Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

TRK EKONOM S NDE HRACAT VE DORUDAN YABANCI YATIRIM L K S : B R ZAMAN SER S ANAL Z
Murat KARAGZ nn niversitesi, BF, Ekonometri Blm, Malatya mkaragoz@inonu.edu.tr Kadir KARAGZ nn niversitesi, BF, Ekonometri Blm, Malatya kkaragoz@inonu.edu.tr

EXPORT-FOREIGN DIRECT INVESTMENT RELATIONSHIP IN TURKISH ECONOMY:A TIME SERIES ANALYSIS Abstract
In this study the analysis depending on time series finds out that, there is a univariate causality from exports to FDI in terms of co-integration theory and Granger causality. In exports constant plus time trend, in FDI only the constant seems to be the deterministic components. This fact points to a genuin relationship between exports and FDI which is not an outcome of common trend factor. Key Words: Turkish economy, Foreign direct investment, export, cointegration, Granger causality.

zet
Bu almada zaman serilerine dayal analizde ihracattan dorudan yabanc yatrmlara doru iliki, e-btnleme teorisi ve Granger nedensellii ile tesbit edilmitir. hracatta sabit + trend, DYYde ise sadece sabit eklindeki deterministik trend yaplar bu iki seri arasndaki ilikinin ortak trend faktrnden kaynaklanmayan gerek bir iliki olduunu gstermektedir. Anahtar Kelimeler: Trkiye ekonomisi, Dorudan yabanc yatrmlar, hracat, e-btnleme, Granger nedensellii.

117

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

1. Giri
Trkiyede 1980den bu yana da ak bir byme stratejisi benimsenmitir. Bu tarihten itibaren gerekleen liberalleme srecinde pek ok alanda olduu gibi, dorudan yabanc sermaye alannda da nemli deiiklikler yaplmtr. Trkiye bu deiikliklerle, kreselleme srecinin en hzl gelimesini gsteren dorudan yabanc sermaye yatrmlarndan daha fazla pay almak ve bunu ekonomik kalknmasnda seferber etmek istemektedir. Gerekten de dorudan yabanc sermaye yatrmlar, zellikle yneldii gelimekte olan ekonomilere sadece getirdii ek sermaye ile retim kapasitesine ve ona bal olarak istihdam asndan deil ayn zamanda salad yeni teknolojilerle retim yapsnn modernlemesine ve dinamizm kazanmasna da ciddi katk salamaktadr. 1980den sonra anlaml bir gelime gsteren Trkiyeye ynelik DYY girileri, daha nemli bir art 1990l yllar boyunca gerekletirdi. 2000li yllarn banda mevcut izgisini koruduu anlalan dorudan yabanc yatrmlarnn, Trkiyenin AB ile olan mzakere srecinde daha da hz kazanmas beklenmektedir (en ve Karagz, 2005). Ekonomik byme ile ihracat arasndaki iliki Trkiye iin de birok aratrmada ele alnmtr. Ulalan sonulardan bazlar ihracat kaynakl byme hipotezini desteklerken (Alc ve Ucal, 2003), rnein Abdulnasser ve Menuchehr (2000)in yrttkleri nedensellik testlerinde ihracattan byme ynne nedensellik olmad bulgulanmtr. Bunlara paralel olarak bu makalede, Trkiye ekonomisinde da almann deiik boyutlarndan biri olan dorudan yabanc sermaye yatrmlar zerinde durulmutur. almada DYY girilerinin nceki dnemlere gre nisb olarak daha fazla hz kazand son on ylda (19942004), Trkiyenin ihracat ve byme performansna olan etkileri aratrlmtr. Ekonometrik testlere gre sadece ihracat ile gayrisafi yurt ii hasla arasnda anlaml bir sonu bulunmutur. Buna gre, ihracat GSY H bymesi iin bir neden oluturmaktadr. Dier kombinasyonlarda anlaml bir sonu bulunmam, Granger nedenselliine rastlanmamtr. Buna gre ihracat kaynakl byme hipotezi Trkiye rneinde desteklenmekte, fakat dorudan yabanc yatrmlarn ihracat ve byme zerindeki anlaml bir etkiye yol amas iin konu ile ilgili iktisat politikalarnn gelitirilmesi gerekmektedir. Dorudan yabanc yatrmlar (DYY) artrmaya ynelik politikalarn nihai amac ulusal ekonomiyi canlandrmak, bymeyi
118

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

srdrlebilir hale getirme olmakla birlikte bu amacn gerekleme kanallarndan biri de kuku yok ki ihracat (IHR) kanaldr. nk bymenin nemli bir aya ihra rnlerinin eitlenmesi, d piyasalarda rekabet edebilirlik ve yeniliklerin kovalanmasdr. Btn bunlarn sonucunda byk lde yeni bir retim teknii, yeni bir rn veya yeni bir organizasyon anlay eklinde lkeye giren yabanc sermayeye katkda bulanaca aktr. O halde iktisadi bir ngr olarak ihracat ile yabanc sermaye ak arasnda bir iliki olaca aktr. te yandan sezgisel olarak iki seri arasnda sadece IHRden DYYye doru bir nedensellik olaca sylenebilir. Tersine, DYYden IHRye doru bir nedensellik pek makul grnmemektedir. Bununla birlikte iki ynl nedensellik pekl Granger nedensellik testi ile aratrlabilir. Bu almann AB srecinde yeniden ekillenen Trkiye ekonomisinin yeniden planlamasnda, yeni politikalarn belirlenmesinde yararl olaca ve ayrca iktisat literatrne katk yapaca umulmaktadr.

2. Ekonometrik Zaman Serisi Metodolojisi

Zaman serileri analizinde serilerin duraan olduu varsaylr. Ortak trend ya da mevsimsellik nedeniyle iki seri arasnda sahte regresyon ilikisi ortaya kabilir (Granger ve Newbold, 1974). Duraan bir srete ortalama ve varyans zaman boyunca sabit, otokovaryans ise seilen bir k gecikme says iin sabittir: E (Yt ) = , Var (Yt ) = 2 ,

Cov(Yt Yt k ) = k . 2.1. Duraanlk ve ACF

eitli k gecikmelerine kar gelen k otokorelasyon deerleri otokorelasyon fonksiyonu ACFyi verir. k = k / 0 , yani k gecikmeli otokovaryansn sfr gecikmeli otokovaryansa (varyans) blnmesi ile k gecikmeli otokorelasyon bulunur. Burada k = (Yt )(Yt k ) / T ,

0 = 2 = (Yt ) 2 / T

olup

rneklem

karlklar

c k = (Yt Y )(Yt k Y ) / T , ve c 0 = 2 = (Yt Y ) 2 / T aracl ile

rneklem ACFsi rk = c k / c 0 elde edilir. T gzlem saysdr. rk nn grafiine rneklem korelogram denilir. Duraan olmayan bir serinin ACF deerleri ok yksek olup ok yava azalr. Duraan bir seri rnein
119

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

pr rastsal (White Noise, WN)) sre iin ACF yaklak olarak sfr ortalama ve 1 / T varyans ile normal dalmldr. Buna gre rnein bir WN srecinde % 95lik gven aral m 1.96(1 / T ) ile verilir. T bydke aralk daralr. Tahmini bir rk deeri bu araln iine derse

H 0 : k = 0 hipotezi kabul edilir. lk K adet otokorelasyon deerleri

2 {[rk E (rk )] / sh(rk )} ile standartlatrlarak karesel toplam alnrsa K

deikeni elde edilir. H 0 : 1 = 2 = K = K = 0 hipotezi altnda

2 beklenen deerler 0 alnrsa test istatistii Q = Trk2 olup K ile verilen

tablo deerini atnda sfr hipotezi red edilir, en az bir k 0 olur. Bu test byk rneklemler iin geerlidir (Box ve Pierce, 1970). Kk 2 rneklemler iin LB = T (T + 2) rk2 /(T k ) ~ K ile verilen LjungBox istatistii kullanlr (Ljung-Box, 1978).

2.2. Dickey-Fuller Duraanlk Testi Cor (Yt Yt 1 ) = 1 olduunda rastsal sre Yt = Yt 1 + u t biiminde
olur. Rastsal yry ad verilen bu sre, genel olarak + u t biimindeki Markov sreci ad verilen 1-inci mertebe

Yt = Yt 1
otoregresif

AR (1) srecin = 1 iin zel halidir. Burada Yt Yt 1 = (1 L)Yt = Yt = u t olup gecikme A( L ) = 1 L polinomunun kk L = 1 olduundan birim kk sreci (unit root) adn
alr. Birim kk sreci duraan deilken bunun birinci mertebe fark bir WN olup duraandr. Uygulamada Yt = Yt 1 + u t srecinin fark alnarak Yt = ( 1 )Yt 1 + u t veya 1 = ile ksaca

Yt = Yt 1 + u t

(1)

olur ki, H 0 : = 0 birim kk hipotezi olup bunun iin yaplan anlamllk testine birim kk testi denilir. Sfr hipotezi kabul edilirse seri birinci mertebeden btnleik (integrated) olup, 1-inci mertebe fark ile seri duraanlar. Bu yzden seriye 1-inci mertebeden homojen denir. Genel

120

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

olarak d defa fark alnarak d Yt = u t biiminde duraanlaan seriye dinci mertebeden btnleik (homojen) seri ad verilir.

H 0 : 1 = = 0 iin yaplan t testi (to) testi adn alr.

istatistiinin kritik deerleri tden daha byk varyansl olup, Monte Carlo deneyi ile Dickey ve Fuller tarafndan tablolatrlm (Dickey ve Fuller, 1979), MacKinnon ise geniletmitir (MacKinnon, 1991). Standart t -testi ancak testi ile sfr hipotezi red edilirse, yani seri duraan ise kullanlabilir. DF testi kesme ve trend (eim) terimi ierecek ekilde geniletilmitir.

Yt = 0 + 1t + Yt 1 + u t
hata terimi otokorelasyonlu ise

(2)

Yt = 0 + 1t + Yt 1 + i Yt i + u t
i =1

(3)

olur ki, buna geniletilmi (augmented) DF veya ksaca ADF testi denilir.

2.3. Koentegrasyon (Ebtnleme)

ki duraan-d fakat ayn mertebeden homojen seri arasndaki regresyonuna ait kalntlar I (0) biiminde duraan ise bunlar ebtnleik serilerdir. ki seri ayn dalga uzunluuna sahip olup trendler bir birini gtrr. E-btnleik seriler aras regresyon sahte deildir. Bu ekilde uzun dnem ilikisi korunur. t ve F testleri geerlidir. Regresyona koentegrasyon regresyonu, eim katsaysna koentegrasyon parametresi ad verilir. Koentegrasyon regresyonunda kalntlarn hesab koentegrasyon parametresine bal olduundan, kalntlar iin DF birim kk testi uygun deildir. Bunun yerine Engle-Granger (EG) ve geniletilmi-EG (AEG) kritik deerleri kullanlr (Engle ve Granger, 1987).

121

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

3. Veriler, Uygulama ve n Deerlendirme

Bu almada DYY, ihracat verileri kullanlacaktr. Dorudan yabanc yatrmlarla ilgili fiili giriler iin aylk veya eyrek yllk veriler mevcut deildir. Bu yzden bu deiken iin dier deikenler arasndan aylk veya eyrek yllk veri bulunan en iyi vekil deiken seilecektir. Trkiyede 1980-2002 yllar aras dorudan yabanc yatrmlarla ilgili aadaki deikenler iin korelasyon bilgileri Tablo 1 ile zetlenmitir. Tablo 1deki korelasyonlara gre Y5 ile gsterilen Fiilen Giri Yaplan DYY Miktar ile en yksek ve istatistiksel olarak anlaml korelasyon Y1 ile gsterilen zin Verilen Yabanc Sermaye (Milyon $) deikenidir. Bu yzden Y5 deikeninin veri olarak elde edilemedii iin vekil (proxy) deiken olarak Y1 deikeni kullanlabilir. Buna gre aralarnda uzun dnem denge ilikisi aranan iki seriden biri DYY: dorudan yabanc yatrmlar, dieri IHR: ihracat verileridir. Seriler eyrek yllk olup 50 gzlem iermektedir. Bu say zaman serileri analizi iin gerekli olan asimptotik geerlilii salamaktadr. Gzlemler 1991:1 ila 2003:2 araln kapsamaktadr. DYY verileri Babakanlk hazine mstearl web-sitesinden salanrken, ihracat serisi Merkez Bankas web-sitesinden derlenmitir. Her iki seri iin de asl tedariki Trkiye statistik Kurumudur. Tablo 1: Dorudan yabanc yatrm deikenleri arasndaki korelasyonlar
Y1 Y2 Y3 Y4 Y5 Korelasyon 1.000 0.583 0.795 0.214 0.736 Anlam.Dz. 0.000 0.003* 0.000* 0.326 0.000* Y2 Korelasyon 0.583 1.000 0.624 0.026 0.529 Anlam.Dz. 0.003* 0.000* 0.001* 0.908 0.009* Y3 Korelasyon 0.795 0.624 1.000 0.352 0.724 Anlam.Dz. 0.000* 0.001* 0.000* 0.100 0.000* Y4 Korelasyon 0.214 0.026 0.352 1.000 0.128 Anlam.Dz. 0.326 0.908 0.100 0.000* 0.559 Y5 Korelasyon 0.736 0.529 0.724 0.128 1.000 Anlam.Dz. 0.000* 0.009* 0.000* 0.559 0.000 Not: (1) Gzlem says n=23 tr. (2) * ile iaretli olanlar % 1 dzeyinde anlaml korelasyonlar. (3) Y1: zin Verilen Yabanc Sermaye (Milyon $) Y2: Yatrm Belgelerinin Top.Yat. Tutar (Milyar TL) Y3: Yabanc Sermayeli Firma Says (Kmlatif) Y4: Firmalarn Toplam Sermayesi (Milyar TL- Kmlatif) Y5: Fiili Giri (Milyon $) (4) Kaynak: T.C.Babakanlk Hazine Mstearl. Y1

lk olarak bu iki seri iin zamana kar serpilme diyagram ekil 1 ile verilmitir.
122

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

hracat serisinde mevsimsellik, artan trend ve 1998 ve 2002 dnemlerinde krlma ile belirginleen yapsal deiimler gzlenmektedir.
12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 91 92 93 94 95 96 97 98 99 IHR 00 01 02 03

DYY

ekil 1: Dorudan yabanc yatrmlar ve hracat serisi grafii 1991:12003:2 ncelikle buradaki trendin stokastik olup olmad, yani birim kk hipotezi test edilmelidir. Birim kk testi sonular Tablo 2de grlebilir. DYY iin birim kk testinde deterministik trend terimi anlaml bulunmam, buna mukabil birim kk hipotezi de kabul edilmemitir. IHR serisinde ise kesme terimli deterministik trend anlaml km, birim kk hipotezi yine red edilmitir. Her iki seri iin de birim kk regresyonlar gvenilir olup bunlarn F testine ilikin p-deeri uyumun iyiliine iaret ederken, DW istatistiinin 2ye yakn oluu kalntlarn otokorelasyonsuz olduunu gstermektedir. Tablo 2: DYY ve hracat serileri iin duraanlk testi sonular
Seri Deterministik ADF test Kritik F-testi iin D-W Ad Trend statistii Deerler p-deeri statistii DYY Sabit -7.525526 -3.5682 0.000000 1.996140 IHR Sabit+Trend -5.244824 -2.6100 0.000000 1.956440 NOT: (1) Birim kk hipotezi iin MacKinnon kritik deerleri. (2) rneklem dnemi 1991:2 2003:2.

Buna gre her iki seri de stokastik trend iermemektedir. Seriler sfr mertebeden homojendir. Bununla birlikte bu iki seri arasndaki
123

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

regresyonun sahte olup olmayaca e-btnleme testine tabidir. Bu iki seriye ilikin e btnleme analizi sonular Tablo 3 de verilmitir. Tablo 3: E btnleme testi sonucu
zdeerler Olabilirlik %5 lik Oran Kritik Deer 0.371918 22.90881 15.41 0.012109 0.584773 3.76 NOT: (1) Gecikme says bire bir. (2) *(**) hipotezin reddini gsterir. %1lik KD Says Kritik Deer Hipotezi 20.04 Hi Yok** 6.65 En ok 1 %5(%1) anlamllk dzeyinde

Tablodaki kritik deerlere gre LR testi % 1 anlamllk dzeyinde hi koentegrasyon denklemi yok eklindeki sfr hipotezini red ederken, bir koentegrasyon denkleminin varlna iaret eden ikinci sfr hipotezini kabul etmektedir. Buna gre bir adet koentegrasyon denklemi vardr. Normalize edilmi koentegrasyon denklemi yledir:

DYY = 467.8944 + 0.018497 * IHR

(4)

Bu uzun dnem ilikisine gre ihracatta 1000 dolarlk bir art dorudan yabanc yatrmlar 18.497 dolar artrmaktadr. Buradaki uzun dnem ilikisi DYYden IHRye doru denenmi anlaml bulunmamtr. Bylece uzun dnem nedensellii IHRden DYYye dorudur. Bu bulgu aada Tablo 4 ile verilen Granger nedensellik testi ile de desteklenmektedir. Tablo 4: Granger Nedensellik testi
Sfr Hipotezi DYY, IHR iin bir Granger nedeni deildir. IHR, DYY iin bir Granger nedeni deildir. F- statistii 1.19019 1.71030 p-deeri 0.33124 0.16846

NOT: (1) Gecikme says 4 olarak alnmtr. (2) Etkin gzlem says 46. Granger nedenselliine gre de DYYden IHRye nedensellik bulunmazken IHRden DYYye doru nedensellik % 17 fiili anlamllk dzeyine sahiptir.

4. Sonu ve Deerlendirme
Bu almada zaman serilerine dayal analizde ihracattan dorudan yabanc yatrmlara doru iliki, e-btnleme teorisi ve Granger nedensellii ile tesbit edilmitir. hracatta sabit art trend, DYYde ise sadece sabit eklindeki deterministik trend yaplar bu iki seri arasndaki
124

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

ilikinin ortak trend faktrnden kaynaklanmayan gerek bir iliki olduunu gstermektedir. Serilerde stokastik trend sz konusu deildir. Uzun dnem ilikisi balamnda mevsimsellik nemini kaybettiinden byle bir analize giriilmemitir. Ayrca tek ynl nedensellik nedeniyle makul bir analiz teknii olarak transfer fonksiyonu modeli denenmi ancak anlaml bulunmamtr. Bu almann sonular Trkiyenin yabanc sermaye politikas iin nemli ipular vermektedir. Normal artlar altnda yabanc sermayeden ihracata ve bymeye doru bir nedensellik beklenirken Trkiye rneinde bu beklentinin gereklemedii grlmektedir. Buna gre yabanc sermayeye ilikin Trk iktisat politikalar yeniden gzden geirilmelidir. Yabanc sermaye kavramsal olarak yeniden ele alnmal, dnyadaki yabanc sermaye hareketleri iyi izlenmeli, var olan yabanc sermaye stratejileri ierisinde seici olunmaldr. Yabanc sermaye politikas kalknma abalarna, istikrar ortamna, teknoloji transferine, istihdama, d rekabete, ekonomik verimlilie, AB srecine vs katks yeniden ele alnmaldr. Yabanc sermayenin ierdii riskler, blgesel ve sektrel ncelikler, sermaye birikimi, tasarruf stoku, ekonomik krizler, finansal piyasalara etkisi dikkatle izlenmelidir. Kaynaka Abdulnasser, H., Manuchehr, I. (2000) Time-series evidence for Balassas export-led growth hypothesis , Journal ofInternational Trade and Economic Development, 9, 355365. Alc, A. A. ve M. . Ucal (2003), Foreign Direct Invesment, Exports and Output Growth of Turkey:Causality Analysis, European Trade Study Group (ETSG) 5th. Annual Conference, Madrid. Box, G. and D. Pierce (1970), Distribution of Autocorrelations in Autoregressive Moving Average Time Series Models, J. of Amer. Stat. Ass., Vol. 65, 1509-1526. Dickey, D.A. and W.A. Fuller (1979), Distribution of the Estimators of Autoregressive Time Series with a Unit Root, J. of Amer. Stat. Ass., vol. 74, 427-431. DPT - Devlet Planlama Tekilat (2004). Temel Ekonomik Gstergeler, Ankara. DPT - Devlet Planlama Tekilat, http://ekutup.dpt.gov.tr/tg/, (21.04.2005).
125

Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Bahar 2006, Cilt:3, Yl:2, Say:1, 3:117-126

Enders, W. (2004), Applied Econometric Time Series, Wiley, New York. Engle, R.F., and C.W.J. Granger (1987), Cointegration and ErrorCorrection: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, Vol. 55, 251-276. Granger, C.W.J., and P. Newbold (1974), Spurious Regression in Econometrics, Journal of Econometrics, Vol. 2, 111-120. Ljung , G. and G. Box (1978), On a Measure of Lack of Fit in Time Series Models, Biometrica, Vol. 65, 297-303. MacKinnon, J. G. (1991), Critical Values of Cointegration Tests, ed. by R.E. Engle and C.W.J. Granger, Long-Run Economic Relationships:Readings in Cointegration iinde, 13. blm, Oxford Univ. Press, New York. en, A. ve M. Karagz (2005), Trkiyede Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Byme ve hracata Etkisi, Sosyal Bilimler Konferans Dergisi. T.C. Babakanlk Hazine Mstearl, http://www.treasury.gov.tr/stat/yabser_ist.htm, (14 Mays 2006). TCMB, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html. (27.5.2005).

126