli yreleri ile dalk alanlardr. Buna karlk ukurova, Hatay ve AntalyaAlanya arasdaki ky eridi en kalabalk yerleri oluturur. Uyar: Adana Blm; tarm alanlar daha geni ve verimli, ulam ve sanayisi daha fazla gelimi olduundan, Antalya Blmnden daha ok nfuslanmtr.
Byk blgelerimizden biri olan Akdeniz Blgesi, Antalya ve Adana Blm olarak iki blme ayrlmtr. Baz zelliklerindeki farkllklar nedeniyle Antalya Blmnde Teke Yresi ve Gller Yresi bulunmaktadr. Antalya Blm: Antalya Krfezinin iki yannda ve genilii 150 km. olan bir erit biimindedir. Douda Manavgat ay Vadisinden balar, batda Kyceiz Glnn batsnda sona erer. Adana Blm: Antalya Blmnn hemen hemen iki kat byklndedir. Corafi konum bakmndan daha elverili durumdadr. Blm, kuzeybat ve i kesimleri Mezopotamyaya balayan yollar zerindedir. a) Yerekilleri: Blgenin yzey ekilleri olarak en belirgin zellii Toros Dalaryla kapl olmasdr. Toroslar, Alp kvrm kuann topraklarmz zerindeki uzants olan gen dalardr. Toros Dalar, Akdeniz Blgesinde Bat Toroslar ve Orta Toroslar olarak iki kesime ayrlr. Bu dalar Taeli Platosu birbirinden ayrr.
56
CORAFYA SS Ortak
RNEK 2 Akdeniz Blgesinin genelde engebeli olmasnn, aadakilerden hangisi zerinde en az etkili olduu sylenebilir? A) B) C) D) E) Nfus dal Kara ulam Bitki rts Turizm olanaklarnn eitlilii Sanayi rn eitlilii (SS 2000) ZM: Akdeniz Blgesinin engebeli olmas bata iklim ve bitki rts olmak zere birok durumu etkiler. Nfus dal, ulam koullar ve turizm bunlardan bazlardr. Sanayi rnlerin eidi hammadde kaynaklarna, pazar koullar ve enerji kaynaklar gibi birok etkene baldr. Yzey ekillerinin engebeli olmas sanayi tesislerinin kurulu artlarn etkileyebilir, eidini etkilemez. Yant: E e) Ekonomisi: Blge ekonomisinde tarmn nemi fazladr. Blgede alan nfusun hemen hemen yars, tarm ileriyle urar. Tarmdan elde edilen gelirlerin yksek olduu blgelerimizden biridir. Bu gelirde buday ve arpann pay azdr. klimin olumlu etkileriyle ticari deeri yksek olan pamuk, susam, yerfst turungiller, turfanda sebze ve meyveler ekilir, seraclk yaplr. Blgenin engebeli yaps koyun ve sr yetitirilmesini engellemitir. En ok kl keisi beslenir. Blgede arclk da nemlidir. Blgenin nemli yeralt kaynaklar Keiborluda kkrt, Seydiehir ve Aksekide boksit, Toros ve Nur dalarnda karlan kromdur. Ky kesiminde nemi son yllarda byk lde artan bir gelir kayna da turizmdir. Gneli ve uzun sren yaz dnemi, deniz ve plaj turizmini; tarihi yerler ve kltrel deerler blgedeki dier nemli turizm kaynaklarn oluturur. Sanayi kyda younlam, zellikle Adana Mersin, skenderun yrelerinde gelimi olup ok eitlidir. En nemli sanayi kollar dokuma, besin, kimyasal rnler, gbre, kt, cam ve demir-eliktir. ANADOLU BLGES Trkiyenin orta kesiminde yer alan Anadolu Blgesi, yzlmnn bykl bakmndan, Dou Anadolu Blgesinden sonra gelir. Blge, Trkiye yzlmnn %19,5 unu kaplar. Blge, doal zellikleri ynnden fazla eitlilik gstermez. Yzey ekilleri, iklim, bitki rts ve toprak tipi geni alanlarda birbirine benzeyen blge, drt blme ayrlr. Bunlar: 1. Konya Blm: Blgenin gneybat kesimini kaplar. Blgenin ortak zelliklerini en iyi yanstan blmdr. Blmn en byk kesimini iki byk kapal havza ve bu havzalar birbirinden ayran platolar kaplar. Blgenin en az ya alan blmdr. 2. Yukar Sakarya Blm: Blgenin kuzeybat kesimini oluturur. klim ve ulam koullarnn elverili olmas nedeniyle blgenin en youn nfuslu blmdr. Yukar Sakarya Blmnde tarm, ksal kesimin en nemli geim kaynadr. Tahl retiminde blm, Konya Blmnden sonra gelir. 3. Orta Kzlrmak Blm: Blgenin en byk blmdr. Kzlrmak Irmann orta r ile Kzlrmakn balca kollarndan biri olan Delice Irmann havzasn kaplar. Blmde verimli tarm alanlar nedeniyle kr nfusu en fazladr. 4. Yukar Kzlrmak Blm: Anadolunun en kk, en yksek ve en engebeli blmdr. Anadoluda k aylarnn ortalama scakl en dktr. Bu blm, Anadolu Blgesinin ve Trkiyenin en seyrek nfuslu alanlarndan biridir. a) Yerekilleri: Anadolunun etraf dalarla evrilidir ve byk ksm 1000-1200 m. ykseklikteki platolardan olumaktadr. Blgenin balca platolar kuzeybat kesiminde Cihanbeyli ve Haymana; Tuz Glnn gneybatsnda Obruk; kuzeydousunda Bozoktur. Blgede kvrml dalar ile volkanik kkenli dalar bulunur. Sivrihisar, Sndiken, Elmada ve Akdalar kvrml dalara; Karada, Karacada, Hasan Da, Melendiz ve Erciyes volkanik dalara rnektir. b) klim ve Bitki rts: Blgede step iklimi grlr. Yllk ya miktar en az olan blgemizdir. Kenar kesimlerinde yllk ortalama 400 mm. civarnda olan ya miktar, blgenin orta kesimine doru azalr ve Tuz Gl evresinde ortalama 300 mm. ye der. K ve ilkbahar mevsimleri yal, yazlar kuraktr. Konveksiyonel (krkikindi) yalarn etkisiyle en fazla ya ilkbahar mevsiminde der. Doal bitki rts bozkrdr (step). Ormanlarn tahribiyle oluan antropojen bozkrlar, doal bozkrlarn etrafn evreler. Akarsu boylar ve da yamalarnda aalar grlr.
Uyar: Anadolu Blgesinde yar kurak iklim zelliklerinin ortaya kmasndaki temel neden etrafnn yksek sradalarla evrili olmasdr. klim zellikleri, blgenin bitki rts, tarm rn eidi, hayvan tr, ev tipleri, nfus ve yerleme gibi birok zelliini belirlemitir. c) Nfus ve Yerleme: Anadolu geniliine gre az nfuslanmtr. Nfus miktarnda 2., nfus younluunda ise 6. srada gelir. Anadolu Blgesinin de eitli yreleri
57
CORAFYA SS Ortak
arasnda nfuslanma bakmndan byk farklar vardr. Blgede nfusun ve yerlemelerin dal, suya ve tarm koullarna baldr. Bu nedenle nfus, blgenin daha yal evre kesimlerinde, rmak ve derelerle sulanan da eteklerinde ve tarma elverili alanlarnda younlamtr. Blge nfusunun %60tan fazlas kentlerde yaar. RNEK 3 Anadolu Blgesinin aadaki zelliklerden hangisi zerinde ya azlnn etkisi yoktur? A) B) C) D) E) Tarmsal rn eidinin az olmas Nfusun daha ok akarsu vadilerinde toplanmas Doal gllerin bulunmas Nadas uygulamasnn srdrlmesi Kkba hayvancln srdrlmesi
ZM: Ya azl; nfus dalnda, tarm rn eidinde, hayvan trlerinde ve tarm yntemlerinde etkilidir. Gl oluumunda ya azlnn etkisi yoktur. Bu durumun etkisine gre dnldnde Anadoluda gller olumazd. Ya da daha az olurdu. Yant: C d) Ekonomisi: Anadolunun ekonomik bakmdan balca zelliklerinden biri, Trkiyenin nemli bir tarm alan olmasdr. Yar kurak iklime ramen tarm alanlar ok genitir. En ok tahl yetitirilir. retilen toprak rnlerinin deerce %38 kadarn tahl, zellikle buday ve arpa oluturur. Balca tarm rnleri; buday, arpa, ekerpancar, baklagiller, zm ve patatestir. Uyar: Anadolu Blgesi, Trkiyenin buday ambar olarak n salmtr. Bunun bir nedenide ilkbahar yalar ve yaz kurakl ile iklimin buday retimine elverili olmasdr. Anadoluda en ok kkba hayvan, zellikle koyun, ve tiftik keisi beslenir. nk blgenin doal bitki rts olan bozkr kkba hayvan beslenmesine elverilidir. Blgede sanayi, son yllarda hzla gelimektedir. lkemizin toplam sanayi retiminin %15ini salayan blgedeki balca sanayi merkezleri Ankara, Eskiehir, Krkkale, Konya ve Kayseridedir. En nemli sanayi kollar gda, imento, dokuma, lastik, silah, uak, ila ve rafineridir. Anadolu Blgesi, yeralt kaynaklar bakmndan olduka zengindir. Balca yeralt kaynaklar linyit (Ankara), lleta, krom, bor (Eskiehir), inko (Kayseri) ve civa (Nide) dr. Anadolu, doal gzellikleri, tarihi ve kltrel deerleriyle turizmde nemli bir yere sahiptir. Nevehirdeki peribacalar, Ankara, Eskiehirdeki kaplcalar, Hattua, Yazlkaya, Alacahyk, Gordiyon gibi tarihi merkezler, Hac Bekta Veli ve Mevlana trbeleri nemli turizm zenginlikleridir. DOU ANADOLU BLGES Blge, Trkiyenin dousunu oluturur. Biimi bir gene benzer. Taban dou snrlarmza dayal olan bu gen, batda Karadeniz ve Gneydou Anadolu blgelerimizin arasna sokularak daralr.
Yzlm en byk, ykseltisi en fazla olan Dou Anadolu, drt blme ayrlr. Bunlar: 1. Erzurum-Kars Blm: Yurdumuzun en yksek blmdr. Ykseklii nedeniyle, Trkiyenin en souk ve klar en uzun geen yeridir. 2. Yukar Frat Blm: klim koullarnn en elverili olduu blmdr. Yeralt zenginlikleri ve eitleri, bakmndan Trkiyenin en zengin yeridir. 3. Yukar Murat-Van Blm: Dou Anadolunun yksek volkanik dalar bu blmdedir. Blmn nemli bir blm kapal havzadr. 4. Hakkri Blm: Trkiyenin en engebeli blmdr. Vadi buzullar fazladr. Blgenin en kk blmdr. Uyar: Ykselti, engebelilik ve deniz etkilerinden uzaklk Dou Anadolu Blgesinin doal, beeri ve ekonomik zelliklerini dorudan ya da dolayl olarak belirleyen faktrdr. a) Yerekilleri: Blgenin yzey ekillerinin ana zelliklerini kvrml da sralar ile bunlar arasndaki plato ve knt ovalar oluturur. Dalar blgede sra halinde uzanr. Bu sralar blgenin orta kesiminde birbirine yaklar, batda ve douda birbirinden uzaklar. Blgede, kvrml sradalardan baka birbirinden ayr koniler oluturan gen volkanik dalar ve lavlarla kapl geni platolar da yaygndr. b) klim ve Bitki rts: Karasal iklim zellikleri hkimdir. Klar ok souk geer ve uzun srer. Donma ve karn yerde kalma sresi uzundur. Yazlar ksa ve scak geer. Blgenin gneyine ve batsna doru scaklklar artar. Yllk ya miktar ortalama 500-600 mm. dir. Doal bitki rts; alak kesimlerinde bozkr, dalarda orman ve yksek kesimler ile Erzurum-Kars Blmnde ayrdr. Uyar: Ykselti ve deniz etkilerine uzak olmas blgenin iklim zelliklerini belirleyen iki temel etkendir. Bu etkenler sonucunda blgede kuvvetli karasallk grlr. Dou Anadolunun bol yal dalar blgedeki rmaklar besleyen bir su deposudur. Birok akarsu buradan zellikle Bingl ve Tunceli Yresindeki dalardan doar. Tr58
CORAFYA SS Ortak
kiyenin hidroelektrik retim potansiyelinin en byk ksmn, gmk ve ok eimli vadilerde akan rmaklar (Frat, Aras, Kura) meydana getirir. Dou Anadoluda birok gl de vardr. c) Nfus ve Yerleme: Dou Anadolu, nfusu en seyrek blgemizdir. Nfus miktar ve nfus younluu en son srada yer alr. Nfus art hz az olan, hatta krsal nfusu azalan bir blgemizdir. Blgede ehirleme oran da dktr. d) Ekonomisi: Blgenin eitli blm ve yreleri arasnda yzey ekilleri ve iklim bakmndan grlen farkllklar, buralarda tarm etkinlikleri ve toprak rnleri arasnda farklara yol aar. Yerekillerinin ve iklimin olumsuz koullar altnda tarm geliememitir. Topraklarnn ancak %10 u tarma elverilidir. Tarmsal etkinlikler, batdaki ve gneyindeki ovalarda younlamtr. Blgede hayvanclk en nemli geim kaynadr. Blgede bykba hayvanclk, kkba hayvanclk ve arclk yaplmaktadr. Uyar: Dou Anadolunun ekonomik bakmdan geri kalmasna yol aan nedenlerin banda ulam yetersizlii gelir. Madenler ve Enerji Kaynaklar: Maden bakmndan en zengin blgedir. Demir, bakr, krom, kurun, inko, linyit, kayatuzu karlr. Keban, Karakaya, Girlevik ve Tercan hidroelektrik santralleriyle Afin-Elbistan termik santralinde elektrik retilir. Sanayi: Yeterince gelimemitir. Balca sanayi kollar; et kombinas, st rnleri, eker, yem, sigara, imentodur. GNEYDOU ANADOLU BLGES Gneydou Anadolu Blgesi, lkemizin gneydousunda yer alr. Batdan Akdeniz, kuzeyden ve doudan Dou Anadolu Blgesi ile evrilidir. Trkiyenin en kk blgesidir. Uyar: Gneydou Anadoluda yzey ekillerinin sade olmas tarm alanlarnn orann artrm, ulam koullarn kolaylatrmtr.
b) klim ve Bitki rts: Blgede, Akdeniz ikliminin etkileri grlr. Burada da klar yal, yazlar kuraktr. Blgenin dousuna gidildike karasallk artar. Karasal etkiler dolaysyla burada klar Karadeniz ve Marmara kylarndan daha souktur. Yllk ya miktar blgenin alak yerlerinde 450-500 mm., yksek alanlarnda 700-800 mm. yi bulur. Bitki rts bakmndan en fakir blgemizdir. Bozkrlar geni yer kaplar. Blgenin dousuna ve kuzeyine doru gidildike bitki rts artar.
Uyar: Gneydou Anadolu Blgesi yaz mevsiminde, - scakln en yksek, - bal nemin en dk, - buharlama iddetinin en fazla, - kurakln en iddetli olduu blgedir. Bu durum, tarmda sulamaya en ok ihtiya duyulan blge olmasna yol amtr.
c) Nfus ve Yerleme: Gneydou Anadolu az nfuslu blgelerimizden biridir. Fakat alan kk olduundan nfus younluunda Egeden sonra (3.) gelir. Blgede nfus dal dzenli deildir. Nfusun daln ve yerlemelerin yerini, her eyden nce su kaynaklar ve buna bal olarak tarm koullar belirler. Blge genelinde ehirleme oran dktr. Kentleme oran yrelere gre deiir. Bu oran blgelerin dousunda daha dktr. Blgede, her biri nemli ticaret, sanayi ve kltr merkezi olan ehir vardr. Gaziantep, anlurfa ve Diyarbakr. d) Ekonomisi: Gneydou Anadolu Blgesinin en byk gelir kayna tarmdr. Blge, uzun ve etkili yaz kuraklna ve su sorununa ramen ekili-dikili alanlarn orannda 3. srada gelir. Ekili-dikili alan blgenin dousunda az, batsnda fazladr. Ayrca yar kurak iklim nedeniyle nadasa ayrlan tarlalar da fazladr. Blgede sulanan alanlarda eitli sebzeler ve endstri bitkileri, sulanamayan alanlarda buday, arpa, dar ve baklagiller (krmz mercimek ve nohut) ekilir. Blge, Trkiyede krmz mercimek, pamuk ve antepfst retiminde 1. sradadr. Gneydou Anadoluda hayvanclk toprak rnleri kadar, hatta baz yrelerde daha nemli geim kaynadr. Blgedeki etkili iklim koullar sonucunda en ok kkba hayvan (koyun, kei) beslenir. Hayvanclkla geinenlerin bir ksm konargerlerdir. Blge, Trkiye lsnde baz nemli yeralt kaynaklarna sahiptir. Blgenin en nemli yeralt kayna petroldr. Trkiyede retilen petroln tamamna yakn (%99) bu blgeden karlr. Petrol karlan balca yataklar; Raman, Garzan, Ilsu yreleridir. Sanayi Orta Frat Blmnde daha ok gelimitir. Gaziantep byk sanayi merkezidir. Blgede tarma dayal sanayi kollar nemlidir. Gneydou Anadolu, turizm etkinlikleri bakmndan geri kalm blgelerimizden biridir. Blgede kltr turizmi potansiyeli yksektir. 59
Blgedeki Karacada volkan ktlesi blgeyi iki blme ayrr. Bunlar Orta Frat ve Dicle blmleridir. 1. Orta-Frat Blm: Blgenin batsn oluturur. Blmde Akdeniz iklimi hissedilir. 2. Dicle Blm: Gneydou Anadolunun dou yarsn iine alr. Diyarbakr Havzas ve Mardin Eii blmdeki nemli yerekilleridir. a) Yerekilleri: Blgenin yzey ekilleri sadedir. Burada en geni yeri kaplayan yerekli platolardr. Blgenin bu zellii jeolojik olaylarn sonucudur. Blgenin dou yars daha engebelidir. Karacada volkan ile Mardin Eii blgenin en yksek yerleridir.
CORAFYA SS Ortak KONU TEST

1.
Ege Blgesinde dalarn kyya dik uzanmas, aadakilerden hangisini azaltc etkide bulunur? A) B) C) D) E) Tarm alanlarn Deniz turizmini Doal koy ve limanlar Ya miktarn Deniz etkisinin yayl alann
7.
Anadolu Blgesinde, aadaki yerekillerinden hangisi yer almaz? A) Kvrml da B) Tektonik gl C) Volkan konisi D) Taban seviyesi ovas E) Karstik ekiller
8.
Anadolu Blgesinde un, makarna, biskvi, bira gibi sanayi kollarnn yaygn olmasnn temel nedeni, aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Nfusun fazla olmas Sulamann yetersiz olmas Yerekillerinin sade olmas Tarm alanlarnn geni olmas klimin yar kurak olmas
2.
ncir, ttn, zm ve zeytin Trkiyenin dsatmnda (ihracatnda) nemli paya sahip olan rnlerdir. Bu tarm rnlerinin en fazla retildii blm, aadakilerden hangisidir? A) Antalya B) Ky Ege C) Gney Marmara D) Orta Karadeniz E) Orta Frat
9.
Dou Anadolu Blgesinin tarm ve hayvanclk gelirleri dktr. Ekili dikili alanlarn oran, Trkiye ortalamasnn altnda Marmara Blgesinin ise yarsndan azdr. Bu bilgilerden, Dou Anadolu Blgesi ile ilgili, aadakilerden hangisine ulalabilir? A) B) C) D) E) Kurakln en fazla olduu blgedir. Yzlm en byk olan blgedir. Yerekilleri ve iklimi tarma elverili deildir. Kuru tarm yntemi yaygndr. Maden ve enerji retimi daha fazladr.
3.
Aadakilerden hangisi, Akdeniz Blgesinde yetien rnlerin, dier blgelerimizden daha nce olgunlamasnn nedenlerinden biridir? A) B) C) D) E) Ya miktarnn fazla olmas Cephe yalarnn daha ok grlmesi Scaklk ortalamasnn yksek olmas Yerekillerinin dalk ve engebeli olmas Sulamal tarm ynteminin yaygn olmas
10. Dou Anadolu Blgesi, lke ekonomisine hayvanclk 4.

Aadakilerden hangisinin retiminin tamam, Akdeniz Blgesine ait deildir? A) Zeytin D) Gl B) Muz E) Kkrt C) Boksit alannda byk katk salamaktadr. Blgenin, aadaki hayvanclk faaliyetleri ve hayvansal rnlerden hangisi bakmndan lke ekonomisine katksnn fazla olduu sylenemez? A) Dericilik B) Kkba hayvanclk C) Et retimi D) Kmes hayvancl E) Arclk ve bal retimi
5.
Aadakilerden hangisi, Akdeniz Blgesinde iddetli buharlama ile ortaya kan yaz kuraklnn sonularndan biridir? A) B) C) D) E) Rzgrlarn iddetli esmesi Seracln gelimi olmas Karstik ekillerin yaygn olmas Makilerin kk ve sert yapraklara sahip olmas Turungiller tarmnn yaplabilmesi
11. Gneydou
Anadolu Blgesinde endstri kurulularnn ou, blgenin bat kesiminde toplanmtr. Bu duruma yol aan temel etmen, aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Kkba hayvancln yaygn olmas Tarma elverili ovalarn olmas Ulam yollar zerinde bulunmas Nfus younluunun fazla olmas Akdeniz iklim etkilerinin grlmesi
6.
Anadolu Blgesinde turizmin ve endstrinin en ok gelitii blmler srasyla, aadakilerden hangisinde doru verilmitir? Turizm A) B) C) D) E) Yukar Kzlrmak Orta Kzlrmak Yukar Sakarya Yukar Kzlrmak Konya 2.B 3.C 4.A Endstri Yukar Sakarya Yukar Sakarya Konya Orta Kzlrmak Yukar Sakarya 5.D 6.B
12. Yukar
Frat, Bat Anadolu, Bat Karadeniz ve Dicle blmlerinin, Trkiye ekonomisine aadaki alanlardan hangisindeki katklar benzerdir? A) Tarm D) Ticaret B) Sanayi C) Turizm E) Madencilik 10.D 11.C 12.E
1.D
7.D 60
8.E
9.C
FELSEFE SS Ortak
DN FELSEFES
Din Felsefesinin Konusu
Bireysel ve toplumsal ynleri olan bir kurum olarak din, teolojinin (dinbilim, ilahiyat), sosyal bilimlerin ve felsefenin ilgi alanndadr. Teoloji, Tanrnn varln, niteliklerini, evrenle ve insanla olan ilikilerini aklamaya alr. Bu aklamalarnda kutsal kitaba ve peygamberlerin bildirdiklerine dayanr. Bu nedenle teoloji dogmatiktir, otoriteye bamldr. Din felsefesi ise, dinin kavramlarn, temel ilkelerini aklc ve kapsaml bir biimde dnmek, irdelemektir. Ayrca her dinin hatta her mezhebin kendine zg bir teolojisi vardr. Oysa din felsefesi, herhangi bir dine zg deildir, genel olarak din olgusuyla ilgilenir. Tanrnn Varl Sorunu 1. Tanrnn varln kabul edenler Teizm Bu gre gre Tanr, ezeli ve edebi ( ncesiz ve sonrasz) dir. Evrendeki her eyin tek yaratcsdr. Evrenle srekli iliki iindedir. Teist dnrler, Tanrnn varln aklamak amacyla eitli kantlar ne srmlerdir. Ontolojik kant: Tanr kavramnn tanmndan hareket eder. Tanr yetkin bir varlk olduuna gre, biz de tanr fikri bulunduuna gre, Tanr vardr. Kozmolojik kant: Evrenin varlndan hareket eder. Madem ki evren vardr ve her eyin de bir nedeni vardr, o halde Tanr da vardr. Dzenlilik ve ereksellik kant: Evrende mkemmel bir dzen vardr. Bu dzen belli amalara hizmet etmektedir. Dzen ve ama kendi bana var olmayacana gre Tanr vardr. Deizm Bu gre gre, bu evrenin yaratcs, akn (trancendant) bir varlk olan Tanr vardr. Ancak Tanr, evreni mkemmel bir dzende yaratt iin artk ileyie mdahale etmez. Doa kendi yasalarna gre iler. Tanr ile insan arasnda arac kurumlara gereksinim yoktur. Panteizm Bu gre gre, Tanr ve evren bir ve ayndr. Deizm ve teizmden farkl olarak panteizm, akn bir Tanr anlay yerine ikin bir Tanr anlayn kabul eder. 2. Tanrnn varln reddedenler Ateizm Bu gre gre, Tanr yoktur, evrenin bir yaratcya gereksinimi de yoktur. Ateizm, teistlerin Tanrnn varln kantlamak iin ne srdkleri grleri rtmek iin eitli kantlar ne srer. Ktlk kant: Tanr, mkemmel ve gl bir varlksa neden bunca ktl nlemediinden hareket ederek Tanrnn olmad ne srlr. Ahlaki gerekeler kant: nsann kendi zn oluturan zgr bir varlk olduundan hareket ederek bu gcnn olmasnn Tanrnn olmamasn gerektirdii ne srlr. 3. Tanrnn varl ya da yokluunun bilinemeyecei ne srenler Agnostisizm Bu gre gre, Tanrnn varl ya da yokluu bilinemez. Teistler ve ateistlere gre, agnostisizm tutarsz bir retidir.
Din Felsefesinin Temel Kavramlar

Tanr Evrende var olan her eyin yaratcs olduuna, esiz, ncesiz ve sonrasz olduuna inanlan yce varlktr. Vahiy Tanrnn buyruklarn peygamberlerine dorudan ya da melekleri araclyla iletmesidir. Vahiy dorudan ya da dolayl olabilir. slam inancna gre, Tanrnn vahyi tm peygamberlere yaplmtr. Peygamber Tanrnn buyruklarn insanlara ileten elidir. man Tanrnn buyurduklarna kesin olarak inanmadr. man, tm dinlerin temel kouludur. Tanrya ve buyruklarna kesin inanma ve itaati ifade eder. badet Tanrya tapnma, buyruklarn yerine getirmedir. Her dinin kendine zg ibadetleri vardr. Yce nsanca lleri aan, stn nitelikleri olan ulu varlktr. Kutsal Din asndan saygnl yksek, Tanr ya da peygamberler tarafndan kutsanm olandr. Tanrnn peygamberleri araclyla gnderdii kitaplar, kutsal olarak nitelendirilir.
Din Felsefesinin Temel Sorunlar

Tanrnn varl, nitelikleri, evrenin yaratl ve ileyii, vahyin olana ve ruhun lmszl gibi konular, din felsefesinin temel sorunlardr.
61
FELSEFE SS Ortak
Evrenin Yaratl Sorunu Bu sorun erevesinde evrenin yaratlm ya da ncesiz ve sonsuz olup olmad trnden sorular zerine dnlr ve yantlamaya allr. Vahyin Olana Sorunu Vahiy olanakl mdr? sorusuna verilen yantlar erevesinde konu irdelenir. Ruhun lmszl Sorunu lm, bir son mudur, yoksa baka bir yaamn balangc mdr?, Ruh nedir?,Ruhlar lemi var mdr? gibi sorular erevesinde incelenen bir sorundur. Monoteist (tektanrc) dinlere gre ruh, bedenden ayr baka bir dnyada da varln srdrebilen, maddi olmayan bir varlktr. Bazlarna gre ise ruh, bedenin bir ilevidir ve bedenle birlikte yok olup gider. Tm bu sorunlara verilen yantlar, birbiriyle ilikilidir.
2.
Din felsefesi; dini tanmlama, aklama ve anlamlandrmaya, dinsel kavramlar felsefi temel zerinde savunma ya da eletirmeye, dinlerin kulland dili zmlemeye ynelik felsefe aratrmalarndan oluur. Bu aklamaya gre, din felsefesinde aadakilerden hangisinin olumas ya da yaplmas beklenmez? A) nancn karsnda akla ncelik vermek B) Tanrnn evrenle ve yaratlm varlklarla ilikisiyle ilgili din kurallarn temellendirmek C) Dinin temel inanlarn mantksal yolla analiz ettikten sonra tutum gelitirmek D) Din karsnda objektif ve eletirel bir tavr almak E) nan sistemleri karsnda eit mesafede durmak, herhangi birine yakn, dierini karalayc olmamak
ZM Din felsefesinin temel ilevi, dinsel kavramlar analiz etmek ve din dogmalarn aklc ve eletirel bir adan deerlendirmektir. O halde inan karsnda akla nem verecektir, temel inanlar mantksal yolla analiz edecektir ve inan sistemlerine eit mesafede kalarak nesnel bir tutum izleyecektir. Ancak din felsefesinin, din dogmalarn temellendirmek gibi bir ilevi yoktur. Felsefe tarihine bakldnda yalnzca skolastik dnemde, felsefeye byle bir grev yklendii grlr. Yant: B
ZML TEST 1.
Din felsefesi, u trden sorulara yant arar: Bir Tanr var mdr? Tanrnn varl kantlanabilir veya rtlebilir mi? Dinsel inan aklsal m, yoksa akld mdr? Tanrnn varl ya da var olmay, bizim yaamlarmz asndan neyi deitirir? Buna gre, din felsefesi iin aadakilerden hangisi sylenebilir? A) Temel grevi, dinsel kavramlar analiz etmek ve dinsel inanlar deerlendirmek olan bir etkinlik alandr. B) man ve akl uzlatrarak inanlarmz temellendirmeye alan bir alandr. C) Temel erei t vermek, teselli etmek ve insanlara kurtulu yollar nermek olan inan sistemidir. D) Toplumsal yaamda dzen ve istikrar salamaya alan deerler sistemidir. E) Bilim, din ve felsefe arasndaki farkllklar sorgulayan dnsel etkinliktir. ZM Parada verilen sorulara baktmzda, bunlarn dinin temel kavramlarna, Tanrnn varl ve inan sorununa ilikin olduklarn grrz. O halde din felsefesi, dinsel kavramlar analiz eden ve din dogmalarn deerlendiren felsefe daldr. Din felsefesinin temel zellii, felsefenin genel tavr olarak konusuna eletirel adan yaklamas, herhangi bir inan sisteminden yana olmamasdr. Yant: A
3.
Dinler, Tanrnn var olduu inancna dayanr. Bu durumda dinin temellendirilebilmesi iin Tanrnn varlnn kantlanmas gerekir. Din felsefesi, Tanrnn varl sorununu temel problem olarak ele alr ve bu konuda ileri srlen grlerle varlna ya da yokluuna ilikin kantlamalarda bulunmaya alr. Aadaki yaklam ya da disiplinlerden hangisi, bu soruya yant bulma abas gtmez? A) Teizm B) Deizm C) Teoloji D) Panteizm E) Agnostisizm
ZM Dinler, Tanrnn var olduu inancna dayal olduu iin, din felsefesi alannda, Tanrnn varlnn gerekelendirilmesi gerekir. Oysa dinbilim (teoloji, ilahiyat), Tanrnn varln ve dinin tm dogmalarn gerekler olarak kabullendii iin, temellendirme abas iine girmez. Zaten din felsefesi ile dinbilim arasndaki temel fark budur. Teizm, deizm ve panteizm Tanrnn varln kabul ederken, agnositisizm, Tanrnn varlnn bilinemez olduunu savunur. Yant: C
62
FELSEFE SS Ortak
KONU TEST 1.
Din felsefesinin amac t vermek, teselli etmek, kurtarmak ya da dinin herhangi bir ilevini yklenmek deildir. Onun amac, felsefi soruturma araclyla, insani varln belli bir alanna yani dine ve zel olarak dinsel kavram ve inanlara ilikin anlaymz derinletirmektedir. Bunun yan sra o, bu kavramlar ve inanlar aklsal adan eletirir. Buna gre, din felsefesinin en temel ilevi aadakilerden hangisidir? A) Dinin toplumsal yaam zerindeki etkilerinin ne olduunu aratrmak B) man ve akl arasnda bir uzlama kurarak inanlarmz temellendirmeye almak C) Tanrnn var olup olmad sorununu dinsel dogmalardaki aklamalarla temellendirmek D) Dindeki temel kavramlar eletirel adan sorgulayarak dinin insan yaamndaki yerinin daha etkin bir biimde anlalmasn salamak E) Dinsel yaamn, insann tinsel dnyas ve korkular zerindeki etkilerini aratrmak
4.
Doastcle gre, doa dediimiz eyden herhangi bir bakmdan daha stn ve yce bir varlk vardr. Bu varlk, aadakilerden hangisidir? A) Tanr B) Ruh D) Dnce C) Madde E) Nesne
5.
Tanrnn, setii insana dorudan ya da dolayl olarak ilahi bilgiler aktarmasdr. Tanr, insanlara iletmek istediklerini, onlardan beklediklerini bu vastayla duyurur. Bu parada belirtilen Tanrnn bildirgelerine verilen ad aadakilerden hangisidir? A) Tanr D) man B) Kutsal E) Mucize C) Vahiy
6.
nsann kendisini her trl kuku ve kaygdan syrlm olarak Tanrya vermesine ve Ona tam bir gven duymasna verilen ad, aadakilerden hangisidir? A) Tanr B) Mucize D) man E) Vahiy C) Ruh
2.
Felsefe, dini temellendirirken kendine zg yntem ve aralar kullanr. Sanata, ahlaka, siyasete ynelttii bak tarzn dine baknda da srdrr. Bu durumda, felsefenin dine yaklamnda aadakilerden hangisinin var olmas beklenemez? A) B) C) D) E) Rasyonel bir bak as gelitirmek Geni kapsaml ve kuatc bir tutum gelitirmek elikili aklamalardan kanmak, tutarl olmak Konuyu olabildiince ak seik ifade etmek Tarafl bir tutumla znel bir gr gelitirmek
7.
Kutsal, tanrsalln ve yceliin ifadesi olduu ve dinlerin dokunulmaz kabul ettii deer, kavram, kii ve nesnenin niteliidir. Aadakilerden hangisi, bu niteliine uygun deildir? A) Kuran - cami B) ncil - kilise C) Tevrat sinagog D) Mekke Kuds E) Tekke hacya
3.
Doa yasasna aykr bir biimde, doast bir alemin sonucunda ortaya kan olaydr. Doal kavramlarla aklanmadndan, insan kavraynn dnda kalr. nk Tanrnn doa olaylarnn akna mdahalesinin sonucunda gerekleir. Burada tanmlanan kavram, aadakilerden hangisidir? A) Tanr D) man B) Mucize C) Vahiy E) Yce
8.
Tanrya yklenen stn, byk ve kutsal niteliktir. Eriilmesi g, sayg ve gven duyulan varln zelliidir. Bu zellii ifade eden kavram, aadakilerden hangisidir? A) Zek D) Gzel B) Yetkin E) yi C) Yce
63
FELSEFE SS Ortak
9.
Din felsefesi, dier felsefi disiplinlerde olduu gibi eitli sorunlara yant abas gder. Bu sorunlara ilikin retilen dnceler, din felsefesinin kapsamn ve snrlarn oluturur. Aadaki sorunlarn hangisi, bu disiplinin kapsamn iinde yer almaz? A) B) C) D) E) Tanrnn varl Ruhun lmszl Evrenin yaratl Vahyin imkn Bilginin kayna
13. Tanr doal olmayan bir biimde evrene etki eden bir
varlk deil, evrenin kendisi ya da sreleridir. Tanr, evrenin her yanna yaylm, ikin bir varlktr. Evrenle Tanr bir ve ayndr. Her ey Tanrdr, Tanr da her eydir. nsann kendisi ve sahip olduu her ey Tanrnn bir parasdr. nsan, btnyle Tanrya baldr, Tanrda ortaya kar, Tanrda yaar. Bu bakmdan hem insann kendisi hem de evren ilahi nitelie sahiptir. Tanrnn varl sorununa yant arayta ortaya kan bu yaklam, aadakilerden hangisidir? A) Teizm D) Ateizm B) Deizm C) Panteizm E) Agnostisizm
10. Tanr
yaratcdr, varolula deerin kayna ve koruyucusudur. Onun gc her eye yeter, O her eyi bilir. Tanr g, gereklik ve deer bakmndan en stn varlktr. nsan, Onu bilebilir. Ona eriebilir. Tanr, doann stnde ve tesinde olan varlktr. Bu dn, aadakilerden hangisidir? A) Teizm B) Ateizm C) Deizm D) Panteizm E) Agnostisizm
14. K. Jaspersa gre, Din, vahye dayanr, felsefede ise

stn bir g yoktur. Din, kiliseye ball gerektirir, felsefe ise bireyin koulsuz zgrln ister. Din kendi dorularn olmu bitmi dogmalar olarak ne srer, felsefe ise tmyle dogmalara kardr, deime ve gelimeyi temel bir veri olarak kabul eder. Din insanlara gven vermeye alr, felsefe ise aksine gvensizlik, kuku, sorgulayc bir dnce alan iinde geliir. Din, teki dnya ile ilgili olarak Tanr sevgisini nerir, felsefe ise yaadmz dnyay ve insan sevgisini Bu parada, felsefeyi dinden ayran hangi zellikten sz edilmemitir? A) Deime ve gelimelere ak olma B) Her trl otoriteden bamsz olma C) nsan ve bu dnyay anlamay ncelikli ilke olarak alma D) nsan tedirgin etse bile yaam eletirel adan sorgulama E) nsanlara farkl bak alar sunma
11. 17.
yzylda Fransa ve ngilterede ortaya kan bu dnce akm, Tanrnn evrenin dnda olduunu, evreni bir kez planlayp yarattktan sonra evrene mdahale etmediini savunur. Dine aklc bir adan yaklaarak bo inan ve hogrszl ykmaya alr. nsanlar, batl inanlardan ve dogmalardan koruyarak din erevesinde akll, bilgili ve sorumlu bir biimde davranmalarn salayacak temel hazrlar. Bu felsefi yaklam, aadakilerden hangisidir? A) Teizm D) Ateizm B) Deizm C) Panteizm E) Agnostisizm
15. Tanr, evrenin dndadr (akndr). Bir saatinin, sa12. Baz

filozoflar, Tanrnn varln reddetmi, dinlerin tmne kar kmtr. Bu filozoflar, akl yrterek, tartarak Tanrnn var olamayacan ne srmlerdir. Onlara gre Tanr, insanlar su ilemekten alkoymak, korkutmak iin bilge insanlarn uydurduu bir varlktr. Bu gr, aadakilerden hangisiyle adlandrlr? A) Teizm D) Ateizm B) Deizm C) Panteizm E) Agnostisizm ati retip zaman gsterecek biimde ayarladktan sonra saatin dnda ve saatten tamamyla farkl olmas gibi Tanr da evrenden tmyle farkldr, evrenin dndadr. Saati reten saatinin, saatiyle bir ilikisi kalmamas gibi Tanrnn da evrenle bir ilikisi yoktur. Tanr, evreni yarattktan sonra artk bir daha ona mdahale etmez. Bu yaklamn Tanr tanm, aadakilerden hangisine uygundur? A) Doa Tanr B) Mutlak Tanr C) Tm Tanr D) Egemen Tanr E) Bilinmeyen Tanr
1.D
2.E
3.B
4.A
5.C
6.D
7.E
8.C 64
9.E
10.A
11.B
12.D
13.C
14.E
15.A
MATEMATK SS SAY/EA
NTEGRAL
BELRL NTEGRAL f: [a,b] R integrallenebilir bir fonksiyon ve
RNEK 2
f(x)dx = F(x) + c olsun.

F: [a, b] R ise,
x+3
3
dx
ifadesinin deeri katr?
f(x) dx = F(x) |
a
ZM
b a
= F(b) F(a) dr.
x + 3 = ln x + 3 |
3
dx
= ln 9 ln 6 = ln
3 dir. 2
BELRL NTEGRALN ZELLKLER
1.
a b a
f(x) dx = 0
a
RNEK 3
2.
f(x) dx = f(x) dx
b
(2x 5)dx = 28 ve a b = 4 olduuna gre,

a
a.b arpm katr?

b
3.
( f(x) + g(x)) dx = f(x) dx + g(x) dx

a a a
ZM
4. 5.
kR iin,
k f(x) dx = k f(x) dx
a a
(2x 5) dx = x 2 5x
b a
= 28
a < b < c olmak zere,
b2 5b (a2 5a) = 28 b2 a2 5b + 5a = 28 b + a = 12 b a = 4 ten, b = 4 ve a = 8 olup, a.b = 32 dir.
f(x) dx = f(x) dx + f(x) dx

a a b
6.
b d f(x) dx = 0 dx a
RNEK 4
RNEK 1
(3x
2
4
3x 3 + 2x 2 + x + 2 dx ifadesinin deeri katr? x
+ 2x) dx ifadesinin deeri katr?
ZM
ZM
1 3 2
3x + 2x + x + 2 dx = x
3 2
3x
1
+ 2x + 1 +
2 dx x
(3x
2
+ 2x) dx = x + x
= x + x + x + 2ln x = 11 + 2ln 2 dir.
= 8 + 4 + 2 + 2ln 2 (1 + 1 + 1)
= 64 + 16 (8 + 4) = 68 dir.
67
MATEMATK SS SAY/EA
RNEK 5
RNEK 8
12
(sin2x + cos 2x) dx ifadesinin deeri katr?
4 x 2 dx ifadesinin deeri katr?
ZM
ZM
8
12
1 1 (sin 2x + cos 2x) dx = cos 2x + sin 2x 2 2
12
x = 2 sin t dersek, dx = 2 cos t dt dir. 2 = 2 sin t ise, t = 2 0 = 2 sin t ise, t = 0 dr.
= =
1 cos + sin cos + sin 2 4 4 6 6

1 2 2 3 1 1 + + = ( 3 1) dir. 2 2 2 2 2 4
4 x 2 dx =
2
4 4 sin2 t .2 cos t dt
2
= 4 cos t .cos t dt = 4 cos2 t dt
RNEK 6
x dx ifadesinin deeri katr? x+3
4 = 2
0 2 0
1 (1 + cos 2t) dt = 2 t + sin 2t 2
ZM
u2 = x + 3 ise, 2u du = dx
2 x = u 3 olup, x = 6 iin u = 3 ve x = 1 iin u = 2 dir.
= 2 + 0 0 = dir. 2
x dx x+3
3
(u 3).2u du u
3
RNEK 9
u = 2 (u2 3)du = 2 3u 3 2
3 2
(x + 1)ln(x + 1) dx ifadesinin deeri katr?

1
8 20 = 2 9 9 6 = tr. 3 3 RNEK 7
ln8
ZM
u = ln(x + 1) , du = dx x +1 (x + 1) 2
2
dv = (x + 1) dx , v =
ln 4
x e x dx ifadesinin deeri katr?
u dv = u. v v du =
1 3
(x + 1)2 1 ln(x + 1) (x + 1) dx 2 2
ZM
ln 8
(x + 1)ln(x + 1) dx =
(x + 1)2 (x + 1)2 ln(x + 1) 2 4
ln 4
x e x dx integralinde,
= 8 ln 4 4 (2ln 2 1) = 14 ln 2 3 tr.
u = x , du = dx dv = e dx ,
x
v=e
x x x
udv = u.v v du = x.e e = xe e | = e (x 1)|

x x ln 8 x ln 8 ln 4 ln 4
dx
RNEK 10
=e
ln 8
(ln 8 1) e
ln 4
(ln 4 1) = 16 ln 2 4 tr.
x2 3x + 2 dx ifadesinin deeri katr? 3

68
x3
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
a b + den, x 1 x 2 x 3x + 2 a = 2 ve b = 1 bulunur.
2
RNEK 13
=
x3
x
1
dx
2
+3
x
3
x3
2
3x + 2
dx =
x 1 x 2 dx
3
2
5 3
ZM
= 2ln x 1 ln x 2
= 2ln 4 ln 3 (2ln 2 0) = ln
4 tr. 3
x
1
dx
2
+3
3 2
dx x + ( 3)
2
1 3
arctan
| 3
RNEK 11
ekilde, d1 ve d2 dorular f fonksiyonunun erisine A ve B noktalarnda teettir.
= =
1 3 1 1 arctan arctan = 3 3 3 3 4 6 3 dr. 36
RNEK 14
Buna gre,
f (x) ( f(x) + f (x)) dx 0

f(4x 1) dx = 8 olduuna gre,

1
ifadesinin deeri katr? ZM
11
f(x) dx ifadesinin deeri katr? 3
( f(x).f (x) + f (x).f (x)) dx

0
ZM
( f(x))2 + ( f (x)) =
|
2
f(4x 1) dx = 8 integralinde
( f(4))
2
( )
f (4) 2
f (0) ( f(0))2 + 2 2
( )
u = 4x 1 dersek, du = 4 dx ve x = 3 iin, u = 11 x = 1 iin, u = 3 tr.
= 8+
3 1 8 + = 1 dir. 2 2
1 11
f(4x 1) dx = 8
1 4
11
f(u) du = 8 olup,
3
RNEK 12
f(x) dx = 32 dir.
3
(6x 0
+ 5x 4 + 4x 3 + 3x 2 + 2x + 1) dx ifadesinin deeri
RNEK 15
katr? ZM
d e 0
4 3 2
x2 + 1 ifadesinin deeri katr?
(6x
0 6
+ 5x + 4x + 3x + 2x + 1) dx
ZM
1
= x 6 + x5 + x 4 + x3 + x 2 + x
5 4 3 2
= 2 + 2 + 2 + 2 + 2 + 2 0 = 126 dr.
d e
0
2 x +1
=e
x +1
1 0
= e e = e (e 1) dir.
69
MATEMATK SS SAY/EA
RNEK 16
ekilde, f fonksiyonunun grafii verilmitir.
RNEK 19
3
tan
0
x dx ifadesinin deeri katr?
Buna gre,
2
2
f(x) dx +
x f (x) dx 2
2 2
ZM
3 3
tan
0

x dx =
tan x. tan
0
x dx
f(x) dx + x f (x) dx = ( f(x) + x f (x)) dx

2 2
= x.f(x)
2
2
tan x(tan
0 3 0
x + 1 1) dx
= 2f(2) + 2f( 2)
= 2.4 + 2.1 = 10 dur.
RNEK 17
f(x) =
4
( tan x(1+ tan
x) tan x dx
2x + 4 olduuna gre, x
1
d(f
3
(x) ifadesinin deeri katr?
tan2 x = + ln ( cos x ) 2 3 = ln 2 dir. 2
3 1 + ln 0 2 2
ZM
f(x) = 2x + 4 4 1 ise, f (x) = dir. x x2 (x) = f (x)
RNEK 20
e 1
2
d(f
3
| = x 4 2|
3
ln(x + 1) dx ifadesinin deeri katr? x+1
= 2 4 = 2 dir.
ZM
u = ln(x + 1) ise, du =
2 e 1
RNEK 18
2 0
1 dx tir. x +1 u2 2
cos3 x dx ifadesinin deeri katr?
ln(x + 1) dx = x +1
u du =
= 2 0 = 2 dir.
ZM
2
cos
0
x dx = cos x .cos x dx
0
RNEK 21
2
= (1 sin2 x)cos x dx = (cosx sin2 x cos x) dx

0
2x + 1 , x < 1 ise, f(x) = 4x 1 , x 1 ise, fonksiyonu veriliyor.
= sin x
sin3 x 3
= 1
1 2 0 = tr. 3 3
Buna gre,
f(x) dx ifadesinin deeri katr?

0
70
MATEMATK SS SAY/EA
ZM RNEK 24
1 2 2
f(x) dx = (2x + 1) dx + (4x 1) dx

0 0 1
( sin x + cos x ) dx ifadesinin deeri katr? 0

ZM
= x + x + 2x x
0
= 1 + 1 0 + 8 2 (2 1) = 7 dir.
sin x dx + cos dx
0
RNEK 22
2x 1 dx ifadesinin deeri katr?
sin x dx + cos x dx + cos x dx

0 2 2
0 2
= cos x
ZM
4 1 2 4
+ sin x
sin x
= 1 ( 1) + 1 0 0 + 1 = 4 tr.
1 1 2
2x 1 dx =
2x 1 dx +
2x 1 dx
1 2
RNEK 25
(1 2x) dx + (2x 1) dx
2
sgn(x 2) dx ifadesinin deeri katr?

0
= (x x )
1 2
1 2
ZM
+ (x 2 x)
4 1 2
sgn(x 2) dx = (1) dx + (1) dx

0 0 2
1 1 1 1 29 = ( 1 1) + 16 4 = dir. 2 4 4 2 2
= x
| + x|
0
= 2 + 0 + 6 2 = 2 dir.
RNEK 23
RNEK 26
x 2 6x + 9 dx ifadesinin deeri katr?
x sgn(x 1) dx ifadesinin deeri katr?
ZM
ZM
0 3
x 2 6x + 9 dx =
5
x 3 dx
x sgn(x 1) dx = x dx + x dx
1 1 2 x 1
x 3 dx + x 3 dx
0 0 3 3 5
= (3 x) dx +
(x 3) dx
3
+ 2 1 2 1 1 1 1 15 dir. = + 8 = 2 2 2 2
2 x 4
2 2 5 x 3 x + = 3x 3x 3 2 0 2 9 25 9 13 = 9 0+ 15 9 = dir. 2 2 2 2
RNEK 27
71
x + 1 dx ifadesinin deeri katr?
MATEMATK SS SAY/EA
ZM ZM
4 2 3 4
x + 1 dx =
2 3
x + 1 dx +
4
x + 1 dx +
x + 1 dx
d f(x) = ln f(x) f(x)
m 2
= ln 3
2 dx + 3 dx + 4 dx
1 2 3
ln f(m) ln f(2) = ln 3 ln f(m) = ln 3 f(2) f(m) = 3 ten, f(m) = 12 dir. 4
= 2x
| + 3x|
1
3 2
+ 4x
= 4 2 + 9 6 + 16 12 = 9 dur.
RNEK 28
NTEGRAL FONKSYONUNUN TREV dx ifadesinin deeri katr?
0
3
x+2
x+2
f(x) dx = F(x) + c ve
u, v: [a, b] R iki fonksiyon olsun.
u(x)
ZM
x+2
x +2
dx =
x+2
x +2
dx +
x+2
x+2
0 1
F(x) =
x+2
x+2
dx
f(t) dt
a
ise,
dx =
4 dx + 27 dx + 256 dx
0 1 2
1 3
dF = F (x) = u (x). f ( u(x)) tir. dx

u(x)
F(x) =
= 4x + 27x + 256x
0 1
3 2
v(x)
f(t) dt ise,
= 4 + 54 27 + 3.256 2.256 = 287 dir.
dF = F (x) = u (x).f ( u(x)) v (x).f ( v(x)) tir. dx
RNEK 29
x
1
3
RNEK 31
2

f(x) =
e
2
dt olduuna gre,
ZM
x
1
x dx =
x
1
x dx + x
2 3
f (x) in eitini bulalm.

2
x dx
3 3
= =
x x dx + 2x dx = 3
2
ZM
x
2
2x + 3 1
8 1 16 + 18 = 15 tir. 3 3 3
f(x) =
e
2
dt ise, f (x) = 2xe
tr.
RNEK 30
f : R R srekli ve trevli olan bir fonksiyondur.
m
RNEK 32
x
4
f(x) =
f(2) = 4 ve
d f(x) = ln 3 olduuna gre, f(x)
ln t dt olduuna gre,
2
f(m) nin pozitif deeri katr?

df in eitini bulalm. dx
72
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
x
4
ZM
f(x) =
ln t dt ise,
2
d dx
e t dt =
2x.e
0
dx = e x
1 0
= e 1 dir.
df 3 4 2 = f (x) = 4x ln x 2x ln x dx = 16x3 ln x 4x ln x = 4x(4x 2 1)ln x tir.
ALAN HESABI 1.
f : [a, b] R, y = f(x)
RNEK 33
2x
2
e dt
t 2
fonksiyonu pozitif deerli, srekli bir fonksiyon ise, y = f(x) erisi, x = a, x = b ve y = 0 dorular ile snrl blgenin alan,
x 1
lim
x2 1
ifadesinin eitini bulalm.

A=
ZM
2x
2
f(x) dx tir.
a
2
2
e t dt de 0 belirsizlii vardr. 0
2.
f : [a, b] R, y = f(x)
x 1
lim
x2 1
Lhospital kural uygulanrsa,

2x
e dt
t 2
fonksiyonu negatif deerli, srekli bir fonksiyon ise, y = f(x) erisi, x = a, x = b ve y = 0 dorular ile snrl blgenin alan, A=
x 1
lim
4xe2x = lim = 2e2 dir. 2 2x x 1 x 1
f(x) dx
, A = f(x) dx tir.
a
RNEK 34
x
2
3.
f : [a, c] R, y = f(x)
f(x) =
2x
t + 1 dt olduuna gre,
t+4
f(x) fonksiyonunun erisine zerindeki x = 2 apsisli noktadan izilen teetin eimi katr? ZM
x
2
fonksiyonu [a,b] aralnda negatif deerli, [b,c] aralnda pozitif deerli, srekli bir fonksiyon ise, y = f(x) fonksiyonunun erisi, x = a, x = c ve y = 0 dorular tarafndan snrlanan blgelerin alanlar toplam,
A + A = f(x)dx + f(x) dx tir.
1 2 a b
f(x) =
2x
t + 1 dt ise,
x +4
2 2
t+4
f (x) =
2x + 4 2 2x + 1 x +1 32 16 16 f (2) = tir. = 5 5 5 2x
4. y = f(x) ile y = g(x) fonksiyonlarnn erileri x1 < x2 olmak zere, iki

farkl noktada kesitiklerinde, bu iki fonksiyonun erileri arasnda kalan blgenin alan,
x
RNEK 35
d dx
x2
e dt ifadesinin deeri katr?

t
A=
( f(x) g(x)) dx
1
tir.
73
MATEMATK SS SAY/EA
5. y = f(x), y = g(x) fonksiyonlarnn erileri ile x = a ve x = b dorular arasnda kalan blgenin alan RNEK 39 f(x) = 2x2 ve g(x )= x3 fonksiyonlarnn erileri arasnda kalan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
A=
( f(x) g(x)) dx
a
tir.
x 3 = 2x 2 den, x = x = 0 ve x = 2 dir.
1 2 3
RNEK 36 f(x) = 2x3 fonksiyonunun erisi, x = 2, x = 4 ve y = 0 dorular ile snrlanan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
A=
A=
( f(x) g(x)) dx ( 2x
0 0 2 2
A=
x3 ) dx
A=
3
x = 128 8 2 2 = 120 birimkaredir. =
2 4 4
2x |
2 3 x4 x 3 4
16 4 4 = birimkaredir. 3 3
dx
RNEK 40 f(x) = (x2)2 ve g(x) = x3 fonksiyonlarnn erileri ile, x = 0 ve x = 2 dorular arasnda kalan blgelerin alanlar toplam ka birimkaredir? ZM
f(x) = (x 2)2 ve g(x) = x3 f(x) = g(x) ten, x = 1 dir. A =
1 2 3 ( f(x) g(x)) dx = ((x 2) x ) dx 0 0 3 4 x 1 1 1
RNEK 37 f(x) = 3x2 fonksiyonunun erisi, x = 1, x = 3 ve y = 0 dorular ile snrlanan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
A = 3x 2 dx
1
A=x
= 27 1
= 26 birimkaredir.
(x 2) 1 1 8 = +0 3 4 0 3 4 3 7 1 25 A = = birimkaredir. 1 3 4 12 A =
1
RNEK 38 f(x) = x fonksiyonunun erisi, x = 2, x = 1 ve y = 0 dorular ile snrlanan blgelerin alanlar toplam ka birimkaredir? ZM
Alanlar toplam, A = A + A
1 2
3
A =
2
3 2 ( g(x) f(x)) dx = ( x (x 2) ) dx 1 1 4
x 1 1 = 40 + 4 3 4 3 1 41 A = birimkaredir. 2 12 11 Toplam alan = A + A = birimkaredir. 1 2 2 A =

2
(x 2)3 2
A=
x
4
dx + x dx
0 4 x 1
RNEK 41 f(x) = x 2 4x fonksiyonunun erisi ile y = 0 dorusu tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir?
A=
4 x 0
A = 4+
1 17 birimkaredir. = 4 4
74
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
f(x) = 0 , x 2 4x = 0 x = 0 ve x = 4 tr.
1 2
RNEK 44 f(x) = ex fonksiyonunun erisi, zerindeki x = 1 apsisli noktasndan izilen teeti ve x = 0 dorusu tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
Teetin deme noktas, A(1, e) ve eimi, m = e dir. Teetin denklemi, y = ex tir. Taral alan,
A = f(x) dx = ( x + 4x) dx
0 0
A=
x + 2x 2 3
64 + 32 3
32 birimkaredir. 3
(e
0
ex ) dx
RNEK 42
ekilde, f(x) = 2x2 ve g(x) = 9 x2 fonksiyonlarnn grafikleri verilmitir.
e 2 1 x 2 0 e e = e 1 = 1 birimkaredir. 2 2 =e
x
Buna gre, taral blgenin alan ka birimkaredir? ZM

f(x) = g(x) , 2x = 9 x
3 2 2
RNEK 45
, x = 3 tr.
Taral alan =
( g(x) f(x)) dx
0 3 0
f(x) = 2x2 fonksiyonunun erisi ve y = 2x + 4 dorusu tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
2x 2 = 2x + 4 ten, x = 1 ve x = 2 dir.
1 2
(9 3x
0
) dx = 9x x3 |
= 9 3 3 3 = 6 3 birimkaredir.
Taral alan,
RNEK 43 f(x) = x3 fonksiyonunun erisi, y = 1, y = 8 ve x = 0 dorular tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
y = x ise, x = 3 y dir. A=
3
( 2x + 4 2x
) dx
2 3 2 x 3 1 16 2 = 4+8 1 4 + = 9 birimkaredir. 3 3
= x 2 + 4x
f(y) dy
1 1 8 3
RNEK 46
ekilde, f(x) = 2 x fonksiyonunun erisi ile g(x) = 2x 4 dorusunun grafikleri verilmitir.
A= A=
y dy =
3 3 y y 4
3 [8.2 1] = 45 birimkaredir. 4 4
Buna gre, taral blgenin alan ka birimkaredir?
75
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
f(x) = g(x) ise, 2 x = 2x 4 ten, x = 4 tr. Taral alan,
4 4
ZM 8 2x = ten, x = 2 dir. x 4.2 A = = 4 birimkaredir. 1 2

e
2
A =
2
2 x dx
(2x 4) dx
8 dx = 8 ln x x
e 2
4 4 4 2 x x ( x 4x ) 3 0 2 32 20 = [16 16 (4 8)] = birimkaredir. 3 3
2 = 8 ln e ln 2 A = 16 8 ln2 birimkaredir. 2
Taral alan, A1 + A2 = 20 8ln2 birimkaredir.
RNEK 49
ekilde, f ve g fonksiyonlarnn trevleri olan f ve g fonksiyonlarnn grafikleri verilmitir. f fonksiyonunun yerel ekstremum noktalar; A(0,3), B(4, 12) ve g fonksiyonunun yerel ekstremum noktalar; C(0,1), D(4, 16) dr.
RNEK 47
Buna gre, taral alan ka birimkaredir? ZM

ekilde, f fonksiyonunun grafii verilmitir. A1, A2, ve A3 bulunduklar blgelerin alanlarn gstermektedir. A1 = 16 br2, A2 = 6 br2 ve A=
4
( g (x) f (x)) dx = ( g(x) f(x))|

0
f(x) dx = 30 olduuna gre,

a
= g(4) f(4) [ g(0) f(0)] = 16 12 ( 1 3) = 8 birimkaredir.
A3 ka birimkaredir? ZM
RNEK 50 f(x) = sinx ve g(x) = cosx fonksiyonlarnn erileri, 5 x = ve x = dorular arasnda kalan blgenin 4 4 alan ka birimkaredir? ZM
f(x) = sin x ve g(x) = cos x ise, sin x = cos x 5 x = ve x = tr. 1 4 2 4
5 4
f(x) dx =
f(x) dx + f(x) dx + f(x) dx

0 b 3
= 16 + ( 6) + A = 30 dan, A = 20 birimkaredir.
3
Taral alan,
RNEK 48 8 fonksix yonunun erisi, y = 2x, x = e2 ve y = 0 dorular tarafndan snrlanan blgenin alan ka birmkaredir? ekilde, f(x) =
5 4
( f(x) g(x)) dx
4
( sin x cos x ) dx = ( cos x sin x )
5 4
2 2 2 2 + = 2 2 birimkaredir. 2 2 2 2
76
MATEMATK SS SAY/EA
RNEK 51 f(x) = lnx fonksiyonunun erisi, y = 0, x = 0 ve y = 2 dorular arasnda kalan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
y = ln x ise, x = e dir. Taral alan,
y
RNEK 54
ekilde, f(x) = x3 + 1 ve g(x) = x3 fonksiyonlarnn grafikleri verilmitir. A1 ve A2 bulunduklar blgelerin alanlarn gstermektedir. A1 = A2 olduuna gre,
f(y) dy =
y
0 2
e dy
a katr? ZM
A =
1
=e
= e 1 birimkaredir.
( f(x) g(x)) dx = dx = x|
0 a 0
a 0
=a a4 4
RNEK 52 f(x) = x + 4 ve g(x) = x fonksiyonlarnn erileri ile x = 0 ve x = 2 dorular tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir? ZM
2 2
A =
2
g(x) dx =
x dx =
A = A ise, a =
1 2
a ten, a = 3 4 tr. 4
0 4
x4 4
Taral alan,
( f(x) g(x)) dx
0
(x
0
+ 4 x 2 ) dx = 8 birimkaredir.
RNEK 55
ekilde, f(x) = x3 fonksiyonu ile g dorusunun grafikleri verilmitir.
= 4x
RNEK 53
ekilde, f fonksiyonunun grafii verilmitir.
Buna gre, taral blgenin alan ka birimkaredir? ZM

f(x) = x ve g(x) = 2x + 4 ten, x = 2x + 4 , x = 2 dir. Taral alan,
3 3
Buna gre,
f(x) dx
(2x + 4 x ) dx
3 0
= x + 4x
x 4
4 2
= 8 birimkaredir.
RNEK 56
f(x) dx = f(x) dx + f(x) dx + f(x) dx

2
= A A + A = 4 4 + 2 = 2 dir.
1 2 3
f(x) = ex ve g(x) = ex fonksiyonlarnn erileri, y = 0, x = 1 ve x = 1 dorular tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir?
77
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
A =
1
ZM
1 0
f(x) dx
A =
1
A =
1
e x dx = e x 1 e
0
1
2 0
x
1
dx =
x4 4
0
2
= 4 birimkaredir. 3 3 y y 4
A =
2
f(y) dy =
y dy =
0
1
A = 1
1
A =
2
3 birimkaredir. 4
1 2
A =
2
g(x) dx =
e x dx = e x .
1 0
= 1
1 e
Taral alanlar toplam, A + A =
19 birimkaredir. 4
Toplam alan, A + A = 2
1 2
2 birimkaredir. e
RNEK 59
ekilde, f(x) =
a fonksiyox nunun grafii ile y = x, y = 0 ve x = e2 dorular verilmitir. 3a Taral blgenin alan bi2 rimkare olduuna gre,
RNEK 57
ekilde, f ve g fonksiyonlarnn grafikleri verilmitir. A1 ve A2 bulunduklar blgelerin alanlarn gstermektedir. A1 = 10 br2 ve A2 = 6 br2 olduuna gre,
4
a katr? ZM
f(x) = a ve y = x ise, x
( f(x) g(x)) dx ifadesinin deeri katr?

0
ZM
( f(x) g(x)) dx = ( f(x) g(x)) dx + ( f(x) g(x)) dx

0 0 2
A ( a, a ) olup, A =
1 e
a = x ten, x = a dr. x a. a a = birimkare, 2 2

2
( f(x) g(x)) dx
( g(x) f(x)) dx
2
A =
2
= 10 6 = 4 tr.
a = a ln x x
e2 a
a = 2a ln a birimkaredir. 2
a a 3a 2 + 2a ln a = den, a = e dir. 2 2 2
RNEK 58
ekilde, f(x) = x3 fonksiyonunun grafii verilmitir.
RNEK 60
ekilde, f(x) = x2 ve g(x) = 8 x fonksiyonlarnn grafikleri verilmitir.
Buna gre, taral alanlarn toplam ka birimkaredir?
78
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
f(x) = g(x) ise, x = 8 x , x = 4 tr. Taral alan,
2
( g(x) f(x)) dx
0 2
(8
0
x x
) dx = 16 x
3
3 x 4 3 0
4. x = f(y), x = g(y) bantlarnn erileri ile y = a, y = b dorularnn snrlad blgenin y ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi,
b
128 64 64 = = birimkaredir. 3 3 3
2 2 V = f (y) g (y) dy birimkptr. a
RNEK 61 HACM HESABI y = 2 x fonksiyonunun erisi ile, x = 2 ve y = 0 dorular tarafndan snrlanan blgenin, x ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi ka birimkptr? ZM
V = f 2 (x) dx
1. y = f(x) fonksiyonunun erisi, x = a, x = b ve y = 0 dorular ile snrlanan blgenin x ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi,
V = f (x) dx birimkptr.
a

0 0 2 0 2
V = (2 x )2 dx
V = 4x dx = 2x 2
= 8 birimkptr.
2. x = f(y) bantsnn erisi, y = a, y = b ve x = 0 dorular ile snrlanan blgenin y ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi,
V = f (y) dy birimkptr.
a
RNEK 62 f(x) = sinx fonksiyonunun erisi, x = 0, x = ve y = 0 dorular arasnda kalan blgenin, x ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi ka birimkp olur? ZM
3. y = f(x), y = g(x) fonksiyonlarnn erileri ile x = a, x = b dorularnn snrlad blgenin x ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi,
b
V = sin2 x dx (1 cos 2x) dx 2

0
V= V= V=
1 x sin 2x 2 2
2
( 0 0) 2
2 2 V = f (x) g (x) dx birimkptr. a
birimkp olur. 2
79
MATEMATK SS SAY/EA
RNEK 63 ZM f(x) = x , g(x) = x fonksiyonlarnn erileri arasnda kalan blgenin x ekseni etrafnda 360 dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmi ka birimkp olur? ZM
f(x) = x ve g(x) = x ise, x = x ten, x = 1 dir. V=
2 1 2
1
2
y = 2x ve y = 2x =
8 ise, x
8 ten, x = 2 dir. x
V = (2x)2 dx
0
( g (x) f (x)) dx
2 2
V =
1
4x 3 3
32 birimkp 3
V=
(x x
0
0 1
V =
2
) dx = x
x 5 0
5
x
2
64
2
64 dx = x
= 16 birimkp
V =V +V =
1 2
1 1 3 V = = birimkptr. 2 5 10
80 birimkp olur. 3
RNEK 64
b 2 2 a x a fonksiyonunun erisi ile, x = 0 ve y = 0 dorular tarafndan snrlanan blge verilmitir.
ekilde, y =
RNEK 66
ekilde, f fonksiyonunun erisi, x = 2 ve y = 0 dorularnn snrlad blgenin alan A = 6 birimkaredir.
Taral blge, y ekseni etrafnda 360 dndrldnde oluan dnel cismin hacmi ka birimkp olur? ZM
y= b 2 a 2 2 2 2 a x ise, x = 2 (b y ) a b
2
( f(x) 2)
0
dx = 16 oldu-
una gre,
taral blge, x ekseni etrafnda 360 dndrldnde oluan dnel cismin hacmi ka birimkp olur? ZM
V = x dy =
0
b
0
2 2
(b y ) dy
3 2 3 a2 2 y b a 3 b b y = b 2 2 3 0 b 3 b 2 2 V = a b birimkp olur. 3
V=
( f(x) 2) dx = 16
0 2 0 2 0 2
f 2 (x) dx 4 f(x) dx +
0
4 dx = 16
0
RNEK 65
8 ekilde, y = fonksiyonux nun erisi, y = 2x, x = 4 ve y = 0 dorular tarafndan snrlanan blge verilmitir.
f f
0
(x) dx 4.6 + 8 = 16 dan,
(x) dx = 32 dir.
Taral blge, x ekseni etrafnda 360 dndrlrse, oluan dnel cismin hacmi ka birimkp olur?
V = f (x) dx = 32 birimkp olur.

0
80
MATEMATK SS SAY/EA
ZML TEST
ZM
x = 3 sin t ise, dx = 3 cos t dt 3 = 3 sin t , t = ve 0 = 3 sin t , t = 0 2
1.
(3x
1
6x + 3 dx = 64 olduuna gre,
a katr?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
x dx 9x
2 2
3 sin t.3 cos t dt 9 9 sin2 t
ZM
= 3 sin t dt elde edilir.
(3x
1 3 3
6x + 3 dx = 64
2
Yant: B
x 3x + 3x
2
= 64
4.
x
0
1 dx ifadesinin deeri katr?
a 3a + 3a 1 = 64 (a 1) = 64 ten, a = 5 tir.
3
A) 6
B) 5
1 2
C) 4
D) 3
E) 2
ZM Yant: D
x 1 dx = (1 x ) dx + (x 1) dx
0 1
2.
sin
0
A) 0
B)
1 3
C)
2 3
D) 1
E)
4 3
3 3 2 x 1 x = x + x 1 3 0 3 1 8 1 = 1 + 2 1 = 2 dir. 3 3 3 Yant: E
ZM
5.
sin
0
x dx =
sin
0
x .sin x dx
f : R R , srekli ve trevli bir fonksiyondur. f fonksiyonunun erisi, A(1,2) ve B(2,4) noktalarndan gemektedir.
= (1 cos x) sin x dx = (sin x cos x sin x) dx

0 0
Buna gre,
2
f (x) dx ifadesinin deeri katr?

1
A) 2
B) 2
C) 4
D) 6
E) 8
= cos x +
cos x 3
= 1
1 1 4 tr. 1 + = 3 3 3
ZM
Yant: E
3
f (x) dx = f(x) |
1
= f(2) f(1)
3.
x dx 9 x2
integralinde, x = 3sint dnm yap-
= 4 ( 2) = 6 dr. Yant: D
x
lrsa, aadaki integrallerden hangisi elde edilir?

3 2 2
A)
sin t dt
6
B)
3 sin t dt
2
C)
6.
3 cos t dt
x 2
lim
2x
( e 1) dt
t
x2 4
A)
2
D)
9 sin
0
t dt
E)
9 cos
0
e4 1 2
D) e2 1 2
B)
e4 1 4
E) e4 + 1 2
C) e4 1
t dt
81
MATEMATK SS SAY/EA
ZM
9.
t
x 2 x2
lim
(e 1) dt 2x
x 4
2
Grafik, f(x) = ax2 + bx + c parabolne aittir.

te
0 belirsizlii vardr. 0
x 2
lim
(e 1) dt 2x
t
x 4
4 4
x2 2x 2x e 1 2 e 1 = lim 2x x 2
4
)
A) 2
ZM
f(x) = 1 2 (x 3) dir. 3
4(e 1) 2(e 1) e 1 dir. = 4 2 Yant: A =

2
B) 3
C) 4
D) 6
E) 9
7.
1 + sin2x dx ifadesinin deeri katr?
Taral alan,
3 (x 3) |
0 3 0
dx
A) 0
ZM
B) 1
C) 2
D)
1 2
E)
3 2
1 3 (x 3) 9
1 [0 ( 27)] = 3 birimkaredir. 9
Yant: B
0
=
1 + sin 2x dx =
2
0
2
cos x + 2 sin x cos x + sin x dx

2
10. ekilde f fonksiyonunun erisi, x = 3, x = 6 ve y = 0 dorularnn snrlad blgenin alan 24 birimkare olduuna gre,
0 0
2
(cos x + sin x) dx =
cos x + sin x dx 0 |0
2
( cos x + sin x ) dx = ( sin x cos x )
1 0 (0 1) = 2 dir.
f(3x) dx ifadesi1
nin deeri katr? Yant: C
A) 4
ZM
B) 6
C) 8
D) 12
E) 18
8.
x cos x dx ifadesinin deeri katr?

0
A) 2
ZM
B) 1
C) 1
D) 2
E) 3
f(x) dx = 24 tr. f(3x) dx int egralinde, u = 3x dnm yaplrsa,

1 3 2
u = x ise, du = dx dv = cos xdx ise, v = sin x
x cos x dx = x sin x| sin x dx

0 0 0
du = 3 dx , dx =
2 6
du olur. 3 x = 1 iin, u = 3 ve x = 2 iin, u = 6 dr. f(3x) dx = 1 1 f(u) du = 24 = 8 dir. 3 3
= x sinx + cos x
Yant: A
= 0 1 (0 + 1) = 2 dir.
Yant: C
82
MATEMATK SS SAY/EA
KONU TEST 6.
f(x) = x+2 fonksiyonu veriliyor. 2x 3
1.
f(x) = (3t 12t 4) dt biiminde f fonksiyonu veri0
Buna gre,
d(f
1
(x) ifadesinin deeri katr?
liyor. A) 1
f(x) = 0 denklemini salayan x deerlerinin toplam katr?
B) 2
C) 3
D) 3
E) 2
A) 3
B) 4
C) 5
D) 6
E) 8
7.
36 x 2 3 x dx ifadesinin deeri katr?
A) 2
10
B) 3
C) 4
D) 6
E) 9
2.

6
8.
( f ( 4x + 2) + 2) dx ifadesinin deeri katr?

1
1 ln x dx integralinde, x = e
2
1 + lnx
2t
dnm yap-
lrsa, aadaki integrallerden hangisi elde edilir?
A) 5
B) 6
C) 7
D) 9
E) 11
A) 2
2t + 1 2t e dt 1 2t D)
B)
2t + 1 dt 1 2t
4
C) 2 2t + 1
1 2t dt 1
2t + 1
3.
2t + 1 2t e dt 1 2t
E)
1 2t dt 2
1 + cos 2x dx ifadesinin deeri katr?
9.
A)
2 2
B)
C)
1 2
D) 1
E) 2 2
ekilde, f fonksiyonunun erisi ile, y = 6 ve x = 0 dorularnn snrlad blgenin alan 10 birimkare olduuna gre,
f(x) dx 0
4.
ifadesinin deeri
katr? 1 2x + 1 + dx ifadesinin deeri katr? 2x + 1
A) 10
B) 14
C) 15
D) 16
E) 18
A) 6 + 3 D) 9 + 2 3
B) 9 3
C) 12 3 E) 12 2 3
10. ekilde, f: R R+,

bire bir ve rten f fonksiyonunun grafii verilmitir.
Buna gre,
1 e
5.
x
1
2x + 1
2
+ 4x
dx +
x
1
3
2
+ 4x
dx ifadesinin deeri ka-
f(x) dx + f 0 1
A) 1
(x) dx
tr?
A) ln3
B) 2ln3
C) 3ln3
D) 4ln3
E) 6ln3
B) e+1
C) e
D) e1
E)
1 e
83
MATEMATK SS SAY/EA
11. ekilde, f fonksiyonunun grafii verilmitir. S1, S2 ve S3 bulunduklar blgelerin alanlarn gstermektedir. S1 + S2 = 20 br2, S2 + S3 = 26 br2 ve
c
15. ekilde, f(x) = lnx

fonksiyonunun erisi ile, x = e2 ve y = 0 dorularnn snrlad blgenin alan ka birimkaredir?
A) e2 1 D) e + 1
B) e2 + 1 E) e 2
2
C) e 1
S3 ka br2 dir?
A) 18
B) 21
C) 22
D) 24
E) 25
16. f(x) = x2 + 1 ve g(x) = 3 x2 fonksiyonlarnn erileri tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir?
12. ekildeki d dorusu,

f(x) = x3 + 2 fonksiyonunun erisine x = 1 apsisli A noktasnda teettir.
A)
4 3
B) 2
C)
8 3
D)
10 3
E) 4
17. ekildeki d dorusu ile,

f(x) = x + 1 fonksiyonunun erisi, x = 3 apsisli A noktasnda kesimektedir.
7 3 8 3 10 3
A)
3 4
B) 1
C)
5 4
D)
3 2
E)
7 4
13. ekildeki d1 ve d2
dorular f fonksiyonunun erisine A ve B noktalarnda teettir.
Buna gre,
4
A)
B)
C) 3
D)
E) 4
f (x) ( f(x) + f (x)) dx

18.
f(x) = x + 1 ve g(x) = x + 1 fonksiyonlarnn grafikleri tarafndan snrlanan blgenin alan ka birimkaredir?
A) 6
tan x
B) 8
C) 9
D) 10
E) 12
A)
1 2
B)
1 3
C)
1 4
D)
1 5
E)
1 6
14.
( t + 1) dt
2 1
19. f(x) = ex fonksiyonunun erisi ile, x = 0, y = 0 ve

ifadesinin deeri katr? x = ln5 dorularnn snrlad blge, x ekseni etrafnda 360 dndrldnde, oluan dnel cismin hacmi ka birimkp olur?
lim
x
x 4
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
E) 6
A) 6
B) 8
C) 9
D) 10
E) 12
1.D
2.C
3.A
4.E
5.B
6.D
7.B
8.A
9.B
10.C
84
GEOMETR SS SAY/EA
BR NOKTANIN BR EMBERE GRE KUVVET

Tanm: Bir ember ile bir P noktas verilsin. P noktasndan geen herhangi bir kesen, emberi A ve B noktalarnda kesiyorsa |PA| . |PB| arpmna, P noktasnn bu embere gre kuvveti denir. 1. P den geen iki kesen, emberi srasyla A, B ve C, D noktalarnda kesiyorsa, |PA| . |PB| = |PC| . |PD| dir.
B A
ZM K noktasnn kuvveti yazlrsa AK .6 = 4.9 , AK = 6 cm P noktasnn kuvveti yazlrsa

x = 6.18 = 108 cm
2 2
, x = 6 3 cm dir.
B A C D
RNEK 2 ekildeki embere [BC, C de teet [ AB] [CF] = {E}

m(AF) = m(FD) BC = 6 cm BD = 4 cm ise,
2.
[PT, T noktasnda embere teet ve P den geen bir kesen, emberi A ve B noktalarnda kesiyorsa, |PT|2 = |PA| . |PB| dir.
P
AE ka cm dir? ZM B noktasnn kuvveti yazlrsa

62 = 4. BA , BA = 9 cm AD = 9 4 = 5 cm dir.
3.
P noktas emberin iinde her hangi bir nokta, P den geen iki kiri, sras ile emberi A, B ve C, D noktalarnda kesiyorsa, |PA| . |PB| = |PC| . |PD| dir.
O
B
m(CAB) = m(DCB) =
( ayn yay grdklerinden )

C
m(ACF) = m(FCD) =
4.
Kesien iki embere P noktasndan teetler izildiinde, teet paralarnn uzunluklar eittir. |PA| = |PB|
P A C B
( e yaylar grdklerinden ) m(CEB) = + ( d a)

BCE ikizkenar gen BC = BE = 6 cm , DE = 2 cm dir.
AE = 5 2 = 3 cm olur.
RNEK 1 ekildeki emberde [PT, T de teet [PB] [CD] = {K}
RNEK 3 ekildeki embere [PE, E de teet [PB] [CE] = {D}

CB = CA PA = AB PB = 2 2 cm ise,
PA = KB = 6 cm CK = 4 cm KD = 9 cm ise,
AD ka cm dir? PT = x ka cm dir?
85
GEOMETR SS SAY/EA
ZM PA = AB = 2 cm P noktasnn kuvveti yazlrsa
PE = 2.2 2 = 4 PE = 2 cm dir. m(CBA) = m(CAB) = olsun. A ile E noktasn birletirelim. m(CBA) = m(CEA) = ( ayn yay grdklerinden )
2
RNEK 5 ekildeki emberde ADC bir gen [AE] i aortay [ AE] [BC] = {F}
AF = 7 cm FE = 2 cm AC = 6 cm ise,
AD ka cm dir? ZM
m(DAE) = m(EAC) = olsun.
m(ECA) = m(AEP) = olsun. ( ayn yay gren alar ) m(PDE) = + ( d a)

PDE ikizkenar gen PD = PE = 2 cm
m(DAE) = m(BCD) = dr.
AD = ( 2 2 ) cm dir.
( ayn yay gren alar )

CEF AEC (A.A.A) EC 2 = 9 EC EC = 18 , EC = 3 2 cm ADC geninde aortay teoremi yazlrsa, DE AD = , DE = x 6 3 2
2
RNEK 4 AB ve DC ekildeki emberlerin d ortak teetleri E, F, B dorusal EC = 2. ED

EF = 4 cm FB = 6 cm O merkezli emberin yarap
AD = 2x tir.
AE = AD . AC DE . EC bants uygulanrsa 27 92 = 2 x.6 x.3 2 , x = 2 27 AD = 2 = 27 cm dir. 2
2
10 cm ise,
OB ka cm dir?
ZM
RNEK 6 ekildeki emberde ABC bir gen

m(BAE) = m(EAC) AB = 12 cm AC = 6 cm DC = 4 cm ise,
DE ka cm dir?
DE = k , EC = 2k dir. E nin kuvveti yazlrsa
( 2k )2 = 4.10 , 4k 2 = 40 , k 2 = 10
k = 10 cm dir. AB = DC = 3 10 cm dir. O ile A birletirilirse [OA ] AB dir. AOB geninde Pisagor bants yazlrsa,
OB = ( 10 ) + ( 3 10 )
2 2 2
ZM Aortay teoremi yazlrsa BD 12 = , BD = 8 cm dir. 4 6 Uzunluk bants yazlrsa

AD = 12.6 8.4 = 40 AD = 2 10 cm D noktasnn kuvveti yazlrsa DE .2 10 = 4.8
DE = 16 10 = 8 10 cm dir. 5
2
OB = 10 cm dir.
86
GEOMETR SS SAY/EA KONU TEST

1.
ekildeki emberler A ve F de kesimektedir.
m(DFE) = 48 ise, m(BAC) ka derecedir?
5.
ekildeki O merkezli yarm emberde [CH] [ AB]
[CD] [BC]
m(DBC) = m(CBA) DE = 4 cm EB = 5 cm ise,
AH = x ka cm dir?
A) 116 B) 120 C) 124 D) 128 E) 132
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2.
6.
A ve B merkezli dik kesien emberlerin yaraplar 6 3 cm ve 6 cm ise,
O merkezli emberde OA = AB = BC
FD = 4. AE m(FOD) = 40 ise,
m(BPL) = ka derecedir?
taral ksmn evresi ka cm dir?

A) 2 ( 3 + 3 ) B) 3 ( 3 + 2 ) C) 2 ( 3 + 1)
D) 2 ( 3 + 2 )
E) 3 ( 3 + 3 )
A) 28
B) 25
C) 20
D) 18
E) 15
7. 3.
ABCD drtgeninin iinde drtgenin er kenarna ekildeki gibi teet olan emberler G noktasnda dtan teettir. AB + DC = 20 cm , AD = 8 cm , EF = 3 cm F, G, E dorusal olduuna gre,
Analitik dzlemdeki A(4, 2), B(1, 10) noktalar y = 4x + k dorusunun farkl tarafnda ise,
k nin alabilecei ka tamsay deeri vardr?
A) 5
B) 6
C) 7
D) 8
E) 9
BC ka cm dir?
A) 4 B) 6 C) 8 D) 10 E) 12
8.
Dik koordinat sisteminde A(4, 0), B(0, 3) noktalar veriliyor.
4.
O merkezli [EF] apl yarm emberin iine ABCD dikdrtgeni izilmitir. C ve D keleri ember zerindedir. O merkezli [AB] apl yarm ember [DC] ye G de teet, D, H, F dorusal
DC = ( 2 2 + 4 ) cm ise,
m(AOC) = m(COB) m(CDB) = 30 ise,
CD nin denklemi aadakilerden hangisidir?

A) 7(y + 3x) = 12(1 3) B) 7(y 3x) = 12( 3 1) C) 7(y + 3x) = 12( 3 1)
HB ka cm dir?
A)
2 1
D) 2 + 2
B)
2 +1
C) 2 2
D) 5(y + 3x) = 12( 3 + 1) E) 5(y + 3x) = 7( 3 + 1)
E) 2 2 2 87
GEOMETR SS SAY/EA
9.
Analitik dzlemde DB [AE
13.
m(ACD) = m(DCF) A(0, 4) B( 8,0) olduuna gre,
CD nin eimi katr?

ekildeki kpte
BL = 3. LB = 3. KD = 3 cm ise,
A)
5 1 3
D)
B)
5 1 2
E)
C)
5 +1 2
5 +1 3
5 6
KL ka cm dir?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 4 2 E) 4 3
10. ekilde
A, E, B ve C, E, D dorusal noktalardr. A(2, 4) B(4, 4) D(0, m) CD = 5 birim
14. ekildeki
dik silindirin tabanndaki [AB] apnn A ucundan yola karak C noktasna silindir yzeyi zerinden ulaan bir bcek en az 10 cm yol almtr. CA = CB ve OB = 4 cm ise, taban yarap
AE DE AB = = EB EC CD olduuna gre,
m nin alabilecei deerlerin toplam katr?
8 A) 3 4 B) 3
silindirin hacmi ka 2 cm3 tr?

A) 80 B) 96 C) 100 D) 128 E) 160
C) 0
4 D) 3
8 E) 3
15. (T,
11. Analitik dzlemde

y = 3x ve y = mx dorular ABCD karesinin D ve C kelerinden getiine gre,
ABCD) kare dzgn piramidinin yan yzleri birer ekenar gendir. AB = 2 cm olduuna gre,
m katr?
Piramidin iine yerletirilen en byk hacimli kpn bir ayrt ka cm dir?

A) 1 B)
2 2
C) 2 ( 2 1)
D)
5 2
E)
5 1 2
A)
4 3
B)
3 4
C)
2 3
D)
1 2
E)
2 5
16. Yarap
6 cm O merkezli, [AB] apl demirden yaplm yarm krenin ierisinden, taban merkezi O olan (T, CD) dik konisi, ekildeki gibi oyularak karlyor.
m(CTD) = 60 ise,
12. Merkezi balang noktasnda ve yarap 3 birim

olan emberin d blgesinde bulunmayan, koordinatlar tamsay olan ka tane nokta vardr?
A) 25 1.E 2.D B) 26 3.B 4.C C) 27 5.B 6.E D) 28 7.A E) 29 8.A 9.C
88
dik koni karldktan sonra geriye kalan eklin hacmi ka cm3 tr?
A) 90 10.A 11.B B) 100 12.E C) 110 13.C D) 120 14.D 15.C E) 130 16.D
FZK SS SAY
YKL PARACIKLARIN ELEKTRKSEL ALANDA HAREKET ve GNE ENERJS

1.YKL PARACIKLAR a) Elektron Atomlarn ekirdeinin etrafnda dolanr. Elektrik yk negatiftir. qelektron = - 1,6 . 1019 C dur. Durgun ktlesi bir hidrojen atomunun yaklak 1/1837 katna eittir. melektron = 9, 11 . 1031 kg dr. b) Proton Atomlarn ekirdeinde bulunur. Elektrik yk pozitiftir. qproton = +1, 6 . 1019 C dur. Durgun ktlesi bir hidrojen atomunun ktlesinin 1836 katna eittir. 1837 mproton = 1,67 . 1027 kg dr. c) parac Atom ekirdeinin bozunmas srasnda ekirdekten frlatlan bir paracktr. Elektrik yk elektronun ykne eittir. q= -1,6. 1019 C Ktlesi elektronun ktlesine eittir. m = 9,11 . 1031 kg d) parac Atom ekirdeinin bozunmas srasnda ekirdekten frlatlan bir paracktr. Elektrik yk helyum ekirdeinin ykne eittir. q = +2.1,6 . 1019 C dur. Ktlesi yaklak helyum ekirdeinin ktlesine eittir. m = 6,67 . 1027 kg dr. 2. YKL PARACIKLARA ETK EDEN ELEKTRKSEL KUVVET Bir noktadaki elektrik alan o noktada bulunan pozitif birim yke etki eden elektriksel kuvvet olarak tanmlanr.
havas boaltlm kap + + + + + + + + + + + + + ++ + + + E F _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ __
+q
d + V ekil 1
ekil 1 de dzgn E elektrik alannda bulunan +q ykl paraca etki eden elektriksel kuvvet, F = q . E dir. V Bu alan iindeki E elektrik alannn iddeti, E = bantd syla bulunur. Bu nedenle bu alanda +q paraca etki eden V bantsyla bulunur. elektriksel kuvvetin bykl F = q. d Dzgn elektriksel alann iinde bulunan ykl bir paraca uygulanan elektriksel kuvvet sabittir. Dzgn elektriksel alandaki +q ykne uygulanan elekt riksel kuvvet elektriksel alan E q + F ile ayn yndedir (ekil 2).
ekil 2
RNEK 1 n iin, I. Ik hzyla yaylr. II. Elektriksel ve magnetik alanda sapar. III. Frekans ok byk olan fotonlardr. yarglarndan hangileri dorudur? A) II ve III B) I ve III D) Yalnz II C) Yalnz III E) Yalnz I
Dzgn elektriksel alandaki q ykne uygulanan elektriksel kuvvet elektriksel alan ile zt yndedir (ekil 3).
_ _q
RNEK 2 Dzgn elektriksel alan iine konulan bir elektron ve bir protona etki eden elektriksel kuvvetlerin byklklerinin oran katr? (Yerekimi nemsenmiyor.) 1 1 1 1 A) B) C) D) E) 1 183,5 1835 4 2 ZM Fe E.qe q = = e Fp E.qp qp protonunun yk mutlak deerce elektronun ykne eit qe F = 1 dir. Bu nedenle e = 1 dir. olduundan, qp Fp Yant: E 89
ekil 3
ZM nlar, radyoaktif ekirdeklerin bozunmas srasnda ekirdekten yaynlanan yksek frekansl, yksek enerjili fotonlardr. nlar e.m.d olduundan k hzyla yaylr. nlar elektrik ykl olmadndan elektriksel ve magnetik alanda sapmazlar. Yant: B
FZK SS SAY
3. YKL PARACIKLARIN HIZLARI ve VMELER
d Paralel levhalar arasndaki dzgn E elektriksel alan + E iinde serbest braklan v0 = 0 + parack sabit F kuvvetinin + etkisiyle sabit ivmeli hare+ +q + F + ket yapar. x L K + vmenin bykl dinamiin temel kanunuyla but srede + lunur. vme vektr elektriksel kuvvetin ynndedir. ekil 4 te, K noktasndan + _ serbest braklan +q ykl V m ktleli parack F elektekil 4 riksel kuvvetin etkisinde x yolunu alarak L noktasna v hzyla gelmi olsun. Bu durumda, cisme uygulanan elektriksel kuvvet , V F=q.E=q. dir. d
_ _ _ F _ _ _
ekil 9 daki elektriksel kuvvet konum grafiindeki taral alan elektriksel kuvvetin yapt ii, bu da paracn kinetik enerjisindeki deiimi verir. W =Ek = F . x
elektriksel kuvvet F W= DEk 0 ekil 9 x konum
x0 = 0 konumunda paracn hz v0 = 0 ise, x konumunda paracn kinetik enerjisi, 1 E = F.x = mv2 dir. k 2 x0 = 0 iken paracn elektriksel alan ynnde v0 hz varsa x konumunda paracn kinetik enerjisi, 1 1 mv2 + F. x = mv2 dir. 0 2 2
d
Yerekimi ivmesinin nemsenmedii ekil 10 daki dzenekte q ykl parack v0 hz ile atlrsa, paraca etkiyen elektriksel kuvvet elektrik alanla ters ynde olur. Bu da paraca dzgn yavalayan hareket yaptrr. Bu durumda parack kar levhaya arpabilir de arpmayabilir de.
+ + + + + + + _ _q v0
_ _ _ _ _ _
Kuvvet zaman grafii ekil 5 teki gibidir. Kuvvet zaman grafiinin altndaki taral alan ykl paraca uygulanan itmeyi verir. P = F . t dir. Ykl paracn ivme zaman grafii ekil 6 daki gibi olur. vme - zaman grafiindeki taral alan ykl paracn hzndaki deiimi verir. v = a . t Paracn hznn bykl, q.E q. V v = a .t = .t = .t m m.d bantsyla bulunur. Paracn hz - zaman grafii ekil 7 deki gibidir. Hz zaman grafiinin eimi paracnn ivmesini verir. q.E q. V = Eim = tan = dir. m m.d
elektriksel kuvvet F DP = itme 0 ekil 5

ivme a
zaman t
V ekil 10
Paracn atldnda sahip olduu kinetik enerjisi Ek ile harekete ters ynde yaplan iin bykl karlatrlrsa, a) Ek > q.V ise parack kar levhaya arpar. b) Ek = q.V ise parack arpma annda durur ve ters ynzaman t
Dv ekil 6
de hzlanr. c) Ek < q.V ise parack kar levhaya arpmaz levhalarn arasnda durur ve geriye dnerek hzlanr.
hz v Dv 0 a ekil 7 zaman t
RNEK 3 Ularna V potansiyel fark uygulanm paralel levhalardan oluan ekildeki dzenekte proton (p) ve elektron (e-) ayr ayr eit v hzlaryla frlatlyor. Paralel levhalar arasnda; I. Proton dzgn hzlanr, elektron dzgn yavalar. II. kisine de eit byklkte elektriksel kuvvet etki eder. III. Protonun ivmesinin bykl elektronunkinden daha kktr.
p e-
ekil 7 deki hz zaman grafiindeki taral alan ise paracn yer deitirmesini verir. v.t 1 2 Taral alan = x = = at dir. 2 2 Paracn konum zaman grafii ekil 8 deki gibidir. Paracn elektriksel kuvvet-konum grafii ekil 9 daki gibidir.
Dx 0 ekil 8 t konum x zaman
+V _
yarglarndan hangileri dorudur? (Yerekimi nemsenmiyor, protonun ktlesi elektronunkinden byktr.) A) Yalnz I D) II ve III B) Yalnz II C) I ve II E) I, II ve III
90
FZK SS SAY
ZM Proton (+) ykl olduundan elektrik- p v sel alanla ayn yndeki elektriksel kuvvetin etkisiyle dzgn hzlanr. Elektron (-) ykl olduundan elekt- ev riksel alanla zt yndeki kuvvetin etkisiyle dzgn yavalar. Protonun yk, elektronun ykne eit olduundan ikisine de etki eden elektriksel kuvvet F = q . E eit b+V _ yklktedir. Protonun ktlesi elektronunkinden byk olduundan, protonun ivmesi, elektronunkinden daha kktr. Yant: E
E
RNEK 5 ekildeki iletken levhalar aras uzaklk d, ularndaki potansiyel fark V dir. Bu levhalar arasna braklan elektronun ivmesinin bulunabilmesi iin, d uzaklndan baka; V, levhalar arasndaki potansiyel fark m, elektronun ktlesi e, elektronun yk niceliklerinden hangileri bilinmelidir? (Yerekimi nemsenmiyor.)
RNEK 4
K d L K 2d L
A) Yalnz V B) Yalnz m C) V ve m D) m ve e E) V, m ve e ZM Paracn levhalar arasndaki ivmesinin bykl, F a= m E.e a= m V .e a= d.m olduundan, d uzaklndan baka V, m, e nicelikleri bilinmelidir. Yant: E
+q
0
v1
+q
0
v2
+ V ekil 2
RNEK 6 m ktleli q ykl bir parack iddeti E olan ekildeki elektriksel alan iinde:
V
ekil 1
Yk +q olan bir parack ekil 1 deki K levhasndan v0 hz ile harekete balarsa L levhasna v1 hz ile arpmaktadr. Baka bir deiiklik yaplmadan ekil 2 deki gibi levhalar arasndaki uzaklk 2d yaplrsa ayn parack v2 hz ile L levhasna ulamaktadr. Buna gre, v2 hznn bykl v1 hznn ka katdr? (Yerekimi nemsenmiyor.) A) 1 ZM Her iki durumda da 1 1 mv 2 + V .q = mv 2 0 2 2 olduundan L levhasna ayn byklkteki v hzyla arpar. d uzakl artnca elektriksel alan iddeti, dolaysyla elektriksel kuvvetin bykl azalr. Fakat yol arttndan parack yine ayn kinetik enerjiyi kazanr. Levhalar arasndaki V potansiyel fark deimediinden paracn iki levha arasnda kazand kinetik enerji q . V kadardr. Bu enerji d uzaklna bal deildir. Yant: A
I. L den ilk hzsz braklmsa hzlanr. II. K den elektrik alanla ayn ynde ilk hzla frlatlrsa yavalar. III. lk hzla elektrik alana dik olarak frlatlrsa hz deimez. yarglarndan hangileri dorudur? (Yerekimi nemsenmiyor.) A) Yalnz I
ZM
+ V
B)
C) 2
D)
E) 3
B) Yalnz II D) I ve II
C) Yalnz III E) I ve III
I. L den serbest braklan q ykl parack E elektriksel alanyla zt ynde elektriksel kuvvetin etkisinde kalr. Bu nedenle dzgn hzlanr. II. K den E ile ayn ynde frlatlrsa elektriksel alanla zt ynde elektriksel kuvvetin etkisinde kalr. Bu nedenle dzgn yavalar. III. E elektrik alanna dik olarak ilk hzla frlatlrsa elektriksel alanla zt yndeki elektriksel kuvvetin etkisinde + ykl K levhasna doru bir parabolik yrnge izer. Yant: D
91
FZK SS SAY
4. YKL PARACIKLARIN YRNGELER
+q ykl parack ekil 12 deki gibi paralel levhalar arasnda Fe elektriksel kuvvetinin ve G yerekimi kuvvetinin etkisinde ise durum gzlenebilir.
+ V _ + V _ + + + + V.q Fe= E . q = d v0 _ ekil 12 _ + 1 + 2 _ _ 3
+q ykl parack ekil 11 deki gibi elektrik alana dik olarak v0 hzyla girdiinde, ykl paracn sadece elektriksel alannn etkisinde olduunu varsayalm
G + + + v0 _ _ E _ _ + + + x q _ _ vy y d q vx =v v
0
+q
G = mg _ _
+q A
1. Fe > G ise parack 1 yrngesini izler. 2. Fe = G ise parack 2 yrngesini izler. 3. Fe < G ise parack 3 yrngesini izler.
ekil 11
Paracn arlnn nemsenmedii bu ortamda paracn yapaca hareketin yrngesi yatay attaki gibi parabol erisidir. Bu paralel levhalarn arasnda E elektriksel alann bykV dir. l E = d Paraca etkiyen elektriksel kuvvetin bykl, V.q dir. F = E.q = d Paracn t srede kuvvet dorultusunda ve buna dik dorultuda ald yollar, x =v0.t
y= 1 2 1 E.q 2 1 V.q 2 at = t = 2 2 m 2 d.m v2
0
RNEK 7
E 1 E
ekil 1
ekil 2
Q
a
Q Q
ekil 3
Q Q Q
B 3
dir.
fotonu ile parac dzgn
Paracn resi,
t= v
uzunluundaki levhalarn arasndan k s-
E elektriksel alanna ekil 1 ve ekil 2 deki gibi, parac dzgn B magnetik alanna ekil 3 teki gibi v hzyla dik olarak giriyor.
dr.
0
Buna gre, I. fotonu E alannda 1 yolunu izler. II. tanecii E alannda 2 yolunu izler. III. tanecii B alannda 3 yolunu izler. yarglarndan hangileri dorudur? (Yerekimi ve srtnmeler nemsenmiyor. : Sayfa dzlemine dik ve da doru.)
Paracn levhalarn arasndan kt andaki hznn bykl, v2 = vx2 + vy2 bantsyla bulunur. Paracn levhalar terk ettii anda, levhalar arasna giri dorultusundan sapma miktar,
y= 1 2 1 V.q 2 at = 2 2 d.m v2
0
dir.
A) Yalnz I D) II ve III
ZM
B) Yalnz II E) I, II ve III
C) I ve II
Paracn levhalarn arasndan kt andaki v hznn dorultusu ile paracn v0 ilk hznn dorultusunun kesitii noktann levhalarn u noktalarndan olan x uzakl,
x= 2
dir.
Ykl parack, dzgn elektriksel alan iinde dzgn yavalayan, yatay at ve eik at hareketlerini yapabilir.
fotonu e.m.d olduundan ekil 1 de elektriksel ve magnetik alanda sapmaz. parac () ykl olduundan ekil 2 de dzgn E elektrik alanyla zt ynde elektriksel kuvvetin etkisinde kalarak ekil 2 deki gibi yatay at hareketini yapar. parac (+) ykl olduundan, ekil 3 te sa el kural na gre, B magnetik alannda saat ibresi ynnde dzgn dairesel hareket yapar. Yant: C 92
FZK SS SAY
RNEK 8 Elektron tabancasndan kan elektronlarn L noktasna ulama sresi;
d
R: Saptrc levhalarn orta noktasnn floresan ekrana uzakl

: Elektron demetinin sapma as
L
d, levhalar arasndaki uzaklk e, elektronun yk m, elektronun ktlesi V, potansiyel fark

niceliklerinden hangilerine baldr? (Yerekimi nemsenmiyor.)
e +
S : Elektron demetinin floresan ekrandaki sapma miktar niceliklerinden yararlanlarak,

tan = S e .Vs . = R m.d.v2
0
1 V S = s R 2 v d
h
A) d ve e D) d, e ve V
ZM
B) d ve m
C) d ve V E) d, e, m ve V
bantlar yazlabilir.
Elektronun ald d yolu,
d=
1 e. V 2 t dir. 2 m.d
RNEK 9
1 M +q
Buradan L ye ulama sresi, 2md2 eV Yant: E t= olduundan, d, e, m, V niceliklerine baldr.
5. OSSLOSKOP
l x floresan ekran R q S
. O
2
+ V _
katot
Fitil
anot e-
M d + + + + + + N
Vh
+ +
Vs
ekildeki ossiloskobun MN paralel levhalar arasna giren elektriksel yk +q, hz v olan bir parack, E elektriksel alan ile B magnetik alan sfr iken O noktasnda tpe arpmaktadr.
Buna gre, baka bir deiiklik yaplmadan,
ekil 13
Ossiloskop; gerilim ve akm deerlerinin dalga eklinde incelendii bir aratr. Bu arala ok hzl hareket eden elektronlarn hareketi incelenebilir.
I. Yalnz B = 0 iken parack 1 yrngesini izleyebilir. II. Yalnz E = 0 iken parack 1 yrngesini izleyebilir. III. Yalnz E = 0 iken parack 2 yrngesini izleyebilir.
yarglarndan hangileri dorudur? (Yerekimi ve srtnmeler nemsenmiyor. : Sayfa dzlemine dik ve ie doru.)
Scakl artan metaller akkor haline gelince elektron yayarlar. Bu olaya termoiyonik olay denir. ekil 13 teki ossiloskopta fitilin scakl artarak akkor hale gelince katottan elektron salnr. Vh hzlandrc potansiyel fark nedeniyle katottan salnan elektron demeti hzlanarak anot levhann deliinden hzla geer. Bu elektron demeti Vs saptrc potansiyel fark ile ilk dorultusundan S kadar saparak floresan ekrana arpar. Hzlandrc ve saptrc potansiyel farklar deitirilerek sapma miktar deitirilebilir. Sapma miktarndan yararlanlarak potansiyel farklarn len bir voltmetre gibi de kullanlabilir. Buna gre, Vh : Elektron demetini hzlandrc potansiyel fark Vs : Elektron demetini saptrc potansiyel fark : Saptrc metal levhalarn uzunluu d : Saptrc metal levhalar arasndaki uzaklk
A) Yalnz I
ZM
B) Yalnz II D) I ve II
C) Yalnz III E) I ve III
+q ykl parack E elektriksel alan ile B magnetik alan sfr iken O noktasna arptna gre, paraca E ile ayn ynde ya da zt ynde baka bir kuvvet etki etmemitir. ekildeki yalnz E elektrik alan varken +q ykne elektrik alan ile ayn ynde elektriksel kuvvet etki eder. ekildeki yalnz B magnetik alan varken +q ykne yine yukar ynde magnetik kuvvet etki eder. Bu nedenle, her iki durumda da +q yk 1 yrngesini izleyebilir. Yant: D
93
FZK SS SAY
6. e NN TAYN m
katot V + 1 Floresan ekran
anot + + + + + + + + Fe B + e- + e- v + E + Fmagnetik Vh + Vs
ekil 14
ekil 14 teki elektron tabancasndan iletken paralel levha lar arasnda sayfa dzlemine dik ve ie doru dzgn B magnetik alan uygulanmtr. Bu durumda katottan Vh hzlandrc potansiyel fark ile sklen elektron, paralel levhalar arasna v hzyla girmi olsun. Elektrona uygulanan Fe elektriksel kuvvet E elektrik alanyla zt ynde yukarya dorudur. Elektrona uygu lanan Fmag magnetik kuvvet sa el kuralna gre aaya dorudur. Elektron bundan sonra u farkl hareketi yapabilir: a) Fe > Fmag ise elektron 1 yolunu izler. b) Fe = Fmag E.q=q.v.B E = v . B ise elektron 2 yolunu izler. c) Fe < Fmag ise elektron 3 yolunu izler. Vh potansiyel fark ile ekil 15 teki gibi katottan sklen m ktleli elektron (e-), v hzyla anot zerindeki delikten ktktan sonra sayfa dzlemine dik ve ie doru B olan dzgn magnetik alannn iine ekil 15 teki gibi girmi olsun. Bu durumda elektrona magnetik alanda v
katot

na gre FE kuvvetinin bykl aadakilerden hangisine eittir? ( : Sayfa dzlemine dik ve ie doru.)
dey RNEK 10 yatay m ktleli q ykl tanecik B dzgn E elektrik alan ve q v E m dzgn B magnetik alan iinde hi sapmadan sabit yatay hzla hareket ediyor. Bu srada ykl paraca etki eden elektriksel kuvvet FE, Magnetik kuvvet FB, yerekimi kuvveti G olduu-
A) FB G D) FB
ZM
B) G FB E) G
C) FB + G
zt ynde yukar dorudur. q ykne etki eden FB
q ykne etki eden FE elektriksel kuvvet elektrik alanla
magnetik kuvvet sa el kuralna gre aa dorudur. Parack sabit v hzyla hareket ettiine gre paraca etki eden bileke kuvvet sfrdr. Bu nedenle, FE elektriksel kuvvetin bykl, FE = FB + G dir.
Yant: C RNEK 11 Aralarndaki uzaklk d elektriksel potansiyel fark V olan iki paralel levhann E elektriksel alannda m ktleli q ykl parack sapmadan v0 sabit hz ile
anot
+ m q
+ II
+ + + +
Fmag
v
fitil
m e
v0
+ + + +
V
h
ekil 15
I ynnde hareket ediyor. Buna gre, I. d levhalar arasndaki uzakln kltme II. V potansiyel farkn azaltma III. v0 hznn bykln artrma
ilemlerinden hangileri yaplrsa parack II yolunu izler?
hzna dik olarak magnetik kuvvet ( Fmag) etki eder.
Magnetik kuvvetin yn sa el kuralyla bulunur. Magnetik kuvvetin bykl, Fmagnetik = q . v . B dir. Elektron bu kuvvetin etkisiyle dzgn magnetik alann iinde saat ibresi ynnde dzgn dairesel hareket yapar. Elektrona uygulanan merkezcil kuvvet bu magnetik kuvvete eittir. Fmagnetik = Fmerkezcil e. v . B =
mv 2 r
A) Yalnz I
ZM
B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ya da III E) I ya da II ya da III
- q ykne etki eden Fe elektriksel kuvveti + ykl levha-
e.B=
mv r
bantsndan
e v e oran, = m B.r m r=
bantsyla bulunur.
r= P den q.B
ya doru olup elektriksel kuvvetin bykl, V Fe = q dur. d Parack sabit hzla hareket ettiine gre bu elektriksel kuvvet paracn arlna eittir. Paracn II yrngesini izleyebilmesi iin Fe nin daha byk olmas gerekir. V veya q artarsa ya da d azalrsa Fe byr.
Yant: A
Paracn P momentumu ise,

P=q.B.r
mv , q.B bantsyla bulunur.
94
FZK SS SAY
7. KTLENN HIZA GRE DEM Ik hzna oranla ok kk hzlarla hareket eden ktleler iin enerjinin korunumu, momentumun korunumu ve ktlenin korunumunda klasik fizik yasalar geerlidir. Klasik fizik yasalar hareket eden maddelerin ktlesinin deimediini kabul eder. Ik hzna yakn hzlarla hareket eden rlativistik paracklarla yaplan deneylerde klasik fizikte kullanlan yasalarn yetersiz kald grlmtr. Deneylerden kan sonularn klasik fizik yasalaryla bulunan sonularla uyumad grlmtr. Albert Einstein, k hzna yakn hzlarda uzunluk, ktle, zaman ve enerji lmlerinde, olaylarnn sonucu olarak uygunluunu zel Grelilik Kuramyla akla kavuturdu. Bu kuram iki temel postulat zerine kurulmutur: 1. Fiziin temel yasalar, btn eylemsizlik sistemlerinde ayn matematik ekilde tanmlanr. Bu postulatla temel fizik yasalar genelletirilmitir. 2. In bolukta yaylma hz, btn eylemsizlik sistemlerinde ayndr. In yaylma hz gzlemcinin ya da kaynan hareketine bal deildir. Bu teoriye gre, a) Ik hzna yakn hzlarla hareket eden paracklara greli (rlativistik, izafi) hza ulamtr denir. Greli hza ulaan paracklara greli (rlativistik, izafi) paracklar denir. b) Hibir paracn greli hz n boluktaki hzn aamaz. c) Durgun ktlesi m0 olan rlativistik bir parack k hzE= m .c2
0
c2 E > E0, m > m0 dr.
1-
bantsyla bulunur.
Bu paracn rlativistik kinetik enerjisi, Ek = E E0

Ek = mc2 m0 c2 Ek = (m m0) c2 Ek = m . c2
bantlaryla bulunur. Bu paracn momentumu ise, m .v 0 P = mv, bantsyla bulunur. P= 2 v 1- 2 c RNEK 12

Durgun ktle enerjisi E0 olan bir paracn 0,6 c hzyla giderken rlativistik kinetik enerjisi ka EK dir?
(c: Ik hz) A) 4 B) 2 C)
3 4
D)
1 2
E)
1 4
na yakn bir v hzna kadar hzlandrldnda, paracm 0 bantsyla bulunur. n ktlesi, m = v2 1- 2 ktle c m > m0 dr. d) Paracn hz byyerek k hzna yaklatka ktlesi artar. (ekil 16)
m 1-
ZM Durgun ktle enerjisi, E0 = m0c2 dir.
0,6c hzyla hareket eden rlativistik paracn m ktlesi, m0 m0 5 m0 ; m= den tr. m= m= 2 2 4 v 0,36 c 1 2 1 c c2 Paracn rlativistik kinetik enerjisi ise, Ek = mc2 m0 c2
Ek = 5 m0 2 .c m0 .c 2 4
m0 0 ekil 16 c hz
m0 c 2 1 = E0 4 4 Yant: E Ek =
bulunur.
e) m =
v2
bants, bir cismin k hzyla gideme-
c2 yeceini gsterir. Bu bantya gre cismin hz v = c ise cisim fotona (a) dnm demektir. hc Bu durumda E = h = olur. f) Bir elektron k hzna yakn bir hzla giderken, yksek potansiyel farkndan kaynaklanan hzlandrc elektriksel alan elektronun hzn ok az arttrr. Bu srada elektron zerinde yaplan i ktle art olarak ortaya kar. g) Einsteine gre, ktle younlam bir enerjiidir.
RNEK 13 Durgun ktlesi m0 olan rlativistik paracn, k hzna yakn v hz ile giderken rlativistik momentumu aadaki bantlardan hangisine eittir? (c: Ik hz) m0 v B) m0v C) A) m0c v2 1 2 c m0 v m0 c D) E) v2 v2 1 2 1 2 c c ZM Durgun ktlesi m0 olan parack k hzna yakn v hzyla
h) Btn madde paracklar durgunken bile bir enerjiye sahiptirler. Durgun ktlesi m0 olan paracn durgun ktle enerjisi, E0 = m0 . c2 dir. Durgun ktlesi m0 olan bir parack k hzna yakn v hzyla hareket ederken rlativistik toplam enerjisi, E = mc2 dir.
giderken rlativistik momentumu, P = m v dir. m0 m0 v olacandan bulunur. m= P= 2 v v2 1 2 1 2 c c Yant: C
95
FZK SS SAY
GNE ENERJS 1. GNE ENERJ KAYNAI
fotosfer (k kre) hidrojen iyonlar tabakas
2. GNE SPEKTRUMU
Istlan cisimler radyasyon yayar. Siyah cismin mas denilen bu ma, cismin yapld maddeye bal deildir. Siyah cismin mas sadece cismin scaklna baldr. Siyah cismin darya verdii g, P = AT4 bantsyla bulunur.
fzyon reaksiyon blgesi (ekirdek) ekil 17
Gne enerjisinin kayna ekirdeinde oluan fzyon reaksiyonlardr. Fzyon reaksiyonlar srasnda oluan tepkimelerde ekirdekler kaynar. Hidrojen ve helyum ekirdekleri fzyon tepkimeleri srasnda 15 20 milyon Kelvin scaklnda kaynaarak ok byk enerji olutururlar. Gne katmandan oluur (ekil 17). Fotosfer (Ik Kre): Gnein, parlak beyazms grnen diskine denir.
yon Tabakas: Gne yzeyine yakn blgelerde bulunan hidrojen iyonlarndan oluan tabakadr. Bu tabakaya Gne Yzeyi de denir. ekirdek: Gnein merkez ve merkez evresinde fzyon reaksiyonlarnn olutuu tabakadr. Gnete 1 saniyede 616 milyon ton hidrojen 612 milyon ton helyuma dnr.
Bu bantda, P : Siyah cismin gc : Stefan sabiti A: Siyah cismin yzey alan T: Siyah cismin Kelvin scakldr. Gneten yaylan mann, yaklak 6000 K scaklktaki siyah cismin masna benzedii anlalmtr.
3. GNE ENERJSNN KULLANILMASI a) Gne Pilleri Gne pilleri yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yar iletken maddelerdir. Gne pilleri fotovaltaik ilkeyle alr. b) Gne Kollektrleri Gne kollektrleri, gne enerjisini toplayan ve bir akkana s olarak aktaran dzeneklerdir. c) Gne Havuzlar Gne havuzlar, yaklak 4 5 m derinlikteki suyla dolu olan havuzun siyah zemini, gne nmn yakalayarak 90C scaklkta su elde edilebilen sistemlerdir.
Gnete 1 saniyede yaklak 4 milyon ton ktle, enerjiye dnmektedir. Gne ekirdeinde oluan 20 . 106 Kelvin mertebesindeki scaklkta madde atom ve molekl halinde kalmaz. Atomlar iyon haline dnr. Atomlarn iyonlarndan ve elektronlardan oluan bu ortamna maddenin plazma hali denir. Gne ekirdeinde oluan baz fzyon tepkimeleri unlardr.
RNEK 14
2 1 3 2 2 1
H + H He + n + 3,28 MeV
1 2 0
He + 2He 4He + 2 1H + 12,86 MeV

2
. Gne pilleri II. Gne kollektrleri III. Gne spektrumu

Yukardakilerden hangileri gne enerjisini toplayarak akkanlara s olarak aktaran bir dzenektir?
H + 1H He + + 5,49 MeV
1 2
A) Yalnz I Gnein ekirdeinden kan ma (radyasyon), Gne yzeyine yakn blgelerdeki hidrojen iyonlar tarafndan sourulur. yon tabakas tarafndan sourulan s fotosfer (k kre) tabakasna yaylr. Fotosfer tabakasna Gne yzeyi de denir. Fotosfer tabakas 6000 K scaklkta devaml elektromagnetik radyasyon yayar. Yaylan nlar Dnyaya yaklak 8 dakika 18 saniyede gelir. Gnein yzeyinde astronomi dilinde granl denilen kabarcklar (yumrular) bulunur. Bir teoriye gre, Gne bugnk k yaymasn 5.109 yl srdrecektir. Sonra yrngesini aacak kadar byyerek krmz dev denilen krmz yldza dnecektir. Daha sonra da Yerden byk, beyaz bir yldz haline gelecektir.
B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II C) I, II ve III
ZM
I. Gne pilleri gne enerjisini elektrik enerjisine dntren dzeneklerdir. II. Gne kollektrleri gne enerjisini toplayarak akkanlara s olarak aktaran dzeneklerdir. III. Gne spektrumu, Gneteki ekirdek tepkimeleri sonucunda darya verilen madr. Gne saniyede yaklak 6000 K scaklkta elektromagnetik radyasyon yayar.
Yant: B
96
FZK SS SAY
ZML TEST 1.
+ E 1 + + P + + + + K L M + + + + + E2 O perde
ZM Bir ossiloskopta elektron demetinin sapma miktar, 1 V. S = s R olduundan Vs saptrc potansiyel fark 4 2 Vh.d katna karlrken Vh hzlandrc potansiyel fark yarya indirilirse elektron demetinin sapma miktar ilk duruma gre 8 katna kar. Yant: D
3.
2d
Dey kesitli ekildeki gibi olan dzenekte, iletken K, L levhalar arasndaki elektrik alannn bykl E1, iletken M, N levhalar arasndakinin de E2 dir. K levhas nnden ilk hzsz harekete balayan bir proton d kadar saparak, perdeye O noktasnda arpyor. Levhalarn ve perdenin konumlarn deitirmeden, E1 ve E2 iin aadaki ilemlerden hangisi yaplrsa d uzakl kesinlikle klr? A) Yalnz E1 i azaltmak B) Yalnz E1 i artrmak C) Yalnz E2 yi artrmak D) Hem E1 i hem de E2 yi azaltmak E) E1 i azaltp E2 yi artrmak (2006SS) ZM Elektrik alan byklnn E1 ve E2 olduu K, L ve M, N paralel levhalar arasndaki protonun d sapma miktar VH = KL
l + E 1 + + ++ +P + + K L M + + + + + E2 d O perde
+q m1
+2q m2
+ 4V
Ykl KL ve MN levhalarndan K ve M levhalarnn nne konulan m1 ve m2 ktleli taneciklerin ykleri +q ve +2q dur. Ykl tanecikler L ve N levhalarna ulatklarnda momentumlar eit byklkte olduuna gre, m 1 oran katr? ktlelerinin m
2
(Yerekimi ve srtnmeler nemsenmiyor.) 1 1 A) 8 B) 4 C) D) 2 4
E)
1 8
ZM Ykl taneciklerin L ve N levhalarna arpma annda kinetik enerjileri E = V . q bants ile bulunur. EL = V . q ve EN = 4V . 2q dur.
Taneciklerin L ve N levhalarna ulatklarnda momentumlar PL = PN dir.
2 PL = EL . m1 , 2 PN = EN . m2 olduundan
levhalar arasnR daki hzlandrma potansiyel fark VS = MN levhalar arasndaki saptrma potansiyel fark
EL . m1 = EN . m2
dir. m1 = 8m2 dir.

d
d = Saptrc levhalarn orta noktasnn perdeye olan dik uzakl = saptrc levhalarn boyu ise
d= 1 VS . R bants ile bulunur. 2 V .d
H
V . q . m1 = 4V . 2q . m2
Yant: A
4.
ekilde ykl paralel K ve L levhalar arasndaki elektron K levhasnn nnden ilk hz sfr olan elektron L levhasna t sre sonra v byklnde hzla arpyor.
Yalnz VH artrlarak E1 artrlrsa d uzakl klr. Yant: B
2.
Baka bir deiiklik yapmadan levhalar arasndaki d uzakl artrlrsa t ve v ncekine gre nasl deiir?
Bir ossiloskopta saptrc levhalar arasndaki elektriksel potansiyel fark 4 katna karlrken, hzlandrc levhalar arasndaki elektriksel potansiyel fark yarya indiriliyor. lk duruma gre, elektron demetinin sapma miktar nasl deiir? A) Yarya iner C) Deimez E)
1 kat olur 4
A) t artar, v deimez B) t ve v artar C) t azalr, v artar D) t artar, v azalr E) t ve v azalr
B) ki katna kar D) 8 katna kar
ZM K levhasnn nne braklan elektronun L levhasna arpt anda kinetik enerjisi, 1 E = V.e = mv2 dir. 2
97
FZK SS SAY
2Ve olduundan d arttnda, v deimez. Paracm 1 n kar levhaya arpma sresi ise d = .v.t dir. v de2 imediinden d artarsa t de artar. Yant: A v=
7.
Durgun ktlesi m0 olan bir parack v hz ile hareket etmektedir. Paracn rlativistik kinetik enerjisinin 2 tr. durgun ktle enerjisine oran 3
Buna gre, v hz ka c dir? (c: Ik hz)

A) 0,8 B) 0,6 C) 0,5 D) 0,4 E) 0,2
5.
Elektriksel kuvvetlerin yannda arl nemsenmeyen +q ykl parack v0 ilk hzyla
+ + + + + + +
V
+ + .
y d
+q v0
elektrik ykl paralel iki levha arasna girdiinde yrngesi ekildeki gibi oluyor.
Buna gre, ykn levhalar arasndan t k sresi, v0 hzndan baka;

, levhalarn boyu d, levhalar arasndaki uzaklk V, levhalar arasndaki potansiyel fark niceliklerinden hangilerine baldr? A) Yalnz D) ve d B) Yalnz d C) Yalnz V E) d ve V
ZM +q ykl paracn levhalar arasndan k sresi,

= v0.t den t= v0 dr.
Bu nedenle k sresi v0 hzndan baka, levhalarn uzunluuna baldr. Yant: A
ZM Paracn v hz ile hareket ettiinde ktlesi m ise kinetik enerjisi EK = mc2m0c2 olduundan
mc 2 m c 2 m c
0 0 2
2 3
5 m = m dr. 3 0 m 0 m= v2 1 2 c m 5 0 m = 3 0 v2 1 2 c 4 v = c = 0,8 c dir. 5 Yant: A
8.
6.
Durgun ktlesi m0 olan bir parack v hz ile hareket ederken momentumu P = 2m0v dir.
I. Gnete fzyon tepkimeleri sonucunda hidrojen, helyuma dnr. II. Gnete fotosfer tabakasnn yayd elektromagnetik radyasyon uzaya yaylr. III. Gnein ekirdek tabakasnda aa kan s, iyon tabakas tarafndan sourulur.
Buna gre, taneciin hz ka c dir? (c: Ik hz)
1 A) 3
1 B) 8
1 C) 3
2 D) 3
3 E) 2
A) Yalnz I D) I ve II
B) Yalnz II C) Yalnz III E) I, II ve III
ZM Paracn durgun ktlesi m0, v hz ile hareket ettiinde
ZM
I. Gnete her saniyede 4 milyon ktle azalmas olur. hidrojen atomlar, helyuma dnrken ktle azalr. II. Gne yzeyinden (fotosferden) yaylan elektromagnetik ma (radyasyon) uzaya yaylr. Gneten yaylan nlar yeryzne yaklak 8 dakika 18 saniyede gelir. III. Gnein ekirdek tabakasnda oluan fzyon tepkimeleri sonucunda aa kan s Gnein iyon tabakas tarafndan sourulur. Yant: E
ise ktlesi m = 2m0 dr.

m = 2m0 = m0 1 v2 c2
olduundan,
4=
1 1 v2 c2
; 4
4v 2 c2
=1
c Yant: E
3=
4v 2
2
ve v =
3 c 2
dir.
98
FZK SS SAY
KONU TEST 1.
letken K, L, M levhalar 30 V ve 15 V luk gerilimlere ekildeki gibi balanmtr. K levhasnn nnden ilk hz sfr olan protonun A noktasndaki kinetik enerjisi EA, B noktasndaki kinetik enerjisi EB dir. Yalnz elektriksel kuvvetler E A nemsendiine gre, E
B
K 10 cm 5 cm L 30 cm 20 cm B M
4.
d m
q
v
q
ekil 2
y d 2d m
q
y
4V +
ekil 1
P A
ekil 3
+ 30 V
+ 15 V
Ktlesi m, yk q olan parack ekil 1 deki paralel levhalar arasna serbest brakldnda v byklndeki limit hzyla hareket ediyor. Ayn tanecik levhalar arasnda ekil 2 deki gibi serbest brakldnda dengede kalyor.
Ayn parack ekil 3 teki levhalar arasna serbest brakldnda hangi ynde ve hangi limit hzla hareket eder?
oran katr? A)
1 8
B)
1 4
C)
1 2
D)
2 3
E)
3 4
A) y ynnde, v B) y ynnde, v 3 3 C) y ynnde, v D) y ynnde, v 2 2 E) y ynnde, 2v
2.
Dey dzlemde buluO O O O nan elektrik ykl ekil B v E deki paralel levhalarn O O O O oluturduu dzgn E elektrik alan ile dzgn B magnetik alanna v hzyla giren elektron dorusal yrngeyi izliyor. Elektriksel alann E ve magnetik alann B byklkleri bilindiine gre, I. Taneciin v hznn bykl II. Tanecie etkiyen elektriksel kuvvetinin bykl III. Tanecie etkiyen magnetik kuvvetinin bykl
niceliklerinden hangileri bulunabilir? ( : Sayfa dzlemine dik ie doru)
5.
K levhasndan serbest braklan, elektrik ykleri eit olan X ve Y tanecikleri ekildeki yatay yollar izleyerek L levhasna arpyorlar.
X Y
Enerji kayplar nemsenmediine gre, X ve Y tanecikleri iin aaV dakilerden hangisi kesinlikle birbi + rine eittir? (Yalnz elektriksel kuvvetler nemsenmektedir.)
A) Momentumlarnn bykl B) Hzlarnn bykl C) vmelerinin bykl D) L ye arptklar andaki kinetik enerjileri E) L levhasna ulama sreleri
B) Yalnz II C) I ve II E) I, II ve III
6. 3.
F flamanndan kan elektronlar ekildeki yolu izleyerek B magnetik alanna girince S kadar sapyor.
d O B O O O S
O O
O O O O
O O
Ykl paralel levhalardan K levhasnn nne braklan X taneciinin yk q ktlesi 2m, Y taneciinin yk 2q ktlesi m dir. Buna gre, X ve Y taneciklerinin L levhasna arpt andaki, E 1 I. Kinetik enerjilerinin oran X = E 2
Y
K X
d v1 v2
2m
q
2q
dir. II. Hzlarnn byklklerinin oran III. Hareket srelerinin oran t t

X Y
Buna gre, B magV netik alan iddeti, V + levhalar arasndaki potansiyel fark, d levhalar arasndaki uzaklk niceliklerinden hangilerinin artrlmas, S sapma miktarn artrr? ( : Sayfa dzlemine dik ie doru olup L levhas sabit tutulmaktadr. Yerekimi nemsenmiyor.)
v v
1 dir. 2
= 1 dir.
A) Yalnz B B) Yalnz V C) Yalnz d D) V ya da B E) d ya da B
A) Yalnz I
B) Yalnz III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
99
FZK SS SAY
7.
Rlativistik bir parack v hz ile hareket edince kinetik enerjisi durgun ktle enerjisine eit oluyor.
Buna gre, paracn v hz ka c dir? (c = Ik hz)
11.
O
v0
A)
1 2
B)
2 2
C)
3 2
D) 0,6
E) 0,8
+ V1
+ V2
+ V3
8.
Durgun ktlesi m0 olan rlativistik bir parack v hz ile hareket etmektedir.

Bu paracn elik eden De Broglie dalga boyunu veren bant aadakilerden hangisidir?
h. 1 v
2
ekildeki paralel levhalar arasndaki potansiyel farklar srasyla V1, V2 ve V3 tr. O noktasndan v0 hz ile frlatlan elektron K noktasna v byklnde hzla arpyor.
Buna gre,
I. V1 potansiyel farkn artrma II. V2 potansiyel farkn artrma III. V3 potansiyel farkn artrma
ilemlerinden hangileri yaplrsa elektronun K ye arpma hz v den daha byk olur?
A)
c2 m .v
0
B)
h m.v
C)
0
h.c m
h.c D) m .v
0
E)
m
0
h 1
K
v c
2 2
A) Yalnz I
B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ya da II E) II ya da III

d e
9.
K levhasnn nnden ilk hzsz braklan, m ktleli +q ykl parack ekildeki yolu izliyor.
Buna gre, paracn L noktasndan geerken momentumu aadakilerden hangisine eittir? (Yerekimi nemsenmiyor.)
v0 = 0 m +q
12. Paralel
L
m v
ykl iletken levhalar eit V gerilimlerine ekildeki gibi balanmtr.
2d
+ V
A)
2Vqm
B)
3Vqm
C) 2 Vqm E) 3 2Vqm
D) 2 2Vqm
K noktasndan ilk hzsz braklan bir elektronun L noktasna gelinceye kadar elekt + rona etkiyen elektriksel kuvV vet-yol grafii aadakilerden hangisi gibi olabilir? (Yalnz elektriksel kuvvetler nemseniyor.)
+ V
A)
kuvvet 2F F
B)
F
kuvvet
10. K
noktasndan serbest braklan elektronun L noktasndan geerken hz v1, kinetik enerjisi E1, ivhz v2, kinetik enerjisi E2, ivmesi a2 dir.
Buna gre, v 1 I. 1 = v 2
2
mesi a1 M noktasndan geerken
0
v1
M v
2d
3d
yol
0 F
2d d
3d
yol
C)
kuvvet
D)
2F
kuvvet
+ V
F 0 d 2d 3d yol 0 F d
2d
3d
yol
II. III.
E E a a
1 4
=1
E)
2F F 0
kuvvet
eitliklerinden hangileri dorudur?
A) Yalnz II D) II ve III 1.E 2.A 3.A
B) I ve II 4.B
C) I ve III E) I, II ve III 5.D 6.C 7.C

100
2d
3d
yol
8.A
9.A
10.E
11.B
12.D
KMYA SS SAY
FONKSYONLU ORGANK BLEKLER II

ALDEHTLER VE KETONLAR RNEK 2 I. Propanal ile dimetil keton II. Propanol ile dimetil eter III. 1,2propandiol ile etil metil eter Yukardaki madde iftlerinden hangileri birbirinin yap izomeridir? ZM Propanal 3 C li bir aldehit, dimetil keton 3 C li bir ketondur. Kapal formlleri C3H6O dur. Birbirinin yap izomeridir.
Yaplarnda C = O (karbonil) grubu ieren bileiklerdir. Karbonil grubundaki karbon atomuna 1 tane H atomu ve 1 tane alkil kk balanmsa, bileik aldehit; bu karbon atomuna 2 tane alkil kk balanmsa, bileik ketondur. Aldehitler, tremi olduklar alkann adnn sonuna al eki, ketonlar, tremi olduklar alkann adnn sonuna on eki getirilerek adlandrlr. C atomu says eit olan aldehitler ve ketonlar birbirinin yap izomeri olup genel formlleri CnH2nO dur.
Aldehitler H H H H3C H C2H5 C=O Metanal (Formaldehit) H3C H3C H3C C2H5 Ketonlar C = O Propanon (Aseton) (dimetil keton) C = O Btanon (etil metil keton)
C atomu saylar ayn olan monoalkol ile eter birbirinin izomeridir. Propanol 3 C li, dimetil eter 2 C lidir, birbirinin izomeri deildir. 1,2propandiol, dialkoldr, eterlerle izomer olamaz.
Yant : Yalnz I ALDEHT VE KETONLARIN GENEL ZELLKLER Hem aldehitler hem de ketonlar, karbonil grubundan dolay polar bileiklerdir. Kk karbonlu olanlar suda iyi znr. Kaynama noktalar alkanlara gre yksek, moleklleri arasnda hidrojen ba ieren alkol ve karboksilli asitlere gre daha dktr. Hem aldehitler hem de ketonlar indirgenme zellii gsterir. Aldehitler indirgendiinde primer alkol, ketonlar indirgendiinde sekonder alkol oluturur.
C=O
Etanal (Asetaldehit)
C=O
Propanal
C2H5 C2H5 C = O 3-pentanon (dietil keton)
R CHO + H2 R CH2 OH Aldehit Primer alkol
RNEK 1 Bileik Ad
I. C H CH C = O 2 5 2 I H II. CH C = O 3 I CH CH
2
Propanal
Etil metil keton (btanon) Metil propil keton (2-pentanon)
R C = O + H R CH OH 2 I I R R Keton Sekonder alkol RNEK 3 Etanal (asetaldehit) ve dimetil keton (aseton) bileiklerinin, indirgenme tepkimelerini yaznz.
ZM
III. CH CH CH C = O 3 2 2 I CH
3
Yukardaki bileiklerden hangilerinin ad doru olarak verilmitir? ZM I. bileik 4 C li bir aldehittir, ad btanaldr. II. bileik 4 C li bir ketondur, ad btanondur. Alkil kklerinin biri metil (CH3), dieri etil (C2H5) olduundan,
CH C = O + H CH CH OH 3 2 3 2 I H Etanol Etanal
CH C = O + H CH CH OH 3 2 3 I I CH CH
3 3
Dimetil keton
2propanol
etil metil keton olarak da adlandrlr. III. bileik 5 C li bir ketondur. Keton grubu 2. karbondadr. Ad 2pentanondur. Alkil kklerinin biri metil, dieri propil olduu iin, metil propil keton eklinde de adlandrlr.
Yant : II ve III
Aldehitler, karbonil grubunda H atomu ierdii iin ykseltgenir ve karboksilli asit oluturur, ketonlar ykseltgenmez. R CHO + 1/2O2 R COOH Aldehit Karboksilli asit
R C = O Ykseltgenmez I R Keton
101
KMYA SS SAY
RNEK 4 2metil propanal bileiinin indirgenme ve ykseltgenme tepkimelerini yaznz. ZM
CH 3 I 2metil propanal: CH CH CHO dur.
3
Aldehitler ve ketonlar, polar molekller (HBr, NH3,) ile katlma tepkimesi verir, apolar molekller ile (H2 hari) katlma tepkimesi vermez.
NH 2 I CH C = O + NH CH C OH 3 3 3 I I H H
CN I CH C = O + HCN CH C OH 3 3 I I H H
ndirgenirse primer alkol, ykseltgenirse karboksilli asit oluturur. CH CH CHO + H CH CH CH OH 3 2 3 2 I I CH CH

3 3
2metil propanal
2metil1propanol
CH CH CHO + 1/ 2O CH CH COOH 3 2 3 I I CH CH
3 3
Aldehit ve ketonlar yancdr. Tam yanma rnleri, CO2 ve H2O dur. CnH2nO +
3n 1 O2 nCO2 + nH2O 2
2metil propanal
2metil propanoik asit
Aldehitler, Fehling ayrac (bazik Cu+2 zeltisi) ve Tollens ayrac (NH3 l AgNO3 zeltisi) ile tepkime vererek karboksilli aside ykseltgenir, ketonlar bu tepkimeleri vermez. R C = O + 2Cu + 4OH R C = O + Cu O + 2H O 2 2 I I H OH Fehling zeltisi Krmz kelti Aldehit Karboksilli Asit
R C = O + 2Ag + 2OH R C = O + 2Ag + H O 2 I I Tollens ayrac H OH Gm aynas Aldehit Karboksilli Asit
+
C H C = O + 4O 3CO + 3H O 2 5 2 2 2 I H
11 C H C = O + O 4CO + 4H O 2 5 2 2 2 2 I CH
3
+2
KARBOKSLL ASTLER O Yaplarnda C (karboksil) grubu ieren bileiklerdir. OH
Doymu monokarboksilli asitlerin genel formlleri, CnH2nO2 dir ve ayn karbon atomu sayl esterlerle yap izomerlii gsterirler. Monokarboksilli asitler adlandrlrken, en uzun karbon atomu zinciri temel alnr. Karboksil grubundaki C atomu 1 numara olacak ekilde C atomu zinciri numaralandrlr. Karbon zincirine bal gruplarn yeri ve ad belirtildikten sonra uzun zincirdeki karbon atomu saysna gre alkan ad sylenerek oik asit eki eklenir.
HC = O I OH CH C = O 3 I OH
Not : Fehling ayrac ve Tollens ayrac aldehit grubu ile tepkime verir. Aldehitler, Fehling ayrac ile krmz renkli Cu2O ktrr, Tollens ayrac ile gm aynas
oluturur. Bu tepkimeleri, alkoller, eterler, ketonlar, karboksilli asitler ve esterler vermez. Bu nedenle, bu tepkimeler aldehitlerin tannmasnda kullanlan tepkimelerdir.
RNEK 5 I. CH CH CH 3 3 I OH
II. CH C = O 3 I CH
3
III. CH C = O 3 I H
Metanoik asit (formik asit) Etanoik asit (asetik asit)
Yukarda formlleri verilen bileiklerden hangileri, amonyakl AgNO3 zeltisi ile gm aynas oluturur? ZM I. bileik 2propanol (alkol), II. bileik dimetil keton (keton), III. bileik ise etanal (aldehit) dir. Alkoller ve ketonlar, amonyakl AgNO3 zeltisi ile gm aynas oluturmaz,
CH CH C = O Propanoik asit 3 2 I OH CH CH C = O 2metil propanoik asit 3 I I CH OH

3
aldehitler oluturur.
Yant : Yalnz III
102
KMYA SS SAY
Dikarboksilli Asitler Yaplarnda iki tane karboksil grubu ieren bileiklerdir. RNEK 7 Organik bir bileiin 1 mol ile ilgili, aadaki bilgiler veriliyor.
COOH I COOH Etandioik asit (Oksalik asit)
H2C
COOH COOH
Na metali ile 1,5 mol H2 gaz aa karyor. Fe metali ile 0,5 mol H2 gaz aa karyor.
Buna gre, bu organik bileik aadakilerden hangisi olabilir?
Propandioik asit
Ya Asitleri Ya asitleri, ift karbon sayl, genellikle byk molekll, doymu ya da doymam karboksilli asitlerdir.
A) CH2 OH I CH OH I CH OH
2
B) H C = O I CH OH I CH OH
2
C) COOH I CH OH I CH OH
2
Aada baz ya asitlerinin formlleri ve adlar verilmitir. C3H7 COOH C15H31 COOH C17H31 COOH C17H33 COOH C17H35 COOH Btanoik asit Palmitik asit Linoleik asit Oleik asit Stearik asit (Doymu) (Doymu) (Doymam) (Doymam) (Doymu) D) COOH I C=O I COOH
E) COOH I CH OH I COOH
ZM 1 mol, Na metali ile 1,5 mol H2 gaz aa kardna
(Yukarda verilen ya asitlerinin adlarnn bilinmesi gerekmemektedir.)

KARBOKSLL ASTLERN GENEL ZELLKLER Suda zndklerinde iyonlaarak H+ iyonu verirler. Karboksilli asitler, zayf asittir.
gre, bileik moleklndeki asit ve alkol gruplarnn toplam says 3 tr. 1 mol, Fe metali ile 0,5 mol H2 gaz aa kardna gre, bileik molekl 1 tane asit grubu ierir. yleyse, 2 tane de alkol grubu ierir. Bu koullara uyan bileik C seeneinde verilmitir.
Yant : C
Na, K, Fe, AI, Zn, Ca gibi aktif metallerle etkileerek H2 gaz aa karrlar (Alkollerin yalnzca alkali metallerle H2 gaz aa kardn anmsayalm). 2CH3 COOH + Mg (CH3 COO)2Mg + H2
COOH COO Mg + H I + Mg I 2 COO COOH
Karboksilli asitler, alkollerle tepkimeye girerek ester oluturur.
O O II II R C OH + HO R R C OR + H O 2 Karboksilli Alkol Ester asit

CH3 COOH + HOC2H5 CH3COOC2H5 + H2O
CH OOC CH CH OH HOOC CH 2 3 2 3 I + I + 2H O 2 CH OH HOOC CH CH OOC CH
2 3 2 3
RNEK 6 Aadaki bileiklerden hangisi hem Na metali hem de Mg metali ile tepkimeye girdiinde H2 gaz aa kar?
A) COOH I CH
3
B) CH OH 2 I CH
3
D) CH 3 I C=O I CH
3
E) NH 2 I CH 2 I CH
3
C) H I C=O I CH
3
Karboksilli asitler ykseltgenmez (formik asit hari), indirgenerek aldehit oluturur.

2 R COOH R CHO + H2O
(H )
karboksilli asit
aldehit
ZM Na metali ile hem asitler hem de alkoller, Mg metali ile yalnzca asitler tepkimeye girdiinde H2 gaz aa karr.
Not : Formik asit, ayn zamanda aldehit grubu da ierir. Aldehit grubu
HC = O I OH
Karboksil grubu
A) Asit
Yant : A
B) Alkol
C) Aldehit
D) Keton
E) Amin
Bu nedenle, formik asit ykseltgenme tepkimesi verebilir. NH3 l AgNO3 zeltisi ile Ag aynas oluturur, Fehling zeltisi ile krmz Cu2O ktrr.
103
KMYA SS SAY
OPTKE AKTFLK Bir karbon atomuna birbirinden farkl 4 atom ya da atom grubu balysa, bu karbon atomu asimetriktir. Yapsnda bir tane asimetrik karbon atomu bulunduran bileiklerin, uzayda dizilii farkl olan iki molekl vardr. Birbirinin ayna simetrisi olan bu bileiklere optik izomer ad verilir. Bu maddeler optike aktiftir. Optike aktif bileikler, polarlanm n titreim dzlemini saa ya da sola doru dndrr.
COOH I 2 H C OH I 3 CH
3 1
Amino asitler, COOH grubu ierdii iin asit, NH2 grubu ierdii iin baz zellii gsteren amfoter maddelerdir. Suda iyi znrler. amino asitler, polimerleirse proteinler oluur.
RNEK 9 H N CH C = O 2 2 I OH bileii ile ilgili,
rnein, laktik asit; bileiindeki 2 numaral C atomuna bal atom ya da atom gruplarnn drd de birbirinden farkl olduundan, bu C atomu asimetriktir. Bu bileiin iki tane optik izomeri vardr.
COOH C HO H H 3C L-laktik asit
I. Asitlerle ntrleme tepkimesi verir. II. Ad, aminoasetik asittir. III. Optike aktif zellik gsterir.
aklamalarndan hangileri dorudur? ZM
COOH C H OH CH3
D-laktik asit
I I I I Not: CH , CH , C = C , C = O , C C
3 2
H N CH C = O karboksil grubu (asit) 2 2 I OH Amin grubu (baz) Bileik 2 C atomlu bir amino asittir. Ad, aminoetanoik asit ya da aminoasetik asittir. NH2 grubu asitlerle, COOH grubu bazlarla ntrleme tepkimesi verir. Asimetrik C atomu iermedii iin optike aktif zellik gstermez. Buna gre, I. ve II. aklamalar doru, III. aklama yanltr.
Yant : I ve II ESTERLER Alkollerin, HNO3, H2SO4 gibi oksijenli asitlerle ve karbok-
yapsndaki C atomlar asimetrik deildir.

RNEK 8 H C CH COOH 3 I OH bileii ile ilgili, I. Ad, 2hidroksi propanoik asittir. II. Optike aktiftir. III. Hem Na metali ile hem de Mg metali ile tepkime vererek H2 gaz aa karr. yarglarndan hangileri dorudur? ZM
CH 3 I H 2 C OH I 1 COOH OH ve COOH grubu ieren bileik Na metali ile tepkime vererek H2 gaz aa karr.
3
silli asitlerle yapt bileiklere ester ad verilir. Asit + Alkol

esterleme hidroliz
Ester + Su
Esterler, iki ekilde adlandrlr. Bileik, 2hidroksi propanoik asittir (laktik asit). Molekldeki 2 numaral C atomu asimetriktir. Asimetrik C atomuna sahip molekller optike aktiftir. 1. Alkolden gelen alkil ad yazlr, sonra asidin oik eki atlr, yerine at eki eklenir. C2H5 COO CH3 : Metil propanat esteri asit 2. alkol nce asidin ad, sonra alkoln alkil grubunun ad ve ester szc yazlr.
Mg metali ise, sadece COOH grubu ile tepkime vererek, H2 gaz aa karr.
Buna gre, her yarg da dorudur.
Yant : I, II ve III AMNO ASTLER Yapsnda NH2 grubu ieren karboksilli asitlerdir.
CH CH COOH 3 I NH
2
Yukardaki madde, propanoik asit metil esteri eklinde de adlandrlabilir.

Esterlerin zellikleri Esterlerin kk molekll olanlar suda iyi znr. Kimyasal etkinlikleri azdr. Bazik ortamda hidroliz olurlar, bu hidroliz trne sabunlama denir.
CH CH COOH 2 2 I NH
2
C H
17 35
C = O + NaOH C17H35 COONa + C2H5OH I OC H

2 5
2 amino propanoik asit ( amino propanoik asit)

3 amino propanoik asit ( amino propanoik asit)
Etil stearat esteri
Sodyum stearat (Sabun)
Etil alkol
104
KMYA SS SAY
KARBONHDRATLAR Karbonhidratlar, doada yeil yaprakl bitkiler tarafndan fotosentez yolu ile retilen ve genel formlleri Cn(H2O)m ZM I. bileikte N atomu, 2 H atomu ve 1 alkil grubu ieriyor. Primer amindir. II. bileikte N atomu, 1 H atomu ve 2 alkil grubu ieriyor. Sekonder amindir. III. bileikte N atomu, 3 alkil grubu ieriyor. Tersiyer amindir. Yant : Yalnz II FONKSYONLU AROMATK BLEKLER Benzen halkasna bal olan fonksiyonel gruplar, alifatik yapdaki fonksiyonlu bileiklerin genel zelliklerine benzer zellikler gsterir. Aada baz nemli aromatik bileiklerin forml ve zellikleri verilmitir.
NH2 Anilin (Amino benzen) (Fenil amin) CH2-OH C6H5-CH2-OH Benzil alkol H C=O Benzaldehit CH3 C=O Asetofenon (Fenil, metil keton) OH C=O C6H5- COOH Asit zellii gsterir. C6H5- C = O CH3 Keton zellii gsterir. C6H5- CHO Aldehit zellii gsterir. Primer alkol zellii gsterir. C6H5-NH2 Baz zellii gsteren bir bileiktir.
eklinde olan bileiklerdir. Karbonhidratlar; monosakkaritler, disakkaritler ve polisakkaritler olarak ana snfa ayrlr. Monosakkaritler Yaplarnda aldehit ya da keton grubu bulunan polialkoller olarak snflandrlr. Genel formlleri CnH2nOn dir. C atomu says 6 olanlar yaygn olarak bulunur. Yapsnda aldehit grubu bulunduranlara aldoz, keton grubu bulunduranlara ketoz denir. Adlandrmada nce aldo ya da keto n ekleri, sonra molekldeki C atomlarn says, daha sonra da oz eki getirilir. nemli monosakkaritler glikoz, frktoz, galaktozdur. H H I I C=O H C OH I I C=O H C OH I I H C OH H C OH I I H C OH H C OH I I H C OH H C OH I I H C OH H C OH I I H H Glikoz Frktoz (Aldoheksoz) (Ketoheksoz)
Disakkaritler
ki molekl monosakkaritten 1 molekl su karlmas ile elde edilirler. Monosakkarit + Monosakkarit Disakkarit + su nemli disakkaritler sakkaroz, laktoz ve maltozdur. C6H12O6 + C6H12O6 C12H22O11 + H2O glikoz frktoz sakkaroz
Polisakkaritler n tane monosakkarit moleklnden (n 1) tane su moleklnn karlmas ile oluurlar. nemli polisakkaritler selloz, niasta ve glikojendir. AMNLER NH3 moleklndeki H atomlarnn yerine alkil (R) kkleri-
Benzoik asit
OH
C6H5- OH
zel yapl bir bileiktir, asit zellii gsterir.
Fenol (Hidroksi benzen)
nin gemesiyle oluan bileiklerdir. Sulu zeltileri zayf baz zellii gsterir. Aminler, alkil saylarna gre primer, sekonder ve tersiyer olmak zere e ayrlr. R NH R NR R NH2 I I R R Primer amin Sekonder amin Tersiyer amin
RNEK 10 I. CH CH NH 3 2 I CH
3
RNEK 11
I. OH II. OH III. COOH
Yukardaki bileiklerden hangilerinin sulu zeltileri NaOH ile ntrleme tepkimesi verir? ZM
II. CH3 NH CH3 III. CH N CH 3 3 I CH

3
NaOH ile ntrleme tepkimesi veren maddeler, asittir. I. madde sikloheksanol ya da hidroksi sikloheksandr. Alkol zellii gsterir. II. madde fenoldr, asit zellii gsterir. III. madde benzoik asittir, asit zellii gsterir.
Yant : II ve III
Yukardaki bileiklerden hangileri sekonder amindir?

105
KMYA SS SAY
ZML TEST 1.
X : CH3CH2CH2OH Y : CH3CH2CHO Z : CH3CH2COOH
Yukarda verilen X, Y ve Z bileikleri ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi yanltr? ZM
Bileik moleklnde 2 karbon atomu arasnda ift ba bulunduundan doymamtr, bromlu suyun rengini giderir.
COOH kinci karbonun drt banda farkl gruplar bulunduu iin asimetriktir, optike aktif I H C OH zellik gsterir. I 3 CH II 4 CH
2 2 1
A) Amonyakl AgNO3 zeltisi ile yalnzca Y tepkimeye girdiinde, Ag aa karr. B) X ile Z nin tepkimesinden ester oluur. C) Y bileii; ykseltgendiinde Z, indirgendiinde X oluur. D) Na metali ile yalnzca X tepkimeye girdiinde H2 gaz aa karr. E) Mg metali ile Z tepkime verir, X tepkime vermez.
ZM
Na metali, hem COOH hem de OH grubundaki hidrojenin yerine geeceinden 1 mol bileik Na metali ile tepkimeye girdiinde, 1 mol H2 gaz aa kar.
Moleklde 1 tane karboksil grubu olduundan 1 deerli asittir ve 1 mol NaOH baz ile tepkime verir. COOH grubu asit grubudur. OH grubu ise baz grubu deil, alkol grubudur. Bu nedenle amfoter zellik gstermez.
Yant : E
X : CH3CH2CH2OH Y : CH3CH2CHO Z : CH3CH2COOH
Primer alkol Aldehit Karboksilli asit
3.
X : R1 CH2OH Y : R2 O C2H5 Z : R3 COOH X, Y ve Z bileikleri ile ilgili, aadaki bilgiler veriliyor. X ile Y birbirinin izomeridir. O II X ile Z tepkimeye girdiinde, C H C OC H
2 5
Yapsnda aldehit grubu bulunan Y bileii amonyakl AgNO3 zeltisi ile tepkimeye girdiinde, Ag aa karr. Alkol (X) ile karboksilli asit (Z) tepkimeye girdiinde, ester oluur. Y aldehiti; ykseltgendiinde karboksilli asit (Z), indirgendiinde primer alkol (X) oluur. Na metali hem alkollerle (X) hem de karboksilli asitlerle (Z) tepkimeye girdiinde H2 gaz aa karr.
3 7
bileii oluuyor.
Buna gre, R1, R2 ve R3 alkil gruplar aadakilerden hangisi olabilir? R1 R2 R3
Mg metali yalnzca karboksilli asitlerle (Z) tepkimeye girdiinde H2 gaz aa karr.

Yant : D
A) C2H5 B) C3H7 C) C2H5 D) C2H5 E) C3H7

ZM
CH3 CH3 C2H5 CH3 C2H5
C2H5 C2H5 C2H5 C3H7 C2H5
2.
COOH I CH OH I CH II CH
2
bileii ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
A) Bromlu suyun rengini giderir. B) Optike aktiftir. C) 1 mol, Na metali ile tepkimeye girdiinde 1 mol H2 gaz aa karr. D) 1 mol, 1 mol NaOH ile tepkime verir. E) Amfoter zellik gsterir.
O II R3 COOH + HOCH2 R1 R C OCH R 3 2 1 (Z) (X) O II C H C OCH C H 2 5 2 2 5 R3 : C2H5 ve R1 : C2H5 tir.

X bileii; C2H5CH2OH dir. X ile Y bileikleri birbirinin izomeri olduuna gre, Y molekl de 3 karbon atomu iermelidir. Y bileii; CH3 O C2H5 tir. R2 : CH3 olur.
Yant : A
106
KMYA SS SAY
KONU TEST 1.
Etanal (asetaldehit) bileii ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
5.
I. CH CH COOH 3 I OH II. COOH I CH OH I COOH III. COOH I CH OH I CH 2 I COOH

Yukarda formlleri verilen bileiklerden hangilerinin molekl asimetrik karbon atomu ierir?
A) B) C) D) E)
Karbonil grubu ierir. Etil alkoln ykseltgenmesinden elde edilir. Ykseltgenmesinden, etanoik asit elde edilir. Katlma tepkimesi verir. Asetonun izomeridir.
2.
CH CH C = O ve CH C CH 3 2 I 3 3 II H O
bileikleri iin, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
B) Yalnz II
C) I ve II E) II ve III
A) B) C) D) E)
zomerdirler. Ykseltgenirler. Katlma tepkimesi verirler. ndirgenme rnleri izomerdir. 1 er mollerini yakmak iin gerekli O2 miktarlar eittir.
6.
OH
NO2 CH3
NH2
II
III
3.
CH C = O 3 I H Yukarda forml verilen bileik indirgendiinde X bileii, ykseltgendiinde ise Y bileii oluuyor.
Yukarda verilen organik bileiklerden hangileri HCI ile tepkime verir?
A) Yalnz II D) II ve III
B) Yalnz III C) I ve III E) I, II ve III
Buna gre, X ve Y bileiklerinin tepkimesi sonucu oluan bileiin forml aadakilerden hangisidir?
7.
A) C H C = O 2 5 I O CH
B) CH C = O 3 I O CH
X, Y ve Z organik bileiklerinden biri alkol, biri asit biri de aldehittir. Bu bileikler ile ilgili, baz bilgiler aada verilmitir: X : Na metali ile tepkime verir. Y : NaOH ile tepkime vererek, tuz ve su oluur.
Buna gre, X, Y ve Z bileikleri aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? X Y Z
C) CH C = O 3 I CH
2 5
D) C H C = O 2 5 I OC H E) CH C = O 3 I OC H
2 5
2 5
A) B) C) D) E)
Alkol Alkol Asit Asit Aldehit
Asit Aldehit Alkol Aldehit Asit
Aldehit Asit Aldehit Alkol Alkol
4.
Etil alkoln bir deerli bir organik asit ile oluturduu esterin mol ktlesi 88 gramdr.
Buna gre, organik asit moleklndeki C atomu says aadakilerden hangisidir? (H = 1, C = 12, O = 16)
8.
2metil2btanol bileii ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
A) Kapal forml C5H12O dur. B) Monoalkoldr. C) Ykseltgendiinde, keton oluur. D) 1 mol, Na metali ile 0,5 mol H2 gaz aa karr. E) Katlma tepkimesi vermez.
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
107
KMYA SS SAY
9.
X COOH Y OH Z CH2OH
13.
O II X : H C OH
O II Y : CH C OH
3
Yukarda verilen X ve Y bileikleri iin,
Yukarda formlleri verilen X, Y ve Z bileikleri ile ilgili, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
I. Her ikisi de Na metali ile tepkimeye girerek H2 gaz aa karr. II. Her ikisi de Zn metali ile tepkimeye girerek H2 gaz aa karr. III. Amonyakl AgNO3 zeltisi ile yalnzca X tepkimeye girdiinde Ag oluur.
A) Z bileii, iki basamak ykseltgenirse, X bileii oluur. B) de Na metali ile tepkimeye girerse, H2 gaz aa kar. C) NaOH ile yalnzca X tepkime verir. D) X ile Z nin tepkimesinde ester oluur. E) de aromatik bileiklerdir.
A) Yalnz II D) II ve III
10. Aada
B) I ve II C) I ve III E) I, II ve III
verilen bileiklerden hangisi amfoter zellik gsterir?
14. 1 mol organik asit yeterli miktarda Na metali ile tepkimeye girdiinde, 1 mol H2 gaz ve 134 gram tuz oluuyor.
Buna gre, organik asidin forml aadakilerden hangisidir? (H = 1, C = 12, O = 16, Na = 23)
A) COOH I CH I 2 OH D) COOH I CH I 2 NH
2
B) CH OH 2 I CH 2 I NH
2
C) COOH I CH I 2 NO
2
E) CH OH 2 I CH 2 I NO
2
A) COOH I COOH
B) CH3COOH D) COOH I CH I 2 COOH
C) HCOOH
E) COOH I C H 2 4 I COOH
11. X :
RC = O I H
Y : R C R II O
15. X
ve Y organik bileikleri ile ilgili, aadaki bilgiler veriliyor :
Yukarda verilen X ve Y bileikleri birbirinin izomeridir.

Y bileii indirgendiinde 2btanol olutuuna gre, X bileii ykseltgendiinde aadaki bileiklerden hangisi oluur?
X : Fehling zeltisindeki Cu+2 iyonlarn indirgiyor, NaOH ile tepkimesinde tuz oluuyor. Y : NaOH ile tepkime vermiyor, Na metali ile tepkimesinde H2 gaz aa karyor.
Buna gre, X ve Y organik bileikleri aadakilerden hangisi olabilir? X Y
A) C3H7COOH C) C4H9OH E) C2H5COOH
B) C4H9COOH D) C4H9CH2OH
12. X : R CH2OH
Y:RO Z : R COOH Genel formlleri yukarda verilen X, Y ve Z organik bileiklerinin molekllerindeki C atomlar saylar eittir.
Buna gre, X, Y ve Z organik bileikleri iin, aadaki aklamalardan hangisi yanltr?
O II A) CH C OH
3
O II CH C OH
3
O II B) H C OH
O II H C OH
O II C) H C OH OH O I II D) CH CH C H
3
CH CH CH 3 3 I OH CH CH CH 3 I 3 OH
A) X ile Y birbirinin izomeridir. B) X bileii ykseltgendiinde, Z bileii oluabilir. C) X ve Z bileikleri, Na metali ile tepkimeye girdiinde, H2 gaz aa kar. D) X ve Z bileikleri, Zn metali ile tepkimeye girdiinde, H2 gaz aa kar. E) X ile Z bileiklerinin tepkimesinden ester oluur.
1.E 2.B 3.E 4.B 5.D 6.B 7.A 8.C 9.C 108
OH O I II E) CH CH C H
3
O II H C OH
10.D
11.A
12.D
13.E
14.A
15.C
BYOLOJ SS SAY
BYOTEKNOLOJ, GENETK MHENDSL, CANLILARDA DAVRANI, HAYATIN BALANGICI VE EVRM LE LGL GRLER
BYOTEKNOLOJ, GENETK MHENDSL nsanlar her ada eitli alanlarda yararlandklar kaynaklar gelitirme abas iinde olmulardr. lk zamanlarda yiyecek kaynaklarnn gelitirilmesi iin bitki ve hayvan trlerinin slah ile uraan insanlar, imdi ise biyoloji bilgilerini teknolojik geliim ile birletirerek salk, tarm, hayvanclk ve endstri alanlarnda kaynaklar gelitirici yntemler kullanmaktalar. Biyoloji biliminin teknoloji ile birletii noktada yaplan almalarn tm biyoteknoloji ad altnda toplanr. Bu almalar, genlerin tm genom zerindeki yerlerinin belirlenmesi, genlerin klonlanmas, baka bir canlya gen aktarm, hastalklara yol aan genlerin bulunmas ve onarlmas, canl klonlamas eklinde zetlenebilir. Bunlar arasnda, bir canl ile ayn kaltsal yapya sahip baka bir canl retimi anlamna gelen canl klonlamas genetik mhendislii almalar kapsamna girmemektedir. Dier almalar ise genler ile ilgili olup genetik mhendislii almalarna dahildir. Yani genetik mhendislii, kaltsal madde zerindeki eitlendirmeler ve deiiklikler ile ilgili almalar ierir. Biyoteknoloji ise biyolojik bir sistemin ya da yapnn endstriyel boyutta kullanlmas anlamndadr. Genetik mhendislii, biyo-teknolojinin kulland yntemlerden sadece biridir. Herhangi bir rn ifreleyen genin retilmesi ve rnn elde edilmesi ilemleri iin ilk olarak bu geni ieren DNA moleklnn bulunduu hcreden ayrlmas (izolasyonu) yani saf olarak elde edilmesi gerekir. rn elde edilecek genin, saflatrlan DNA zerindeki yeri belirlendikten sonra genin uygun enzimler kullanlarak kesilmesi ve bulunduu yerden karlmas gerekir. Gen teknolojisinin ilerlemesini salayan ve DNA zerinde eitli ilemlere olanak tanyan enzimlerden en nemlileri endonkleazlar ve DNA ligazdr.
Endonkleazlar bir nkleotit dizisini uygun yerlerinden kesen enzimlerdir. DNA ligaz ise iki nkleotit dizisini birbirine balayan enzimdir. Nkleotit dizisi uygun yerden kesildikten sonra yaplacak ilem, elde edilen genin plazmit ad verilen tayc DNA ya aktarlmas ilemidir (Plaz-mitler bakterilerde kromozomal DNA dan ayr olarak bulunan halkasal DNA lardr. zerlerinde ok kk gen blgeleri bulunur. Bakteriler plazmitleri ile konju-gasyon srasnda gen aktarm yaparak yeni bir zellik kazanabilirler.). Genetik almalar srasnda elde edilen gen plazmide akekil 1: Plazmide gen tarldktan ve DNA ligaz ile biraktarm letirildikten sonra bu plazmit uygun bir bakteriye aktarlr. Bakteri, plazmitte bulunan genlerle protein sentezlerken aktarlan genin ifreledii rn de retir. Elde edilen rn ortamdan izole edilir ve istenilen ekilde kullanlr (ekil 1).
RNEK 1 nsan gen projesine 3 trilyon nkleotit uzunluundaki insan genomunun, nkleotit dizilimini bulmak ve gen haritasn karmak amacyla 1990 ylnda balanmtr. Bu projenin tamamlanmas ile kaltsal hastalk ve kusurlarn nedeni ve buna bal zmlerinin bulunmas mmkn olacaktr. Kaltsal hastalklarn tedavisinde; I. II. III. IV. hastalkl genlerin genomdan temizlenmesi salkl genin (kalp gen) belirlenmesi ve izolasyonu kalp genin ilgili blgeye nakli hastalkl genlerin belirlenmesi
ilemleri hangi sraya gre gerekletirilmelidir? A) IIIIIIIV B) IIIIIIVI C) IIIIIIIV D) IVIIIIII E) IVIIIIII ZM nsanlarda kalsal hastalklara neden olan genlerin slah gen terapisi adn alr. Fakat bu yntem baz ahlaki sorunlar da beraberinde getirdiinden dolay u an kullanlmamaktadr. Ama bu yntem kullanlsayd izlenecek yolun u ekilde olmas uygun olurdu: Hastalkl genin belirlenmesi Hastalkl genin, genomdan ayklanmas, temizlenmesi Salkl genin yaplandrlmas (retimi) Salkl genin genoma aktarlmas Yant: D CANLILARDA DAVRANI Organizmann d ve i evresi srekli deiim durumundadr. Bu deiimler, scaklk, k, O2, CO2, su, dier organizmalar, susuzluk ve alk gibi faktrlerdir. Canl organizmalarn etkinliklerini etkileyen bu faktrler uyart adn alr. Uyartlar canlda farkl deiikliklere (tepki) yol aar. Bu tepkiler terleme gibi fizyolojik bir tepki olabilecei gibi karmak bir tepkiler dizisini ieren davran da olabilir. Fizyolojik tepkiler davran olarak snflandrlamaz. Davran, organizmann uyartlara tepki olarak oluturduu bir dizi etkinliktir. Her trn kendine zg bir davran biimi vardr. ahinin, av olan tavan grdnde harekete gemesi bir beslenme davrandr. Davran, bireylerin ve bireylerden oluan populasyonlarn yaamn srdrebilmesini salar. Her trn tepki verdii uyart eidi birbirinden farkl olabilir. Bir canl baka bir canlnn avcs olabilirken bir dierinin avcs olmayabilir. Tepki oluturacak her uyart her tr iin zel bir davran biimini balatr. Organizmalar sadece kendileri iin anlaml sinyal, mesaj ya da uyartlara yant verirler.
109
BYOLOJ SS SAY
evreden gelen uyartlara yant olarak verilen tepki btn olan davranlarn bir blm doal ve kaltsal bir blm ise kazanlm (sonradan renilmi) olabilir. Karmak olmayan basit organizasyonlu canllarda davranlarn byk bir blm kaltsaldr. nk yaam dngs ksa olan canllarn yaamlarn srdrebilmeleri iin renmeye ayracak zamanlar yoktur. Kaltsal davranlar bu canllarn nesillerini devam ettirebilmeleri iin yeterlidir. Bu tip davranlar canlnn beslenme, barnma, reme ve zararl etkenlerden kanma gibi gereksinimlerini karlar. Tekhcrelilerde ve Bitkilerde Davran Kaltsal davranlarn en basiti tekhcrelilerde ve bitkilerde grlen uyartlara kar uyarann ynne bal ya da uyarann ynne bal olmadan ortaya kan davranlardr. Uyarann ynne bal davranlar: Bu tip davranlar, uyart ynnde ise pozitif ters ynde ise negatif olarak ifade edilir. 1. Ynelim (Tropizma) hareketi: Bitkinin uyart ynnde ya da uyartya zt ynde bymesidir. Ik ya da kimyasal maddeler tropizmaya neden olur. Bitkinin gvdesi k karsnda pozitif, kkleri ise negatif fototropizma yapar. Kimyasal madde olan gbreye kar kkler pozitif kemotropizma, kire ve youn tuz zeltisine kar negatif kemotropizma yapar.
k k
Termonasti, scakln oluturduu irkilme hareketleridir. Lalelerin 15-20C de ieklerini amas, 5-10C de ieklerinin kapal olmas rnek olarak verilebilir. Sismonasti, dokunma ve sarsma ile oluan hareketlerdir. Kstmotuna dokununca yapraklarn kapatp aa sarktmas sismonastiye rnektir. Hayvanlarda Davran Refleks ve gd: Hayvanlarda grlen basit davranlar kaltsal niteliktedir. Kaltsal davranlar refleks ve igd olarak ortaya kar. Hayvanlarda etkiye kar oluturulan, ani, deimez ve hzl tepkilere refleks ad verilir. Refleksler st (n) beynin denetiminde gereklemedikleri iin ani ve hzldr. Ayana ine batrlan kurbaann ayan ekmesi, elektrik oku verilen yasssolucann bzlmesi refleks tipi yanta rnektir. Basit canllarda refleksler birok davrann temeli olduu halde gelimi hayvanlarda davrann sadece kk bir blmn oluturur. Baz hayvanlarda bir uyar ya da bir dizi uyarya yant olarak renilmemi bir tepkiler btn oluturulur. Bu tip karmak kaltsal davran dizilerine igd ad verilir. gdler, bireylerin ve hayvan topluluklarnn hayatta kalmalarn salayan, beslenme, savunma ve reme ile ilgili davranlardr. gdler, canlya karlaabilecei sorunlara hazr olmay salar. Bunlar, karmak bir hareket btnn ierdikleri halde renilerek kazanlan davranlar deildir. Fakat igdsel bir davran iinde olan bir organizma ne yaptnn bilincindedir. Bu noktada igd ile refleks birbirinden ayrlr. Refleks hareketleri bilinsizce ortaya kar. Kularn yuva yapmas, gmen kularn ve balinalarn g etmesi, yavru bakm gibi davranlar igdye rnektir. gdsel davranlarn ortaya kmasnda hormonal dzenlemenin de nemli rol bulunmaktadr. Gelimi hayvanlarda davranlarn bir blm kazanlm (renmeyle ekillenen) davranlardr. renmenin en basit tanm, canllarda gzlenen davran deiiklii olarak yaplabilir. renme birka yol ile gerekleir. En basit renme tipi alkanlk kazanma eklindedir. Srekli yinelenen uyartlar artk o canlda tepki vermeme eklinde kendini gsterir. Kargalarn zararsz bostan korkuluundan kamamalar bunun tipik bir rneidir.
Fototropizma
Su
Su
Hidrotropizma
Bunlarla birlikte kklerin suya doru ynelmesi hidrotropizma, ayieklerinin gnei izlemesi heliotropiz-ma, bitki kklerinin yerekimi dorultusunda bymesi jeotropizma, bitki kklerinin yaralanma ynnn tersine ynelmesi travmatropizma, bitkilerin dokunmaya kar gsterdii ynelim davran da haptotropizma olarak adlandrlr. 2. Yer deitirme hareketi (Taksi=Gm): Hareket etmeyi salayan yaplar bulunan bakterilerde ve tekhcrelilerde grlr. Uyaran yine k ya da kimyasal maddeler olabilir. rnein aerob baterilerin oksijen bulunan yere ilerlemesi pozitif kemotaksi, anaerob bakterilerin oksijen bulunan yerden uzaklamas negatif kemotaksidir. Fotosentetik bakterilerin k alan blgede toplanmas ise pozitif fototaksi olarak adlandrlr. Uyarann ynne bal olmayan davranlar: Bu tip davranlar uyarann ynne bal gereklemediinden pozitif ya da negatif olarak ifade edilmezler. Bitkilerde uyar ynne bal olmakszn gerekleen irkilme davranlarna nasti denir. Fotonasti, k etkisiyle ortaya kan irkilme hareketlerine denir. Fasulye yapraklarnn gndz kalkk, gece eik durumda olmas rnek olarak verilebilir.
RNEK 2 Nisan aynda doan ve annesi olmadan yaayan bir tarlafaresi, austos ay geldiinde birdenbire besin depolamaya balar. Daha nce hi k yaamam bu tarlafaresi, kn zorluklarn bilmez. Ama k geirecei bir oyuk hazrlayarak burada yiyecek biriktirir. Tarlafaresinin bu davran; I. ayana ine batrlan kurbaann ayan ekmesi II. yln belli dnemlerinde balinalarn g etmesi III. ku yavrularnn bydke besin deeri olmayan maddeleri gagalamaktan vazgemesi gibi davranlardan hangileriyle benzerlik gsterir? A) Yalnz I D) II ve III B) Yalnz II C) I ve III E) I, II ve III
110
BYOLOJ SS SAY
ZM Soruda tarlafaresinin davran igd olarak snflandrlr. Ayana ine batrlan kurbaann ayan ekmesi reflekstir. Ku yavrularnn besin deeri olmayan maddeleri tanmas ise renme yoluyla gerekleir. Oysa balinalarn yln belli zamanlarnda g etmesi igdye bir rnektir. Yant: B ZM Grup halinde yaayan hayvanlarda her grubun bir lideri bulunur. Lider, gruba av srasnda nclk eder, av ynetir. Grup halinde klan avda baar oran artar. Avlanma grup halinde ve iblmyle yapldndan enerjinin boa harcanmas engellenir. Av sonras avdan, nce lider yararlanr ve grup iindeki hiyerarik dzene gre yeler srasyla beslenirler. Bu nedenle hiyerarik dzen grup iinde besin rekabetine neden olmaz. Yant: D
Sosyal Davran: Ayn trden iki ya da daha fazla canlnn birbiriyle etkileimi sonucu ortaya kan davranlara sosyal davran ad verilir. Sosyal davranlar, hayvan topluluklarnn ikili ya da oklu gruplar halinde gerekletirdikleri ibirlii, yarma, stnlk kurma, alan savunmas ve avlanma gibi iletiimi gerektiren davranlar ierir. Topluluktaki bireyler (grup yeleri) arasnda bilgiler, sesli, grsel veya kimyasal sinyallerle iletilir. Sosyal grup halinde yaayan hayvanlar grubun srekliliinin salanmas, topluluun yaama ansnn artmas, enerjinin bo yere harcanmamas ve grubun etkinliklerinin (beslenme, reme, yavru bakm gibi) uyum iinde srdrlebilmesi iin hiyerarik bir dzen olutururlar. Bu dzende grubu oluturan her bireyin bir stats vardr. Bununla birlikte hemen hemen her grupta yelerin hareketlerini dzenleyen ve grubu yneten bir lider bulunur. Bu lider kimi topluluklarda dii, kimi topluluklarda erkektir. Dnem dnem liderlik iin grup yeleri birbirleriyle rekabete girebilir. Grup iinde belli bireylerin yavrularn bakmn stlenmesi ve iftleme iin grup yelerinin rekabet etmesi birer sosyal davran rneidir. Canllar, belli uyaranlara tepki eklinde davranlar sergiledikleri gibi belli zaman aralklarnda baz hareketleri (davranlar) tekrarlayabilirler. Bu davranlar, gnlk, aylk hatta yllk zaman dnglerinde ortaya kabilir. Bu tip davranlar canlnn biyolojik saati dzenler. Biyolojik saat ise ortam scakl ya da k miktar gibi evresel, salglanan baz hormonlarn miktarndaki deiimler gibi canlya bal etkenler tarafndan salanr. Baz bitkilerin gece ve gndz deien yaprak durumlar, hayvanlarn gnlk uyku dzenleri gnlk ritme rnektir. nsanlardaki menstral dng ise aylk ritme rnek olarak verilebilir. Mevsimlik dng, g eden hayvanlarda; yllk dng ise k uykusuna yatan hayvanlarda gzlenir.
HAYATIN BALANGICI LE LGL GRLER Dnyann nasl olutuu ve dnya zerinde hayatn nasl balad yzyllar boyunca insanlarn ilgisini ekmi ve bu konu ile ilgili aadaki grler ortaya atlmtr. Kendiliinden Olu (Abiyogenez) Gr: lkalarda insanlar canllarn cansz maddelerden kendiliinden oluabileceine inanyorlard. Aristonun ortaya att bu gr uzun yllar kabul grd. Aristo baz maddelerin iinde bulunan aktif zn canlln oluumunu saladn savunmutur. Aristoya gre yumurtann iinde bulunan aktif z yumurtadan civciv kmasn salyordu. Hatta bu aktif z sadece yumurtada deil ayn zamanda amur, kum, su ve odun gibi baka cansz maddelerde de bulunmaktayd. nl hekim Paracelsus, su, hava, saman ve ryen odundan farelerin, kurbaalarn, ylanbalklarnn ve kaplumbaalarn kendiliinden olumas ile ilgili gzlemlerini yazmtr. Bunun yannda F. Redi ve Pasteur yaptklar kontroll deneyler ile abiyo-genez grn rtm, bunun yerine biyogenez (canlnn canldan oluumu) gr ileri srlmtr. Biyogenez grne gre, canllar kendiliinden deil daha nceki atalarndan tremitir. Fakat bu gr ilk canlnn nasl olutuunu aklamamaktadr. Ototrof Gr: Dnyada yaamn balangc hakknda dnldnde canllarn ortak zelliklerinden biri olan besin gereksinimi bunu aklamada kullanlabilir. Ototrof grne gre dnya zerindeki ilk canl kendi besinini retebilen bir ototroftu. Fakat gnmzdeki ototroflarn, dnyann ilk zamanlarndaki olumsuz koullarda yaamn srdrebilmesi olanak d grlmektedir. Bugnk ototroflar gibi karmak yapl organizmalarn ortaya kmas uzun zaman gerektiren bir sretir. Bu gre gre karmak bir organizma olarak bir ototrofun basit bir evrede olutuu ileri srlr. Kald ki bu gr de ilk ototroflarn nasl olutuunu aklayamamaktadr. Sadece ilk canlnn nasl beslendiini aklamaya almaktadr. Bununla birlikte bu gr evrim kuramna da ters dt iin bilim evreleri tarafndan kabul grmemektedir. Heterotrof Gr: Bu gre gre ilk canl heterotroftur. evresinde kendiliinden olumu olan organik maddeleri enerji kayna olarak kullanr. Heterotrof hipotezine gre, ilk canl karmak bir evrede oluan basit bir organizmadr. Bu gr ayn zamanda ilk canlnn bulunduu ortamdaki organik maddelerin ilk olarak nasl olutuunu ve buna bal olarak da canlln balangcn aklamaya alr. Bu gr canlln balangc iin ilk nce kimyasal evrimin gerekletiini syler. Heterotrof canl da inorganik maddelerin uzun bir sre iinde gelien kimyasal evrimi sonucu ortaya kmtr.
RNEK 3 Hayvanlarda grup halinde yaama srasnda hiyerarik dzen oluturma, I. Avlanma baarsn artrr. II. Enerjinin boa harcanmasn engeller. III. Besin rekabetine neden olur. ifadelerinden hangileri dorudur? A) Yalnz I D) I ve II B) Yalnz II E) II ve III C) Yalnz III
111
BYOLOJ SS SAY
Kimyasal evrim srecinde ilk atmosferde oksijen gaz bulunmamaktayd. nk doadaki en aktif elementlerden biri olan serbest oksijen, oluacak birok organik ve inorganik maddeyi oksitleyerek tahrip eder. Belirli koullar altnda ve oksijensiz ortamda birok organik molekl dnyada birikerek, kendi kendini oluturabilecek yetenee sahip molekller halinde sentezlenmeye baladklar zaman en basit canllk ortaya km demektir. O zamanlarda ilk atmosferde yzeyde bulunup daha sonra eitli olaylar ile tabana den ve bugnk atmosfer ile iliii kesilen kayalarn incelenmesiyle ilk atmosfer hakknda birok bilgi edinilebilir. Bu almalar sonucu ilk atmosferde amonyak (NH3), metan (CH4), hidrojen (H2) ve su buhar (H2O) bulunduu ortaya konmutur. Bu gazlar dnya zerine den mortesi nlar ile (o dnemde ozon tabakas bulunmadndan gneten gelen btn nlar szlmeden dnyaya ulaabilmekteydi) daha karmak yapl bileikleri oluturacak kimyasal tepkimelere girebilmekteydi. Bu tepkimelerle oluan maddeler dnya zerindeki sularda birikerek basit organik bileikleri oluturmutur. Stanley Miller bunu aadaki deney ile aklamaya almtr (ekil 2). RNEK 4 Baz ototrof organizmalarn inorganik maddelerden organik madde sentezini gerekletirirken suyu kullanma yeteneini kazanmalar, atmosferde serbest oksijenin birikmesini salamtr. Bu olay ise, dnya zerindeki yaamn gelimesinde etkili olmutur. Aadakilerin hangisi, bu deime ile meydana gelen bir olay olamaz? A) Molekler oksijeni kullanabilen canllarn evrimlemesi B) Canllarn sudan, kara yaamna gemeleri C) Canllarn enerji retimlerinin artmas D) Solunum tepkimelerinin evrimlemesi E) Ozon tabakasnn incelmesi ZM Bugn atmosferdeki serbest oksijenin ototroflarn evriminden sonra biriktii varsaylmaktadr. Molekler oksijen, mortesi k etkisi ile ozon (O3) tabakasn oluturmutur. Ozon tabakas mortesi nlar sourmu ve yeryzne inen mortesi nlar azalmtr. Bunun sonucunda milyonlarca yl sren biyolojik evrimde canllar sudan karaya gemi, enerji gereksinimleri artm, oksijenli solunum yapan canllar evrimlemitir. Atmosferde oksijen birikimi ozon tabakasn kalnlatrmtr. Yant: E
EVRM LE LGL GRLER Evrim, bir populasyonda zamanla gerekleen deiimler olarak tanmlanr. Bu tanmda populasyon ile ayn tr bireylerin oluturduu grup; zaman ile milyon yllar ile llen jeolojik zaman veya baz durumlarda nesiller ile llen zaman; deiim ile de fenotipik deiimlerle sonulanan kaltsal deiimler kastedilir. Canllarda evrimin varln gsteren kantlar: Paleontolojik (fosillerden elde edilen) kantlar: Dnyann ilk zamanlarnda yaam canllarn kalntlarnn bulunmas, snflandrlmas, younluu, dalm ve yaantlarn inceleyen bilim dal paleontolojidir. lk zamanlarda yaam canllar ile bugnk canllar arasndaki benzerlikleri ve akrabalk derecelerini ortaya koymas bakmndan evrimle ilgili nemli kantlar sunar. Yerkabuu katmanlarna bakldnda alt katmanlardaki canllarn daha basit yapl olduu ortaya konmutur. Embriyolojiden elde edilen kantlar: Eeyli reyen btn canllar reme hcrelerinin birlemesiyle oluan zigotun blnmeler ve farkllamalar geirmesiyle oluur. Blnmeler srasnda 2, 4, 8, 16 blastomerli aamalar ve gastrula, blastula evrelerinde canllarn grntleri hemen hemen ayndr. Omurgal embriyolarn erken evrede birbirinden ayrmak olanakszdr (Baknz, MH 14. Say Ortak Blm Sayfa 46, ekil 3). Her canl, geliimi srasnda evrimsel aamalarn ksa dnemler halinde gsterir.
ekil 2: Millerin deneyi
Miller, hazrlad dzenee amonyak, metan, hidrojen ve su koyup bu karm starak yksek enerjili elektrik akm geirmitir. Yedi gn sren deneyin sonunda toplama kabnda amino asitler, asetik asit, laktik asit, hidrojen siyanr (HCN) ve re gibi organik molekllerin olutuunu gstermitir. Bu deneyin ortaya koyduu gibi ilkel dnya koullarnda, su ortamnda organik molekllerin olutuu varsaylmaktadr. Birbiriyle etkileim iine giren bu molekller proteinleri oluturmu, proteinlerin bir ksm enzimlere dnmtr. Enzimler de dier molekllerin oluumunu katalizlemi ve olaylar hzlandrmtr. Bundan sonra nkleik asitlerin oluumu ve bunlarn proteinlerle birleerek nkleoproteinleri oluturmas gelir. Tm bu molekllerin birlikte bulunduklar karmak yapya sahip kolloit svya koaservat ad verilir. Koaservatn hcrelerin n maddesi olduu (n hcre) varsaylmaktadr. Koaservatn kendi kopyasn yapabilen basit organizmaya dnmesiyle dnya zerinde canllk balamtr. Ayrca bunlardan baka dnyaya hayatn baka gezegenlerden geldiini savunan panspermia gr ve canllarn yaratc tarafndan ayn anda ama ayr ayr yaratldn savunan yaratl gr bulunmaktadr.
112
BYOLOJ SS SAY
Karlatrmal fizyolojiden elde edilen kantlar: Canllarda gerekleen kimyasal ve fizyolojik olaylarn ou evrimin varl iin birer kanttr. Bunlardan en nemlileri parazit enfeksiyonlardan elde edilen kantlardr. Parazitler ancak uyum saladklar zel ortamlarda yaayabilirler. Farkl hayvan gruplarnda farkl parazitler yaar. nsanda yaayan yuvarlak solucana benzer bir yuvarlak solucan tr domuzlar enfekte eder, ama bu tr, insanlar enfekte etmez. Ayn ekilde insan ve kpek kancal kurtlar birbirinden farkldr. nsanda frengiye neden olan spiroketler, dier primatlarda da enfeksiyona neden olurken teki memelileri enfekte etmezler. Karlatrmal biyokimyadan elde edilen kantlar: Farkl tr canllarda gerekleen baz olaylar katalizleyen enzimlerin ayn yapda olmas evrim iin nemli bir kanttr. Canllarn ounda birok kimyasal yapnn temelde benzer olmasna karn hayvan gruplarn birbirinden farkl klan yaplar da bulunur. Bunlar, evrimsel akrabalk derecesiyle dorudan orantldr. Morfolojiden elde edilen kantlar: Farkl trlere ait canllarn baz organlar karlatrldnda bu organlarn embriyolojik olarak ayn yapdan gelitikleri (ayn embriyolojik yapdan kken aldklar) grlr. Bu organlar arasnda yaplan karlatrmayla elde edilen kantlar da evrimi desteklemektedir. rnein, balktan insana kadar btn omurgallarn srt tarafnda bir omur dizisi, omur dizisinin iinde omurilik ve karn tarafnda sindirim kanal ile birok noktada yaplar ayn i organlar bulunur. Tm omurgallarda birka ilkel rnek dnda vcut eksenine gre yerleim gsteren iki n ye, beynin yerletii bir kafatas bulunur. Farkl canllarda bulunan embriyonik olarak ayn kkten gelien organlara homolog organlar denir (ekil 3). rnein n yeler insanda kol; kedi, kpek, kstebek ve atta bacak, fok, denizinei, balina ve yunusta yzge; ku ve yarasada kanat eklindedir. Bu organlar iskelet sistemi, kemik yaps ve kan damarlar bakmndan benzer yapya sahiptir. Fakat farkl ortamlara uyum srecinde ekilde baz deiiklikler olumutur. Hatta kullanm durumuna gre baz organlar krelmi, bazlar ise gelimitir. nsanda krelen organlara rnek olarak krbarsak, yirmi ya dii ve kulak kepesini oynatan kas verilebilir. Organizmalarn corafi dalmndan elde edilen kantlar: Biyocorafya, canllarn dnya zerindeki dalmn inceleyen bilim daldr. Biyocorafyadaki genel kabullerden biri hayvan ve bitki trlerinin tek bir noktadan bir defada ortaya ktdr. Burada kastedilen bir nokta, trn oluturduu populasyondur. Dnyann herhangi bir yerinde bulunan bu populasyon, byme basksyla geniler ve bu byme fiziksel (da, l, okyanus) ya da biyolojik (beslenme) gibi bir engelle snrlanncaya kadar srer. Genileyerek byyen bu populasyon yine fiziksel bir engelle paralara ayrlabilir. Her bir para farkl iklim koullarna sahip ortamlara uyum salayarak yaamlarn srdrdklerinde aralarnda belirgin farklar bulunan alttrler ve trler oluur. Fakat baz durumlarda da ayn iklim artlarnda aralarnda belirgin farklar olan ayn tre ait alttrler bulunabilir. Bu mekanizma evrimin ileyiine ait aklamalarn temelini oluturur. Biyocorafyada canllarn dnya zerinde yaylm ile ilgili baz genellemeler bulunmaktadr. Allen Kural: Souk iklimde yaayan memeli ve kularn yeleri ve vcut kntlar, scak iklimde yaayan akrabalarna gre daha kktr. Bergmann Kural: Birbirleriyle akraba gruptan olan scakkanl hayvanlarn scak blgelerde daha kk, souk blgelerde daha byk vcutlu trleri yaar. Dollo Kural: Evrim mekanizmalar ilerken baz mutasyonlarn grlmesine ramen, evrim geriye dnk deil, ileri doru giden bir sistemler topluluudur. Cope Kural: Evrimsel geliim srasnda hayvanlar yok oluncaya kadar vcutlarn bytme eilimindedir. Gloger Kural: Scakkanl hayvanlar, ekvatordan kutuplara doru gittike ak renkli, kutuplardan ekvatora doru gittike daha koyu renkli olmaya balar. Lamarckn evrim ile ilgili grleri: Lamarck, hayvanlar karmaklklarna gre snflandrrken evrimle canllarn geliimi fikrini dnd. Basit canllardan karmak canllarn nasl olutuunu aklarken her neslin evre koullarna nasl uyum saladnn nedenlerini aratrd. Bunun sonucunda bir evrim kuram gelitirdi: Eer bir organ fazla kullanlyorsa, o organ geliir ve daha ilevsel bir yap kazanr. Lamarcka gre bu ilke, evrimin temelini oluturuyordu. Bu ekilde kazanlm bir zellik, bireyler tarafndan dllere aktarlabiliyordu. Ancak kullanlan organn gelimesi, bir modifikasyondur. Bunun anlam modifikasyonlarn kaltsal olduudur. Kaltmn yasalarnn bilinmedii o dnemlerde bu aklama kabul grmt. Bugn modifikasyonlarn kaltsal olmad bilinmektedir. Darwinin evrim ile ilgili grleri: Charles Darwin, Gney Amerika kylar, Galapagos adalar, Pasifik adalar, Yeni Zelanda, Avustralya ve Gney Afrika kylarn kapsayan, be yl sren gezisinde ispinozlar, iguanalar, deniz kaplumbaalar ve pek ok hayvan zerinde gzlemler yaparak bunlar kaydetti. Yapt gzlemler onu, trlerin belirli sayda ve deimez olmad, 113
ekil 3: Homolog organlar
BYOLOJ SS SAY
ok uzun zaman iinde deiebilecei fikrine gtrd. Bunun zerine gezdii her yerde evrimsel uyumu destekleyecek kantlar titizlikle toplad. ngiltereye dndnde ise evcil hayvanlar ve yapay seilim zerinde alt, gvercin yetitiricilerinin istedikleri zelliklere sahip gvercinleri nasl yetitirdiklerini gzlemledi. Yapay olarak yaplan bu seilimin doal koullar iinde de gerekleebilecei fikrine kapld. nk yapt gzlemler sonucu bir populasyona ait tm bireylerin ayn uyumu gsteremeyeceini anlamt. Doa koullar, populasyonu oluturan bireyler iinde o ortamda yaama uyumunu gsteren (bu zellikleri tayan) bireyleri yaatma (seme) ynndedir. Ayrca Thomas Malthusun, tm trlerin saylarn sabit tutacak dzeyden daha fazla yavru oluturma yeteneinde olduu ve doal kaynaklarn snrl olduu (canllar geometrik dizi eklinde oalrken, besinler aritmetik dizi eklinde oalr) gr Darwini etkilemitir. Btn bunlar sonucunda Darwin, Trlerin Kkeni isimli eserinde evrim ile ilgili olarak zetle aadaki grleri ortaya koydu. 1. Btn canllar, gereinden ok yavru oluturma yeteneindedir. Bunlar iinde elenenler populasyonu dengeler. 2. Bir tre ait bireylerin kaltsal yaplar birbirinden farkldr. 3. Bir populasyona ait bireyler yaamlarn srdrebilmek (snrl kaynaklardan yararlanabilmek) iin rekabet ve yaam kavgas iindedir. 4. evre koullarna uyum salayacak zellikleri tayan bireyler yaamn srdrr, uyum salayamayanlar elenir. Bu ekilde evre koullarna uyum salayan zellikler nesillere aktarlabilir. 5. evre koullarnn farkl olduu blgelerde, doal olarak canly hayatta tutacak uyumsal zellikler de farkldr. Bu da canllardaki eitlilii (varyasyonlar) ortaya karr. Bu eitlilik yeterli bir srete trlemeye neden olabilir. Modern evrim kuramna gre, evrimin hammaddesi kaltsal varyasyonlardr (eitlilik). Evrimin ileyii ise doal seleksiyon ile gerekleir. Kaltsal varyasyonlar ya mutasyonlar ile ya da eeyli reme sonucu ortaya kar. Fakat sz konusu mutasyonlarn eey hcrelerinde olumas gerekmektedir. Ancak bu eklide mutasyonlar nesilden nesle aktarlabilir. Doal seleksiyon ise ortama uyum gsteren bireylerin yaamn srdrmesi, dierlerinin elenmesi olarak tanmlanr. Evrimin ileyii u ekilde zetlenebilir. Evrimin birimi olan bir populasyona ait bireyler baz corafik ya da genetik izolasyonlar ile ayrlabilir. Farkl koullara sahip evrelerde yaamaya balayan ayn populasyona ait bu topluluklar zamanla yaadklar ortama uyum gstermek iin baz zellikler gelitirmeye balarlar. Bunun ilk adm ise kaltsal varyasyonlardr. Yeterli zellikleri gsteren bireyler seilip hayatlarna devam eder (doal seilim). Bu ekilde kazanlm kaltsal zelliklerin belli evre koullarnda seilmesiyle adaptasyonlar ortaya kar. Bylece aralarnda farkllklar bulunan alttrler oluur. Zamanla bu alttrler yle farkl zellikler gsterirler ki artk bu iki alttre ait bireyler kendi aralarnda iftleemez olur, bu ekilde iki farkl tr olumu olur. RNEK 5 Evrimle ilgili olarak aada verilenlerden hangisi doru deildir? A) Evrimin hammaddesi kaltsal varyasyonlardr. B) Evrim, ok uzun bir srete gerekleen deiimdir. C) Evrimin birimi bireylerdir. D) Bir tr, zaman iinde adaptasyonlarn birikimi ile baka bir tre dnebilir. E) Evrim genellikle basitten karmaa doru iler. Evrimleme modelleri: Alan evrimde, bir tre ait canl grubu zamanla birbirine daha az benzeyen iki farkl tre ayrlr (ekil 4). Paralel evrimde, iki akraba tr ayn evre koullarna maruz kaldklarnda uzun bir sre ayn biimde evrimleir. Daralan evrimde de yakn akraba olmayan iki tr zamanla giderek birbirlerine daha benzer duruma gelir. Bu ise yine ayn doa koullarna uyum salamann bir sonucudur.
L tr M tr L1 L2 K1 L1
K tr Alan evrim
K tr Paralel evrim
K tr
L tr
Daralan evrim
ekil 4: Evrimleme modelleri
ZM Evrim mekanizmas aada verilmitir.

Adaptasyonlar Doal X1 Kaltsal populasyonu varyasyonlar seleksiyon X tr CORAFK VE GENETK ZOLASYON X2 Doal Adaptasyonlar Kaltsal populasyonu varyasyonlar seleksiyon Alt tr A tr
iftleemiyor veya ksr dl veriyorsa Alt tr
B tr
emadan anlalaca gibi evrimin birimi bireyler deil, populasyonlardr; bir bireyde oluan deiim yeni bir tr oluumuna neden olmaz. Evrimin hammaddesi kaltsal varyasyondur (eitlilik). Bireyleri arasnda kaltsal eitlilik bulunmayan populasyonlarda evrimleme gzlenmez. Evrim ok uzun bir srete gerekleen bir deiimdir. Evrim genellikle basit yapl canldan, daha karmak yapl canl oluumunu salarsa da bazen ters ynde ileyebilir. Yant: C
114
BYOLOJ SS SAY
ZML TEST 1.
Biyoteknolojik yntemlerle retilebilecek rnler arasnda aadakilerden hangisi yer almaz? A) B) C) D) E) nsan inslini Byme hormonlar nterferonlar Deterjanlar iin leke karc enzimler Biyolojik birikime neden olan bcek ldrc ilalar
2.
Canllarda gzlenen baz davranlar; a. izlenimle b. alkanlk yoluyla c. artlanma yoluyla d. deneme yanlma yoluyla sonradan kazanlabilir. Bunlara rnek olarak; I. trenyoluna yakn oturan insanlarn tren sesine duyarllnn azalmas II. 8 aylk bir bebein telefon ahizesini kulana gtrmesi III. zil sesi duyduunda kpein salyasnn akmas IV. farelerin, birka giriim sonucu labirentin sonundaki besine ulamas olaylarndan hangileri verilebilir? a A) B) C) D) E) I II III III IV b II I I IV III c III III IV I II d IV IV II II I
ZM Bir canlnn DNA sndan elde edilen bir gen, bakterilere aktarlarak oaltlp bu genin rn elde edilir. Hem retilen genler hem de bu genlerin rnleri eitli biyolojik uygulamalarda kullanlr. Genin bakteriye aktarm, oaltlmas ve rn elde edilmesi aada emalatrlmtr. Soruda verilen, biyolojik birikime neden olan bcek ldrcler, doaya zarar verdii iin tercih edilmemektedir. Zaten biyoteknolojik yntemle bceklerle savama girilmesi, doaya zarar veren bcek ldrclerin kullanmn en aza indirmeyi amalamaktadr. Dier seeneklerde verilen rnler ise biyoteknolojik yntemlerle retilerek kullanma sunulmutur.
ZM Canllarda renme farkl yntemlerle gerekleebilir. zlenimde, canl kendi trnn erginlerini taklit eder. Bunun rnei sorudaki II. ifadedir. Alkanlk yoluyla renme, canlya dardan gelen uyarlar rutin olarak tekrar edildiinde canlnn bu uyarana kar duyarszlamasdr. Alkanlk sonucu canl, uyarana kar tepki gstermemektedir. Bunun rnei ise I. ifadedir. Koullanma yoluyla renme; gerekleirken, bir canlnn normalde tepki verdii uyarana elik eden (ama tek bana ayn etkiyi gstermeyen) baka bir uyaran ile karlatnda, belli bir sre sonra elik eden uyarann da tek bana ayn tepkiyi oluturmasdr. Bunun en iyi rnei Pavlovun kpeklerle yapt deneylerdir. Deneme yanlma yoluyla renmede ise canl bir problem karsnda daha nceki deneyimlerini ya da baarsz denemelerinden elde ettii bilgileri kullanr. Labirentte birka denemeden sonra yolunu bulan fare buna en iyi rnektir. Yant: B
3.
I. Yeni bir trn ilk ortaya kmas II. Mutasyon ve doal seleksiyonun hzlanmas III. Yeni bir trn evresine uyum yetenei kazanmas durumlarnn hangilerinde evrimin hz yavalar? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
ZM Mutasyonlar hzlandnda kaltsal eitlilik artar ve evrime olanak salar. Doal seleksiyon hzlandnda ortama uygun zellikler tayan bireyler yaama ve reme ans kazanr, ortama uygun adaptasyonlar gelitirirler. Doal seleksiyon evrimin mekanizmasdr. Yeni bir tr evresine uyum yetenei kazandnda evrimin hz yavalar. Yant: E Yant: C
115
BYOLOJ SS SAY
4.
Bir civciv embriyosu, geliiminin ilk zamanlarnda yadmlama art olarak amonyak (bir su hayvan gibi) daha sonra re, en sonunda ise rik asit oluturur. Bu durum; I. Kara yaamna uyumu kolaylatrma II. Yumurtadaki sudan en fazla yararlanma III. Amonyan zehir etkisini en aza indirgeme olaylarndan hangilerini salamaya ynelik adaptasyonlardr? A) Yalnz I D) II ve III ZM Amonyak, zehir etkisi en fazla olan azotlu atktr. Geliim evrelerinde amonya re ve daha sonra rik asit kristallerine dntrerek boaltm kesesinde (allan-toyis) depolama; embriyonun kara hayatna uyumunu, yumurtadaki sudan en fazla yararlanmay ve amonyan zehir etkisini en aza indirmeyi salayan adaptasyonlardr. Yant: E B) Yalnz II E) I, II ve III C) I ve II
6.
Aadaki koullarn hangisi bir hayvan populasyonunun evrimlemesini hzlandrmaz? A) Mutasyonlarla yeni genlerin olumas B) Populasyonun ikiye ayrlarak farkl koullara braklmas C) Populasyondaki bireylerin eeysiz remesi D) Ortamdaki baz bitki trlerinin yok olmas E) Populasyona glerle yeni bireylerin katlmas
ZM Evrimin mekanizmas doal seleksiyondur. Doal seleksiyonu hzlandran koullar evrimi de hzlandrr. Doal seleksiyonun olabilmesi iin trn bireylerinin kaltsal bakmdan eitli olmas (varyasyonlar) gerekir. Mutasyonlar, mayoz ve dllenme sonucu oluan eeyli reme, kaltsal varyasyonlar oluturur. Glerle popu-lasyona katlan yeni bireyler de populasyondaki gen eidi ve orann deitirerek bireyler arasndaki kaltsal eitlilii artrr. Ortamdaki baz bitki trlerinin yok olmas, evrenin canl ve cansz koullarn deitirir. Popu-lasyonun ortam koullarnn deimesi veya bir popu-lasyonun bireylerinin farkl koullara braklmas farkl zellikteki bireylerin seilmesini ve bunun sonucunda trn evrimlemesini gerekletirebilir. Mitoz blnmeler sonucunda gerekleen eeysiz reme, bireylerde genetik eitlilik oluturmadndan evrimi hzlandrmaz. Yant: C
7.
Az ak kavanoz
5.
Afrikada yaayan dev piton ylanlarnda ansun iki yannda kk ayak kalntlar bulunur. Kk ayak kalntlarn tamayan dier ylanlarn ounda ise ayaklara destek olan kala kprleri mevcuttur. Evrimle ilgili bu gzlem, aada verilenlerden hangisi ile aklanamaz? A) Mutasyon B) Krelmi organlar C) Doal seilim D) Gerileyen evrim E) Modifikasyon
Bir sre beklenir Et paras
Bir sre beklenir
Sinek kurtlar oluur.
Az kapal kavanoz Bir sre beklenir Et paras Sinek kurtlar olumaz. Bir sre beklenir
ZM Piton ylanlarnda kk ayak kalntlar ve dier ylanlarda kala kprlerinin varl, ylanlarn atalarnda ayak bulunduunu gsterir. Krelmi vcut ksmlar, gerilemeler ve kaybolmalar mutasyon ile aklanr. Eer bir organ canlnn hayatta kalmas iin ok nemli deilse, evre koullar da kullanma olana gerektirmiyorsa organn gerilemesi mmkndr. Evrim nadiren de olsa gelimiten basite ileyebilir (gerileyen evrim). Doal seleksiyon, ortama uygun zelliklere sahip bireylerin yaayp oalmalar ynnde iler. Modifikasyonlar ise ortam koullarndaki bir deiikliin canlnn vcut hcrelerindeki bir genin ileyiini deitirmesi sonucu, canlnn fenotipinin geici olarak deimesidir. Kaltsal deildirler. Evrime katks yoktur. Yant: E
Yukarda verilen deney, dnya zerinde hayatn balangc ile ilgili olarak ortaya atlan aadaki grlerden hangisinin geersiz olduunu destekler? A) Ototrof gr B) Heterotrof gr C) Abiyogenez gr D) Panspermia gr E) Yaratl gr ZM Deneyde az ak kavanozda braklan et parasnda sinek kurtlarnn olutuu, az kapal kavanozdaki et parasnda sinek kurtlarnn olumad gsterilmitir. Yani sinek kurtlar kendiliinden olumamtr. Bu nedenle bu deney dnyada hayatn balangcyla ilgili olarak abiyogenez ad verilen kendiliinden olu hipotezini geersiz klmaktadr. Yant: C
116
BYOLOJ SS SAY
KONU TEST 1.
Aadakilerden hangisi, baka bir tr canlya ait gen (rekombinant gen) tamamaktadr? A) nsan reseptrleri ieren domuz karacier hcreleri B) nsan byme hormonu retebilen bakteriler C) Virs ile enfekte olmu bakteriler D) Bakteri enfeksiyonu olan ba dokusundaki hcreler E) HIV ile enfekte olmu lenfosit hcreleri
4.
imlenme sonucu toprak stne kan fidelerin ilk yapraklarn saran kna koleoptil denir. Ia ynelim (fototropizma) aratrmalarnn yapld koleoptil deneyleri ve ynelime neden olan oksin hormonunun koleoptildeki dalm ekillerde verilmitir.
(Nokta says hormon deriimi ile doru orantldr.) Ik U Kaide Kleoptil Ik Ik Siyah kat
Karanlkta ynelim yok
lem Koleoptil Ucuna siyah yaplmam ucu kesilmi kat geirilmi Ik Ik
2.
Bacillus thuringiensis, isimli bakterinin rettii Bt toksini kltr bitkilerine zarar veren pek ok bcek iin de toksik etki gsterir. Bt toksini kodlayan genlerin pamuk, msr ve patatese aktarlarak bu bitkilerin doada yetitirilmesi ile ortaya kabilecek; I. bu bitkilerin polenlerinin kral kelebeklerine zarar vermesi II. Bt toksininin bitkinin besin kalitesini drmesi III. Bt toksini genlerinin bu bitkilerle yakn akraba olan alttrlere tozlamayla aktarlmas durumlarndan hangileri dorudan doal dengeyi bozucu bir etkiye sahiptir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
Siyah kat
Kaide siyah katla kapatlm.
lem yaplmam.
Deney verileri aadaki grlerden hangisini desteklemez? A) Oksinin asimetrik dalm ynelime neden olur. B) Oksin retimi koleoptilin u blgesinde yaplr. C) Bir hcrenin rettii madde baka hcreyi etkileyebilir. D) Kaideyi oluturan hcrelerin oksin miktar k yn ile ilgili bilgi verir. E) Ik alan tarafta hcre blnmesi daha hzldr.
5.
Hayvanlarda gzlenen; I. kendinden olduka byk hayvanlar avlayabilme II. dmanlar zamannda fark edebilme III. avclarn saldrlarndan kolaylkla korunabilme durumlarndan hangileri grup halinde yaamann getirdii yararlardandr?
3.
Bir cinayet soruturmas srasnda, ldrlen kiinin kan rneinden alnan DNA nn bantlar eklindedir. Kurbann trnaklarnn arasndan alnan deri rneindeki DNA nn bantlar eklindedir. Buna gre, aadaki kan rneklerinden alnan DNA bantlar verilen be pheliden hangisinin katil olma olasl en yksektir? A) B) C) D) E)
A) Yalnz I
B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
6.
Aada verilenlerden hangisi alkanlk kazanmaya bir rnektir? A) Gugukkularnn yumurtalarn baka kularn yuvalarna brakmas B) Erkek dikencik balklarnn akvaryumun yaknndan geen her krmz nesneye tepki gstermesi C) Ayana ine batrlan kurbaann ayan ekmesi D) Ergin pelikanlarn balk avlamada genlere gre daha baarl olmas E) Akvaryum balklarnn cama ilk defa vurulduunda tepki gstermesi, ancak bir sre sonra buna aldrmamas
117
BYOLOJ SS SAY
7.
Davran terimlerinden biri olan anahtar uyars belirli bir davrana neden olan herhangi bir basit uyardr. rnein, Tavuk, eer sesleniini duyamyorsa, civcivin skntl davranlar aka grnr olsa bile ona aldr etmez. Buna karlk civcivin yardm isteyen sesi, tavukta civcivi grmese bile kuvvetli bir tepki oluumuna neden olur.
10. Aadakilerden
hangisi, trn bireylerinde yeni kaltsal varyasyonlar oluturarak doal seleksiyonun hzlanmasna yol aar? A) Paramesyum (terliksi) hcrelerinin mitoz blnerek oalmas B) Vcut hcrelerinde mutasyonlarn olumas C) evre koullarnn ayn kalmas D) Mayoz blnme ile yeni gen kombinasyonlarnn olumas E) Bir patates bitkisinin yumrularndan yeni bitkilerin gelimesi
Bu rnek, I. belirli bir davran tepkisinin, yine belirli bir anahtar uyarsyla ortaya kt II. tavuun civcivlerinden gelen grsel ve iitsel uyarlara farkl tepki verdii III. farkl tr hayvanlarda duyum yetenekleri ayn olduu halde, beyinlerin alglananlar farkl ekilde yorumlad varsaymlarndan hangilerini desteklemektedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III
11. Heterotrof hipotezine gre,

I. fotosentez II. oksijenli solunum III. oksijensiz solunum olaylarn gerekletirebilen canllarn, yerkrede ilk oluum sras, aadakilerden hangisidir? A) I II III B) I III II C) II III I D) III I II E) III II I
8.
Alt enedeki 2. kesici diin ortalama uzunluu (mm)
Gen kaya tabakalar, yal kaya tabakalarnn stnde yer almaktadr. Gen kayalarda bulunan fosiller ile bugn yaayan canl trleri arasnda yapsal benzerlik oktur. Yal kayalarda bulunan baz fosiller ile bugn yaayan canl trleri arasnda yap benzerlii ok azdr. Yukardaki bulgular; I. Balangta btn trler birlikte olumutur. II. Trlerin yaps zamanla deiir. III. Yerkrenin ekli zamanla deiebilir. grlerinden hangilerini destekler? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III
12.
31 29 27 25 23
Bin yllarla llen ortalama zaman aral
X: Buzul alar arasndaki a Y: Buzul an gstermektedir.
Yukardaki grafikte kahverengi aylarn fosil ve kemik kaytlarndan elde edilen alt enedeki 2. kesici diin ortalama uzunluunun deiimi grlmektedir. Buzul a periyotlar ve di uzunluu deiimi gz nne alndnda; I. klim deiimleri canllarn fenotipik zelliklerini etkiler. II. Ayn tre ait scak iklimde yaayan canllarn vcut byklkleri, souk iklimde yaayanlardan her zaman fazladr. III. Ayn tre ait canllardan souk iklimde yaayanlar daha ak renkli, scak iklimde yaayanlar daha koyu renklidir. ifadelerinden hangileri sylenir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
9.
Aadakilerden hangisi, dierlerinin etkisiyle gerekleerek trlerin evrimlemesini salayabilen bir olaydr? A) B) C) D) E) Eeyli reme Mutasyonlar Ortam koullarnn deimesi eri gler Doal seleksiyon
1.D
2.A
3.D
4.E
5.E
6.E
7.D 118
8.E
9.E
10.D
11.D
12.A

Sayisal

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sayisal

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATEMATK SS Ortak

= P(A) + P(B) + P(C) = 1 (A B C = olduundan) Bu denklemlerden, P(C) = 4 9 P(A) = 2 3 ve P(B) = bulunur. 9 9

ve B bamsz iki olay ise, P(AB) = P(A).P(B) dir.

6 erkek ve 4 bayandan olaan 10 kii arasndan rasgele 4 kii seiliyor.

Zarn kez pe pee atlmas olay bamsz olaydr.

2 4 6 n(B) = = 48 1 1 1 n(B) 48 12 P(B) = = = tir. n(E) 220 55

2 4 6 12 b ) P(B) = 3! = tir. (3!, S, B, K nin dizili 12 11 10 55 saysdr.)

Toplarn SS veya BB biiminde olmas isteniyor. 4 5 3 9 47 P(A) = + = dir. 7 14 7 14 98

Toplarn beyaz olmama olasl 8 n(C ) = = 56 3

Torbalarn herhangi birini seme olasl

n(C ) 56 14 14 41 = = , P(C) = 1 = tir. n(E) 220 55 55 55

A dan B ye atlan top siyah veya beyaz olabilir.

8 7 6 14 41 P(C ) = = , P(C) = tir. 12 11 10 55 55

2 10 n(D) = = 10 2 1 n(D) 10 1 P(D) = = = dir. n(E) 220 22

2 1 10 3! 1 3! = dir. ( d) P(D) = SSS nn dizili 12 11 10 2! 22 2! saysdr.)

22233344 saysnn rakamlarnn yerleri deitirilerek tm 8 basamakl saylar yazlyor.

-MEF LE HAZIRLIK 14. SAYI-

lk atta ift say gelme olasl, P(B) =

n(A ) 200 5 5 9 P(A ) = = = ve P(A) = 1 = tr. n(E) 560 14 14 14

ekildeki M merkezli ve 8 br yarapl ember eksenlere teettir.

n(A) = (n + 2)(n + 1)(n 1) dir.

n(A) (n + 2)(n + 1)(n 1) 9 = = n(E) 11 (n + 2)(n + 1)2 n 1 9 den, n = 10 dur. = n + 1 11

3 kz, 5 erkek bir srada rasgele oturmulardr.

8 basketbol oyuncusu arasndan 5 kiilik basketbol takm oluturuluyor.

10. A torbasnda 3 krmz 2 mavi, B torbasnda 2 krmz

-MEF LE HAZIRLIK 14. SAYI-

[HB] d ise, [ AB] d olur.

KESEN K DZLEMN LEK AISI

Prizmann iki taban arasndaki uzakla, prizmann ykseklii denir (h). 9

V = (dik kesit alan) . (yan ayrt uzunluu) V=K.

sembolleri ile gsterilir.

|AC| = e (yz kegeninin uzunluu) |EC| = k (cisim kegeninin uzunluu)

PRZMANIN HACM Dik prizmann hacmi:

KP Btn ayrtlar eit uzunlukta olan dikdrtgenler prizmasdr.

V = (taban alan) . h olur. V = G.h

Alan : S = a2. 3 Hacmi : V = a . 2 12

Silindirler tabanlarna gre adlandrlrlar: dairesel silindir, eliptik silindir vb.

Yanal alan Btn alan Hacmi

: Y = 2.r.h : S = 2r2+2r.h = 2r(h+r) : V = r2.h

A(ABCDE) = G ise, 1 V = G.h dir. 3

Dzgn piramidin yanal alan:

-MEF LE HAZIRLIK 14 SAYI-

[PA ] (E ) ve [PA ] [ AC] dir.

Koninin hacmi: 1 V = r 2.h 3 Dik dairesel koninin yanal alan ve tm alan:

ekildeki dikdrtgenler prizmas tabanna dik MOHN dzlemiyle kesiliyor. LM 1 = MK 3 AH = 2. HB ise,

ZM Meydana gelen cisimler yamuk tabanl iki prizmadr. LM = 3k

Krenin Alan: S = 4r2 Krenin Hacmi: 4 V = r 3 3

-MEF LE HAZIRLIK 14 SAYI-

Prizma AB etrafnda 360 dndrldnde oluan cismin hacmi ka cm3 tr?

b + 3c + ac = a + b + c , a ac 2c = 0 (a 2c)(a + c) = 0 dr. a 2c = 0 , a = 2c dir. Yant: D

V = .5 .8 = 200 cm tr. Yant: D

ekildeki dzgn kare piramitte BC = 4 cm

ekildeki kpn alan 384 cm2 dir. EP = PG

piramidin hacmi ka cm3 tr?

[ TH] [BC] izelim. [OH] [BC] olur.

[PO] (ABCD) izilirse,

TH + 22 = 62 TH = 4 2 cm dir. TOH geninde Pisagor bants yazlrsa,

[LM] [ AB] dir.

1 32 7 16 2 7 = cm3 tr. 3 3 Yant: A

-MEF LE HAZIRLIK 14 SAYI-

ZM C ile G yi birletirelim. [CG [ AB] = {H} olsun.

r = 16 , r = 4 cm dir. O ile B yi birletirelim. OB = OT = R , OO = 8 R dir.

OOB geninde Pisagor bants yazlrsa,