T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

TRKYE DE 68 KUAI VE DN
(DN SOSYOLOJS AISINDAN BR NESLN ANALZ)

Doktora Tezi

TAHR PEKASL

STANBUL, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

TRKYE DE 68 KUAI VE DN
(DN SOSYOLOJS AISINDAN BR NESLN ANALZ)

Doktora Tezi

TAHR PEKASL

Danman : Prof. Dr. ZEK ARSLANTRK

STANBUL, 2007

NDEKLER
NSZ .......................................................................................................................................................V KISALTMALAR ..................................................................................................................................... VI GR ........................................................................................................................................................ IX 1. KONU ................................................................................................................................................... IX 2. AMA VE NEM ............................................................................................................................ XIX 3. HPOTEZ .......................................................................................................................................... XIX 4. TEMEL KAVRAMLAR ....................................................................................................................XX 5. SINIRLAR VE GLKLER........................................................................................................ XXI 6. METOD VE TEKNKLER.............................................................................................................XXII 6.1. ARATIRMA MODEL................................................................................................................... XXII 6.2. EVREN VE RNEKLER ................................................................................................................. XXII 6.3. VERLER ELDE ETME VE YORUMLAMA ..................................................................................... XXII I. BLM................................................................................................................................................... 1 68 KUAININ DOUU VE GELM ........................................................................................... 1 1. BATIDA 68 KUAININ DOUU VE GELM...................................................................... 1 1.1.2. ekoslovakya Problemi............................................................................................................ 4 1.1.3. zgrlk Sosyalizm Talebi .................................................................................................. 8 1.2. BATIDA 68DE RENC, GENLK VE HAREKETLER ............................................................ 10 1.2.1. Amerikada Genlik ve renci Hareketleri.......................................................................... 11 1.2.2. Bat Almanyada Genlik ve renci Hareketleri.................................................................. 15 1.2.3. talyada Genlik Ve renci Hareketleri.............................................................................. 17 1.2.4. ngilterede Genlik Ve renci Hareketleri ......................................................................... 18 1.2.5. Fransada renci Ve i Hareketleri ................................................................................... 18 1.3 BATIDA 68 HAREKETNE YN VEREN K VE GRUPLARIN FKR, AMA VE NTELKLER............ 23 1.3.1. Frankfurt Okulu ve Dierleri.................................................................................................. 30 1.3.2. Provalar (Anti-Nkleer Hareketin Dedesi): Avrupann Yippileri ......................................... 37 1.3.3. Bir Maocu rgt: Proleter Sol............................................................................................ 41 1.4. BATIDA 68N SONULARI VE YORUMLANMASI ............................................................................ 44 2. TRKYEDE 68 KUAI ................................................................................................................ 59 2.1. TRKYEDE 68 KUAI KATEGORZASYONU ............................................................... 59 2.1.1. TP.......................................................................................................................................... 59 2.1.2. Yncler ................................................................................................................................. 62 2.1.3. Milli Demokratik Devrimciler................................................................................................ 69 2.1.4. Emek Grubu ve Sosyalist Genlik rgt (SG) .................................................................. 72 2.1.5. M. Ali Aybar ve Gleryzl Sosyalizm ................................................................................. 73 2.1.6.Hikmet Kvlcml izgisi ....................................................................................................... 74 2.1.7. TMGT, TMTF ve MTTB ....................................................................................................... 75 2.1.8. Fikir Kulpleri Federasyonu .................................................................................................. 76 2.1.9. DB, Dev-G, Dev-Gen .................................................................................................... 79 2.1.10. ASD (Aydnlk Sosyalist Dergi) ve PDA (Proleter Devrimci Aydnlk) izgisi -Dou Perinek ve TKP............................................................................................................................ 81 2.1.11. THKP-C ............................................................................................................................... 88 2.1.12. THKO................................................................................................................................... 90 2.1.13. TKP/ML (Trkiye Komnist Partisi Marksist-Leninist) ve TKKO.................................... 91 2.1.14. Dier Gruplar Ve Tekilatlar................................................................................................ 93 2.2. 68 KUAINDAK K VE GRUPLARIN ORTAK VE FARKLI YNLER ............................................ 95 2.3. TRKYEDE SOL VE GENLK HAREKETLER .............................................................................. 102 2.3.1. 1960 ncesi Sol Hareket ve Genlik.................................................................................... 102 2.3.2. 1960-1965 ARASI SOL VE GENLK HAREKETLER (68 KUAININ HAZIRLIK DNEM) 121

III

2.3.3. 1965-1971 Aras Sol ve Genlik Hareketleri (68 KUAININ OLUUMU) ................... 129 3. 68 KUAININ GERD DEMLER .............................................................................. 247 3.1. 1971-1980 ARASI DNEM............................................................................................................. 250 3.2. 1980 VE SONRASI DNEM ............................................................................................................. 258 3.3. SSCBDEK DEM VE REEL SOSYALZMN KMES ............................................................... 265 II. BLM ............................................................................................................................................. 275 TRKYEDE 68 KUAI VE DN ................................................................................................... 275 1. DEOLOJ, PRAKSS VE KOLEKTF KMLK ......................................................................... 275 1.1. 68 KUAI-KTDAR SYLEMLER VE DEVRMC DDET .............................................................. 301 1.2. MODERNLEME BALAMINDA SOSYALST HAREKETLER VE GENLK ......................................... 310 1.3. MODERNLEME BALAMINDA MARKSZM, MLLYETLK VE SLAMCILIK ................................. 313 2. MARKSST DEOLOJ VE DN..................................................................................................... 314 2.1. DEOLOJ, DN VE KMLK ............................................................................................................. 326 2.1.1. Resmi deolojinin Dine Yaklam, Pozitivist Eitim ve Kimlik nas ............................... 326 2.1.2. Trkiyede Resmi deolojinin Sylemlerine Eklemlenen Solun Dine Yaklam (1923-60) 340 2.2. TRKYEDE 68 KUAINA ETKDE BULUNAN K VE GURUPLARIN DNE YAKLAIMI ( 1960-71 ) ............................................................................................................................................................ 345 2.2.1. Yn Hareketinin nde Gelenlerinin Dini Yaklamlar ....................................................... 353 2.2.2. TPin nde Gelenlerin Dine Yaklam .............................................................................. 355 2.2.3. MDD (Milli Demokratik Devrim) Grnn nde Gelenlerinin Dine Yaklam............. 356 3. 68 KUAININ DNE LKN YAKLAIMLARIYLA LGL SYLEMLER ................... 358 3.1. MARKSST YORUMLAR ................................................................................................................. 358 3.1.1. Dinin Emperyalizmin Smr Arac Olduu Yaklam...................................................... 360 3.1.2. lericilik Gericilik (rtica) Yorumlamalar......................................................................... 364 3.1.3. Din stismaryla Kullanlan Cahil Halkn Yaptklarnn Dine Uymad Gr: ............... 380 3.1.4. slam Sosyalimi Sylemleri ve Tepkiler .............................................................................. 380 3.2. DNN BLME/AKLA AYKIRI OLDUU YAKLAIMI ....................................................................... 386 3.3. LAKLK YORUMLARI .................................................................................................................... 386 4. 68 KUAININ HALKIN NANLARINA VE DN HAREKETLERE LKN PRATKTEK TAVIR ALILARI...................................................................................................... 390 4.1. HALKI KAZANMAYA YNELK POPLST YAKLAIM (PRATK YAKLAIM) .................................. 390 4.2. DN MUHATAP ALMAMA/ GRMEZLKTEN GELME TAVRI ........................................................... 399 4.3. SINIFSAL, TEPKC, MCADELEC TAVIR....................................................................................... 400 5. DEOLOJLERE DN BR HVYET VERLMES .................................................................. 415 III. BLM............................................................................................................................................ 439 DEERLENDRME VE SONU........................................................................................................ 439 KAYNAKA.......................................................................................................................................... 449

IV

NSZ Bu alma da Trkiyede 68 Kua ve Din ana bal altnda 68 Kua olarak kategoriletirdiimiz genlik kesiminin dnya grnn sosyal ilikiler sistemi iinde nasl olutuunu ve bu dnya grnden hareketle sz konusu kuan dine, kltre olan yaklamn ele aldk. 68 Kuann sre ierisinde hangi ideolojilere niin sarldn anlamaya alarak bu kuakta yer alan insanlar eyleme gtren sebepleri, sosyal ilikiler an ve bunlarn oluturduu modelleri ortaya koymaya altk. Bilindii gibi Kemalist, Sol Kemalist ve sosyalist sylemler ve icraatlar Trkiyedeki modernleme sreci aamalarn anlama asndan nemlidir. Dinin egemen olduu bir toplum yapsndan modern toplum yapsna geite ideolojik gruplarn ve hareketlerin dinin yerine bir dnya gr kazandrd ve kimlik ina edilmitir. Tezimiz ksmdan olumaktadr: I. Blmde, Batda 68 Kuan ve Genlik Hareketlerini; Trkiyede 68 Kua st bal tayan II. Blmde 68 Kua Kategorisindeki gruplar, Trkiyede Sol ve Genlik Hareketlerini, 68 Kuann Oluumunu, deoloji, Praksis ve Kolektif Kimlik ilikisini, 68 Kuann iktidar sylemlerini ve devrimci pratiklerini, geirdikleri deiimleri anlattk. III. Blmde ise Trkiyede 68 Kuann Dine Yaklamlarndaki sylem ve tavrlaryla ilgili kavramlar; yaklamlarnn dayand temelleri vererek tasvir ve tasnif ettik. Tezimizde, 68 Kuann dine kar yaklamlarn, bu yaklamlarn dayand temelleri, kullandklar kavramlar ve grlerindeki deiimleri ele alarak bir din sosyolojisi yapmaya altk. Dkmantasyon metot ve tekniklerini kullanarak tasvire dayal bir alma yaptk. Olduka byk bir evren olan 68 Kuann iindeki farkl renkleri oluturduumuz rneklerden hareketle tasvir etmeye altk. Bununla birlikte iinde farkl renkleri barndran 68 Kuan btnyle tasvir ettiimiz iddiasnda deiliz. almamzn bundan sonraki almalara basamak olacan dnyoruz. Bu almann ortaya kmasnda byk pay olan kymetli hocam ve danmanm Prof. Dr. Zeki Arslantrke, deerli eletiri ve katklaryla bana ufuk aan tez jrisindeki hocalarm Prof. Dr. smail Karaya, Prof. Dr. M. Tayfun Ammana, Do.Dr. Niyazi Akyze, Do. Dr. Kemalettin Taa, ilgi ve katklarndan dolay Prof. Dr. Ymni Sezene, burada adn zikredemediim btn hocalarma, tezin ortaya kmasnda maddi ve manevi katklaryla bana destek olan herkese teekkr ediyor, bana sabrla katlanan ailemi sayg ve kranla anyorum.

Tahir PEKASL stanbul, 2007

KISALTMALAR A.B.D. A.P. A.S.D. A.S.T. A.S.T.A. A..T.B. a.g.e. a.g.m. a.g.r. B.S.P. C.F.D.T. C.G.T. C.H.F. C.H.P. C.L.E.R. .H.C. D.D.K.D. D.D.K.O. D.D.Y. D..S.K. D.P. Dev-Gen Dev-G D.M.O. D..B. D.T.C.F. D.Y.P. F.K.F. F.K.. G.Y.K. H.O. .T..T.B. .T.. : Amerika Birleik Devletleri : Adalet Partisi : Aydnlk Sosyalist Dergi : Ankara Sanat Tiyatrosu : niversite renci Birlikleri Federasyonu : Ankara niversitesi Talebe Birlii : ad geen eser. : ad geen makale : ad geen rportaj : Birleik Sosyalist Parti : Sosyalistlerle, Ar Solcu Gruplarn alt Fransz Demokratik Emek Konfederasyonu. : Fransz Komnist Partisi nderliindeki i Sendikalar Konfederasyonu : Cumhuriyet Halk Frkas : Cumhuriyet Halk Partisi : Comit de Laision des Rvolutinnaires (Trokist bir rgt ) : in Halk Cumhuriyeti : Devrimci Demokratik Kltr Dernei : Devrimci Dou Kltr Oca : Devlet Demiryollar : Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu : Demokrat Parti : Devrimci Genlik Federasyonu : Devrimciler Gbirlii : Devlet Malzeme Ofisi : Devrimci renci Birlii : Dil Tarih Corafya Fakltesi : Doru Yol Partisi : Fikir Kulpleri Federasyonu : Filistin Kurtulu rgt : Genel Ynetim Kurulu : Halk Oyunlar : stanbul Teknik niversitesi Talebe Birlii : stanbul Teknik niversitesi
VI

.T..T.O.T.B. : stanbul Teknik niversitesi Teknik Okul Talebe Birlii.

..T.B. .Y.T.O.T.B. J.C.R. K.D.P. K..T. K.K.K. K.P. K.U.K. M.B.K. M.D.D. M.D.D.-S.D. M.I.R. M.N.P. M.P. M.T.T.B. M.Y.K. N.A.T.O. O.C.. O.D.T.. O.L.A.S. O.S.P.A.A.L. P.D.A. P.K.K. Provalar P.T.T. R.S.D.P. S.B.F. S.D. S.D.D.F. S.D.S. S.D.S.

: stanbul niversitesi Talebe Birlii : stanbul Yksek Teknik Okul Talebe Birlii : Jeunesse Communiste Rvolutionnaire / Komnist Devrimci Genlik rgt : Krdistan Demokrat Partisi : Kamu ktisadi Teebbsleri : Ku Klux Klan : Komnist Parti : Krdistan Ulusal Kurtuluular : Milli Birlik Komitesi : Milli Demokratik Devrim : Milli Demokratik Devrim-Sosyalist Devrim : Devrimci Sol Hareketi : Milli Nizam Partisi : Millet Partisi : Milli Trk Talebe Birlii : Merkez Ynetim Kurulu : Kuzey Atlantik Pakt Organizasyonu : Anarist Komnist rgt : Ortadou Teknik niversitesi : Latin Amerika Halklar Dayanma rgt : Asya, Afrika ve Latin Amerika Halklar Dayanma rgt : Proleter Devrimci Aydnlk Dergisi : Krdistan i Partisi: : Kkrtclar-Provokatrler (Anti-Nkleer Hareketin Dedesi); Avrupann Yippileri : Posta Telefon Telgraf : Rusya Sosyal Demokrat i Partisi : Siyasal Bilgiler Fakltesi : Sosyalist Devrim : Sosyal Demokrasi Dernekleri Federasyonu. : Students for a Democratic Society (Amerikal gen militanlar, 1962 ylnda SDSi Demokratik Toplum in renci Derneini kurdular). : Sozialistische Deutschen Studendtenbund (S.D.S: yukarda sz edilen Amerikan rgt ile ayn harflerle belirtiliyor ama ayn anlam tamyor. Bu rgt Almanyada Sosyal Demokrat Bir renci rgtdr). : Sosyalist Genlik rgt
VII

O.D.T...B. : ODT renci Birlii

S.G..

S.N.E.S. S.P.D. S.S.C.B. Sa. s. T.B.K.P. T.D.G.F. T.E.P. T.H.K.O. T.H.K.P-C T...K.P. T..K.K.O. T..P. T.K.. T.K.P. T.K.P.-M.L T.K.S.P. T.M.G.T. T.M.L.G.B. T.M.T.F. T..D.M.F. T..S. T.R.T. T.S..P. T.S.P. U.N.E.F. U.N.E.S.C.O. Y.D.H. Y..P. Y..S. Y.S.E. Y.T.P.

: Syndicat National de lEnseignement Suprieur : Almanyada : Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birlii : Say : Sayfa : Trkiye Birleik Komnist Partisi : Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu : Trkiye Emeki Partisi : Trk Halk Kurtulu Ordusu : Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi : Trkiye htilalci i Kyl Partisi : Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu : Trkiye i Partisi : Trkiye Kmr letmeleri : Trkiye Komnist Partisi : Trkiye Komnist Partisi/Marksist-Leninist : Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi : Trkiye Milli Genlik Tekilat : Trkiye Marksist Leninist Genlik Birlii : Trkiye Milli Talebe Federasyonu : Trkiye retmen Dernekleri Milli Federasyonu : Trkiye retmenler Sendikas : Trkiye Radyo ve Televizyonu : Teori ve Pratik Birlii Dergisi : Trkiye Sosyalist Partisi : Union Nationale des Etudiants de France (Fransada komnist eilimli gl bir genlik rgt) : Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu : Yeni Demokrasi Hareketi : Uluslararas Genlik Partisi : Yap ileri Sendikas : Yol-su-elektrik : Yeni Trkiye Partisi

T..B.-D.E.R : Trkiye retmenler Birlii Dernekleri?

VIII

GR

1. KONU Batda, 68 renci olaylar ile gndeme gelen, daha sonra 68 Kua olarak anlan kua ele almadan nce Sol Dncede ortaya kan farkllamay anlamamz gerekiyor. Eski Sol-Yeni Sol olarak ortaya kan farkllamada, Yeni Solun ortaya kmasnda Batdaki 68 Eylemlerinin nemli bir etkisi vardr. Eski Solun Sovyet Rusya veya yabanc siyasal sistemlere eilimleri, Bat lkelerinde eitli sosyalist ve komnist partilere katlma gcnde bir arta yol amtr. Snf atmalar ve iilerin siyasal stnlk salamalar bu gelimenin ana motifini tekil etmitir. Fakat Eski Solun tad bu Marksist zellik, 2. Dnya Savandan sonra sert bir dnle Sovyet kart bir kimlie brnmtr. Bilhassa ABDde 1950lerde balayan medeni haklarla ilgili eylemler, Vietnam Sava kart hareketler, 1960dan sonra geni apta genlik hareketlerinin ortaya kmasna yol amtr. Bylece Eski Sola kar, farkl bir sol anlay olarak Yeni Sol ortaya kmtr. Eski Sol ile Yeni Sol arasndaki farkllklar temel noktada zetlenmektedir: a) Toplumsal kkleri ve ynetimleri (ynelimleri) bakmndan Eski Sol, gmenler, proletarya ve orta snf aydnlara dayanrken; Yeni Sol rencilere, burjuvaziye, aydnlara ve siyahlara dayanyordu. Bunun gibi, Eski Sol ekonomik adalet ilkesini benimserken, Yeni Sol, sosyal adaleti, idealizmi, zgecilii (altrizm) benimsemitir. Eski Solun kahramanlar ve modelleri arasnda Lenin, Mussolini, Stalin dikkat ekerken; Yeni Sol kendine Fidel Castro, Mao, Che Guevera, Fanon ve Haoyu rnek almtr. b) Eski Sol, siyasal ideoloji ynnden Marksist, Fabian, Kollektivist ve Meliorist iken; Yeni Sol Maoizm ve Marksizmin ihtilalci yntemlerini uzlatran, bireyci ve bir lde de nihilisttir. c) Strateji ve taktik asndan Eski Sol oturma gibi pasif eylem, boykot, frsat bulduka sabotaj ve i yerlerinde iddet kullanma taraftar iken; Yeni Sol, Eski Soldan fazla olarak, niversite kampslerinde, eitli retim kurumlarnda gsteriler dzenlemekte ve terrizme ynelmektedir. Grlyor ki, Eski Sol ile Yeni Sol arasnda benzerlik ve birlemeler vardr. Bu da hr dnya ve Demir Perdenin (Iron Curtain) dnsel bir rn, bir devamdr.1 Yeni Solun, geni apta, orta snf; renciler, aydnlar ve liberallere dayanmas, onu proleter snftan ok burjuvaziye kaydrmtr. Bu gelimenin doal bir sonucu olarak da, Eski Sol snf atmasnn yaratcs olan eski Marx; Yeni Sol ise, yabanc1

Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, stanbul: Birleik Yaynclk, 1997, s. 255-256.

IX

lama teorisiyle, gen Marx benimsemitir. Bunun gibi, Eski Solun btnleme (entegrasyon) taraftar olmasna karn; Yeni Solun hizipi, blc bir nitelik tamas ve Beyaz Solun Siyah Solu desteklemesi de Yeni Solu eskisinden ayran nemli bir noktay tekil eder. Yeni Sol veya Yeni Radikalizm bundan byle, ezilen snflarn sorunlar yerine, eitlik, hrriyet, uygar zgrlkler gibi kavramlarn savunulmas gndemine almtr. Marxn kiiliinde kahramana tapnma klt artk, eskiden olduu gibi Yeni Solu megul etmeyecektir.2 Buradan Trkiyedeki 68 Kuana geebiliriz. Yeni Sol, Batda 68 Eylemleri ile gndeme gelirken, Trkiyede yeterli bir sosyalizm birikimi ve tecrbesi olumamt. Daha ok merkeziyeti, brokratik karakter tayan Eski Sola ait ahsiyetlerin ve dncelerinin tartlmaya alld bir ortamda Trkiyedeki 68 Kuann Yeni Solu pek tanmad sylenebilir. Bu balamda, Trkiyedeki 68 kuann nc isimlerinden ve gnmzde de Sol ile ilgili dnceleri ile gndemde nemli bir yer tutan Murat Belgenin grleri dikkat ekicidir. Murat Belge, 1968in greneksel dnyaya kar bir ba kaldrma olduunu; Bat dnyasndaki hem muhalif yaplarn baz zelliklerini bir lde deitirdiini, hem de daha nce var olmayan muhalefet hareketleri ve biimleri yarattn ifade etmektedir. Belge, 1968in uzun vadede KPleri zayflattn; Yeni Sol anlaynn gndeme gelmesinde 1968in dorudan bir etkisi olduunu; 68 toplumsal hareketlerinin silahlanmaya, savaa, ABDnin haksz mdahalelerine byk tepki gsterdiini; modern zamanlarn yeni sosyal hareketleri olarak feminizm ve evreciliin de bu dnemle birlikte nce gelimi Bat lkelerinde sonra giderek btn lkelerde gndemin ilk sralarna doru trmana getiini; 68in rk kart bir sylem gelitirdiini ve gelimi lke genliinin modern insan modeline tepkisinin bir rn olan Hippilik, Punklk gibi eitli genlik akmlarnn ve underground kltrlerinin temelini 68in oluturduunu ileri srmektedir.3 Belge, 68 kua ile ilgili yaklamlarna u ekilde devam etmektedir: Sosyalizmin teorisinde somut bir dzen deiiklii vaadi vardr. Toplumdaki snfsal egemenlik yaps deitirildiinde ktlklerin kaynann yok olaca vaadidir bu. 68 sosyal akmlarnda belirgin belirgin bir dzen deiiklii ngrlmyor. Sorunlarn indirgenemez olduunu ve zgrl savunuyorlar. 68 Hareketlerinin ortak paydas olan zgrlklk, geleneksel Solun brokratik, merkeziyeti tavryla eliiyordu. Bat toplumlar, 68 dnemini tecrbe ederken, dnyann baka blgelerindeki brokratik, merkeziyeti sosyalizmin varlndan haberdard. Sovyetler Birliini de,
2 3

Trkdoan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, s. 256. Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, 6. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 58-61.

Avrupann eitli lkelerindeki KPlerde yansmalarn da yakndan izlemiti. Bu erevede Berlin ve Budapete hakknda bilgi sahibi olunmas dolaysyla, Pragn Stalin Rusyas tarafndan igal etmesi pek fazla aknlk yaratmamtr. Daha da tesi, Moskovada faaliyette olan mahkemelerden, Sovyet-Nazi Paktn vb. gelimelerden haberdardlar. Batda 68 kuaklarnn bu fikri altyapsna karn, Trkiyede sosyalizm tecrbesinden ve bilincinden bahsetmek mmkn deildir. Bir avu TKPlinin kural olarak acl mcadeleleri dnda rgtl bir sosyalizm olmad gibi, sosyalist dncenin entelektel bir donanm salayacak eserlerinden izler de yoktu. 1968de kendilerini eylem iinde bulan ve sosyalizme hem merak hem de ilgi duyan genler, dnya komnizminin somut tarihinden de habersizdiler.4 68 Kuan ele almadan nce Trkiyede Solun tarihine ksaca deinmemiz gerekmektedir. Tarihsel srete, 68 Kua zerinde Jn Trkler, ttihat ve Terakki ve Kemalizmden gelen etkiler olmakla birlikte, konumuzun snrlarn ok aacan dndmzden konumuzu Cumhuriyet tarihi ile snrlandrdk. Trkiyede Solun tarihi, 1950, hatta 1960lara kadar TKP tarihidir5 TKP ve devamndaki sol hareketler, genel anlamda resmi tarihte ortaya konulduu ekliyle ilerici-gerici ayrmn benimsemitir. 1960 sonras Sosyalist hareket, ttihat-Terakki geleneinin mirass olmay kabullenmek zorunda kalmtr.6 Metin ulhaolu, sz konusu bu mirasln bir ifadesi olmak zere, Trkiyedeki sol hareketin devrimci deil, aksine evrimci, aydnlanma dncesine dayanan ilerlemeci bir yol izlediini ileri srmektedir.7 Bu balamda, Trkiyedeki sosyalist hareketin pek ok yerde resmi sylemle rten, i ie geen bir yol izledii grlmektedir. Sol hareketler, resmi sylemin evrimci, brokratik, tepeden inmeci, aydnlanmac, pozitivist zellikleri ile rtmektedir. Edward Shillsin ortaya att merkez-evre kavramlarnn* 60 ncesi ve sonras renci hareketlerini anlamada bir anahtar vazifesi greceini dnyoruz. Merkezevre kavramlarnn 68 Kuan ve eylemlerini anlamada, zellikle iktidar-iktidara
4 5

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, 6. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 62-64. Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, 2.Bask, stanbul: El Yaynevi, 2002, s. 136. Murat Belge, Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960dan Sonra), C.D.T.A , stanbul: letiim Yay., 1983, c. 7 , s. 1962. Metin ulhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Modernleme ve Batclk, stanbul: letiim Yaynlar, c. 3, s. 170-188. Edward Shillsin nerdii merkez-kenar modelinden hareketle erif Mardin, Trk siyasal hayatn zmlemek iin bu modeli Trkiyeye uyarlamtr. Bkz. erif Mardin, Center-Periphery Relations: A Key To Turkish Politics?, (Ed.), Engin D. Akarl, Gabriel Ben-Dor, Political Participation In Turkey Historical Background and Present Problems-, First Edition, stanbul: Boazii University Press, 1975, s. 7-32.

XI

etki etmeye alan bask gruplar ve rencilerin referans ald bu gruplarn rencilerle ilikileri balamnda alm salayacan dnyoruz. Shills, merkezi, toplumu yneten semboller, deerler ve inanlarn oluturduu bir btn olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda merkez, toplumsal eylemlerin gerekletirilmesindeki meruiyet kaynan oluturmaktadr. Merkezde bir a rgs eklindeki kurumlar rol datmn gereklemektedir. Merkezin inan ve deerleri dorudan bu rollerde somutlarken, merkezi besleyen, kendi iinde btn oluturan bir takm alt sistemler de mevcuttur. Trkiyede merkez, Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte ina edilmeye allan Kemalist deerler etrafnda bir araya gelerek, Batllama yolunda bir dizi devrimler yapmtr. TKP kapatlnca yelerinin bir ksm (Kadrocular)** sisteme uyum salayacak bir yapya brnmek zorunda kalmtr. Merkezin otoritesine bal alt sistem olarak Kadrocu elitler, merkezin deer sisteminin oluturulmasnda bir etki grubu grevi grmtr. Devletilik, Halklk, Laiklik ilkelerinin iini doldurmaya ve devlete yn vermeye almlar ve bylece sistemle btnlemilerdir. Fakat Kemalizmi sola yatkn yorumlamaya altklarnda, merkezde sz sahibi olmaya giritiklerinde, Kadro dergisi kapatlm ve Kadrocular deiik grevlere atanarak grubun ilevine son verilmitir. erif Mardine gre, 1923-46 yllar arasnda tara veya evre, merkez tarafndan kendisine pheyle baklan ve gzetim altnda tutulmas gereken bir alan olarak grlmtr.8 nn dnemiyle birlikte merkezin deer sistemi, Kemalizmin kat laiklik yorumlar ve uygulamalaryla devam ettirilmitir. evre, yani halk, uzun sren bu kat laiklik uygulamalarna kar DPyi desteklemitir. 1950 ylnda yaplan seimler sonucunda, evrenin siyasi alandaki temsilcisi konumundaki DP, merkezde yer almaya balamtr. Fakat, brokrasi, ordu, CHP, aydnlar gibi merkeze etki eden gler evreyi, evrenin deerler sistemini, evrenin siyasette temsilcisi konumuna ykselen DPyi kabul etmeye yanamamlardr. DPnin iktidarda olduu 1950-60 dneminde merkezde gl konumlar bulunan brokratlarn, ordu mensuplarnn, aydnlarn otoritesi ve etkinlii azald gibi, bir ksm merkezdeki statlerini de kaybetmeye balamtr. Devleti, brokratik elit, merkeze sahip olabilmek iin devletin imkanlarn ellerinde tutmak gereini kavramlard; nk ancak bu ekilde otoriteyi, iktidar temsil
**

Kadro; 1932 ylnn Ocak aynda yaymlanmaya balamtr. Yakup Kadri Karaosmanolu, evket Sreyya Aydemir, smail Hsrev Tekin, Burhan Asaf Belge, Vedat Nedim Tor ve evki Yazman tarafndan karlan Kadroda, kurucularn sk sk yaymlanan yazlar dnda Behet Kemal alar, Neet Halil, Falih Rfk Atay, brahim Necmi, A. efik, Ahmet Hamdi Baar, Tahir Hayrettin, Hakk Mahir, Mhendis Nazir, Mehmet lhan, Eflatun Cem Gney, akir Hazm, Muhlis Etem, Vala Nurettin, Ahmet Hamdi Tanpnar, Mnir ribozun yazlar yaymland. Son says Aralk 1934-Ocak 1935 tarihini tayan Kadro, bu tarihten sonra yaynn durdurmutur. Bkz. Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn Hareketi, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 269. erif Mardin, Center-Periphery Relations: A Key To Turkish Politics?, (Ed.), Engin D. Akarl, Gabriel Ben-Dor, Political Participation In Turkey Historical Background and Present Problems-, First Edition, stanbul: Boazii University Press, 1975, s. 23.

XII

eden devlete hakim olmak suretiyle hem iktidarn imkanlarndan yararlanmak, hem de halk merkeze uygun olarak yukardan aaya deitirmek mmkn olabilirdi. Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumunda Genlik rgtlenmeleri ile ilgili konuan Ferhat Kentel, Trkiyede sivil toplum ve devlet arasndaki ilikilerde devletin, modernlemenin yklenicisi ve yukardan aaya bir ajan olmas itibariyle zellikle temel aktr olduunu, sivil toplum iinde herhangi bir sosyal kategoriye bal genlerin hareketinden ok, devletin, -olmayan toplumsal aktrler koullarndacumhuriyet ile birlikte genlie ve aydnlara ykledii bir ilevden sz ediyor. Kentel, Trkiyedeki genlik hareketlerinin esas olarak devletin modernlemeci politikalarna getirmi olduu ereve ve sivil toplumun toplumsal aktrlerin zayflyla ortaya ktn, dolaysyla devletin genlere ve aydnlara ykledii misyonun, bu kesimler tarafndan bir tr iradecilik (volontarizm) denilebilecek bir zihniyet eklinde toplumsal aktrlerin zayf olduu bir durumda genler tarafndan kabul edilen bir sre olduunu belirtiyor. Kentel, genliin tarihinin devlete paralel bir tarih olduunu, devlet toplum ilikilerine de olduka bal bir tarih olduunu belirtiyor.9 Kentel, 1950lerden itibaren balayan merkez-evre atmas olarak adlandrlabilecek, siyasal ifadesini Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti geriliminde bulan bir tr toplumsal atma iinde genliin devletin merkezi yetki ve modernlemeci hareketinin taycs roln stlendiini ve bir anlamda, evrede ykselmekte olan toplumsal hareketlere kar devletin kulland bir aktr ya da ajan olarak ortaya ktn, dolaysyla 27 Mays genliinin temel zelliinin devletin modernlemeci ve merkeziyeti anlayyla rttn ifade ediyor. 12 Mart darbesine kadar bu modelle rtme zelliinin devam ettiini, fakat toplumda yeni bir takm aktrlerin, siyasal ifadelerin ortaya ktn, dnya konjonktrnde etkilenmelerin arttn, nc dnyacln genleri etkilediini, sendikalarn doduunu, 1960larn sonlarnda 15-16 Haziran ii hareketiyle genlik hareketlerinin son noktaya ktn ve daha sonra da dtn ifade ediyor. Kentel, toplumlarda kabaca iki srecin hakim olduunu, bir yandan hareketlilii salamak gibi bir ilevin, dier yandan bu hareketi emebilecek bir entegrasyon srecinin olduunu, toplumlarn ayn zamanda, hem hareket etmeye hem de beraber olmaya altn, entegrasyon ve deiimin ayn btnn iki ucu olduunu, Trkiye Cumhuriyetinin istemi olduu modernlemeci politikalar erevesinde entegrasyonun n planda olduunu, 15-16 Haziran hareketleriyle entegrasyonun salandn belirtiyor.

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 136.

XIII

Kentel, 1920lerden 1960lara 70lere kadar Cumhuriyet genliinin darbelerin destekleyicisi olarak gelien bir srete, 1970lerde devletten koptuunu, fakat Cumhuriyetin kuruluundan beri tad toplumsal bellekten aktarlan iradeci mantktan kopamadn, dolaysyla bal olduklar toplumsal ilikileri, gruplarn problemlerini anlatmaktan ok, esas olarak yukardan mdahaleci bir misyon tayan misyoner mantyla rnein bir sosyalist devletin taycs olarak genliin yukardan aaya bakan bir mantk ierisinde mcadeleye devam ettiini ifade ediyor.10 Kentele gre, 60l 70li yllardaki temel tartma devletin nce ele geirilmesi, sonra da toplumun dzeltilmesidir.11 in eylem boyutunda ise merkezdeki siyasal oluumu temsil eden CHPnin genlik rgtlerini harekete geirmesiyle olaylar farkl bir mecraya doru seyretmitir. Bu gelime karsnda mevcut DP hkmeti olaylar nlemede yetersiz kalmtr. DPnin CHP hakknda meclis tahkikat karar vermesi siyasi tansiyonu ykseltmi, akabinde . nn ihtilali artran szler sarfetmi, CHPnin destekledii renci eylemleri yaplmtr. Bunun zerine, merkezdeki gruplarca ordu ynetime el koymaya davet edilmi ve ordu 1960 ihtilalini yapmtr. Bylece merkez-evre atmas merkezin askeri g kullanarak otoritesini salamasyla merkez lehine kazanlmtr. 1961 Anayasas, merkez ile i ie ve merkeze yakn solun faaliyetlerine zemin hazrlayacaktr. nk, 1960 sonras kurulan TP, Kemalist devrimleri, yani merkezin deerlerini esas alr, bununla birlikte TP, Kemalist devrimi, sosyalist bir sisteme giden yolda eksik kalm, tamamlanmam bir devrim olarak grr. Yn Dergisi de, merkezin deerlerinden hareketle sosyalizmi milliyeti bir tarzda yorumlamaya alr ve Sol Kemalizmi savunur. Merkeze etkide bulunmaya alan etki gruplar, merkezin deerlerini daha sol deerlerle eklemlendirerek veya Kemalizm zerinden kendisini ifade eden sosyalizm anlaylar ile merkeze hakim olmaya alrlar. Ksaca bu ynelim, iktidar ele geirip reformlarla sosyalist bir dzene geme abasdr. M. Belge, 68deki zgrlk anlaynn, toplumun btnn iine alan bir zgrlk anlay olmadn, aksine toplumu dlayan ve daha ok politik hayatta dorudan belirleyici olan siyasi elitlerin kendi aralarndaki manevralarla iktidara gelme mcadelesini ortaya koyduklarn ileri srmektedir. Belge bu konudaki grne devamla, sz konusu hareketi elit bir hareket olarak deerlendirmekte ve halkn oy verme gibi son derece doal demokratik haklarnn hayata geirildii 1950 ylnn sosyalistler tarafndan kar devrim olarak tanmlandn, halkn kurtarlacak bir unsur olduunu belirtir.12
10

11 12

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 137-8. Ferhat Kentel, a.g.e., s. 164. Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, I. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 68.

XIV

1965lere kadar renci genlii CHPnin etkisi altnda merkeze bal olarak faaliyetlerini srdrr. 1965ten sonra genlik, sosyalist gruplarn, derneklerin (TP, YN grubu, Mihri Belli ve MDDciler, H. Kvlcml grubu vb.) etkisiyle Sol Kemalizm zerinden sosyalizme kaymaya balar. TP, genlere sosyalist tekilatlanmay retirken, YN Dergisi ve Devrim Gazetesi fikri altyapy oluturmaya alr. Bu arada genlerin sosyalizme sempati duymasnda, kendilerini sosyalist olarak grmelerinde, sosyalist bilincin olumasnda Marx, Lenin, Mao vb. nderlere ait eserlerin Trkeye tercme edilmesi kadar, eitli sol dergiler (Trk Solu, Ant, Aydnlk Sosyalist Dergi vd.), niversite hocalar, aydnlar ve yazarlar, eitli konferans, panel ve formlar da nemli rol oynamtr. Eylemler vastasyla genler arasnda anti-emperyalist, anti -feodal kollektif bilin pekiir ve siyasi kimlik n plana kar. M. Belli, MDD hareketiyle genlere yn verir, TPin legal erevede hareket edip aktif genlie cevap verememesi, pasif kabul edilmesi MDDcileri hakim hale getirir. 1968lerde hemen btn gruplar, dernekler MDDcilerin eline geer. TKP geleneinden gelen M. Belli, geni cephe faaliyeti anlay erevesinde sistemi, merkezi deitirip dntrmeye alan, merkezin bir takm deerlerine Sol Kemalist deerleriyle eklemlenerek Marxist Leninist ve son kertede Maoist bir sistem getirmeye alan bir alt grup oluturmutur. Merkezdeki dier gruplar (Ordu, iler, Kyller, Aydnlar vb. emekiler) geni cephe faaliyeti anlayyla rgtleyerek merkeze hkmetmeye almtr. 1960 htilalinin ve 61 Anayasasnn getirdii imknlarla Trkiyede sosyalizm gelime katetmitir. Anayasann sosyalizme ak olup olmad tartmalar yaplm, sol kesim ak olduunu iddia etmi, TP, sosyalizmi kitlelere duyurmakta ve meru hale getirmekte nemli roller oynamtr. Bunun yannda, Yn Dergisi, Kemalizmle eklemlenmi sosyalizm tartmalaryla gndemi oluturmu; sosyalizmin Trkiye artlarnda ina edilebilmesi tartmalarn genliin gndemine sokmutur. Mihri Belli, Milli Demokratik Devrim (MDD) tartmalaryla ve sosyalist eylem anlayyla sosyalist dncenin kamuoyunda kabullenilmesini salamaya alm, geni cephe faaliyeti anlay ierisinde sosyalizme giden yolda asker-sivil aydn zmrenin nclk edecei geni bir anti-emperyalist cephe oluturmak iin mcadele etmitir. Bu balamda genlik, eylemleriyle kamuoyunu etkileyen bir sosyal bask grubu gibi ilev grm; kamuoyunda sosyalizmin meruiyet bulmasnn zeminini hazrlamasnn yannda sosyalist bir iktidara giden yolda iktidar olabilme imknlarnn arand bir ortamda bir askeri ihtilale de zemin hazrlamtr. MDD hareketi daha sonra ikiye blnd. nceleri niversitelerde devrimci renci tekilatlar ortak hareket ettiler. niversitelerde devrimci renciler birlii (DEV-GEN) renci derneklerinin ynetimini ele geirdi. CHPli Ulu Grkan ve grubu 27 Mays benzeri bir darbe iin alyordu. Deniz Gezmi ve bir grup gen, ordu
XV

mdahalesini dnmekle beraber iileri, kylleri rgtleyerek geni bir sosyalist cephe faaliyetiyle sosyalist bir uur ve bir snf bilinci oluturma abasndayd. Marksist bir cuntaya da scak bakyordu. Mahir ayan ve ekibi daha sonra silahl mcadele yntemini seecektir. renciler, ii snfnn nc olmad Trkiyede, nceleri ii, emeki snflara bilin tamaya alrken daha sonra ncnn ncs gibi bir devrimci bir grev stleneceklerdir. 70 sonras genlik iktidar mcadelesine ynelecektir. Sosyalist genlerle milliyeti-muhafazakar grl genlerin tartmalar ve birbirlerine mdahaleleri ve mdahalelere kar cevap verme refleksleri atmalara yol am, daha sonra bu atmalarn bir takm kkrtmalarla, provokasyonlarla birlemesi sosyalist ve milliyeti genliin silaha sarlmalarna yol amtr. Trkiyede 68 hareketi ve devamndaki hareketler toplumsal bir eletiri olmaktan ziyade siyasi bir eletiridir. Genlik hareketleri, hzl bir ekilde siyasi yn ar basan hareketlere dnmtr. Genlik hareketleri, balang itibariyle siyasi partilerin (CHP, TP) genlik kollarnn denetiminde cereyan eden, daha sonra YnDevrim Grubu, TKP geleneinden gelip TKP dnda kalan eski tfek sosyalistlerin etkileriyle gelien, Milli Birlik Komitesi yelerinin ihtilale ynelik eylemleriyle kesien, siyasi hedefleri n plana kan, devrimci sosyalist eylemlerin yaygnlk kazand, sol kolektif bilincin oluumuna temel salayan bir sretir. 1971 htilaliyle askerler ynetime el koymu, sol darbe beklentileri boa kmtr. 71 sonras genlik daha radikal tavrlar gelitirmilerdir. 1974 affyla birlikte sosyalist genler hizipler halinde ufak kmelere blnerek tekrar rgtlenmilerdir. Sa-sol atmas iinde atmaya dayal bir kimlik gelitirmilerdir. M. Belge, 68in Trkiyede mevcut olmayan klasik solun boluunu doldurduunu, Trkiyenin merkeziyeti, brokratik siyasi kltrnn, yeni yeeren sosyalist harekette arln duyurduunu ve bu lkede 68 ile balayan politik hareketliliin Batdaki gibi zgrlk ve bireysellikten yana gelimemesinin nemli bir nedeni olduunu; 1968deki Batl genler iin Stalinin komnist militan tipinin fazla ekici olmadn; Trkiyede ise bu olgularn pek bilinmediini, bu insan tipinin yer ald TKPnin deneyimlerinin snrl olduunu ve dolaysyla 60larda sosyalizme, 68den sonra da ciddi bir devrimci eyleme ynelen Trkiyeli genlerin rotay n bilgisiz, kendi tecrbelerine dayanarak kat ettiklerini sylyor.13 Ona gre, Trkiyede 68 hareketine katlan genlerin byk blm parti bnyesinde bir alma tarzn deil, aksine daha canl ve heyecanl Dev-Gen eylemliliine ynelmi, bir aparatk olma tehlikesini ieren, disiplinli rgt adam olmann alternatifi gibi grnen Dev-Genlilik yani Devrimci Genlik, yerli
13

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, I. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 64.

XVI

ideolojiden daha batan etkilenmitir. Bu kesimi belirleyen Milli Demokratik Devrim ideolojisi, varsaylm bir yurtsever tipini kapitalist dzene kar ajite etmeyi amalam, sosyalizmden ok anti-emperyalizm sylemini kullanmtr. Trkiyede solcu genlii bir devrim aciliyetinin sardn ifade eden Belge, 68 Kuann nemli bir ounluunun o dnemde Marxist-Leninist izgiden yrdn ve insanlarn ayn bilin formasyonu tamadn ileri srmtr. Ayrca, Trkiyenin toplumsal bir skma ierisinde bulunduunu, altmlarn Trkiyede ezeli kimlik araynn belli bal dnemelerinden birine tekabl ettiini ve 68 Kuann deiimden yana olduunu; kalknma, sanayileme yannda kltrel dzeyde de farkllama eilimi tadn belirtiyor.14 68 Kuann dnyadaki btn devrimci sosyalist hareketlerden etkilendii grlmektedir. Bu sosyalist hareketler arasnda farkllklara hakim olan devrimci bir heyecan ve ruh ile olaylara yaklalmakta ve dnyadaki sosyalist devrimci hareketler rabet grmektedir. Eklektik veya badatrmac bir tavrla her trl sosyalist yaklam, zihinlerde ayr bir yer igal etmektedir. 68 Kua genliinin btncl bir bak asyla teorik bir ereve btnlne sahip olmadan, eklektik veya badatrmac bir tavrla btn sosyalist hareketlere, dnyadaki devrimci eylemlere sempati ile baktklar ve sahip ktklar grlmektedir. Sonraki aamada dnyadaki devrimci hareketleri Trkiyeye uyarlama abasnda, teori ve pratik tartmalar gndeme gelmitir. 68 Kuann yeterli Marksist formasyona sahip olmadan, sosyalizmi ideal bir sistem ve kimliin bir arac olarak grdkleri anlalmaktadr. 68 Kua, Sosyalizmi, Marksizm biimlerini yer yer, bir tr kimlik kart deklarasyonu biiminde kabul etmitir. Yani, sosyalist dnya gr ve sosyalist eylemler kimlik ina srecinin nemli birer paras haline gelmitir. 68 Kua, iinde ok farkl gruplar barndrmaktadr: TP, Yn-Devrim Grubu, Milli Demokratik Devrimciler, Gleryzl Sosyalistler, Emek Grubu, Fikir Kulpleri Federasyonu, Dev-G, Dev-Gen, Mihri Belli ve ASD izgisi, Dou Perinek ve PDA izgisi, THKP-C, THKO, TKP-ML-TKKO vd. Bu gruplar, homojen bir kategori oluturmamakla beraber aralarnda ortak ynler bulmak mmkndr.15 Din, sosyal bir fenomendir, toplumsal bir kurum ve bir pratiktir. Pozitivizmin hakim olduu devrelerde dinin giderek etkisizleerek yok olaca inanc vard. Daha sonra bu inancn yanll anlalmtr. Seklerlemenin artmasyla, dinin etkileri kurumsal anlamda azalmakla birlikte bireysel anlamda etkisini devam ettirmektedir.

14 15

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, s. 67-81. Kemal Can-Cengiz Erdin, Sistem D Sol Muhalefet, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, c. XV, s. 1202-1206.

XVII

Karl Marx, Hegelin Hukuk Felsefesini Eletiriye Katk balkl yazsnda insan dini ina eder, din insan deil...Din insann afyonudur16 demektedir. Marxn, dini kitlelerin afyonu deerlendirmesine kitakse, Marxizmi Aydnlarn afyonu olarak niteleyen Aron iin Mays 68 bir psiko-dramd ve bu karnaval ancak Tocquevilleci bir yaklamla yorumlanabilirdi.17 nsanlar iin ideoloji bazen dini artrc bir hviyet kazanabiliyor. Bat iin Mays 68 ile patlak veren bunalm, bir uygarlk bunalmyd ve sol bu deerler yozlamasndan doan manevi, ahlaki bolukta, genlii cezbedebilmitir. Hatta, F. Mauriaca gre Mays bunalm politik deil, dinsel bir olgudur.18 Marksizm ve din ksmnda nce Marxizm hakknda bilgilendirme balamnda, Marx, Lenin, Mao vb. dier Marxist ideolog ve eylem adamlarnn grlerine yer verilecektir. Marxizm deki pozitivizm ve ilerleme fikrine deinilecektir. Trkiyede Cumhuriyet i kuran iradedeki pozitivist dnce ve dini kurumlara ynelik tutum ve uygulamalar ile TKP nin Kemalist modernlemeye verdii destein kesitii; Trkiye solunun da Batllama taraftar olduu, Marksist ilerleme yerine pozitivist ilerlemeyi tercih ettii vurgulanacaktr. Pozitivist eitimden geen gelecein aydn ve brokratlarnn sol dnceyi dnyadaki konjonktrn de etkisiyle daha kolay benimsedii; dine ilgisiz kald veya kar tavr ald vurgulanacaktr. Eskiye ait kurumlarn ve deerlerin gerici saylmas, yerine sosyal ilikiler sistemini kuatacak btncl bir deerler sistemi getirilememesi ve verilen pozitivist eitim Cumhuriyet in ilk nesillerinden balayarak sonraki nesilleri de etkilemitir. Kanaatimize gre 68 Kua, aydnlanmac, pozitivist eitimlerine eklemlenen Marksist kltrle beslenmi; bu durum 68 Kuann dine yaklamnda temel rol oynamtr. Bununla birlikte, gerek dokmantasyon teknii ve gerekse 68 Kuandan olan insanlarla yaptmz mlakatlar sonucunda, 68 Kuandan olan kiiler, kendi dnya grlerine ve eylemlerine aykr hareketlerin, olumsuz rnek ve durumlarn dine yaklamlarn etkilediklerini belirtmektedirler. Zaman ierisinde bu kuaktaki insanlarn siyasi dnceleri deise de aydnlanmac, pozitivist yaklamlarnn devam ettii; bununla birlikte dini kltrel bir olgu olarak kabul edenler de grlmektedir. Dini grmezlikten gelme veya dini Marxist adan yorumlama gibi anlaylarn var olduunu gryoruz.19 Din konusunda 68 Kuandaki insanlarn nasl bir anlaya
16

17

18 19

Yasin Aktay, M. Emin Kkta (der.), Din Sosyolojisi, 2. Bask, stanbul: Vadi Yaynlar, 1998, s. 119120. Ercan Eybolu, Devrim Dnda Devrim, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, say: 14, 1998, s. 182. Ercan Eybolu, a.g.m., s. 185. Metin Kayaolu, slamda Bir Keif Turu: Marx tan Gazali ye, Teori ve Politika, stanbul: K 2000, sa.: 17 s. 19.

XVIII

sahip olduu ok ak deildir. Marksist dnya grnde dinin ne anlam ifade ettii ak olmakla beraber, mslman bir toplumda yaamaktan kaynaklanan pratik kayglar, sosyalist dnya grnn kitlelerce benimsenmesinde ve iktidar olmasnda izlenecek strateji ve taktikler ile kltrel etkileimler dolaysyla kiilerin kendi dnyalarnda dinin ifade ettii anlamn farkllk arzetmesi, kuaktaki kiilerin dine yaklamnn anlalmasnda ortaya kan zorluklardr. 68 Kuandaki insanlarn dine yaklamlarn, 68 Kuann din erevesinde kulland kavramlar ortaya koyarak anlatmaya altk. Bu balamda, dine yaklamda Marksist yorumlar, laiklik yorumlar, ilericilik-gericilik (irtica, din istismar), pozitivist yorumlar, dine ilgisiz yaklamlar, dini sosyalizmle birlikte yorumlayan ya da sosyalizmi benimsetmek iin dini terimleri yorumlayan yaklamlar, dine kltrel bakan yaklamlar alt balklar olarak verilmitir. 68 Kuann pozitivist eitim srecine eklemlenen Marxist-Leninist, Maoist izginin sz konusu dnemde arln hissettirdiini; bu durumun kuan dine yaklamnda belirleyici olduunu grdk. 2. AMA VE NEM Bu aratrmay yapmaktaki amacmz, 68 Kua olarak kategoriletirdiimiz bir genlik kesiminin dnya grn sosyal ilikiler a ierisinde ortaya koymak ve bu dnya grnn dine, kltre olan yansmalarn ortaya koymaktr. 68 Kuann hangi ideolojilere, niin sarldn anlamaya alarak, bu kuakta yer alan insanlar eyleme gtren sebepleri, sosyal ilikiler a ve bunlarn oluturduu modelleri ortaya koymay amalamaktayz. Sol-Kemalist ve sosyalist sylemler ve ortaya koyduklar icraatlar Trkiyedeki modernleme srecinin bir aamasn anlama asndan nemlidir. Bunun yannda, 68 Kuann dine kar yaklamlarn, bunlarn dayand temelleri ve grlerindeki deiimleri anlamaya altk. Dinin egemen olduu bir toplumdan ideolojik temelli gruplarn ve hareketlerin nem kazand devreye geilmesi ve bu durumun dnya grn ina etmesi nemini korumaktadr. Bu balamda, konu kimlik ina etmede dinin yerine ideolojinin roln anlama asndan dikkate deerdir. Ayrca, bu kuaktaki insanlarn gemite ve gnmzde kamu ve zel kurumlarda rol almalar ve gndelik hayat belirleyici konumlarda bulunmas da sosyolojik adan nemlidir. 3. HPOTEZ Hipotezlerimizi u ekilde sralayabiliriz: 1. 68 Kua, homojen bir grup deildir, bir kategoridir. 2. 68 Kua, eylem yn ar basan ideolojik bir kuaktr. 3.12 Eyll 1980 htilali ve S.S.C.B.nin dalmas ile reel sosyalizmin kmesi, 68 Kuann siyasi dncesinde farkllamalara yol amtr.
XIX

4. 68 Kuann dine yaklamnda, Souk Sava dnemi sonrasnn kat ideolojik kamplamasnn etkisi olmutur. 5. Trkiyede 68 Kuann gemite dine baklarn belirlemede, pozitivist eitimlerine eklemlenen Marksist yorumlar etkili olmutur. Alt hipotez: Trkiyede 68 Kuann gemite ve gnmzde dine baklarn belirlemede, akla, bilime, ilerlemeye, devrimci mcadeleye kar olduu dnlen, emperyalizmin yannda kabul ettikleri eylemler ve dindar tipi etkili olmutur. 6. Gemite ve gnmzde 68 Kuann din yaklamnda sekler zihin yaps etkili olmutur. 7. Bir dine inanma srecinde ileyen mekanizmalar ile Marksizme inanma srecindeki mekanizmalar arasnda benzerlikler vardr. Yani inanma sreci benzer ilemektedir. Bu erevede 68 Kuandan olup gemite Marksizme ve yorumlarna gnlden inanp balanan genler, bir inan sistemine inanmaya benzer sreleri yaamtr. 4. TEMEL KAVRAMLAR 68: zellikle Batda, 1968 renci hareketleriyle gndeme gelen toplumsal hareketlerde patlama yaand bir zaman dilimidir. 68 Kua: Dnya da 1968 renci hareketleriyle kendisini duyuran, Bat da daha ok Yeni Sol, Maoist, Anarist ve Anti-emperyalist gruplarn etkili olduu sosyal hareketlerde yer alanlar tanmlamada kullanlr. Trkiyede 68 Kua: 1965-71 aras dnemde homojen bir grup olmayan, sosyal srete yllara gre deien baat gruplarn, dncelerin, strateji, taktik ve eilimlerin hakim olduu, genel olarak emperyalizme, smrgecilie ve gericilie kar olan, Kemalizm ile eklemlenmi milli bir soldan sosyalizme evrilen, Marksizmin, Leninist, Maoist, ehir gerillacl, Kr gerillacl yorumlarn hayata geiren, zaman zaman cuntac eilimlerin arln hissettirdii, ideoloji ve eylem yn ar basan genliin oluturduu, iinde bir ok sosyal grubu barndran bir kategoridir. Din: Bir toplumsal kurum ve olgu olarak dini inan ve pratikler. Genel olarak btn dinler, zelde slam dini. Din bir toplum olaydr. Din bir toplum olay olmasayd din sosyolojisi adn tayan bir bilim dal ortaya kmazd. Din sosyolojisi, dini yaand gibi inceler. Dinin yaanmas demek, din olaynn corafi, sosyal, kltrel deikenlere gre deimesi demektir. Dinin yaanmas kavramnn akla getirdii bir dier fikir de, dinin bir sosyal kurum (messese) olduu ve insan davrann belirleyen ynlerinin, teki sosyal kurumlarnkiyle benzerlik gsterdiidir. rnein, merasim, yalnz dinin deil, btn sosyal kurumlarn bir niteliidir.20
20

erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, Beinci Bask, stanbul: letiim Yaynlar, 1998, s. 238-9.

XX

5. SINIRLAR VE GLKLER Aratrmamzda yukarda tanm verilen 68 Kua bir kategori olup, ierisinde barndrd sosyal gruplar ksaca tantlarak bu gruplara yn veren, etkide bulunan insanlarn genlerle etkileimleri, gruplarn birbirleriyle olan ilikileri ve bunlarn genlik zerindeki almlarn vermeye altk. 60l yllarn kendine zg sosyal gereklii ierisinde incelememize konu olan sosyalist genlik karsnda kendilerini milliyeti-muhafazakar tanmlayan insanlar da yer almtr. Bu insanlarn bir blm kendilerini 68e nispet etse de, bu yaklam ideoloji ve eylemin arlkta olduu bir zaman dilimine vurgu yapmaktadr. Bu anlamda, konuyu sol-Kemalist, sosyalist genlik ile snrlandrmak durumundayz. 68 Kuan tasvir etmede 1965-71 aras dnemin belirleyici olduunu dnyoruz. 1965 tarihinde TP parlementoya girmitir. 65 tarihi ayn zamanda APnin iktidara geldii yldr. San iktidarda olmas renci hareketlerini hzlandrmtr. 1965 tarihini Kemalist genliin sosyalizme ynelmesi ve sosyalist bir bilinlenmenin younlamaya balad yl olarak grmekteyiz. Ankarada kan Dnm Dergisi ve daha sonra kurulan FKFnin Sosyalist bilincin ortaya kmasnda nemli rolleri vardr. 1971 tarihi, sol rgtlenmelerin gerilla mcadelesine giritii, kitleden koptuu ve Askeri Muhtrann yapld, sosyalist ve milliyeti hareketlerin kesintiye urad yldr. Bu yzden 1971 tarihini belirleyici olarak grmekteyiz. Trkiyedeki Sol Hareketler, 68 Kuann oluumu, Kua oluturan gruplar, gruplar arasndaki farkllklar, kuan sylemleri ve eylemleri konularnn ayr birer alma konusu olduu izahtan vrestedir. Sz konusu balklar zetlemenin zorluunu yaadmz belirtelim. 68 Kuann dine ilikin yaklamlarn anlatan ok fazla esere sahip deiliz. Daha ok dergilerden, hatratlardan daha nce yaplm mlakatlardan hareketle satr aralarn okuyarak konuyu tasvir etmeye altk. Dorudan 68 Kua ile ilgili olmamakla birlikte dnyada ve Trkiye de 68 Genlik eylemlerini anlatan birka bilimsel almay zikredebiliriz. Ahmet Taner Klalnn 68 renci Ayaklanmalar konulu bir doktora almas olmakla birlikte, bu alma, sz konusu dnemi renci eylemleri balamnda ele almtr. 68 Kuana kaynaklk eden her bir grubun (TP, Yn-Devrim, MDD vd.) ayr birer alma konusu olduunu da belirtmeliyiz. altmz evrende ele alnan sz konusu gruplarn ve bu gruplardaki kiilerin saysal okluundan ve gruplarla ilgili bilgilere kaynaklk eden yazl materyallerin zenginliinden dolay konunun farkl ynlerden ele alnarak ilenmesi mmkndr. 68 Kuann gnmzdeki deiimlerini ve bu deiimlerin dine olan yansmalarn ortaya koyabilmek iin ampirik almalara ihtiya olduunu ifade etmeliyiz.
XXI

6. METOD VE TEKNKLER 6.1. Aratrma Modeli 68 Kuan ve bu kuan dine yaklamn, din sosyolojisi asndan tespit amacyla yaplan bu aratrmada dkmantasyon metot ve teknikleri 21 kullanlmtr. Tez konusuyla ilgili kitap, dergi, ansiklopedi, hatrat kitaplar gibi dkmanlar taranm ve ilgili ksmlar seilmi ve tasnif edilmitir. Analize konu olan verilerden rnekler seilmi; kategoriler gelitirilmitir. Aratrmamz nitel bir aratrma olup 68 Kuann iindeki gruplar tasvir edecek kategoriler gelitirilmi, buna gre metinler seilmi ve metinlerdeki temalar verilmeye allmtr.22 6.2. Evren ve rnekler Aratrmann evreni, 68 Kua kategorisi iinde yer alan gruplardr. Bu kadar geni bir ana ktlenin incelenmesinin gl ortadadr. 68e damgasn vuran, fikir ve eylem ynyle etkili olan gruplar belirlenmitir: Yn-Devrim Grubu, Trkiye i Partisi (TP), Milli Demokratik Devrimciler (MDD), Aydnlk Sosyalist Dergi evresi (ASD), Proleter Devrimci Aydnlk grubu (PDA), renci tekilatlar (Fikir Kulpleri Federasyonu, niversite Fikir Kulpleri, Sosyalist Fikir Kulpleri, DB, Dev-G, Dev-Gen, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO), Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi (THKP-C) vd. Szkonusu gruplara ait kiilerin grleri belgelere dayal olarak verilmitir. 68 Kuann dine yaklamnda Souk Sava dnemi sonrasnn ideolojik kutuplama ortamn kuak temsilcilerinin dine de ideolojik olarak yaklamalarnda etkili olmutur. Fakat daha nce, resmi ideolojinin cumhuriyetin ilk kuaklarndan itibaren verdii pozitivist eitimin yan sra yobaz, gerici din adam motiflerinin kuaklarn dine yaklamnda etkili olduunu grmekteyiz. 68 Kuann alm olduu pozitivist eitime eklemlenen Marksist yorumlarnn yansra szkonusu kuan dnya grlerinin ve toplumsal kimliklerinin ina edilmesinde nemli rol oynyan kolektif eylemler ile teki ye ait eylemlerin kuan dine yaklamnda belirleyici etkenkenler olduu grlmektedir. 6.3. Verileri Elde Etme Ve Yorumlama Daha nce de sylediimiz gibi aratrmamzda dkmantasyon yntem ve tekniklerini kullandk. 68 Kuann zellikleri, 68i oluturan siyasi, sosyal, kltrel sebepler ve 68 Kuann dine olan yaklamn ortaya koymaya yarayacak kavramlar
21

22

Zeki Arslantrk, Sosyal Bilimciler in Aratrma Metod ve Teknikleri, II. Bask, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1995, 64-75. Ali Yldrm, Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, 3. Bask, Sekin Yay., Ankara, 2003, s. 140-154.

XXII

kitap, hatrat, dergi ve makalelerin taranmas ile elde edilen bulgularla ortaya konularak tasvir edilmi; bulgular teorik erevede sistematize edilmitir. I. Blmde, Batda 68 Kuann olumasna kaynaklk eden gruplar, kuan oluumunda etkili olan faktrler, sz konusu kuan sylemleri ve eylemleri, kuaa kaynaklk eden gruplar arasndaki farkllklar ve 68in sonular anlatlmtr. II. Blmde, Trkiyede 68 Kua blmnde 68 Kategorizasyonu iinde 68 Kuana etkide bulunan temel gruplar, Trkiyede Sol ve Genlik Hareketlerini, 68 Kuann Hazrlk ve Oluum dnemlerini, 68 Kuann toplumsal sre ve ilikiler a ierisinde, i ve d konjonktrn de etkisiyle dnya grnn nasl ekillendiini, sosyal varlk alanlarnn belirlenmesinde etkili olan determinasyon ilkelerini23, sosyal grup ve eylemlerin bu dnya grn nasl ina ettiini, ideolojilerini, iktidar sylemlerini ve praksislerini, kolektif kimliklerini, sre ierisinde kuan deiimi konularn anlattk. 68 Kuann Trkiyede 68 Kua ve Din balkl III. Blmde ise resmi ideolojinin dine yaklam, pozitivist eitim ve kimlik inas; Trkiyede resmi ideolojinin sylemlerine eklenen Solun dine yaklam; Marx ve yorumcularnn dine yaklam, Trkiyede 68 Kuana etkide bulunan kii ve gruplarn dine yaklamlar, 68 Kuann dine ilikin yaklamlaryla ilgili sylemler ve pratik yaklamlar anlatlmtr.

23

Zeki Arslantrk, Sosyal Bilimciler in Aratrma Metod ve Teknikleri, II. Bask, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1995, s. 35-44.

XXIII

I. BLM 68 KUAININ DOUU VE GELM 1. BATIDA 68 KUAININ DOUU VE GELM

1.1. Batda 68 Hareketini Ortaya karan Sosyal, Siyasal, Kltrel Faktrler

1930lu yllarda Sovyetlerde yaayan -terr ve hatalarla dolu deneyim, dnyada sistem kart hareketleri sarsmtr. Ne var ki bu terr ve hatalar komnist devletlerde 1945ten sonra da birbiri ardna yinelenmekten geri kalmamtr. Smrgelerde basky srdren sosyal demokrat hkmetler de. dardan bakanlar iin iyimser bir grnm izmiyordu.24 1945de dnya sistemi iinde ABD hegemonyasnn kurumsallamas, sistem kart hareketlerin artan politik gcnn geliimini engelleyerek genel bir kar hamleyi mmkn klmtr. ABD, SSCB tarafndan ynetilen komnist devletler blokuna gem vurmaya alyordu. ABD hkmeti, kinci ve nc Enternasyonaller arasndaki tarihsel farkllar keskinletirerek ve komnizm kartln ideolojik bir unsur olarak ortaya karak, Bat ii ve sosyal demokrat partilerinin dilerini skmeye almtr. 1967 sonras konjonktrn geni toplum kesimlerini etkileyen birka unsur bulunmaktadr. Birincisi, ABDnin gc nispeten ylesine zayflamtr ki, artk hegemonyas sorgulanr hale gelmitir. ABDnin bu nispi zayflamasnn eitli ve farkl gstergeleri vardr. 1960lardan itibaren Japonyann ve Bat Avrupann nisbi ekonomik ykselileri buna rnek gsterilebilir. kincisi, ABDnin nc Dnyadaki gelimelere dorudan mdahale etme yeteneinin nemli lde azalmasdr. ncs, dnemin sosyalist lkelerinde, deien tempolarla da olsa, dikkat eken ekonomik ve toplumsal yeniden yaplanma sz konusudur.25
24

25

G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. Wallerstein, Sistem Kart Hareketler, ev.: C. Kanat, B. Somay, S. Skmen, I. Bask, stanbul: Metis Yaynlar, 1995, s. 99. Immanuel Wallerstein, Sosyal Bilimleri Dnmemek, 19. Yzyl Paradigmasnn Snrlar, ev.: Taylan Doan, stanbul: Avesta Yay., 1997, s. 309.

Bir yandan ABD ve daha genelde dnya sistemine egemen yaplar ve kurumlar sistem kart hareketlere dsal olarak saldrrlarken, bununla e zamanl olarak bu hareketler de isel rahatszlklar, yani kendilerini giderek daha ok sorunun bir paras gibi gsteren rahatszlklar ekiyordu. 1960l yllarda yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmas, geleneksel eski sol hareketlerin dsal ve isel olmak zere bu ifte glne bir tepki olmutur. 1960l yllarn banda ortaya kan bu yeni hareketler ierisinde statko taraftarlarnn gc en n plndayken ve eski sol muhalefetin yetersizliklerine ilikin dnceleri ise ikinci plndayd. Ancak 1960larn sonlarna doru yeni hareketlerin eski hareketleri giderek daha fazla eletirmeye balamasyla vurgu da kaymaya balad. nceleri, yeni unsurlar eski sistem kart hareketlerin taktiklerini reforme etmeye altlar. Ama daha sonralar ounlukla onlardan belirgin bir ekilde kopu gstererek cepheden saldrya getiler. Dnya sisteminin olumsuzluklarna kar yrekten gelen bir lk ve ayn zamanda, bu dnya sistemine ynelik eski sol muhalefetin stratejisinin temelli bir sorgulan olarak grmediimiz srece 1968i anlamamz olanakszdr. Yeni sol hareketin giderek glendii bir dnemde, bu hareket ierisinden eski sola kar zayflk, yozlama, su ortakl, ihmal ve kibir gibi ok ar itham ve sulamalarn yneltildiini grmekteyiz.26 Dou Almanyadaki Forum Hareketi ile Stalinist egemenliinin sosyalist ve demokratik deerlerin iinin boalmasna ve yoksullatrlmasna yol at ifade edilmektedir. 60l yllardaki Batl radikalizmin ykseliine esin kayna olan ve arkasndan 70lerdeki feminist vb. hareketleri douran, hi bir koulda, asla fiilen var olan sosyalizm olmamtr. O gnlerde metropollerde her trden anarist, topyac, Trokist, pasifist, devrimci, reformist ve nc yolcular bir arada grlmtr. Lynne Segal, Batdaki 68 iin yle bir tespitte bulunmaktadr: Stalinizm kartl, bizim ortak evimiz, hepimizin yola kt yer, soluduumuz havayd. Parti yesi bilmece gibi bir eydi.27 1960l yllarn banda Amerikal genler, ok sevdikleri Amerikann, Bat dnyasna rnek ve klavuz olarak tantlan Amerikan toplumunun, kendilerine inandrlmak istendii kadar mkemmel bir toplum olmadn kefettiler. Bireysel haklara sayg temelinde yetitirilen genler, bir siyahn okula alnmamasn anlayamazlard. Anayasann koruyucusu olan hkmetin, parklarda beyazlara ayrlan banklara siyahlarn oturmasn yasaklamasn anlayamazlard. Siyahlar ve beyazlar iin ayr barlar olduunu anlayamazlard. Bu durum hogryle
26

27

G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. Wallerstein, Sistem Kart Hareketler, ev.: C. Kanat, B. Somay, s. Skmen, I. Bask, stanbul: Metis Yaynlar, 1995, s. 100. Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, Der.:Robin Blackburn, ev.: Osman Aknhay, I. Bask, stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 149-150.

karlanabilecek bir durum deildi. Genlere retilen iyi (Amerika) ile kt (komnizm) arasndaki mcadelede byle eyler yoktu, byle ayrmlar anlalamaz ve kabul edilemezdi. Amerika kendi deerlerini yalanlyordu ve genler, bu gerei haykrmak amacyla sokaa indiler, Amerikann gney yollarna dtler. Amerikan iktidar, cop savurarak, yangn bombalar atarak ve kamu dzenini bozduklar gerekesiyle onlar gzaltna alarak, genlere Amerika Birleik Devletleri gereini retti. te, Amerikan ryasnn yenilmezlii ve meruluuna olan inantaki ilk atlak, byle ortaya kyor ve 60l yllarda giderek byyordu. st ste depremler geliyordu. nce tabii ki siyahlarn sorunu, ardndan da byk sanayi kentlerinin kenar mahallelerinde patlak veren isyanlar balamt. Daha sonra Amerika tarafndan Asya yada Gney Amerikada balatlan yada alttan alta desteklenen savalarn yanklar duyulur oldu. Genlerin niversite kampuslarnda bu bakaldrlarn ifade etmelerinin yasaklanmas, Amerikal genlerin her trl iktidara meydan okumalarna giden yolda ilk fnyeyi atelemiti. Beatnik ozanlar, genlerin her trl iktidara meydan okumalarna giden yolda bakaldrsna ruh verdi. Aklla mizah da genlerin mttefikiydi. Herbert Marcuse, retim arac rolnde skp kalm, zevk ve cokudan yasaklanm genlere, bireyin yabanclamasn retiyordu. Mac Luhanda, genlere yeni kitle iletiim aralarnn olaanst gcn; Bob Dylanla Joan Beas ise kitleleri seferber edebilecek nitelikteki militan metinlerin, mziin ve ritmin erdemlerini iletiyorlard. Siyahlar ise, genlere, yengi kazanmak iin, ne pahasna olursa olsun, sonuna kadar mcadele etmenin gerekli olduunu gsteriyorlard. Amerikal gen militanlar, 1962 ylnda SDSi (Demokratik Toplum in renci Dernei) kurdular. Dernek, niversite kampuslarndaki tm isyanc genleri bir at altnda topluyordu. Kennedy, Vietnamda amura batar; Kba kartmas fiyaskoyla sonulanrken, SDS hareketi, isyann nderi oluyordu. Bu dnem iinde genler, gelenek-greneklerin, anlaylarn, insanlar arasndaki ilikilerin deiik yaand devrimin itici gc haline gelmilerdi.28 1.1.1. Tekno-demokrasi, Manev Bunalm ve Sisteme Kar k Batda kiiye salanan hayat seviyesi, her yerde olduundan ve bugne kadar tarihte grlenden daha yksektir. Siyasal kurumlar artk pek tartlmamaktadr ve partiler olduka kirelenmi, dinamizm ve ekiciliklerini kaybetmi bir durumda olsalar bile, siyasal zgrlk, zellikle dnyann geri kalan ksmnn bundan daha da az yararlandnn bilinli lde, hala nemle aranmaktadr. Bununla beraber, Bat sistemi 60 yllarnn sonundan beri bir bunalma girmitir. Hi olmazsa grnte, 1929da olan trden bir iktisadi bunalm deil ama daha ok bir manevi bunalm sz konusudur. ok aznlkta kalan ve ok faal olan birtakm kmeler,
28

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 17-18.

bunun aralarndan ok, amalarn reddetmek suretiyle, tekno demokrasiye* btnyle kar kmaktadrlar. Tmyle iktisadi bymeye ve kra ynelmi bir toplumun, mutlulua yer tanmayan, insanlk d bir toplum olduunu sylyorlar. Modern retim mekanizmalarndan doan disiplini, ast-st ilikisini, uzmanlamay, rgtlenmeyi reddedip doal davrann, anarinin, elencenin, iirin peinde kouyorlar. Babann inkrn ve cinsel zgrl gerekletirmek suretiyle, geleneksel ahlkn yasaklarna kar kyorlar. Nerdeyse umutlarnn snrlarn zorlayacak biimde, kardelik ve sevgi aryorlar. Parann egemen olduu bir dnyada, serveti kmseyen bir hayat sryorlar. Maurice Duverger konuyla ilgili birtakm sorular soruyor ve tesbitlerde bulunuyor: Sessiz ounluk bunlar itiyor ve nefretine konu ediniyor olmal ama garip bir biimde, davranlarnn etkisi altnda da kalyor. ten ie onlara imreniyor. Vicdann rahatsz ediyorlar. Yoksa, bu ounluk Bat sisteminin deerinden ve geleceinden phe mi duymaya balamtr? Devin ayak bast toprak kaymakta mdr? imdiye kadar ei grlmemi ve bugn iin eriilmesi imkansz olan muazzam iktisadi gc, bir ahlk bunalmnn kurban olabilir mi? u an iin bunu iddia etmeye imkan yoktur. Tekno demokrasi ok salam grnyor. Duverger, Bat sisteminin 60l yllarn sonundan itibaren bir bunalma girdiini ve bu bunalmn 1929da yaanan iktisadi bunalma benzemediini, aksine daha ok bir manevi bunalm olduunu; ok aznlkta kalan ve ok faal olan bir takm kmelerin aralarndan ok amalarn reddederek tekno-demokrasiye kar ktklarn; tmyle iktisadi bymeye ve kra ynelmi bir toplumun, mutlulua yer tanmayan, insanlk d bir toplum olduunu sylemektedir. Duverger, szkonusu toplumun modern retim mekanizmalarndan doan disiplini, ast- st ilikisini, uzmanlamay, rgtlenmeyi reddedip doal davrann, anarinin, hazzn ve iirin peinden kotuklarn; babann inkrn ve cinsel zgrl gerekletirmek suretiyle, geleneksel ahlki yasaklara kar ktklarn; umutlarnn snrlarn zorlayacak biimde, kardelik ve sevgi aradklarn; parann egemen olduu bir dnyada, serveti kmseyen bir hayat srdklerini belirtmektedir.29 1.1.2. ekoslovakya Problemi ekoslovakya 1945te mttefik kuvvetlerce kurtarld ve Sovyetler Birliine terk edilen Alt-Kayoal Rutenya blgesi hari 1919 snrlarn kazand. Komnist Parti Mays 1946 seimlerinde oylarn yzde 38ini ald. 1948 ubatnda mehur Prag
*

29

Tekno-demokrasi: retim glerinde, liberal demokrasinin gelimesine yol aan ve 19. yzyl sanayi devrimine benzeyen bir dnmdr. Teknik ilerlemeler, byk kolektif rgtlerin kurulmasna yol ayor. Dev firmalar, yn partiler, gl sendikalar, bask gruplar, byk idari birimler vs. ada retim ancak bu ller ierisinde tam anlamyla geliebilir (Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977. s. 125). Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 188-189.

darbesinde 12 komnist olmayan bakann istifas zerine Komnist Parti iktidar tek bana ald. Mays 1948 genel seimlerinde tek liste oylarn % 86sn salad. 9 Mays 1948 Anayasas ile ekoslovakya bir Halk Demokrasisi oldu ve Sovyet gelime modeli lkeye zorla uyguland. Milliletirme o kadar sratli cereyan etmiti ki 1949da sadece iilerin % 4 devlet sektr dnda alyorlard ve d ticaret Batdan Douya yneltilmiti. 1946 ile 1955 aras birok siyasi yarglamalar oldu. Eski Komnist Partisi Birinci Sekreteri Rdolf Slanisky dahil pek ok kimse idama mahkum edildi. 1957de Antonin Novotny Cumhurbakan seildi ve 1962den sonra ayn zamanda Komnist Partisi Birinci Sekreterliini de yrtt.30 ekoslovakya genlii Novotny ve arkadalarnn yrdkleri Stalinci yola 1955den beri kar kmaya balamtr. zellikle niversite genliinin ekoslovakya Komnist Partisindeki oran gitgide azalyordu. Bir dikta nitelii tamas yznden, halkn nemli bir ksm, rejimin liberallemesi yolunda genleri desteklediler. Genler Sovyet sosyalizmini beenmedikleri iin Dubek ve Suoboday tutuyorlard.31 5 Ocak 1968de Komnist Parti Merkez Komitesi Devlet Bakanl ve Komnist Parti Bakanlklarn ayrd ve Alexander Dubek Novatnynin yerine parti bakan oldu. Prag darbesinden yirmi yl sonra Prag bahar geldi. 28 Martta general Svoboda Cumhurbakan seildi. Yeni liderler insan yzl sosyalizm yaratmak istediler. 1968 Hazirannda sansr kaldrld ve siyasi mahkumlar salverildiler. Sratle ilerleme iin reformcularn yaynladklar ki Bin Kelime manifestosu Sovyetler Birliince iddetle takbh edildi. Varova Pakt ekoslovakyada manevralara balad ve 20 il 21 Austosta Sovyet, Polonyal, Dou Alman, Bulgar ve Macar ordular ekoslovakyay igal edip Prag Baharn ezdiler.32 Demokratik sosyalizm denemesine kar Varova Pakt lkelerinin silahl mcadelesi renci hareketini sertletirdi. Kasm 1968 iinde boykot ve igal gibi eylemler yaygnlat. rencilerin yaynladklar on maddelik istek listesinin ilk maddesi: Bizim programmz, 1968 Nisannda kabul edilen Komnist Partisi Faaliyet Program zerine kurulmutur ve gelecekte de bu byle olacaktr. niversite retim ye kadrosunun ok byk bir ounlukla rencilerin hareketini desteklemesi dikkati ekiyordu. Ayn destek iiler tarafndan da gsterildi. rencilerin on maddelik istekleri eitli sendikalarca benimsendi. Bu isteklerin byk ksm zgrlkler ve halkn ynetime katlmas ile ilgiliydi.33

30 31 32 33

Ylmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 9-10. Ahmet Taner Klal, renci Ayaklanmalar, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974, s. 71-72. Ylmaz Altu, a.g.e., nsz, s. 10. Ahmet Taner Klal, a.g.e., s. 72.

Mukavemet eylemleri sklat. 16 Ocak 1969da renci Jan Palack kendini yakt. 17 Nisanda Gustav Husak, Dubekin yerine Komnist Partisi Birinci Sekreteri oldu ve normalleme balad. 1969 ve 1970 hemen hemen yarm milyon ye Komnist Partiden atld. Muhaliflerden partiyi temizlemek iin komiteler kuruldu. Sansr genelletirildi.34 ekoslovakyann igalini dnya basn ve dnya dnrleri byk ounlukla knamlardr. Hatta komnist partilerin ou bu ekilde hareket etmilerdir. ekoslovakyann igalini iddetle tenkit edenlerin banda bir Varova Pakt lkesi olan fakat igale katlmayan Romanya gelmekteydi. Onu Yugoslavya izledi. Waldeck Rochet ynetimindeki Fransz Komnist Partisi olay takbh etti. nl Fransz Komnist yazar ve dnr Aragon komnist partiler arasndaki kardelik duygularn ykacak ekilde ekoslovakyay igal edenlerden yana acr ve bunlar gln bulurum diyordu. Herbert Marcuse IExpress gazetesinde ekoslovakyann igali, sosyalizm tarihinin en knanacak olaylarndan biridir diye yazyordu. Altm kadar kapitalist lkede komnist partileri de Sovyetleri iddetle protesto etmekteydiler. talyan ve Japon partileri de Fransz Komnistleri gibi igale kar cephe almlard. Fransz Komnist Partisinin mensuplarnn sadece te biri igali savundu. Rus taraftar Hint Komnist Partisi bile igale alk tutmad. ngiliz, skandinav, svire, Fin, Belika ve Hollanda komnist partileri de ayn ekilde hareket ettiler, igali knayan bildiriler yaynladlar. Komnist in, Sovyetleri tecavz suunun en byn ilemekle sulam bu surette modern Sovyet revizyonizminin tam iflas ettii ortaya kmtr demitir. inliler Dubekin reformlarn da batan beri beenmediklerinden igali iki revizyonistin arasnda iktidar mcadelesi diye nitelendirmilerdir. Rusyann hareketini alklayanlar ise gizli Trk Komnist Partisi, gizli Yunan Komnist Partisi, Latin Amerika Komnist Partisi, Arap Komnistleri, Cezayir, Lksemburg Komnist Partisi, D Moolistan, Kuzey Kore ve Kuzey Vietnam Komnist Partileri ile gizli Bat Alman Komnist Partisi, Kba Komnist Partisi idi. Fidel Castro, ekoslovakya iin verilen karar hukuki bulmamakta, ancak siyasi adan savunulabileceini ne srmektedir. Ylmaz Altu, Afrika, Asya ve Ortadoudaki birok lkenin ekoslovakya igalini knadn belirtmektedir.35 Sovyet yrngesinde Batdakinden farkl bir model geerlidir. Kapitalist toplumdaki nemli eletirel ilevden giderek yoksun kalan kltrel modernizm, Dou Avrupada zaman zaman demokrasi ve toplumsal deiim iin ya da en azndan dogmatik ve otoriter bir Marxizm trnn salkl biimde gzden geirilmesi iin ykc ve zgnletirici bir g olmutur. rnein, 1968 ek Baharndan sonra
34 35

Ylmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 10. Ylmaz Altu, a.g.e., s. 52-53.

Stalinist Dou Alman Kltr Bakan Dr. Klaus Gysi modern edebiyat savunan muhalif eletirmenlere, Eduard Goldstcker ve Ernst Fischere saldrd. Kafkaya sayg duymak, diyordu, ekoslovakyada nc sosyalizm yolunun btn teori ve eilimlerinin ideolojik kkeni olmutur tespitinde bulunuyor. Kafkann odak olarak seilmesinin yan sra, buradaki abartma da anlamldr: Batda ticar aklcla dayanan iktidar modernizmin eletirel drtsnn fitilini sker ve onu zararsz hale getirirken, Komnist Dou Avrupada modernizm, gizemliletirilmi otoriter brokratik aygtlara ynelik bir tehdit olarak yorumlanr. Eugane Lunn, Kafka savunusunun 1963-68 yllarnda ek entelektel muhalefetinin nemli bir odak noktas olduunu, bu modelin ilk kez kamuya ak bir forumda ortaya konulduunu ifade etmektedir.36 ekoslovak revizyonistlerinin ileri srdkleri sosyalizmde unsurun balangtan beri mevcut olduu grlmektedir. Birincisi Jean Paul Sartre ve Emanuel Mouniernin eksiztansiyalizmiyle etkilenmi yeni bir filozofi ve etik; ikincisi partinin, devletin, ekonominin ve kltrn brokratlamasna kar radikal bir eletirme, ncs Bat Avrupa etelijansiyas ile birlikte btn Avrupa zerinde bir demokratik sosyalizm, bir ak Marxism gerekletirme tahayyl. 1968de Amerikaya iltica etmi olan ek filozof ve yazar van Svitak, ekoslovak Marxist revizyonistlerinin platformunu yle zetlemiti: Enternasyonalizmle, Avrupaya, egemen ekoslovakyaya, sosyalizme, dorudan demokrasiye, parlamentarizme, kltre, hmanizme, eletiricilie, halka, kiiye, zgrle EVET; Milliyetilie, Asya ve Amerikada yeni smrgecilie, devlete, kapitalizme, diktatrle, iktidar tekelciliine, ynlara, elite, anariye HAYIR ekoslovak revizyonistleri hukuka bal hkmet, fikir ve vicdan hrriyeti, parlamenter demokrasiye bal dier zgrlkler istemilerdir ekoslovaklarn istedikleri sosyalizmde kii hr bir varlk olup ideolojiler (mesela Marxizm, hmanizm, Hristiyanlk gibi) arasnda kendi tercihini yapmak hakkna sahiptir. 1968 Nisannda yaynlanan ekoslovak Komnist Partisi Hareket Program, Lenin ve Stalinin partinin elit roln oynamasna dair olan anlay reddederek kitlelerin itiraki ilkesini ileri srmt. Parti, ii snf tarafndan dorudan doruya kontrol edilecekti. Revizyonistlerin ekonomik programnda hem piyasa, hem de planl ekonomik unsurlar bulunmaktayd, tketimde tketici seme hrriyetine sahip farzediliyordu. Aralarnda olduka farklar olmasna ramen 1968 felsefesi etkin temsilcileri Karel Kosik, Ivan Svitak, Milan Prucha ve van Dubsky idiler.37 Yeni felsefe alma ve yabanclama kategorileri zerindeki yorumlarda orijinallik arz etmektedir. alma ile Kosike gre insan, tabiat insanlar iin bir rn
36

37

Eugene Lunn, Marxizm ve Modernizm Lukcs, Brecht, Benjamin ve Adorno zerine Bir Tarihsel nceleme, ev.: Yavuz Alogan, I. Bask, stanbul: Alan Yaynclk, 1995, s. 352 (Lunn, Liblice in 1963teki Kafka konferans zerine iyi bir tartma iin bk. Peter Demetz, Marxist Literary Criticism Today, Survey, 82 (K 1972), 63-65. Ylmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 34-35.

haline sokar ve bundan gnlk hayatn bir ilikisine dair pratik kazanr. Bunu yapan tek kii kendini epeevre saran balar koparr. Mesela parti ve devlet brokrasisi tarafndan konulmu balar koparr. Resmi hayatn brokrasisi ise Kosikte yabanclamann tam semboldr. Bu gr dier komnist lkelerinde Macaristan, Yugoslavya ve Dou Almanyadaki isyanc sosyalist aydnlar tarafndan da ileri srlmekte ve parti brokrasisi yabanclamann bir tezahr olarak gsterilmekte idi. ekoslovak revizyonist filozoflara gre yabanclama insan hayatnn asl bir vehesidir ve bu insanlarn iinde yaad nizam ne olursa olsun byledir. Revizyonist filozoflar yaratc zgrl, almay ve yabanclamay Bat eksiztansiyalizmi ile Marxizm arasnda bir sentez yaplmasnda har olarak kullanmaktadrlar. Bunlardan Kosik ve Svitak 19. yzyl Alman idealist filozoflar Schelling ve Feurebachn fikirlerinin etkisi altnda kalarak ferdin zgr faaliyetini, tarihte devaml bir rol oynayabileceini ileri srdkleri insancl sosyalizm iin esas kabul etmektedirler.38 1.1.3. zgrlk Sosyalizm Talebi Althusserin* k noktasnn, 1956da Sovyetler Birlii Komnist Partisinde Kruevin nl konumas olduu sylenebilir. Bilindii gibi bu konuma, daha nceki souk sava dneminin bir lde ortadan kalkmasna denk der. Kruevin yapt o konuma ile balatt yeni dnemde, gerek Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkelerinde, gerekse Bat Avrupann Komnist Partilerinde nemli deiiklikler oldu.39 Kruevin konumas, Stalin dneminde eletirilmesi gereken pek ok ey olduu gereini meydana karmt. Althussere gre, Stalin dnemine getirilen eletiri yanl ynden alan bir eletiriydi ve bunun da yeni yanllklar dourmas kanlmaz bir eydi. Stalinin genel baskclna kar tepki, kendini sol terimlerle deil, sa terimlerle dile getirdi. Proletarya diktatrl dneminin baz yanl uygulamalar Marxiste eletirilip alacak yerde, daha geri bir perspektiften, burjuva demokratizmi ve liberalizmi asndan eletirildi. Kullanlan balca terimler, zgrlk, insan, insan kii, hmanizm ve yabanclama idi. Stalin dneminde yaynlanmam olan 1844 ktisadi-Felsefi El Yazmalar Kruev dneminde yaynland. Stalinin bu kitab saklam olmas, onun, bu kitapta verilmi olan Marxizmin zn bilerek arptt eklinde yorumland. Yukarda sraladmz terimlerle Stalini eletirenler El YazmaYlmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 35. * Althusser, egemen yaplar ve greli zerklik kavramlarn gelitirdi ve eklemleme nosyonunu ayrntlandrd: Bu dncelerin Fransa, ngiltere, ve dier bir ok Avrupa lkesinde (dikkat ekicidir; ana akm Marxist gelenekten gelen yazarlardan ok, Frankfurt Okulunun popler olduu Birleik Devletlerde deil) Marxist teori, sosyoloji ve kltrel, edebi ve film incelemeleri zerinde muazzam bir etkisi olacakt. Bkz. Michele Barrett, Marxtan Foucaultya deoloji, Trkesi: Ahmet Fethi, I. Bask, stanbul: Sarmal Yaynevi, 196l, s. 57. 39 Louis Althusser, Lenin ve Felsefe, ev.: Blent Aksoy, Erol Tulpar, Murat Belge 2. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989, s. 8
38

larnda kendilerine ideolojik dayanak buldular. Marxizm, bylece, insann kendi insani z olan zgrle yabanclatran etkenlerden kurtarma abas olarak yorumland. Marxizmin Bat Avrupada hmanistletirilmesi belki daha eskilere uzanan bir sretir. Avrupada Faist rejimlerin kurulmasndan sonra, Faizme kar mcadelede zaman zaman kurulmasna teebbs edilen cephelerde, liberal burjuvazi ve kk burjuvaziyi ekebilmek iin, Faizme kar hmanizmin konduunu gryoruz. rnein Lukacs, bireysel de olsa, byle bir teorik tavrn kendi iinde tutarl bir ncs olmutu. kinci Dnya Savandan ve zellikle souk savan sona ermesinden sonra ise, hmanizmin, bar gei anlay iin onsuz edilmez bir ideoloji olduu dnlebilir. Avrupada devrim ajitasyonu yapmaya elverili sefalet koullarnn ortadan kalkmasyla, kapitalizmin hmanist adan eletirisi arlk kazand. Meta fetiizmi, kapitalizmin insan yabanclatrmas40 Gene de otuz be yl akn bir zamandr birok Batl sosyalist, yalnzca kapitalist gelimenin ykc sonularyla deil, bunun yannda Sovyet tipi devlet yada brokratik sosyalizminin boucu, otoriter rejimleriyle ve Stalinizmle de savamt Neredeyse btn eitliki ve kollektivist abalarn on yllk yenilgisi, solda yer alan pek oumuzun kronik bir karlkl sulamaya kaplmasna, kendi kllarnn stne dmesine ya da bir daha asla ayaa kalkmamak zere- deli doktorunun yatana serilmesine neden olmutur. Sovyet bloku iinde, Yeni Forumla demokratik bir sol muhalefete sahip grnen tek lke olan Dou Almanyada muhafazakr ittifakn geni yanklar uyandran bir zafer kazanmas, siyasal yelpazede yer alan pek ok kii tarafndan, sosyalizmin hibir trnn asla popler bir cazibe kazanamayacann kant saylmtr. Aslnda, bar, evre ve insan haklar aktivistlerinin Kilisenin emsiyesi altnda kurduklar trde-olmayan bir ittifak olan Yeni Forum, hibir zaman, brakn sosyalist bir muhalefet olmay, siyasal bir muhalefet olarak bile rgtlenmemiti. Yeni Forumun dramatik ykselii ve d bize, hem Dou Almanyada muhalif entelektellerin ar derecede tecrit edilmilii, hem de krk yllk Stalinist egemenliin gerek sosyalist, gerekse demokratik ideallerle deerlere korkun derecede deer kaybettirip yoksullatrmaktaki baars konusunda ok ey anlatr. 60l yllardaki Batl radikalizmin ykseliine esin kayna olan ve arkasndan 70lerin feminist ve dier hareketlerini douran, hibir koulda, asla fiilen var olan sosyalizm olmamt. O gnlerde radikal metropoller sahnesinde her trden anarist, hayalperest, topyac, sendikalist, Trokist, pasifist, devrimci, reformist ve nc yolcular grnmtr. Ancak var olduklarn ok iyi bildiimiz halde, zlemleri ve inanlaryla bugn gya sosyalizmin tipik rnei saylan bir Stalinistle, bir kumandaekonomisi sosyalistiyle ok ender olarak karlard. Anti-Stalinizm, bizim ortak
40

Louis Alhthusser, Lenin ve Felsefe, ev.: Blent Aksoy, Erol Tulpar, Murat Belge 2. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989, s. 8-9.

evimiz, hepimizin yola kt yer, soluduumuz havayd. Parti yesi bilmece gibi bir eydi ve bence hala yledir: Sovyet toplumlarn eletiren, demokratik geie bal ama son zamanlara kadar (Gorbaov gibi bazlar gz gre gre piyasann eletirel olmayan mttefikleri haline gelmeden nce) aka otoriter ve demokratik olmayan Sovyet rejimlerini savunmaya hala hazr. Leninist ve sosyal demokrat sol (mevcut rk, cins ve genel olarak snf hiyerarilerini yanstmasna karn) kendi partilerinden btn alan insanlarn ve onlara baml olarak yaayanlarn karlar iin merkezi bir devleti ynetmelerinin istenebilecei (Leninist sol devrimden sonra, sosyal demokrat sol seimle) inancn paylayorlard.41 Solculuk diyorum ama aslnda solculuklar demem gerekir yani zgrlklkten balayp disiplin yanllna varncaya kadar, on yllar boyunca Stalinciliin ekingen davranmaya ittii, politika alt cehennemlerde tuttuu devrimci eilimler ve birden Mays 68in hzlandrlmasyla bir dnce, zynetim dncesi politika cehennemlerinden su yzne kyor. Byk deiimler yer altnda, biz nasl olduunun farkna varamadan maynlanan kltrmzn yer altnda, bundan byle maynlandn bildiimiz toplumumuzun yer altnda. Mays 68in, gizliden gizliye hazrlanmakta olan bir eylerin katalizr, hzlandrcs, ykselticisi olduunu sanyorum; yle ki, bunu kltr devrimi olarak adlandrmak ok iddial, kltrel geliim demek ok gevek kaacak; kltrel dnm, diyelim.42 1.2. Batda 68de renci, Genlik ve i Hareketleri i snfnn karsnda kalan liberal demokrasinin, burjuvazinin karsnda kalan eski monarilerin aksine, tekno demokrasi, nfusun nemli blmleri tarafndan reddedilmiyor. tiraz edenler, kenarda kalanlar yani kendi dlarnda fazla destek bulamayan birtakm dar kmeler: renci, aydn, retim yesi, yabanc ii vs. Bu unsurlarn her biri dar snrldr ve hepsi birden ok zayf kalr. kisi de ok aznlkta kalmakla beraber, her yerde gen kuaklar ve Birleik Devletlerde siyahlar nispeten daha geni bir temele sahiptir. Sadece kadnlar baz kurtulu hareketleri bunlar srklemeye almaktadr-, ounlua yakndr ve bazen bunu aarlar ama zel baz konular dnda, henz isyana az yatkn grnyorlar. stelik, sz edilen bu nfus dilimleri aznlkta bulunmakla kalmyorlar, bunlarn iindeki isyanc unsurlar, aznln da genellikle ok zayf bir aznln oluturuyorlar. Ama tarih, sessiz ve uslu ounluklarn eseri deildir. Yn halindeki

41

42

Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, ev.: Osman Aknhay, stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 149-150. Edgar Morin ile Sylei, *, Bir Uygarlk Bunalm Mays 68, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yay., say: 14, 1998, s. 102-103 (*Magazine Littraire, Mays 1976, -Jean- Jacques Brochriernin yapt sylei).

10

koyun srleri, ister kendiliklerinden olsun, ister birka oban kpeinin veya sopa darbesinin drtmesiyle olsun, genellikle, aznlktaki kk kmelerin ne atln izlerler. Ekim 1917de, Rus Komnist Partisinin devrimi yapan sadece 25.000 yesi vard. Bugn, birok Bat lkesinde, faal itirazclarn oran bundan aa deildir. Birleik Devletlerde, Beyaz tekno demokrasiyi btnyle reddeden siyahlarn oran herhalde ok daha yksektir. Bu, sz edilen faal aznlklarn kurulu dzeni devirmeyi baaracaklar demek deildir, nk gemite onlardan daha gl kmeler bunu yapamamlardr ama onlar kadar az kalabalk itirazclar, bazen amalarna ulatklarna gre, saylarnn azlnn bu bakmdan bir engel olmad anlamna gelir.43 niversitede yer alan yeni hareketler, Birleik Devletlerde balad. Duverger, 1960da gneyin siyah niversitelerinde rk eitlii ve rklarn btnlemesi ile balayan mcadelenin S.D.S44 ile gelitiini ve Amerikan emperyalizmine kar mcadele ile rk eitlii eyleminin birletiini sylyor. Duverger, 1966da Bat Berlin Hr niversitesinde Vietnam kart mcadele ile balayan hareketin bir sosyal demokrat renci rgt olan S.D.S45nin gsterileriyle yaygnlatn belirtiyor. Ayn 1966 ylnda, renci hareketleri, 1967-1968de faklte igalleri ve sokak gsterileri ile doruuna varaca talyada geliiyor. renci hareketleri, burada, ii sendikalar tarafndan Birleik Devletlerde, Almanyada olduundan daha az olumsuz bir biimde karlanyor ama sendikalar yine de ok ekimser kalyorlar. Avrupada, sadece Byk Britanya ve skandinav lkeleri, bu eit olaylardan az etkileniyorlar. London School of Economics igalli bir boykota uruyor ama Oxford ve Cambridge bar vahalar olarak kalyorlar. Stokholm niversitesi, Mays 1968 srasnda bir ate ykselmesine uruyor fakat, bu, son derece snrl kalyor. Belikada, Louvaindeki olaylar, birka yl sonra Qubecte, Montrealde grlenler gibi, milliyeti bir nitelik muhafaza ediyor. Fransada, Mays 1968 renci ayaklanmas, daha nce yer alan bu olaylarn bir lde devam ve en yksek noktas gibi grnyor.46 1.2.1. Amerikada Genlik ve renci Hareketleri Amerikada 1950 yllarnda balayan renciler arasndaki kprdanlarna yol aan tatminsizliin kayna medeni haklar oluturmaktayd. Bunun yannda renciler statkoyu eletirici hareketlere de ilgi gstermilerdir.47 niversitelerde balayan yeni hareketler, toplum dzeninin ok salkl bir ekilde iledii ve bozgunculuk tehlikesinin en zayf ihtimal olarak grnd, en
43

44 45 46 47

Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 190-191. (S. D.S: Students for a Democratic Society). (S. D.S: Sazialistische Deutschen Studendtenbund). Maurice Duverger, a.g.e., s. 192-193. smail Sandkolu, Birleik Amerikadaki renci Hareketleri : Columbia niversitesindeki Son Olaylar, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n. E. Fak. Yay., 1969, s. 144.

11

gelimi lkede, yani ABDde balad. ABDde 1960taki hareketlerin balang noktas, rklarn btnlemesi yolunda rencilerin bar aralarla mcadeleye giritikleri Gneyin Siyah niversitelerinde dodu. Dier niversiteler, dayanma gstererek harekete katldlar. 1960 Nisannda, bar rencilerin bir e gdm komitesi Haziranda, Students for a Democratic Soclety* kurulmutur. Irk eitlii iin eylem, daha balangta Amerikan emperyalizmine kar mcadele ile birlemitir. Vietnam Sava, Kbayla balayan byk siyasal gerginlik, Santa-Domingoya mdahale v.s. Hindinine kuvvet amacyla askere alma hareketinin geniletilmesinin buna byk bir yaygnlk kazandrmtr.48 Columbia niversitesinde 1968 baharnda gerekletirilen olaylar, 1964 Berkley sz hrriyeti hareketinden beri en byk eylemci hareket olmutur. SDSnin nderlik ettii gsteri ve igal ettii hareketleri btn renciler tarafndan destek grmemitir. Harekette bulunanlar daha ok sosyal bilimler rencileri olmutur. rencin talep ettikleri spor salonu inaat durdurulmu ve genel bir af karlmtr.49 niversitede yer alan yeni hareketler, toplumsal dzenciliin en byk ve bozgunculuk tehlikesinin en zayf grnd, en gelimi lkede, Birleik Devletlerde balad. 1960ta, rklarn btnlemesi yolunda rencilerin bar aralarla mcadeleye giritikleri Gneyin Siyah niversitelerinde dodu. Baka niversiteler, dayanma gstererek, harekete katldlar: 1960 Nisannda, bar rencilerin bir egdm komitesi ve Haziranda, Students for a Democratic Society kuruluyor. Irk eitlii iin eylem, daha balangta, Amerikan emperyalizmine kar mcadele ile birleiyor: Vietnam sava, Kbaya hasmane tavr, Santa-Domingoya mdahale vs. Hindinine kuvvet gstermek amacyla askere alma hareketinin geniletilmesi buna byk bir yaygnlk kazandryor. Ayn 1960 yl, Japonyada niversite olaylarnn douuna tank oluyor. Amerikan-Japon gvenlik antlamasnn sebep olduu bu hareketler, esas itibariyle, Birleik Devletler emperyalizmini hedef alyor. Bunlar, ok gl, ok rgtl, ok disiplinli bir renci rgt Zengakuren ynetiyor. Balk, kalkan, cop, molotof kokteyli vs. kullanan militanlarn yrtt bir ehir gerillas biimini alyorlar. niversite binalarnn igali ya nemsiz kalyor, yada bunlar, polisin kyasya muharebelerle fethetmesi gereken gerek mstahkem mevkler haline dntrlyorlar. Amerikan niversitelerindeki ilk mcadelelerin bar nitelii ile bunlar arasndaki fark byk fakat daha sonra, polisin hoyrata mdahalesi ve siyahlarn rk eitlii yolundaki mcadelesinin sertlemesi sonucunda, bu fark azald. Zengakurenin yntemleri btn Bat lkelerinde taklit edildi; bununla beraber, renciler bylesine gl bir rgt yaratmay baaramadlar.50
*

48

49 50

Students for a Democratic Society (Amerikal gen militanlar, 1960 ylnda SDSyi Demokratik Toplum in renci Derneini kurdular.). Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 191-192. smail Sandkolu, a.g.m., s. 144-152. Maurice Duverger, a.g.e., s. 191-192.

12

Dany Cohn-Bendit, yllar sonra A.B.Ddeki Yippi Hareketi ve Uluslararas Genlik Partisinin kurucularndan olan arkada Abbie Hoffman ile bir rportaj gerekletiriyor. Hoffman yle sylyor: Eskiden uzun salarmz, hippi giysilerimiz, plak ayaklarmz vard, esrar ekerdik, rock dinlerdik, topluma kfrederdik Kesinlikle hibir siyasi z olmayan hippi hareketiydi bu. Hippilerin lkenin siyasi dzenini deitirmek diye bir iddialar yoktu. Onlar, sadece kimsenin kendilerine ilimemesini istiyorlard. Biz, bu durumu deitirmek istedik ve isyanc hareketi siyasallatrmak iin Yippi Hareketini yarattk. Daha sonra, kendi gazetelerimizi yaynlamaya baladk, polise kar savunma komiteleri kurduk, Amerikan yaam tarzn reddeden genleri kendi saflarmza ekmek iin yarattmz bu kar kltrden yararlandk. Tm bir kuan kendiliindenci isyanna dayanyorduk. Kendine zg gereksinimleri, eilimleri olan bu genlii, toplumsal bir snf olarak deerlendiriyorduk ve bu snfn devrim yapacana inanmtk. eitli hkmetleri, Vietnamda uyguladklar askeri siyasetleri deitirmeye mecbur braktk. Bu durum, Bat uygarlnn tarihinde ilk kez gerekleti. Sava dneminde, bir halkn mevcut iktidara kar ayaklanmasn dnmek bile lgnca bir eydir. 1967de insanlar sokaa dktk ve Uluslararas Genlik Partisini (YP) kurduk. Bylece, 1968 ylnda Vietnam Savana kar kanlar seferber edip Demokrat Partinin Chicagoda yaplan yllk kurultay srasnda byk bir gsteri dzenledik Sokaklarda bedava konserler verdik, insanlar parklarda topladk. Dahas Yippi Olimpiyat Oyunlarn dzenledik. Bir hafta boyunca, Chicagolulara bir baka yaam tarz sergiledik. Gerek stc haberler yaymaktan da ekinmedik: nsanlar kentin ime suyuna LSD kartrdmza inandrdk51 Gerek anlamda nc birka kadn meydanlarda herkesin nnde styenlerini karp atee verdiler ve Amerika gzellik yarmas treninde olay kardlar. ktidar sarslmt ama sallanmyordu. Amerikan halk, ocuklarn isyanndan hayrete dyor ama toplumsal dzenin temellerini tartma konusu yapmyordu. syanc genlerin arasnda yapay olarak kurulmu olan birlik patlad. Siyahlar, Kara ktidar talep ederken, Kara Panterler bir grup militan silahl zsavunma eitimine tabi tutuyordu. Weathermen adl beyazlardan oluan bir grup da iddet yntemlerini benimserken, Yippiler, kkrtma, aldatma ve zevke ar yntemlerine hep sadk kaldlar. Bu yntemler, zaten birka yldr, yal ktada, Amsterdaml Provolar tarafndan uygulanyordu. 70li yllarda, kadn hareketi, dman eilimlere blnd, bu blnme onlar zayflatmt ama o zamana kadar kazandklar baarlara da glge drmemiti ve belki de en nemlisi, Amerika, nihayet katlanlmaz bir ykten, Vietnam savandan kurtulmutu. Amerika, aalanmay ve yenilgiyi kabullenmek zorundayd. Bylece
51

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 24-25.

13

kendisini kemiren pasl kukudan da kurtuluyordu. syanclar bask ile karlaabilirlerdi. Hapis, cinayet ve her cins iddete muhatap olabilirlerdi ama ayn zamanda sistemin konfor ve huzuru, genleri sistemin iine yeniden dahil de edebilirdi. Genlerin ou, eer hayatta kalabilmilerse, ok nefret ettikleri canavarn karnna gelip yeniden yerleeceklerdi.52 Dany Cohn-Bendit, 1971 ylnda Bobby Sealee zgrlk! diye slogan attn, Sealenn, o zaman, dmann karnndaki devrimci direniin simgesi olduunu hatrlatyor. Cohn-Bendit, 1985 Martnda, Philadelphiada Bobby Seale ile rportaj yapyor. Seale, Irklarn Eitlii Kongresinin Yrtt Mcadelelerde, hareketin genel bakan James Farmern bir televizyon kamerasnn eliinde, rk ayrm yapan dkkan, sinema ve barlarn yetkilileriyle ylmadan usanmadan grmeler yaptn; siyahlarn baz yerlere alnmamasna kar mcadele ettiini; yinelenen bu eylemlerin Amerikallar bunalttn, zellikle de, bu eylemlerin Martin Luther Kingin ateli nutuklaryla lkenin drt bir yanna yayldnda bunalmn daha da arttn ifade ediyor. Bobby Seale ve onunla birlikte Kara Panterler rgtnn militanlar, bar eli uzatma, btnleme, demokrasi politikas baarszla uradnda, Kara ktidar mutuladlar. Babby Seale o zamanlar yle konuuyordu: Btn siyah halkn, siyahlar ordusunda toplanmas gerek. O zaman yrye geeceiz bu memlekette, rk ynetimin zerine yryeceiz ve kahrolas bu hkmete pis herifler eller yukar, bu bir soygundur! Bize ait olan almaya geldik! diyeceiz.53 Bobby Seale konumasna yle devam ediyor: Kara Panterler hareketi, Amerikallarn ve btn dnyann hayaline iddetli bir ekilde arpmakla yetinmedi. zellikle Ku Klux Klann siyah yurttalara kar haksz saldrlarna son verdi. KKK bugn bir siyah toplulua saldrrsa, bizim de gidip meru haklarmz korumak zere onlara ate aacamz biliyor. Biz, bu lkede ok sayda siyah politikacnn seim kampanyasn destekledik, onlarn seilmesini saladk. Bizim tutumumuz ok sayda insan etkiledi ve siyahlarn politik kariyer yapmalarn tevik etti. 50 ve 60 yllarnda siyahlar, siyasi makamlara aday olmazlard. Hatta byle bir kariyer dnmezlerdi bile. Amerikan siyasi yaps tamamen rk temeldeydi. Martin Luther King ile Sivil Haklar Hareketi ve savaa kar kampanyalarla bu durumun deimesine katkda bulunduk. Bobby Seale, Kara Panterlerin 60l yllarda silahlanm olmalarn hakl buluyor; o dnemde, polislerin siyah gettolara gelip halkn zerine ate atnda, insanlar ldrdnde rkln ok ftursuz olduunu, kendilerini savunmak iin
52

53

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 18-19. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 43- 45.

14

silahlanma haklarnn olduunu, savunma ile saldr arasnda ok byk fark olduunu iddia ediyor. Seale, Martin Luther Kinge son derece sk bir ekilde bal olduklarn; Kara Panterler Hareketinin bar mcadelenin bir sonraki aamas olduunu; bar eylemle iddete dayal eylemin bir olmadn, kendilerini savunurken, demokrasinin insanclln ve ekonomik haklarn savunduklarn ifade ediyor.54 Richard Flacks, renci hareketlerinin dayanak noktalarn u balklar halinde belirlemektedir: 1. Romantizm (Duyumsal tecrbeler); 2. Yetki aleyhtarl (Merkezilemi karar srecine kar tutum); 3. Eitlikilik : Halklk; 4. Dogmacla kartlk; 5. Ahlki Ycelik : Menfaati davranlara kar antipati; 6. Toplum veya toplumculuk: nsan mnasebetlerinin gelitirilmesi; 7. Messeseleme Aleyhtarl (zellikle niversitelerin bamszln kaybettii eletirisi).55 1.2.2. Bat Almanyada Genlik ve renci Hareketleri Dorudan doruya politikayla ilgili ilk ve yaygn renci gsterilerinin, 1962 yllarnda Spiegel Olay ile balad sylenebilir. rencilerin ve yol gsterici konumdaki retim yelerinin arasnda tam bir gr birliinin olmad grlmektedir. Alman renci hareketlerinin devrimci bir karakterde olduunu ifade etmek mmkndr. Toplum yapsnn demokratikletirilmeden niversite ii sorunlarn zlemeyecei dncesi hakimdi, ayrca Almanyadaki renci hareketlerinin temelinde, Alman toplumunun kendine zg sosyo-politik durumu yatmaktadr. Bu zel koullarn balcalar unlardr: A. Toplumsal ve sosyo-psikolojik nedenler: 19331945 yllar aras zorunlu kltr deimesiyle huzursuzluu artan topluma 1945 sonrasnda igal kuvvetleri tarafndan baka deerler enjekte edilerek sosyal yapnn sarslmas, nesil atmas, gen nesil Almanlarn Nasyonal Sosyalizmin gnahlarn babalar ile paylamak istememeleri, siyasal ynelimlerde grlen derin uurumlar. B. Eitsel Nedenler: Aile eitiminde ve niversitede ocuklarn otoriter eitime dman olmalar; niversite reformu (rencilerin ynetime katlmas, toplumun eletirilmesi, demokratlama ve dzen deiiklii); siyasal eitim (demokrasinin ileyii ve siyasal katlm) C. Siyasal Nedenler (ktidarn uygulamalarna kar parlamento d muhalefet fikrinin benimsenmesi; demokrasi ilkelerinin milletleraras politikada uygulanmas istei).56
54 55

56

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, s. 47. Mine G, Amerikan niversitelerindeki renci Hareketlerinin Mahiyet ve Nedenleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n. E. Fak. Yay., 1969, s. 159-160. Cokun San, Son Yllarda Alman niversitelerinde renci Hareketleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiye de) . Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n. E. Fak. Yay., 1969, s. 3-46.

15

Turgut Kalpsz, Berlinde 1968 yl yaz smestrinde cereyan eden renci hareketlerini, onlar tevlid eden sebeplere gre aadaki gibi tasnif etmektedir: 11.4.1968 tarihinde Rudi Rutschke ye yaplan suikast sebebiyle kan hadiseler; 1 Mays ii bayramna hazrlk sebebiyle cereyan eden hadiseler; 13.5.1968 tarihinde Prof. Dr. Hernert Marcusenin Hr Berlin niversitesinde konferans vermesi sebebiyle kan hadiseler; 15.5.1968 tarihinde olaanst hal kanunlarnn 2. Mzakeresi dolaysyla kan hadiseler; Mays ve Haziran aylar zarfnda Dou Asya Semineri Japon Dil Bilimi ve Sinoloji (in Dil Bilimi) blmlerinin igali; 27 ila 31.5.1968 tarihleri arasnda Germanistik Seminerinin igali; 10.7.1968 tarihinde Hr Berlin niversitesi Rektrlnn igali; Otto-Suhi Enstitsnn statsnn yeniden dzenlenmesi dolaysyla kan hadiseler. Felsefe Fakltesi ile ktisat ve Sosyal limler Fakltesinde ak bulunan krslere yeni profesrlerin tayini sebebiyle kan hadiseler. rencilerin, niversite renci Birlikleri Federasyonu (ASTA) aidatn demeyi reddetmeleri hadisesi.57 Avrupada renci hareketleri, Birleik Devletlerden ve Japonyadan daha ge geliti. 1966da, Bat Berlin Hr niversitesinde, Vietnam savana kar mcadele temas ile balad. Buna 1960ta partiden ihra edilen eski sosyal demokrat renci rgt olan Sozialistische Deutschen Studendtenbund (S.D.S: yukarda sz edilen Amerikan rgt ile ayn harflerle belirtiliyor ama ayn anlam tamyor) nclk ediyor. S.D.S dikkate deer bir nder, mkemmel bir hatip ve bayraktar olan Rudi Dutschke tarafndan ynetiliyor. Vietnam, ABDne bamll (Bakan Yardmcs Humphreyin Nisan 1967deki ziyareti dolaysyla) ve niversitenin demokratikletirilmesini konu edinen gsterilere, S.P.D. bir de, Bat Almanyann byk gazetelerini adm adm tekeline alan, bunlar ar muhafazakr bir siyasetin destekisi haline getiren ve Nazilerin Yahudiler iin yapt gibi devrimci renciler zerine kamu saldrsn davet eden Springer basn trstne kar bir saldr ilave ediyor. Mcadele iddetli oluyor. 1 Numaral Komnn bir bildirisi, byk maazalar yakmaya bir ar gibi grnyor. 1967de, bir polis memuru bir renciye ate ederek onu ldryor ve sonra beraat ediyor. 11 Nisan 1968de, Rudi Dutschke, bir ar sacnn suikastna uruyor. Misilleme olarak, Alman ehirlerinde (Mnih, Frankfurt, Hanover, Kln, Stuttgart, Essen, ayrca Bat Berlin) iki lme yol aan bir ok renci gsterisi yaplyor. (ok zayf den ve her trl siyasal eyleme son vermesi gereken) Dutschkenin sahneden ekilii ve olaylardaki arlklar, daha sonra bir gerilemeye yol ayor.58 Sonu olarak, Almanyadaki renci hareketlerinde niversite ile ilgili talepler ikinci plnda gelmekte, niversite reformu, cemiyet dzeninin deitirilmesi meselesi ierisinde, onun bir cz olarak mtalaa edilmektedir.59
57

58

59

Turgut Kalpsz, 1968 Yl Yaz Smestrinde Cereyan Eden renci Hareketlerinden zlenimler, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede), Sempozyum Bildirileri, Ankara, 1969, s. 5152. Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 192-193. Turgut Kalpsz, 1968 Yl Yaz Smestrinde Cereyan Eden renci Hareketlerinden zlenimler, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede), Sempozyum Bildirileri, Ankara, 1969, s. 91.

16

1.2.3. talyada Genlik Ve renci Hareketleri niversitede okuyan renci saysnn artmas, rencilerin ve niversite fiziki artlar ile retim yelerinin yetersizlii; kadrolu asistanlarn yetersizlii ve ekonomik hukuki garantiye sahip olmamalar; krs profesrlnn baz gruplarn tekeline gemesi, niversitenin demokratikletirilmesi, zerklii; enstitlerin krslerin egemenliinde olmas ve enstitler arasnda ibirliinin olmamas; profesrlerin niversite d faaliyetleri; ders ve imtihan saatlerinin dzensizlii; siyasi partilerin niversite konusundaki tutumu ve Gui Reform tasars, rencilerin belli bal ikayet ettikleri konulardr ve bu konularda reform yaplmas istenmektedir.60 Ayn 1966 ylnda, renci hareketleri, 1967-68de faklte igalleri ve sokak gsterileri ile doruuna varaca talyada geliiyor. renci hareketleri, burada, ii sendikalar tarafndan Birleik Devletlerde, Almanyada olduundan daha az olumsuz bir biimde karlanyor ama sendikalar yine de ok ekimser kalyorlar.61 Seimlerin yaklamasyla 1967den itibaren olaylar yeni bir safhaya girmitir. Bu tarihe kadar reform tasarsn protesto etmek iin birlikte hareket eden profesrler, retim grevlileri, asistanlar, renci kurulular artk bamsz hareket etmeye balamtr. Bu kurulular kendi ilerinde de blnmeye uramtr. 1967 Kasmndan balayarak 1968in ilk aylarnda btn iddetiyle devam eden renci hareketlerini organize ve kontrol eden partileri ve partilerin genlik kollar haline gelen ve bu partilerin gr ve karlarn savunan bu geleneksel gruplar reddetmilerdir. Son renci hareketlerinin dier bir zellii, hareketin Gui Plnnn protestosu olmaktan km olmasdr. Hareketlere katlanlar arasnda fikri bir beraberliin olduu iddia edilemez. Kimisi reform, kimisi ihtilal, kimisi de ayaklanma istemektedir. Hareketler srasnda en ar soldan en ar saa kadar deiik eilimlerde gruplar bir araya gelmektedir. ileri Bakanlnn bir szcsne gre, yalnz ar solcu gruplarn says 50yi amaktadr. Btn bu gruplar, ayaklanmalar srasnda bir araya gelmekle beraber, aralarnda bir gr birliine varm deillerdir. renciler tarafndan ortaya atlan ve her trl liderlii, temsili hiyerariyi reddeden dorudan doruya demokrasi fikri, hareketin iyi bir ekilde organize edilmesine imkn vermemektedir. Hareketlere lise rencileri de katlmtr. Bunun yannda Meru renci Hareketleri Federasyonunu kuran bir grup, reformlarn demokratik yollarla yaplmasn istiyor.62

60

61

62

Esin Konan, talyadaki niversite Reformu Hazrlklar ve renci Hareketleri 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: 1969, s. 93-107. Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 193. Esin Konan, a.g.m., s. 106-111.

17

Sol renci gruplar gayelerine ulamak iiler ve pasif rencilerle ibirliine gitmek istemiler, yer yer baarl olmulardr. Fakat bunlarn ne bir reform ne de ihtilal yapmak iin tek bir cephe tekil etmelerine imkn olmamtr. rencilerle iiler arasnda snf fark vardr, dilleri farkldr. Birlemelerini engelleyen en nemli faktr kar ayrldr. iler sistemi ykmak istememekte, daha kkl reformlar elde etmeyi, daha iyi hayat artlarna sahip olmay, idare edenler arasna katlmay ihtill yapmaya tercih etmektedirler. 1968 seimlerinden sonra, hkmet Gui Reform tasars yerine, yeni bir reform tasars hazrlar. Her bakmdan yetersiz olan ve muhalefetin Mini Reform adn verdii bu reform tasars, bir aznlk hkmeti olan Leone hkmetinin dme sebeplerinden birini tekil etmitir. Genel grevler yznden talya huzursuz olmutur. talyada en ar sadan en ar sola kadar eitli eilimlerde olan rencilerin meydanlarda birlemelerine sebep, kendilerinden nceki kuan, onlara dokunulmaz olarak gsterdikleri bir takm deerleri, baz karlar peinden koarak, ekinmeden ayaklar altna almalardr. renci hareketleri, szleri ile hareketleri birbirini tutmayan yetikinlere kar gen kuan hakl direnmesidir. Genler, iinde bulunduklar toplumun iradesini elinde bulunduran ve toplumun aksak taraflarn grdkleri halde, bunlar bertaraf etmek iin yeterli enerjiye sahip olmayan yetikinleri harekete geirmek, hatta onlar bertaraf ederek kendi inanlarna uygun yeni bir toplum meydana getirmek istemektedirler.63 1.2.4. ngilterede Genlik Ve renci Hareketleri Avrupada, sadece Byk Britanya ve skandinav lkeleri bu gelimelerden olduka az etkilenmitir. Bu anlamda ngilterede kayda deer bir renci veya genlik hareketinden bahsetmek mmkn deildir. Kta Avrupasnn aksine ngilteredeki niversitelerde yaygn bir eylem gerekletirilmemitir. London School of Economics igal edilmekle birlikte, Oxford ve Cambridgede sakin bir ortam hakim olmutur. Avrupada, sadece Byk Britanya ve skandinav lkeleri, bu eit olaylardan az etkileniyorlar. London School of Economics igalli bir boykota uruyor ama Oxford ve Cambridge bar vahalar olarak kalyorlar64 1.2.5. Fransada renci Ve i Hareketleri 1963te inasna balanan, bugn 12.000 rencisi olan Nanterre Edebiyat Fakltesi bir ihtilal yuvas haline gelmitir. 1967de Paris Fen Fakltesi dekanl igal edilmitir. 68 yl Ocak aynda, kendilerini kudurmular diye isimlendiren 40 kadar renci Faklte salonunda ellerinde polisle alay edici pankartlar olduu halde gsteri yapmlardr. Faklte hademeleriyle aralarnda bir tartma kmas sonucu idarenin
63

64

Esin Konan, talyadaki niversite Reformu Hazrlklar ve renci Hareketleri 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: 1969, s. 111-114. Maurice Duverger, Bat nn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 193.

18

ard polisle bin kadar renci atmtr. Nanterre renci hareketi byle dodu. Bu hareket, 22 Martta kudurmularn miting tertip etmek iin ayn Faklte rencilerinden Daniel CohnBenditin bakanlnda bir amfiyi zorla igal etmelerinden itibaren 22 Mart Hareketi diye adlandrlmtr.65 22 Mart 1968 gn, 142 renci, Nanterre niversitesinin idari blmlerini igal etti. Gereke, anti-emperyalist alt rencinin gzaltna alnmasyd. Esas nedense, giderek yaygnlaan bir bkknlkt.66 1968 renci Hareketleri srasnda Pariste olan Hfz Topuz, renci olaylarn deerlendiriyor: Sonra kendi aralarnda daha sk bir dayanma kurarak renci haklarn savunmaya baladlar. O zamana kadar niversitelerde genlii temsil eden dernekler birdenbire bolukta kald. Komnist ve sosyalist eilimli genlik eylemlerine kolay kolay ayak uyduramadlar. CLER (Comit de Laision des Rvolutinnaires) adl Trokist bir rgt birdenbire n plana geti. Bunun yan sra Marksist-Leninist Genlik Birlii, Devrimci Komnist Genlik rgt, SNES (Syndicat National de lEnseignement Suprieur) birtakm anarist, Trokist rgtler olaylara yn vermeye baladlar. O dneme kadar en gl genlik rgt saylan komnist eilimli UNEF (Union Nationale des Etudiants de France) birden bire gzden dt.67 Nanterrede gelien olaylarn Parise sramas gecikmedi. Nanterreden Parise koan Cohn-Bendit, Sorbonnenun bahesinde yle haykryordu: Sorbonne yeni bir Nanterre olmaldr. Paris niversitesi Rektr 2 Maysta dersleri durdurdu. 3 Mays gn, Sorbonneun bahesinin Nannterreli kudurmular tarafndan doldurulmu olduunu grnce Bat (Occident) adn tayan sac rencilerle aralarnda kabilecek atmay nlemek iin polisi ard ve ayn gn Milli Eitim Bakannn muvafakatiyle Sorbonneda renime ara verilmitir.68 Baz profesrler genlerden yana olduklarn duyurdular. Bunlarn iinde nemli kii yer alyordu. Marksist dnr Henri Lefebvre, nl sosyolog Alain Touraine ve Michaud. Bu profesrler genlerin savunmasn stlendiklerini bildirdiler. Olaylarda Daniel Cohn Bendit adnda Alman Yahudisi bir genle UNEFin Bakan Yardmcs Marc Sauvegeotnun ve Yksek Eitim Sendikas Genel Sekreteri Alain Geismarn adlar geiyordu. Ama eylemler ou zaman onlar da ayordu.69
65

66

67 68

69

Yahya Akyz, 1968 Yl Fransz niversite Krizi ve renci stekleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n..E.Fak.Yay., 1969, s. 116. Maurice Duverger, Bat nn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 194. Hfz Topuz, Parisli Yllar, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1994, s. 238. Yahya Akyz, Yahya Akyz, 1968 Yl Franszz niversite Krizi ve renci stekleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n.E.Fak.Yay., 1969, s. 116-117. Hfz Topuz, a.g.e., s. 239-240.

19

Olaylar artk Parisi am, tara kentlerine de yaylmt: Grenoble, Strasbourg, Aix en Provence, Montpellier, Caen, Toulouse, Nantes, Dijon ve Rouen niversiteleri de 7 Maysta genlerin eline geti. Genler grev szcn ok tuttular, kaplara niversite Grevde pankartlarn astlar. Bylece grev szc baka bir anlam kazand. 7 Mays Sal gn, Pariste ve tara kentlerde gsterilere katlanlarn says 60 bini geiyordu. Yalnz Paris bulvarlarnda yrylere katlanlarn says 30 bini ayordu. Komnist Partisi bu olaylar serven peinde koanlarn eylemi olarak tanmlyordu. Ayn gn Jean Paul Sartre da Henri Lefebvre ile birlikte genlerle dayanma iinde olduunu duyurdu. Genlerin kendilerine gvenleri ok artmt artk. Btn gzlemcilerin belirttiine gre polisin Sorbonnea girmesi, birka renciyi gtrmesi ve Fakltenin kapatlmas, olaylarn umulmadk lde genilemesinin en nemli sebeplerinden birini tekil etmektedir. Zira o zamana kadar ayaklanmaya katlmam olan byk renci kitlesi polisle dvmek iin harekete geti. Dier taraftan bir ok retim yesi ve polisin iddet kullanmasndan nefret duyan kamuoyunun bir ksm da rencilerin tarafn tuttu. Artk Sorbornneun bulunduu Quartier Latinde renci polis atmalar balamtr. Bu atmalardan en nemlisi Barikatlar Gecesi denen 10/11 Mays gecesi olmutur. ki gn nce Milli Eitim Bakan Sorbonneun imdilik almayacan iln ettii halde 11 Maysta Afganistan seyahatinden dnen Babakann Sorbenneu amasn ve tutuklu rencileri serbest brakmasn renciler kendilerinin bir zaferi olarak kutladlar. 12 Maysta eitli renci, retim yeleri ve ii kurulularnn gsteri iin ortak bir arda bulunmasn takip eden gnlerde btn Fransada 9 milyon iinin greve gittiini, iyerlerini igal ettiini, hayatn gnlerce felce uradn gryoruz. De Gaulle, 24 Maysta krizin zm yolunun referandum olduunu iln ediyor. 30 Maysta bundan vazgeip genel seimlere gitmeyi karalatryor. Haziranda yaplan seimlerde de Gaullen partisi, ezici bir ounluk kazanarak iktidarda kalmtr. Yeni hkmetin Milli Eitim Bakan Edgar Faure, renci kurulular, profesrler ve dier kurulularla devaml temas ederek bir reform tasars zerinde almtr ve bu tasar nemsiz baz deiikliklerle Parlamentoda 7 Kasm 1968de kanun eklini almtr.70 Bununla birlikte General de Duellen bir yldan az bir zaman sonra iktidardan dmesi, herhalde Fransz toplumunun henz etkisinden kurtulamad bu olayn sonucudur.71 Duverger, sisteme itiraz olanlarn kenarda kalanlar olduunu ve bunlarn aznlkta olduunu, bunlarn iindeki isyanc unsurlarn, aznln da genellikle ok zayf bir aznl oluturduklarn ifade etmitir.72

70

71

72

Yahya Akyz, 1968 Yl Fransz niversite Krizi ve renci stekleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n.E.Fak.Yay., 1969, s. 117. Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 191. Maurice Duverger, a.g.e., s. 190.

20

renciler, niversitenin zerkliini; ynetime katlmay; yeni retim metotlarnn uygulanmasn, hayata hazrlama amacna ynelik bilgi verilmesini; hocalarla daha sk temasta bulunmay, imtihanlarn kolaylatrlmasn, niversiteye imtihansz giri uygulamasnn devam ettirilmesini istiyorlard. renci hareketlerinin kaynan felsefe, psikoloji, sosyoloji blmde okuyan daha tenkiti zekya ve eitim formasyonuna sahip, toplum meselelerini daha iyi analiz eden renciler oluturuyordu.73 indeki Kltr Devriminden esinlenen renci kkenli militanlar iilerle birlikte almak iin gidip proletaryann kucana yerletiler, ayrca gen iiler de militanlk yapmak zere goist gruplara girdiler.74 htilalci rencilerin hareketindeki siyasi unsur, hareketin rejimi ve toplum dzenini ykma amac tamasnda ve yeni bir dzen aramaya ynelmesinde grlmektedir. Onlara gre, niversite kapitalist dzenin kalesidir. Kapitalizmin i ve d smrsne katlmakta, yarnn smrcleri, burjuvazinin koruyucularn yetitirmektedir. Fransz renci hareketinin en nemli zelliklerinden biri ve dier lkelerdeki hareketlerden en byk fark endstri iilerini ve ksmen de tarm iilerini arkasndan srklemi olmasdr. Fakat grev ve igallere giden iiler toplum dzenini ykmaktan ok, maddi avantajlarnn artrlmasn dnmlerdir. renciler kapitalizmi olduu gibi sosyalizmi de reddetmekte, daha dorusu sosyalizmle hrriyeti badatracak bir rejim istemektedirler. Sorbonneun salonlarna aslan bir afite yle denilmektedir: Burjuva ihtilali hukuki oldu, proleter ihtilali iktisadi oldu, bizimki de insann insan olmas iin sosyalist ve kltrel olacak. Belki gerek, rencilerin kendilerinin de ne istediklerini iyi bilmedikleridir. Bu Cohn Benditnin nce bir kmldayalm, hareketin teorisini sonra yaparz sznden anlalmaktadr.75 Dnya kamuoyunca genlik ayaklanmalarnn babas olarak grlen Herbert Marcuse, renci hareketlerinde ok kuvvetli bir anari unsurunun olduuna dikkat ekmektedir. Bu genlik hareketleri bir teoriye dayanmad gibi, btnlkl bir organizasyondan da yoksundur. Ve Cohn Bendit, bu pln ve organizasyon yokluunun, iktidara mzakere ve mdahale imkn vermedii iin bir avantaj olduu kansndadr. Yahya Akyz, 1968 Yl renci hareketlerinin byk lde, reformcu, ksmen de ihtilalci bir zellik gsterdiini sylemektedir.76

73

74

75 76

Yahya Akyz, 1968 Yl Fransz niversite Krizi ve renci stekleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n. E. Fak. Yay. , 1969, s. 118-125. Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 194. Yahya Akyz, a.g.m. , s. 126-130. Yahya Akyz, a.g.m., s. 130-131.

21

Duvergere gre renci emeki dayanmas bir efsane olarak kalmtr. Ortada devrimci bir durum da yoktur. Paris Maysnn yaratt byk bayramdan sonra, Batda olaylar durulmakla birlikte, renci huzursuzluu ortadan kalkmam, alttan alta her yerde devam etmitir. Baz renciler sadece niversiteyi hedef alan reformlara katlyorlar veya daha az devrimci siyasi hareketleri destekliyorlar; liberalleri, sosyalistleri, komnistleri. Bunun aksine dier bazlar ise sistemli olarak provokasyonlara, hatta tertiplere bavuran, daha ok iddet yanls olan kk kmeler iinde yer almlardr. Nitekim bazlar da, sava sonrasnda rahip iilerin yaptklar gibi, fabrikada almak suretiyle emekilerle daha sk bir temas aramlardr. Yer yer ortaya kan mevzii bunalmlar dnda, niversiteler sakin bir grnt arz etmi, ancak renciler kendilerini toplumla btnlemi olarak hissetmiyorlard.77 Mays 68in, son derece artc bir olay olduunu grrz; yalnzca gzlemciler iin deil, olayn iinde olanlar iin de. Olayn bir patlama yarataca ve hzla yaylaca ngrlemezdi, ngrlemedi. Hareket karsnda yaanan o mthi aknlk ve btn bunlar, ardndan gelen ussallatrma giriimleriyle yava yava bouldu, hasr alt edildi. Toplumbilimciler ellerine birer silgi alarak, olayn kendilerini aan, her biri ayr telden alan kendi sanayi toplumu kuramlarn retmelerine engel olarak verilerini sildiler. Ussallatrmak, bir olayn verilerini, nceden oluturulmu emann iine sokmak, o olayda zgn ve ilgin olan ne varsa geri plana itmektir.78 stelik, sz edilen bu nfus dilimleri aznlkta bulunmakla kalmyorlar, bunlarn iindeki isyanc unsurlar, aznln da genellikle ok zayf bir aznln oluturuyorlar. Eyll 1968de, Mays olaylarndan hemen sonra Fransz niversite rencileri arasnda yaplan bir anket, bunlarn sadece % 12sinin toplumu kknden deitirebilmek istediini, % 54nn niversitede reform istemekle yetindiini, % 31inin ise snavlara geleneksel biimleri iinde girmek istediklerini ortaya koydu. renci Komnnn baarszlndan sonra meydana gelen hayal krkl, belki de birinci kmenin orann zayflatmt; her ey, bunun hibir zaman, pek yksek olmadn gsteriyor. Fransada 1969da gerekletirilen baka bir anket, genler- yallar mcadelesinin ve yeni kuaklarn isyannn zayfln gsterecek bir biimde, uslu ve dzene uymu bir genliin gven verici grntsn ortaya koyuyor; bunlarn % 35i ok mutlu ve % 54 olduka mutlu olmak zere, kendilerine soru sorulan genlerin % 89u mutlu olduklarn sylyorlar (Geri, olduka mutlu kavramnn bulankl daha az iyimser yorumlara imkan veriyor.).
77

78

Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 190. Edgar Morin ile Sylei, Bir Uygarlk Bunalm, Cogito, stanbul: Yap-Kredi Yay., say: 14, 1998, s. 103 (Magazine Littraire, Mays 1976, -Jean-Jacques Brochiernin yapt sylei).

22

renci ayaklanmalar, Mays 1968de, Pariste doruklarna ulatlar. Eski Sorbonneun, bakentteki btn niversite binalarnn ve taradaki birok fakltenin igal edilmesi, bir bayram ve devrim havas iinde bunlarn kzl ve siyah bayraklarla donatlmas, iin sadece gstermelik tarafn meydana getiriyor. 1944 Kurtulu muharebeleri bir yana braklrsa, 1871 Komnnden beri grlmemi bir biimde, ehrin merkezinde barikatlar kurulmu olmas daha nemlidir. Aa yukar 10 milyon cretliyi kapsayan bir genel grevin, birka hafta boyunca lkenin btn ekonomisini felce uratm olmas daha da nemlidir. En nemlisi ise, bir ulusal kahramann otoritesi altnda on yldr iktidarda bulunan ve son eyrek asr iinde Fransann tandklarnn en salam olan hkmetin kknden sarslm olmasdr. Bazlar, kapitalist sistemi devirmesi mmkn olan gerek bir devrimin balam olduunu dnyorlar. Buras phelidir. Fakat, General de Guallen bir yldan az bir zaman sonra iktidardan dmesi, herhalde, Fransz toplumunun henz etkisinden kurtulmad bu olayn sonucudur.79 Fransada, Mays 1968 renci ayaklanmas, daha nce yer alan bu olaylarn80 bir lde devam ve en yksek noktas gibi grnyor. O zamana kadar, hibir niversite olay tek bir ehrin veya birka ehirde mevzii gsterilerin snrn amamt. Paris olaylar, yol atklar genel grevle, ulusal bir nitelik kazanyorlar ama Paris, genel grevi kontrol etmiyor. Sendikalar ve Komnist Partisi, dilekleri devrimci deil, reformcu olan ii snf zerindeki etkilerini koruyorlar. i ayaklanmas hkmeti zayf duruma drnce, emekiler, hayat artlarnda bir dzelme elde etmek iin frsattan istifade ediyorlar. Byk sayda gen veya yabanc ii altran birka iletme dnda, renci-emeki dayanmas bir efsane olarak kalyor. renci liderlerinin inandklarnn veya inanr grndklerinin- aksine, ortada devrimci bir durum yok. Her ey, Haziran 1968 seimlerinde san zaferi ile son buluyor.81 1.3 Batda 68 Hareketine Yn Veren Kii ve Gruplarn Fikir, Ama ve Nitelikleri Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek adl makalesinde kuayla ilgili deerlendirmelerde bulunuyor: Siyasal kuaklar artc bir hzla grnp ortadan kayboluyorlar. Otuz yl nce, yeni yetme bir anarist ve altmlarn renci radikaliyken, kendi kuam ve snfmdan bakalaryla birlikte, genellemi bir anti-otoritarizmi ve zgr ak politikasn savunuyordum.83
82
79

80 81 82 83

Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 190-191. Batda 1968den nce olan olaylarn (aklama bize ait). Maurice Duverger, a.g.e., s. 193. 1960 yl. Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, Bu makale, Kasm 1990da Londra Merkezi Politeknik niversitesinde dzenlenen Radikal Felsefe Konferansnda yaplan Deerler, Direni ve Toplumsal Deiim balkl konumann geniletilmi bir versiyonudur. kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, Der.: Robin Blackbur, ev.: Osman Aknhay, 3. Bas., stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 147.

23

On yl sonra renci anarizmi abucak 1970li yllarn daha snf ynelimli, anti-emperyalist zgrlk sosyalizmine dnt. imdi ngilterede, gnn yerel mcadelelerinde Londra sokaklarnda Halk ktidarna ulamak iin abalayan insanlara katlm durumdaym ve tam zamannda yalnz bir anne ve komik bir smrge kalnts olarak- o sralarda alternatif yada zgrlk sosyalizmle yakndan balantl olan kadnlarn kurtuluunu kefettim. Aradan yirmi yl getikten sonra, 1960l ve 1970li yllarn sosyalistleri ve aktivistlerinin, kendi tek ve biricik (ve solun umut verici bir biimde daha dehrev olan) parlak dnemimizin geip gideceini dnmeleri gerekten zordur. Bugn yaamlarmz dntren ve anlam kazandran ideallerin, faaliyetlerin ve yaam tarzlarnn yenilgisiyle ve dzensiz biimde geri ekiliiyle karlaan ilk insanlar olmadmz bilsek bile (ki biz byle bir durumda karlaan son insanlar da olmayacaz), depresyondan, sinizmden yada siyasal izgi deiikliinden uzak kalmak kolay deildir. Eski mcadeleler ve zlemlerin yok olmasn kiisel bir yenilgi gibi hissetmeye baladnz zamanlar depresyon etkisini en ar biimde gsterir ve genellikle, gelecee ilikin bir iyimserlik duygusunun diri kalmas iin ok gerekli olan dostluklar, paylalan etkinlikleri ve kamusal ortamlarn gelime frsatlarn sona erdirerek noktalanr. Deiiklik iin kolektif eylem yaplabileceine inanmann heyecan, yerini, bu tr mcadeleler tarihinin silinmesine tank olmann kasvetine brakr. Mcadelelerin ortadan kalkmas yalnzca egemen medyada deil, ayn zamanda eski fikirlerin yerine yeni fikirler benimsemekle megul yada Sovyet sosyalizminin cesedini grnce belleksizmi gibi irkilen sol kesimlerden kaynaklanr.84 Dany Cohn-Bendit, 68de ve gnmzde kendisini deerlendiriyor: nanm bir bar yanlsym. 68i yaayp imdi ii gemi, sakinlemi tiplerin ou canm skyor: iddetli bir anti-komnist olmama ramen, yeniden bekret kazanmak isterken Reaganc havalar atan yoldan km Stalincilere acyarak yaklayorum. Ksacas, ben hala 68 mezunu bir isyancym15 gnde bir kan pflasterstrand, ya evet, kaldrm talarnn altnda plaj var demek, koskoca bir program Gemiten bu yana baya ilerleme yaptm da sylenebilir. Bugn olduka temkinli bir ekilde Yeiller Partisinin yol arkadaym. Almanyadaki Yeiller Partisi ekingen bir ekilde de olsa, iktidara geme, ynetme-fikrini kabul ediyor. Bense son birka yldr bu fikrin militanln yapyorum.85 Yazar, 68 Mays reddedilse de, kimsenin 68 Maysna ilgisiz kalamadn ve son yllar iinde86, 60l yllarn bakaldrsnn reddi yolunda gelimeler olduunu sylyor ve yle devam ediyor: zellikle de o dnemde goist gruplara arlklarn koymu insanlarda vard bu eilim. Bu evrelerde, 68 Mays konusunun almas
84

85

86

Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, Der.: Robin Blackbur, ev.: Osman Aknhay, 3. Bas., stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 148. Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 7. Kitabn kaleme alnd tarih: 1986.

24

insanlar rahatsz ediyordu, mulak bir sululuk duygusu kaplyordu etraf; 68ci olumsuz bir nitelemeydi; baba-cool tam anlamyla kfrd. Ayrca bir sr insann da benim arkamdan o gemiidir dediini de biliyorum. Aslnda bu evrimin nedenlerini anlyorum. Her eyi hemen isteyen insanlarn, silahl yada silahsz iktidar ele geirmek dilediinde olanlarn, eski muharip biimine heves duymamalar ve kendi gemilerini tazelemeyi gze alamamalar aslnda doal. Nereye gitsem bana hemen bu gemiten sz ayorlar ve sadece byk bir scaklk ve byk bir nostaljiyle bu gemiten sz ediyorlar. zel hayatmda ve siyasi balantlarmda, gemiteki inanlarm, bugnk eylemlerim ve dlediim gelecek arasnda hep bir sreklilik olsun istedim. Muhataplarmn ouna gre bu sreklilik krlmt87 1968 ylnda dnya aniden karmakark hale geldi. nsan, evrensel apta geerli bir slogann atldn sanrd. Pariste ve Berlinde, Romada yada Torinoda kaldrmlar ve kaldrm talar isyanc bir kuan simgesi haline gelmiti. We want the world we want it now. Jim Morrison Dnyay istiyoruz ve imdi, hemen istiyoruz arksn sylyordu. 15 yl ncesinin parasyd bu. letiim aralarnn gelimesinin yardmyla, bir yn grnt ve ses sayesinde, dnya tmelinin fiziki ve gnlk varln yaayan ilk kuak olmutuk. Mesela mzikte, Liverpoolun kenar semtlerinden bir ngiliz grubu arklar yaratyordu ve birka ay sonra tm dnyann genleri bu arklara hayran kalyordu. Mesela televizyon haberlerinde yaynlanan grntlerde Rus tanklar Praga giriyordu yada Meksika Olimpiyatlarnda Madalya krssnde Carlos ve Smith siyah eldivenli yumruklarn ge sallyorlard. Chenin simas kyordu ekrana. Btn bu grntler, milliyeti ne olursa olsun, ok sayda gente eitli tepkilere yol ayordu, genler bu grntlere iddetle balanyor ya da nefretle alglyorlard resimleri. Ayrca, sinemann getirdii resimleri, giyim tarzlarn, davran biimlerini, tketim ekillerini de saymyorum. Tabii tm bunlarn gerekleebilmesi iin, yani genlerin sz konusu resimlerle karlaabilmeleri iin, yaadklar lkelerin dzeyinin kitle iletiim aralarnn gelimesine izin vermesi, ayrca siyasi rejimlerin de haber ve bilgilerin hr dolamn salayacak nitelikte olmas gerekiyordu. Kanmca sarho edici ve skc bir dnem yaadk. Aramzdaki insanlarn ou hala, 1970li yllarn balarnda ayaklanp bizi mcadeleye neyin sevketmi olduunu sorar. Ben, hayatmzn gidiatn deitirmek istediimize inanyorum. te bu hrs, bizim kaderimize damgasn vurdu. ok youn deneylerle dolu ama ayn zamanda deerlendirilmesi g rizikolar ve tehlikeler ieren siyasi faaliyetlere dalmtk. Bizim meydan okumamzn anahtar unsurlar, yaama zevki ve tarih anlayyd. Ne zafer arks, ne de cenaze mar sylyoruz. Sadece biz devrimi ok sevmitik diyoruz.88

87

88

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 7- 8. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 9-10.

25

Polonya benim amdan ac bir deneydi. 1970 ylnda Varova Pakt ordularnn Praga mdahalesine kar Frankfurtta dzenlenen bir mitingde tantm Adam Michniekle tekrar grmek amacndaydm. Yazar, Polonyada takip edildiini, Sovyet kskacndaki Polonyann korkun ve rktc bir yer olduunu anlatyor. ili konusu ise bambaka. 70li yllarda MIR (Devrimci Sol Hareketi) olay beni ok sarmt. Kendimi MIRe ok yakn hiseddiyordum ve eminim ki ilide yaasaydm MIR yesi olurdum. Bu nedenle de halen faaliyetlerini yer altnda srdren MIRn lideri Pascal Allende ile grmek istedim. iliye gidemeyince bu grme yaplamad. 1980 ylnda Carmen Castillonun Santiagoda Bir Ekim Gn adl kitabm okuduumda yapt beni ok etkilemiti. Carmen, Pinochetnin darbesi srasnda MIRn nderi olan Miguel Enriquezin arkadayd. Kitapta beni en ok etkileyen nokta, yaamla dogmatik militan arasndaki uyumazlk olmutu.89 Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik adl kitabnda 68 Kuann yaad dnemi anlatyor: Yl 1968. Amerikann tm bakaldran gleri, yerleik dzenin iktidarn sarsmak iin bir araya geliyordu. Vietnamda TET saldrs balamt. Amerikan ordusu olas bir yenilgiden ekinmeye balamt, niversite kampuslar igal altndayd, bar yanllarnn gsterileri younlayordu. Chicagoda Kzgn Gnler dnemiydi: Vietnam savana kar kanlar Demokrat Partinin yllk kurultaynn yapld binaya saldryordu. Bob Kennedy ve Martin Luther King ldrlmt.90 Fransada 1968 Mays, dnya tarihinin en byk genel grevidir. Vakti zamannda halkn Bastille zindanlarn ele geirdii gibi, Mays 68de, iilerin iktidar ele geirdii bir devrim olacakt. Mays 68, 1917nin Sovyetleri ne, 1918 Alman devrimine, 1936nn zgr Katalonyasna benziyordu. zynetimi, 1956 Macaristanndaki ii konseylerini ve dier mitleri, yklm umutlar saymyorum. Dany Cohn-Bendit, kendilerinin 68den nce de proletarya dkn olduklarn, siyasi toplantlarda, tm bildiri ve brorlerde, ii snfna, gelecek devrimlerin sorumluluunu verdiklerini, ii snfna, tarihi rolne uygun olarak devrimi hazrlama grevini yklediklerini, iilerinse pek kayglarnn olmadn, sakince fabrikalarnda altklarn, ama dlerinde iilerin devrime hzr, nzr bir halde olduunu ifade ediyor. indeki kltr devriminden esinlenen renci kkenli militanlar iilerle birlikte almak iin gidip proletaryann kucana yerletiler, ayrca gen iiler de militanlk yapmak zere goist gruplara girdiler. 22 Mart 1968 gn, 142 renci, Nanterre niversitesinin idari blmlerini igal etti. Gereke anti-emperyalist alt rencinin gz altna alnmasyd. Esas nedense, giderek yaygnlaan bir bkknlkt.91
89

90 91

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 11-12. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 18. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 61.

26

Dany Cohn-Bendit, kendisinin Jean-Pierre Deteuille, ayn anarist grupta altklarn, ayn toplantlara, ayn mitinglere katldklarn, 1966dan beri ayn devrimi dlediklerini, bamsz ve isyanc dncelere bal olduklarn, kapitalizm ve komnizmden ayn derecede nefret ettiklerini dile getiriyor. 22 Mart Hareketinde Dany ile ayn rgtte olan Jean-Pierre kendisini Anarist Baskl olarak tanmlyor ve Anarist Komnist rgtnde (OC) faaliyetlerine devam ediyor (1985).92 Jean-Pierre Deteuil, rgtlerde, hareketlerde kararlarn kolektif bir ekilde alnmas gerektiini, 22 Mart Hareketinde 250 kii olduunu ve hareketin bir tek kii tarafndan simgelenmesine kar ktn, bu nedenle de Dany Cohn-Bendite kar mcadele ettiini Dany ile yapt rportajda ifade ediyor. Dany, 22 Mart Hareketi dalnca, herkesin kendi bana k yolu aramaya koyulduunu; hatta bazlarnn 22 Mart Hareketinin adn kullanp Maocularla beraber byk bir rgt kurmaya yeltendiini ifade ederken; Jean-Pierre Deteuil, 15 Mays 1968den sonra, hareketin var olmadnn, hibir siyasi arlnn olmadnn sylenebileceini; hareketin olaylarn gerisinde kaldn, kimilerinin bu duraklamay kaldramayarak saa sola bavurup ayn numaralarla yeni bir eyler yapmaya kalktn belirtirken kendisinin devrim olabileceine hibir zaman inanmadn da dile getiriyor. J.P. Deteuil, Mays 68 hakknda u tespitlerde bulunuyor: Mays 68, anarist fikirleri yaymak, yeni bir dizi giriimde bulunmak, toplumdaki baz uygulamalar deitirmek iin msait bir and, ama 68 Maysnn ryalarmzdaki o mthi geceyle sonulanacana inanmyordum. Buna karlk Dany yle karlk veriyor: Belki mthi gece deil ama 68 maysnda, biz bir yerde tarihin motoruyduk. Yani tarih bizi ynetmiyordu, biz tarihi yapyorduk. Bu yle sk rastlanan bir dnem, bir olgu deil.93 Deteuil bizim sylediklerimizin bir blm, daha nce zellikle anarist grupuklar tarafndan zaten oluturulmutu. Her eye ramen yeniydi ve kolektif olarak tasarlanmt. Her halkrda Nanterrede kaldmz sre iinde byleydi. Daha sonra baka insanlar da bize katld ve o zaman rgt meselesi gndeme geldi. Bu dnemde bir ayrlk oldu ve bizim sylemimiz artk kolektif olarak oluturulmuyordu. Ben, bu andan itibaren hemen 22 Mart Hareketinin datlmas iin mcadele ettim, nk hareketin bir anlam kalmamt diyor. Danynin, bu anarist, Trokist ve Maocu gruplar iinde sence ne yapmamz gerekirdi sorusuna J. P., yeniden bir devrimci hareket kurmak, rgtlenmeye gitmek dahil her eyin denendiini, bu soruya tatmin edici bir cevabnn olmadn ifade ediyor.94 Dany, bugn u tespitte bulunuyor:
92

93 94

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 63. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 64-65. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 65- 66.

27

imdi televizyonda ya da radyoda eskiden yaptmz konumalar izleyince ya da o zaman kaleme aldmz bildirileri, metinleri yeniden okuyunca, hep ii snfna atfta bulunduumuzu gryorum. Kafalarmzda bir mit gibiydi ii snf.Buna karlk J. P. Deteuil, Dany ile ayn fikirde olmadn, gerekletirdikleri eylemlerin, yaptklar konumalarn ii snf zerinde nemli etkileri olduunu, ii snf harekete gemezse, toplumsal deiimlerin mmkn olmadn ifade ediyor. Dany, 60l yllarn sonundan bu yana toplumsal dzeydeki anlamazlklarda, ilk adm ii gruplar m atyor? diye soruyor.J. P. Deteuil, i gruplar dediin CGT (Fransz Komnist Partisi nderliindeki i Sendikalar Konfederasyonu .n.) ile CFDTyi (sosyalistlerle, ar solcu gruplarn alt Fransz Demokratik Emek Konfederasyonu .n.) kastetmiyorsun deil mi? Aslnda hep aznlkta olan gruplar ilk giriimi gerekletirir ve nemli bir rol oynar eklinde cevap veriyor. J. P., LP saat fabrikasndaki zynetim tr deneylerinin kkl deiikliklere yol amasa bile, gerek sorunlar gndeme getirdiini ileri sryor.95 J. P., nkleer enerjiye kar hareketlerin ya da evre korumaclarn hareketlerinin daha fazla demokrasi talep eden hareketler olduunu ve cevap olarak da daha fazla demokrasi olmasnn imkansz olduu belirtildiini, o zaman da bu hareketlerin daldn, paralandn iddia ediyor. J. P., hala zynetime, toplumsal sorunlar zmek iin devletin gerekli olmadna, cret eitliine inanyor ve bunlar temel ilkeler olarak gryor; btn sorunun bu amaca nasl ulalaca olduunu ifade ediyor. Toplumsal hareketler, yaratc dnemler ve mcadele eden insan saysnn ne kadar az olursa, amalarna ulama anslarnn da o kadar az olaca kanaatini tayor.Buna karlk Dany; insanlarn doru bulduklar somut bir ama iin mcadele ettiklerini grdn ama toplumu ynetmek iin istek duyduklarna ahit olmadn belirtiyor. J.P. Deteuil, baarszla urayann, Marxist-Leninist partilerine proletaryay dahil edemeyen birka aydn devrimci ef olduunu iddia ediyor.96 1973 ylnn nisan aynda, LP saat fabrikasnn iileri, fabrikann kapatlacan renmilerdi. sizlik tehdidine kar, iiler de fabrikay igal ettiler, saat yapmna devam ettiler ve fabrikann stoklarna el koydular. Esas olarak 1968 maysnda domu olan zynetim ryas, nl retiyoruz ve maalarmz alyoruz slogan sayesinde somut bir ierik kazanmt bylece. naatlarda, daha sonra demir-elik sanayinde alrken, sendikal eylem ve siyasi ajitasyon nedeniyle birok kez iten atlan bu dnemler iinde de anarist grupuklarda sk militanlk yapan ve LP mcadelesine katlan Michel Chemin, 68de aydnlarla iiler, devrimci militanlarla iiler arasnda bir dayanma dleyen Danynin fikirlerine katlyor, kabul ediyor ve LP olaynda amacn aydnlarla iilerin
95

96

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 67-69. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 71-75.

28

birlikte olmas olduunu sylyor ve ilave ediyor: Okuma yazma bilmeyenlerle bir ii hareketi yaplamaz. O zamanlar ok sevdiim bir deyim vard: Filozof ii olmak gerekir diyordu. Ama LP aydn hareketi deildi. CFDTden biri bana imdiye kadar hibir kitap okumadn sylemiti. Sadece gazeteleri ve bildirilerle brorleri okuyormu. LP olaynda dinsel diyebileceim, Hristiyan bir boyut vard: Bakasna kar sayglydk. iddet konusu zerinde derince dnrdk, iddetli atmalara girmemek isterdik. Dany, M. Cheminin dncelerine kart fikirler ileri sryor ve o zamanlar ii snfnn iddete bavurmasna ve kktenciliine hayran olduklarn sylyor. M. Chemin buna karlk polislerin kafalarna kaldrm talar atmann elendirici bir eylem olduunu ifade ederken, insan faist hale getirebilen bu iddet igdsnn insan bakasn ldrmeye gtrdn de belirtiyor. Chemin, o zamanlarn kahrolsun kk efler! sznn Maonun isyan etmeye hakkmz vardr deyiinin tercmesi olduunu ileri sryor.97 Dany-Cohn Bendit, M. Chemin ile yapt mlkatta 68li birinin (68 bir kprdanmadr diye sze karan ve adn aklamayan) 68 yorumunu veriyor: 22 Mart Hareketi, niversite iinde kalmak istemiyordu. Darya alp iiler ve kyllerle birleebilmeyi amalyordu. syan dnemi boyunca kurulan ilikiler, durmak, bitmek bilmeyen toplantlar hep proletaryaya balanmak iindi. Hibir atlm, hibir yry bize uygun grnmyordu ve Quartier Latinden Renault otomobil fabrikasnn bulunduu Billancourt semtine kadar her yerde emekilerle dayanmamz haykryorduk.98 68 bir kprdanma, insanlarn kafasnda devrim fikri, kt yaam tarzndan, ilkelerden, tabulardan bkknlk ama bir devrimden ok serbest, dank bir hayatn balangc. Ama belliydi, byle bir eyin gelecei byleydi. Sava srasnda ve sonrasnda insanlar birbirini yediler, hayatn onlar iin bir anlam yoktu, sonra birdenbire yaamak istediler.99 Bendit, Chemine 60l yllarn sonunun bir kltr kopmas olduunu sylyor ve fabrikada bu kopmay yaadn sylyor. Benditin ortak bir dil mi oluturdunuz sorusuna, Chemin, o zamanlar Jimmy Hendrix, Janis Japlinin gndemde olduunu, La Cause du Peupleden ok Hara-kiri okuduklarn, bir de Charlie-Hebdoya daldklarn ifade ediyor. Bendit, goizm dnemindeki ideolojik ilkelerinden birinin de, Libration gazetesinde uzun sre uygulanan cretlerin eitlii olduunu belirtiyor.100

97 98 99 100

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 82-83. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 76. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 84. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 86-87.

29

1.3.1. Frankfurt Okulu ve Dierleri 1928 sonrasnda Stalinist nc Enternasyonelden bamsz duran Marxist dnce, Avrupa ii snfnn devrimci roln reddetmi ve Frankfurt Okulunun (Adorno, Horkheimer, Marcuse, Kracauler, Lowenthal) almalarnda sosyalizmin hedefi salt bir topyaya indirgenmiti. Eserlerini Avusturya, Almanya ve Fransada muazzam snf mcadelelerinin yaand 1920 ve 1930larda veren Frankfurt Okulu mensuplar, Marxn bahsettii kapitalizmin, verili koullara denk dmediini ileri sryorlard. Onlara gre, piyasaya youn bir devlet mdahalesi, teknoloji ve bilimin retim tarz ve idaredeki zerk ve somutlatrc rol, tketime ynelen bir ii snfnn ortaya k Marxist snf mcadelesi kavramnn modasn geirmiti. Modern kapitalizm, proletaryann rgtl olmaktan ziyade atomize bir yap arzettii ve faizm gibi irrasyonel ideolojiler tarafndan kolayca nfuz altna alnd bir kitle toplumuydu: Yani Frankfurt Okuluyla zdeletirilen kitle toplumu ve kitle kltr kuram, okulun nde gelen kuramclar Naziler tarafndan, kltr endstrisi bal altnda daha sosyolojik bir yaklam gelitirecekleri Amerikaya srgne gnderilmeden ok nce biimlendirilmi bulunuyordu. alan snflar yalnz irrasyonel psikolojinin ve (otoriter siyasal partileri destekleyen) ideolojik eilimlerin deil, ayn zamanda da kapitalist kitle iletiim aygtlarnn her yerde hazr bulunan glerinin de tutsaydlar.101 Kapitalizm ve sosyalizmin evrimine dair tmyle ktmser bu gr, belki de Ortodoks Marxist dncenin en byk yanlsamasyla da yakndan balantlyd; bu, kapitalizmin tarihsel bir zorunluluk olarak ondokuzuncu yzyln yarsnda eriecei zirve noktasnn ardndan yozlaacana ve 1920ler ve 1930larda fiili olarak keceine duyulan inant. Frankfurt Okulu iin kapitalizmin gerilemesi, ifadesini, burjuva otoritesi ve deerlerinin giderek meriyet sorunlarna yol aarak zayflamasnda buluyordu. Stalin ve Trotsky102 iinse, kapitalizm belirli ekonomik ve toplumsal yasalarn ilemesi ve disiplinli bir devrimci partinin almalar sonucunda zorunlu olarak kecekti.103 Kapitalist kltr ve toplumsal ilikiler ya zorunlu olarak barbarla dek yozlaacak ya da devrimci-praksis104 tarafndan canlandrlarak sosyalist bir toplumun
101

102

103 104

Alan Swingewood, Kitle Kltr Efsanesi, ev.: Aykut Kansu, I. Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1996, s. 8-9. Trotskynin The USSR in War (1939) adl denemesinde kapitalizmin zlmesi ok ileri boyutlara varmtr; eski yneten snflarn zlmesi de. Bu sistemin daha fazla yaamas imkanszdr, denmektedir. Tabii ki, Trotsky sosyalizm mcadelesinde devrimci liderliin nemini vurgulamaktayd fakat gelitirdii sosyal kuramn bu nihai evresinde temelde var olan, kapitalist ekonominin artk daha fazla genileyemeyecei ve bu nedenle de kapitalizm kltrnn zorunlu olarak gerileyecei ve yozlaacana dair kat bir inant. Belki bu inan Trotskynin bize Clinein kapitalist kltrn k ve barbarla yaklaan bir duruma gelmesini en ince ayrntlarna kadar inceleyen Journey to End of the Night roman gibi romanlardan abartlm bir vgyle sz etmesini aklamaktadr. Bkz. Alan Swingewood, Kitle Kltr Efsanesi, ev.: Aykut Kansu, I. Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1996, s. 9 (dipnot.) Alan Swingewood, a.g.e., s. 9. Praksis, kiinin kendi denetiminin dndaki glerin oluturduu ve dardan ynetilen davranlardan farkl olan, kiinin kendisinin ynlendirip oluturduu eylemleri ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Marxist kullanmnda praksis, teori ile diyalektik bir iliki iinde bulunan bir olguyu anlatmak iin kullanlmaktadr. Gerekten de, praksisin sradan eylemden farkl olmasnn en nemli

30

temelini oluturacakt. Yani, ekonomik belirlenimcilik ve tarihsel kadercilik Ortodoks olan ve olmayan Marxist kltr zmlemelerindeki ortak zellikti; kapitalist retim g ve ilikileri elime noktasna varmt ve daha fazla bir ilerleme kaydedilmesi de mmkn deildi. Bu nedenle, kapitalist kltr, kitleleri sahte inan ve burjuva deerlerine inandrmaya ynelik toplumsal ve ideolojik ilevleriyle geriliyordu. Pek ok ada Marxist iin ge kapitalizm105 terimi kapitalizmin tarihsel adan zorunlu knn, burjuvazinin proletarya zerindeki bilinli ideolojik ve kltrel maniplasyonu sonucu nlenmesi anlamna gelmektedir.106 Kapitalist ekonomi ve teknoloji ile kapitalist kltr, Adorno ve Horkheimerin kulland anlamda, barbarca anlamszlk noktasna varacak kadar yozlamtr ve tersine evrilemez bir gerileme iindedir. Alan Swingewood, kapitalist ekonomi ve teknoloji ile kapitalist kltrn hi de Adorno ve Horkheimerin kulland anlamda- barbarca anlamszlk noktasna varacak kadar yozlamad ve tersine evrilemez bir gerileme iinde olmad, aksine, insanlk tarihinde emsali grlmemi bir lde yeni ekonomik ve kltrel zenginlik zirveleri yakaladn dnmektedir. Ona gre kapitalist ekonomide niha kriz olmad gibi, kltrnde de niha kriz sz konusu deildir. Tm bunlar bir yana, kapitalist retim tarznn gelimesi sivil toplumu deil ortadan kaldrmak, glendirmitir. Kapitalist retim tarznn gelimesi sendikalar, siyasi partiler, mesleki rgtler ve iletiimsel ve kltrel medya gibi kilit kurumlar youn ve olduka gl devlet aygt tarafndan tahakkm altnda tutulmayan, aksine, kapitalist evrimin ileri aamalarnda sz konusu olmad lde byk bir uzlatrc etki sergiledii ok daha karmak ve zerk bir toplumsal yap yaratmtr.107 Kapitalizm toplumsal retim ilikilerini ve ii snf rgtlerini ylesine kurup gelitirmitir ki, artk ok daha hassas bir gler dengesi kapitalizmin en karakteristik zellii haline gelmitir. Oysa Frankfurt Okulunun ya da dogmatik bir Trotskyismin glgesi altnda alan kimi Marxistler iin ada kapitalizm, totaliter devletin refah programlar ve sendikalar hkmet idaresine katma yollaryla emek hareketinin bamszln kontrol ederek ekonomik meselelere kesin surette mdahale ettii bir toplumdur. Ne var ki, toplumsal yapya dair bu denli monolitik bir kavray, diyalektik hareketi devre d brakmaktadr; modern devlet
nedenlerinden biri, praksisin teorik nitelikteki dncelerin ve deerlendirmelerin enforme ettii bir eylem oluudur. Devrimci etkinliklerin gerei de, Marxist teoride, teori ile praksisin, mevcut kapitalist toplumda yaanmakta olan durumun tam tersine, birletirilmesi olarak anlalagelmitir. Martin Jay, Diyalektik mgelem, Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi, 1923-1950, Trkesi: nsal Oskay, I. Bask, stanbul: Ara Yaynclk, 1989, s. 22. Ge kapitalizm kavram, genelde hegemonyann sermaye birikimindeki nemini gzard eden ve rza salamaya ynelik kurumlarn tarihsel olarak yava bir ekilde in edildiini nemsemeyen Ernest Mandel (Late Capitalism, Londra, 1967) ve Jrgen Habermas (Legitlmation Crisis) gibi eitli kuramclar tarafndan kullanlmtr. Bkz. Alan Swingewood, a.g.e., s. 10. Alan Swingewood, Kitle Kltr Efsanesi, ev.: Aykut Kansu, I. Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1996, s. 9-10. Alan Swingewood, a.g.e., s. 10-11.

105

106

107

31

boyut ve karmakl asndan hi phe yok ki bymektedir ama kapitalizm tahakkm sahasn glendirdike, zorunlu olarak gl bir sivil toplumun temelini de yaratmaktadr. Baskn snf olarak burjuvazi, gl ve merkezilemi bir devletin baskc aygtyla proletaryay otoritesine boyun edirmek ve snf mcadelesinin gnlk gerekeleriyle baa kmak zorundaysa da, ayn zamanda da, topluma parlamenter demokrasi ve serbest piyasa ekonomisi zerine kurulu kendi kurumlar araclyla egemenlii altnda tutmak bylelikle de g deil, rza yoluyla meriyet edinmek aray iindedir. Ama bu hegemonya sreci hibir zaman topyekun ilemez; bamsz burjuva kurumlarnn gelimesiyle sivil toplum giderek daha kuvvetli hale gelirken, ii snf rgtleri ve sosyalist ideoloji de burjuva tahakkmne meydan okumaya balar. Bylelikle, ondokuzuncu yzyl kapitalizmlerinin tersine, feodal, kapitalist ve endstriyel olmayan tm yap kalntlarn baaryla tasfiye eden ada kapitalizm balamnda hegemonyann uygulan proletaryann zellikle politika ve kltr alarndan eklemlenmesi tarz zerinde younlamaktadr. Bu toplumsal btnleme (yani tepeden eklemlenme) ilevi devlet tarafndan yrtlmez. Sz konusu olan, sivil toplumun zel kurumlar, burjuva ideolojisi ve ii snf rgt ve nderlikleri arasndaki karmak ilikilere dayanan bir sretir.108 Ancak, sivil toplumun, bylelikle de kltrel canlln ykldn iddia edenler yalnzca Marxistler deildir. T. S. Eliot ve F. R. Leavis gibi edebiyat eletirmenlerinin yazlarnda endstri -ncesi, kapitalist olmayan topluma duyulan zlem, modern endstri kapitalizmine ynelik eletirilerinin mihenk noktasn oluturmaktadr. Frankfurt Okulu kuramlar gibi bu yazarlara gre de burjuvazi, kltrel canllk yaratmaya muktedir deildir, yalnzca renksiz, mekanik, yaam yadsyan bir uygarlk yaratabilir; ksacas, toplum ve kltr hzla gerilemektedir. Bu kitle kuram, kitle iletiim aralar, gazetecilik ve yaynclk gibi popler kltr kurumlarn ve ktphane ve eitim tesisleri gibi potansiyel olarak demokratik bir toplumun maddi, teknolojik temellerini e zamanl olarak in eden kapitalist retim tarznn devrimci bir g olduunun reddi zerine kuruludur. Hem dogmatik Marxist, hem de edeb/kltrel kitle kltr kuramlarnda bizzat kltr kavram kapitalizm iindeki karmak toplumsal ilikiler rgsnden soyutlanarak, monolitik bir btn olarak kltr anlayna dntrlmtr. Hem kltr, hem de toplumun zlmekte olduunun iddia edildii bu kuramlarn oda, kapitalist kltrn zel belirlenimleri ve tarihsel olarak somut biimleri zerinde olmaktan ziyade, bu soyut kltr anlay zerindedir. Sonu ise, znel yarg ve deerlendirmelerin bilimsel zmlemeyi dlayacak kadar baskn olduu ham bir tketimci kltr kuramdr.109

108

109

Alan Swingewood, Kitle Kltr Efsanesi, ev.: Aykut Kansu, I. Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1996, s. 11-12. Alan Swingewood, a.g.e., s. 12.

32

C. Wright Mills, T. W. Adorno, Max Horkheimer ve Herbert Marcuse gibi eletirmenlerle modern kapitalizmin kltrne eklemlenirken devrimci roln unutan endstriyel ii snfna gvenmeyi brakan ok sayda ada Batl Marxisti dierlerinden ayran, kitle iletiim aralarnn bu ynlendirici ilevine ve toplumun kltrel styaps araclyla iktidar ve kontroln uygulanmas ve araclatrlmasna yaplan vurgudur. Bu dnce okulunun radikal ktmserlii aradaki farklar abartlmamalysa da- Eliot ve Ortega Y. Gassetin tutucu ktmserliini ve kendi devrimci snflarna burjuvaziye- gvenlerini yitirmelerini yanstmaktadr. Her iki gelenek de tm bamsz arac toplumsal kurumlarn giderek bertaraf olduu kollektivist, totaliter bir devlete doru gidiin altn izmektedir. Bu zayf toplum anlay, bilgili ve nemli lde bamsz kamunun yklarak byk oranda ilgisiz bir kitlenin douunun dorudan doruya modern sanayilemeyle ortaya kan ekonomik ve siyasal hayatn kollektivist biimlerine balad C. Wright Millsin The Power Elite (1956) adl eserinin temel fikrini oluturmaktadr: zetle, olduka dalm kk glerden younlam glere doru bir gidi vardr ve az-ok st rtl bulunan ve ynlendirme merkezleri olduklar kadar, otorite merkezleri de olan gl merkezlerden kontrole doru bir hareket sz konusudur. Amerika henz Nazi Almanyas ve Sovyetler Birlii tarznda totaliter bir devlet deilse de, eilim merkezilemi rgtlenme biimlerine ve birincil grup ve cemaatlerin btnyle yklmasna dorudur: Kitle toplumunda, modern toplumdaki yapsal eilim ve onun iletiimsel tekniinin ynlendirici nitelii, birbirlerine denk dme noktasna varm ve erkek ve kadnlar dar rutin ve evrelere hapsetmitir Metropoliten toplumdaki kitleler birbirlerini artk yalnzca ihtisaslam ortamlar iindeki paralar olarak tanmaktadrlar: Arabay tamir eden adam, yemei nnze getiren kz, sat eleman, gn boyu okulda ocuunuza gz kulak olan kadn Rutinlerine gmlm olan bu kiiler az ya da ok daraltlm yaamlarn aamamaktadr. Bu kiiler, toplumlarnn yaps ve bunun iinde birer kamu olarak rolleri hakknda bir fikir edinemezler. Millsin idealletirilmi ve romantik gemi tarih gr, eletirisini Eliot ve Leavisinkilere balarken, kadercilii ve tarihsel ilerlemeye dair belirlenimci bak, Frankfurt Okulunun (Adorno, Horkheimer ve Marcusenin) kltr eletirisini yinelemektedir.110 Frankfurt Okulu ayn zamanda Horkheimer ve Adornonun kitle kltr kuramna katlmayan kiileri de iermektedir. rnein, Siegfried Kracuer ve Bertold Brechtle birlikte Walter Benjamin kapitalist retim tarznn kollektif doasnn yarataca yeni kollektif proleter sanatn (rnein Brechtin Epik Tiyatrosu) imknlar zerine kurulu daha iyimser bir bak as benimsemektedir.111

110

111

Alan Swingewood, Kitle Kltr Efsanesi, ev.: Aykut Kansu, I. Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1996, a.g.e., s. 30-31. Alan Swingewood, a.g.e., s. 31-32.

33

Dnce tarihinde okul sz aslnda birbirinden hi de uzak olmayan iki ayr anlam gsterir. Bunlardan birincisi, iinde eitim ve retimin gerekletii kurumu dile getirirken, ikincisi belli bir i btnl olan bir akm veya gelenei vurgular. Frankfurt Okulu dendiinde, aslnda bu iki anlamn birlikteliinden sz edilmelidir.112 Dnce tarihinde Frankfurt Okulu ya da eletirel kuram diye bilinen gelenek, kurumsal olarak 3 ubat 1923te, Frankfurt niversitesine bal olarak Toplumsal Aratrmalar Enstits adyla kuruldu. Aslnda bu enstit, Almanyada 1920lerin balarndan beri sol radikal evrelerin ortaya koyduklar akademik kurumlama abalarnn bir sonucuydu. Bunun ilk adm da 1922 yaznda dzenlenen I. Marxist alma Haftas olmutur. Bu toplantlara katlanlar arasnda George Lukacs, Karl Korsch, Friedrich Pollock ve Karl August Wittfogel vard ve tartmalarn ou Korschun Marxizm ve Felsefe adl yapt zerinde younlamt. Enstitnn kuruluu, Rusyada Bolevik devriminin zaferi ve zelikle Almanyada olmak zere, merkezi Avrupa devrimlerinin yenilgisiyle ortaya kan zel koullar iinde yer ald. Bu kurulu, oluan yeni artlarda, zellikle kuram ve pratik arasndaki ilikiyi kuracak ve Marxist kuram yeniden canlandracak olan sol kanat entelekteller tarafndan hissedilen gereksinime bir karlk olarak grlebilir. Bir anlamda Enstit, bir yandan ileri kapitalist toplumlarla ilikili olarak, Marxist kuramn farkl, n belirleyici bir biimde felsefi ve Hegelci yeniden yorumlamalaryla, dier yandan Sovyetler Birliindeki devlet ve toplumun gelimesinin artan eletirel bir deerlendirilmesiyle belirlenen ve Bat Marxizmi113 olarak bilinen ve 1960lardan itibaren Yeni Sol olarak ortaya kan geni bir dnce hareketinin bir ksmn oluturdu.114 Tom Bottomore, Enstit ve Frankfurt Okulunun tarihini drt ayr dneme ayryor. lk dnem 1923 ve 1933 arasnda Enstitdeki aratrmann deitii ve sonralar eletirel teoride biimlendii gibi tekil bir Marxist dnce kavram tarafndan ynlendirilmedii dnemdir. kinci dnem, Enstitnn etkinliklerini yneten bir ilke olarak yeni Hegelci eletirel teorinin ayrt edici fikirlerinin aka ortaya koyulduu Kuzey Amerikadaki 1933 ve 1950 arasndaki srgn dnemiydi. Tarih ve ekonomiden ok, imdi felsefe, Enstitnn almasnda nde gelen bir yer igal etmekteydi. Enstit ayn zamanda psikanalize kar gl bir ilgi duymaya balad ve sonraki almalarnda baat? bir e olarak kald.115

112

113

114 115

Besim F. Dellalolu, Bir Giri: Adorno Yz Yanda, Cogito (Adorno: Kitle Melankoli, Felsefe), aylk dnce dergisi, stanbul: Yap Kredi Yay., 2003, say: 36, s. 14. Bat Marxizmi genel olarak, 1920lerde ortaya kan, 60larda en byk etkiye sahip olan Korsch, Lukacs, Gramsci ve Frankfurt Okulunun baz yelerinin metinlerinde kaynan bulan (zellikle 1950den gnmze Harkheimer, Adorno ve Marcuse araclyla gelen) bir dnceler demeti olarak kabul edilmektedir. ok daha kapsayc bir ekilde ele alndnda Bat Marxizmi, yeniden dikkat eken ve yzyln dnnden 1934e gelinceye dein biimlenen Austro-Marxist okul bata olmak zere baka ve ok farkl Marxist dnce biimlerini de iermektedir. Bkz. Tom Bottomore, Frankfurt Okulu, ev.: Ahmet idem, 2. Basm, Ankara: Vadi Yaynlar, 1997, s. 8. Besim F. Dellalolu, a.g.m., s. 15. Tom Bottomore, Frankfurt Okulu, ev.: Ahmet idem, 2. Basm, Ankara: Vadi Yaynlar, 1994, s. 9-10.

34

1950de Enstitnn Frankfurta dnmesiyle birlikte eletirel teorinin esas fikirleri aka bir ok temel metinde ortaya konuldu ve Frankfurt Okulu Alman Toplumsal Dncesi zerinde nemli bir etki yaratmaya balad. Sonralar, zellikle 1956dan sonra, Yeni Solun ortaya kyla Avrupann byk bir ksmnda ve Enstitnn birok yelerinin (zellikle Marcusenin Almanyaya dnmeyerek) kald Amerikada okulun etkisi yaylmaya balad. Bu dnem Frankfurt Okulunun dnsel ve siyasal en byk etkiye sahip olduu dnemdir ve ge 1960larda radikal renci hareketinin hzl bymesiyle zirvesine ulamtr. Bu dnemde Horkheimer veya Adornodan ok Marcuse Marxist eletirel dncenin yeni biiminin bata gelen temsilcisi olarak gzkmektedir. 1970lerden balayarak Enstitnn drdnc dnemi olarak kabul edilebilecek bir dnem balam, Frankfurt Okulunun etkisi yavaa kmeye yz tutmu ve gerekte Horkheimerin 1973, Adornonun 1969daki lmleriyle birlikte artk bir okul olarak var olmaktan hkmen uzaklamtr. Son yllarda kken olarak kendisini etkileyen Marxizmden yle radikal bir biimde kopmutur ki, Jayn kelimeleriyle, Marxizmin dallar arasnda saylma hakkna ihanet etmi ve toplumsal teoriye btn yaklam artan bir biimde Marxist dncenin yeni ya da reva bulan biimleriyle karlk (muhalefet) grmtr. Buna ramen Frankfurt Okulunun baz merkezi kavramlar bir ok (Marxist olan ya da olmayan) sosyal bilimcinin yaptlarna girmi, Marxn tarih ve modern kapitalizm teorilerinin yeniden ortaya konulan biimlerinde ve toplumsal bilginin mmknlnn artlarnn yeniden eletirisinde, zgn bir ekilde Jrgen Habermas tarafndan da gelitirilmitir.116 Frankfurt Okulu olgun dneminde birbiriyle ilintili eyi sunmutur: Sosyal bilimlerde pozitivizmin ya da ok daha geni olarak bilimciliin epistemolojik ve metodolojik bir eletirisi, teknokratik-brokratik yeni bir egemenlik biiminin yaratlnda temel bir etmen olarak bilim ve teknolojinin ideolojik etkisine ynelik eletirel bir tavr ve kltr endstrisi ya da daha genel olarak tahakkmn kltrel boyutlaryla bir ilgilenim. Gstermeye altm gibi bu farkl eler Frankfurt Okuluna zg deildi; Birinci Dnya Savandan 1960lara kadar olan btn dnemde Avrupada ortaya kan dier toplumsal ve felsefi dnce oluumlaryla yakndan ilikiliydi: Sregelen ve devaml yenilenen pozitivizme kar bakaldr varoluuluk ve fenomonoloji retilerinde ve Lukacs ve Korschun Hegelci Marxizmiyle dolu ilk almalarnda ifadesini bulmutu. Geni lekli endstrileme, teknokrasi ve brokrasi Max Weber tarafndan rasyonalizasyon kavramnda formle edilmi, sonraki sosyolojik metinlerde gelitirilmiti. zellikle bir nemli kaynan Tnniesin Gemeinschaft ve Geselleschaft117 arasndaki ayrmda ve Lucaks Marxizmi ve
116

117

Tom Bottomore, Frankfurt Okulu, ev.:Ahmet idem, 2. Basm, Ankara: Vadi Yaynlar, 1994, s.10-11. Cemiyet ve Cemaat (b.a.).

35

Simmelin yapt araclyla zellikle olmak zere Frankfurt Okulunu etkileyecek olan Alman kltrel eletiri geleneinde bulmaktadr. Frankfurt Okulunun btn teorisine yaylan toplumsal-felsefi bak as bir nesnel, yasa-ynlendirimli tarihsel sre dncesine kar bir znellik savunusuydu. Bu zellii sebebiyledir ki sisteme kar yneltilen 60larn renci hareketinde cokulu bir karlk uyandrd. Ancak Yeni Sol ve renci hareketleri dier Marxist ya da Marxisant retiler eitlemesinden de esinlenmiti. Frankfurt Okulunun etkisi anlaml ve yerel bir Marxist dnce geleneinin olmad ya da gelenein genilemesine evcilletirildii ngiltere, ABD ve Bat Almanya gibi lkelerde glyd. Fransa ve talyada geni komnist partilerin bulunuu Ortodoks Marxist-Leninist dncenin varln gvence altna almt. Marxist teorinin yeni formlar 1956dan sonra gzden geirilmeye ya da oluturulmaya balandnda esas dnsel kaynaklar Gramsci (zellikle Fransada L. Goldmannn yaptlaryla) Lukacs, Sartre ve bunlar takip ederek, bir bilim olarak Marxizmin yeni bir trevini gelitiren Althusserdi. Bu zamanda Dou Avrupada ortaya kmaya balayan revizyonist Marxizm ok derin olarak Lukacs ve Gramscinin dncelerinden etkilendi. Nihayet 1960larn radikal toplumsal hareketleri de gl bir ekilde in ve Kba devrimlerinden ve Maoizm retisinden etkilenmilerdi. Frankfurt Okulu buna gre Marxist ve radikal kurumlarn ok geni eletirel yenilenmesindeki yalnz bir dnce oluumu olarak, bu tr teorilerin geliimindeki yeri itibariyle de daha ok tartma konusu olmaktadr.118 Dier yandan Frankfurt Okulunun retisi proletaryasz Marxizm olarak betimlenilmekte, ok genel olarak Bat Marxizmi, hi olmazsa ksmen, Avrupada devrimlerin bata olmak zere Birinci Dnya Savanda ve sonuta faizme kar mcadelede 20. yzyldaki ii snf tarafndan yaanlan yenilgilerin felsefi bir dnm olarak grlmektedir.119 Frankfurt Okulu dnrlerinin sosyalizme seyrek olarak gnderme yaptklar (ve genellikle Sovyetler Birliini eletirirken) bunun yerine radikal bir hareketin amac olarak zgrleimi yeledikleri de not etmeye deerdir. Bu tavr bir muhteva ve aklk kayb iermektedir.120 Marx, gelecein ah dkkanlar iin yemek tarifleri yazma dncesini reddetmesine ramen, gerekte gelecek bir sosyalist toplumun kurumlarnn baz gstergelerini Paris komn hakkndaki ngrleri ve kooperatif retimi tartmalarnda vermitir. Sonrasnda zaten Marxist ve sosyalstanbul: Adornonun ya da genelde Frankfurt Okulu dnrlerinin 68in olumasndaki rolnn azmsanabileceini syleyemeyiz. Ama ayn ekilde belki de hayata dair trajedidir bu- 68 ile hi de zdelemediklerini syleyebiliriz. B. F. Dellalolu, Ador118

119 120

Tom Bottomore, Frankfurt Okulu, ev.: Ahmet idem, 2. Basm, Ankara: Vadi Yaynlar, 1994, s. 61-62. Tom Bottomore, a.g.e., s. 88-89. Tom Bottomore, a.g.e., s. 60.

36

nonun mehur szn naklediyor: Ben kitaplarm renciler onu okuyup sonra molotof kokteyli yapsnlar diye yazmadm. Besim F. Dellalolu, Adorno ve Frankfurt Okulu iin kendi politika kavramn, kendi tanmlayan ve bunu srekli dntren, sabitlemeyen bir anlaylar olduunu; Ferda Keskin ise onlarn politikann tanmn, ieriini deitirmeye altklarn sylyor.121 Besim F. Dellalolu, eletirel kuramn btn dnyada tannmasnda en ok payn Marcuse ve yaptlar olduunu; Marx ve Maodan sonraki nc M. olduunu, 68li genlerin parkalarnn cebinde en ok tadklar kitabn Tek Boyutlu nsan olduunu122 belirtirken, mer Naci Soykan da Marcuse ile ilgili ansnda bunlara vurguda bulunuyor: Bilindii gibi 68 kua, zellikle Marcuseyi bir idol olarak grrd, Yeni Solun bykbabas diye. renciler, genler onun eserlerinden alnma cmleleri duvarlara yazarlard. Bu srada Marcuse, konuma yapmak iin Frankfurt niversitesine davet edilmiti. Ben Hamburg niversitesindeydim ama haberleri Frankfurttaki arkadalardan sca scana alyorduk. Marcuse gelmi, binlerce renci nefeslerini tutmu, onun ne syleyeceini merak ediyor. O sralar Almanyada da iddet eylemleri balamt. Genler Marcuseden eylemlerine destek verecek bir konuma yapmasn bekliyordu. Marcuse krsye kyor, konumaya balyor. Birden siz ne yapyorsunuz? demez mi! Sizin bu iddet eyleminiz, iktidarn iddetini daha da artrmaktan baka bir sonu vermez. Oysa biz iddetin ortadan kalkmasn istiyoruz. Ve nitekim yle de oluyor. O sralarda Almanya dahil bir ok lkede zgrlkler kstland. Siyasal eylem olana kalmad. Ama Marcuse bunu dedii zaman genler, birka dakika ncesine kadar idol olarak grdkleri bu adam yuhalamlard. Frankfurt Okulu dnrleri apolitik deildi. Gncel politik eylemleriyle aralarnda yntem ayrm vard.123 Son yllardaki genlik olaylarn psikanalitik adan aklamaya alanlarn ou bunu Oedipus Kompleksinin toplumsal bir boyut kazanmasyla aklamakta ve buna Kollektif Oedipus Kompleksi demektedirler. Filozof Marcuse, Freudun psikanaliz doktrininden faydalanmak suretiyle genlik hareketlerinin oluunda kollektif oedipus kompleksi anlamn ortaya atmtr.124 1.3.2. Provalar (Anti-Nkleer Hareketin Dedesi): Avrupann Yippileri Dany Cohn-Bendit, Yippi hareketinin stratejisini izdiini syledii Jerry Rubin hakknda unlar sylyor: deolojik gevezelik yoktu Jerryde. Onun iin nemli olan eylemdi. Harekete ge! (Do it!; Rubinin Yippi dneminde yazd kitabn bal).125
121

122

123 124

125

mer Naci Soykan Ferda Keskin Besim F. Dellalolu, Adorno ve Yapt, Cogito, Aylk Dnce Der., stanbul: Yap Kredi Yay., 2003, say: 36, s. 63. Besim F. Dellalolu, Bir Giri: Adorno Yz Yanda, Cogito (Adorno: Kitle Melankoli, Felsefe), aylk dnce dergisi, stanbul: Yap Kredi Yay., 2003, say: 36, s. 14, s. 30. mer Naci Soykan Ferda Keskin Besim F. Dellalolu, a.g.m., s. 64. Rasim Adasal, Genlik Ayaklanmalarnn Psikodinamizmi, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede). Ortak Yapt (Eser), Ankara: Ankara n. Eitim Fak. Yay., 1969, s. 301-306. Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 35.

37

Dany Cohn-Bendit, Avrupann Yippileri dedii propolar, Anti-Nkleer Hareketin dedesi sayyor ve u tespitlerde bulunuyor: 1965 ylnda Avrupann da Yippileri vard: Hollandada yayorlard ve isimleri Provo idi (kkrtclar-provokatrler). Btn dnya, Provolar, 1966 ylnda, bugn Hollanda Kraliesi olan, o zamanki Prenses Beatricein evlenme treni srasnda gerekletirdikleri ok ilgin eylem sayesinde tand. Provolar, bu eylemle, btn dnya basn-yayn organlarnn en nemli yerinde sahneye kmlard. Provolar olmasayd ve dier lkelerin genlerine rnek olmasalard, bugnk Avrupann mevcut Avrupa olamayaca kanaatindeyim. 60l yllarda, zengin ve mreffeh Hollandada, genler korkun sklyorlard. i kkenli olanlar motosikletlerle dolayor ve sun deriden ceketler giyiyorlard. Burjuva kkenlilerse hakiki deri giysiler iinde otomobilleriyle zaman ldryorlard. Kimisi rock, Rolling Stones dinleyip Marlon Brandoyu izliyordu, bir ksmysa Caz ve Beatles plaklarna taklp James Dean filmlerine baylp Kerouac okuyordu. Amsterdamn dar sokaklarnda ayn uyuuk, gevek admlarla geziniyorlard. Dijker ya da Plelinerdi isimleri. Tpk Londradaki Modlar ya da Rockerlar gibi. Ya da Paristeki Siyah Ceketliler ve Parlak Ceketliler gibi. Provo ruhunun temelinde yatan siyasi dnce, nkleer silahlanmaya kar muhalefetten domutu. Hollandada.126 Provolarn ok zengin bir d dnyalar olduunu da kabul etmek gerekir. Her ne kadar ilk eylemleri, mevcut iktidara kar ynelmise de somut sorunlara kolayca uygulanabilir zmler nermekte de gecikmediler. Mesela, Beyaz Bisiklet planna ka, polisin ilk yapt i, halka datlan bisikletlere el koymak olmutu. Bu tutum da, siyasi makamlarn sadece ve sadece baskc yntemler kullandn sergiledi. Beyaz Bisikletin yan sra baka birok giriimler de vard: Beyaz Kzlar Plan: Kadnlarn bamszln salarken cinsel ilikilerin tamamen serbestletirilmesini ngryorduk. Her semtte, cinsellik konusunda serbest ve kolay uygulanabilir tavsiyeler veren brolarn kurulmas ve almas iin aba gsterdik. Kadnlarn yaratclklarn ifade edebilmeleri iin bo zamanlarn arttrlmasna altk. Beyaz Pililer Plan: Bu giriimin amac, polisleri, bask mekanizmasnn paral askerleri olmaktan karp gerek anlamyla sosyal danman durumuna getirmekti. Beyaz giysili polisler, bundan byle halkn temel ihtiyalarn karlamakla ykml olacaklard. Mesela, kibrit, akmak, prezervatif istendiinde hemen salayacaklard. Beyaz Evler Plan: Her cumartesi, kent halkna bo evlerin adreslerini ieren bir liste datlacakt. Sz konusu evlerin kaplar beyaza boyanacak, bylece bu simgesel renk, evin bo olduunu ve isteyenlerin bu eve yerleebileceini gsterecekti.
126

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 49.

38

 Beyaz Kralieler Plan: Dam alanndaki Kraliyet Saray, kamuya ak bir belediye saray, sarayn nndeki alan da oyun sahas haline getirilecekti. Kentteki tm resmi saray ve antlar halka alacak ve resmi makamlarn tm toplantlar ak olarak yaplacakt. Beyaz Kent Plan: Amsterdam, tm ilerin, almalarn makinelerle yapld bir gelecek kenti haline getirilmeliydi. Bylece hi bir i yapma zorunluluu olmayan insanlar, zamanlarn olduu gibi yaratcla vakfedebileceklerdi. Resmi makamlar, bu yaratclk dalgasna kar kuracaklar engelleri tasarlarken byk glk ektiler. Uyguladklar baskc yntemler, bir sre sonra kendi aleyhlerine dnmeye balad. Provolar, ehir gerillas mcadele yntemlerinin tm olanaklarn kullandlar. Mesela, hibir zaman rakip sahada, igal altndaki alanda, topyekn atmaya girmediler. Sonra, tayin edici atmalardan, alan savunmasndan ya da alan hcumundan kandlar. Dalma-younlama-dalma taktiklerini uyguladlar. Dmann silahlarndan korkmadlar, ylmadlar, dman kkrttlar, onu saldrgan duruma soktular. Provo militanlar yaratc ve esnek insanlar olmak durumundaydlar ve her koul altnda d gcn ve giriim yeteneini harekete geirebilecek bir kiilie sahip olmalydlar. Provolar 1966 Hazirannda yaplan Amsterdam yerel seimlerinde yzde 2,4 orannda oy toplayarak belediye meclisine bir ye soktular. Hareket tarafndan demokratik yntemlerle seilen bir yetkili, meclis yelii koltuunu bir yl boyunca igal ediyor, daha sonra mnavebeli olarak bir baka arkadana grev teslimi yapyordu. Provo hareketi 1967 ylnda feshedildi ama Provo ruhu Hollanda siyasi hayatnda iz brakt ve bata 1970 ylndaki Kabouter hareketi olmak zere birok giriime esin kayna oldu.127 1970 ylnn ubat aynda, Kabouterler, Kraliyetin yaynlad Resmi Gazetenin balyla bastklar bir bildiride, halka, Orange Hr Devletinin kurulduunu akladlar. Kuruluunu akladklar yeni dnya, temel olarak bar ilkelere dayanyordu. Sz konusu toplum, yeni bir tr bir ortak yaam, alternatif bir ekonomi ile geleneksel politikaclarn tedavlden kaldrld ve karar merkezlerinin baka trl datld bir temelde geliecekti. Propaganda yntemlerinde son derece yaratc olan Kabouterler, bir belediye seiminde oylarn % 11ini toplayarak nemli bir siyasi k gerekletirdiler. Roel Van Duyn, belediye saraynda o nl konumasn yaparken, Kabouterleri iiler, kyller, yallar, akl hastalar ve Provo dnyasna hizmet eden insanlar olarak tantt. Otoriter toplumdan gayr memnun ve o ortamda zehirlenmi olan, deiik, otoriter
127

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 52-53.

39

olmayan, iddetin bulunmad, mlkiyet ve iktidarn haka datld bir dnya isteyen btn insanlarn temsilcisi olarak onlar gsterdi. Orange Hr Devleti, mevcut ve olas tm Kabouterlere, olaan belediye hizmetlerinin yan sra yiyecek, giyecek ve bedava konut sz veriyordu. Kabouter hareketi, daha sonra isyanc dier tm hareketler gibi, gten dt. nk insanlar, nerilen deiikliklerin gerekletirilmesine aktif olarak katlmyorlard. Provolar ve Kabouterler tarafndan ne srlen fikirler, Hollandallarn gnlk yaamlarnda ok ey deitirdi. lkede evre korumac bilincin domasna katkda bulundu, kararl feminist eilimlere g katt, cinsel sorunlara yeni bir yaklam getirdi, kent sorunlarna ilgiyi artrd ama mevcut ve egemen siyasi ve ekonomik sistemi hibir zaman tehdit etmedi. 1980 ylnda renciler ve eski Provolar, yklmak zere olan binalar igal edip onlara yerletiler. Bu eylem, Amsterdaml genlerin byk desteini kazand. galciler, 50 bin kiiyi saflarnda toplayabilmilerdi ve polisle sert atmalara girdiler. Roel Van Duyn, her ne kadar nder olarak ortaya kmay hep reddetmise de, Prova ve Kabouter hareketinin en etkili ahsiyetlerinden biriydi.128 Roel Van Duyn, Laheyde gerekletirilen ilk sit-inin (oturma grevi) dzenleyicisi. Roel, okuldan kovulunca, 1964 ylnda gelip Amsterdama yerleti ve bu kentte, 1960 ylndan bu yana yurttalar kamu ve toplumsal yaama eitli ekillerde mdahale etmeye tevik eden ve yeni iletiim yntemleri yaratmaya alan sanatlarla karlat. Bu sanatlar arasnda Robert Jasper Grootweld, sigaray brakma ve braktrma kampanyalarnda son derece zgn ve gstericiye dnk eylemler dzenlemiti. Mesela, sigara ve ttn tketimine kar arklar bestelenmiti, kentteki heykellerden biri ttn kullanmna kar mcadelenin simgesi haline getirilmiti. Bu heykelin evresinde her akam toplanlr ve sadece ttn kart militanlarn anlayabilecei garip iaretler izilirdi. Dev boyutlu gsteriler, ift anlaml ve alayc biimli isyanlar Hollanda ulusal kltrnn bir paras. Provolar da, daha ilk batan bu geleneksel yntemleri ok eitli ekillerde kullandlar. Roel Van Duyn, fikir ve eylemlerini u ekilde ortaya koyuyor: Provolarn ilk toplants, Amsterdamn gbeinde 17. yydan kalma kk bir evde yapld. Yl 1964t. Ben o zamanlar hareketin beyni, teorisyeni olarak grlyordum. Daha nceleri, anarist hareket iinde yaync olarak almtm. Bakunin ve Kropotkinin kitaplarn okurdum ve ii zerkliine inanrdm. kinci Dnya Savandan sonra ve faizmin ortadan kaldrlmasnn ardndan, anarizm idealinin bize doru yantlar
128

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 54-55.

40

vereceine inanyordum. Toplantlarda, yrylerde, ben hep btn genleri ve iileri, her trl otoriteye kar direnie katlmaya aryorum derdim.129 Devrim fikrine lgnca ktk ve baaracamzdan da emindik. Amaca ulaabilmemiz iin, bu sistemin ucbe hatalarn ve elikilerini katakullilerle ve gln kkrtmalarla sergileyip yeteri kadar insan bnyemizde toplamak ve daha sonra da bu sistemi berhava etmek istiyorduk. lk bata, hemen byk baar kazandk. Bizimle birlikte bir sr insan glyor, eleniyor ve kurumlarla alay ediyordu. Yneticiler, resmi makamlar da bu tr bir eyleme kar ne yapacaklarn bilemiyorlard. Biz piyasaya ktk m, etrafmza hemen kalabalk bir polis grubu toplanyor, gelip geenler de ne olup bittiini merak edip evremizde birikiyorlard. nsanlar ta tara kentlerinden bizi grmeye geliyorlard. Aslnda bu insanlarn ou, bizim sylediklerimizi anlamyordu, ilgilerini ektiimiz genlerde, genellikle siyasi adan cahil genlerdi ama genler, bizim savunduumuz fikirlerin, onlarn karmakark kafalarndaki isyana yakn olduunu anlyorlard. Onlar, bu fikirleri ifade edemiyorlard, biz ediyorduk, genler de bize katlyorlard.130Provolarn aaal gnlerinde Roel Van Duyn ile Rob Stolk unutulmaz bir ikiliydi. Roel fikir, Robsa eylem adamyd.131 1.3.3. Bir Maocu rgt: Proleter Sol 70li yllarn balarnda, Maocu bir rgt olan Proleter Sol, taviz vermeyen radikal tutumlaryla ok sayda insan etkiledi, hatta byledi. rnein Jean Paul Sartre, Proleter Solun kurucularndan biri olan Alain Geismar savunmak amacyla Boulogne-Billancourttaki Renault fabrikasna gitmiti. Geismar, kamu dzenini bozduu gerekesiyle adalet nne kacakt. Fransada Maocularn davul zurnalaryla desteklenen ve yaygnlaan mcadeleler nefes kesiciydi. Bu mcadeleler sayesinde kamuoyu fabrikalardaki montaj bantlarn ve vasfsz iilerin alma koullarn reniyordu. Patronlar ise giderek sinirleniyor, Maocular da bastryordu. RenaultBillancourtda dzenlenen bir eylem sonrasnda, Pierre Overney adl bir gen, fabrikann gvenlik grevlisi tarafndan vurularak ldrld. Basn yayn organlar Maocularn provakasyonu olarak nitelemiti olay. Ancak, bir fotomuhabiri olayn tm gelimesini resimleyerek gerein ortaya kmasn salad: Overney kastl olarak vurularak ldrmt. 4 Mart 1972 gn, Pariste 200den fazla insan Overneynin nan mezarla kadar tad. Proleter Solun babalarndan biri olan Serge July, 1970 ylnda, rgt karar ile kuzeye, Douaiye gnderilmiti. rgt, Sergein siyasi koordinatrlk yapt bir alk grevi eyleminde baar kazanamadn saptam ve Sergei kuzeyde almaya gndermiti. 1971 Ocakndan 1972 Aralkna kadarl, Serge, Fransann kuzeyinde
129 130 131

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 50. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 51. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 56.

41

sradan bir in kzl muhafz gibi yaad. Maden iileri arasnda eylem gelitirmeye alt. Mobiletiyle dolar, Maocu Mcadele Komitelerinin rgtlenmesine alrd. Serge, 1973 ylnn Ocak aynda yeniden Parise dnd ve bu Maocu, yeni bir gazetenin, Librationun bana geti. Serge July, D. C.-Bendit ile yapt mlkatta, kendisini, iktidar sorunu konusunda derinlemesine sorgulam, bir kuan insan olarak tavsf ediyor ve iktidar meselesinin kendi kuann cann ok sktn ifade ediyor.132 D. C. Bendit, Sergeye, Savaa Doru balkl kitab okurken, La Dantecin tutuklanmasndan sonra verdii bir nutukta, Burjuvazinin kaldrd ta kendi kafasna decektir ve sonu kt olacaktr. Burjuvazi bylece bir muharebeyi kaybetmi olacak, ancak deiiklik yapmak iin silahlanmak gerek fikri bir adm daha ilerlemi olacaktr dediini ve bu sylev ve cmle nedeniyle de ileri Bakanlnn Proleter Solun ilga edilmesini kararlatrdn; o zamanlar atmadan yanayken, bugnse Librationun i barn militanln yaptn ifade ediyor ve bu kopma veya dnn hangi aamada olduunu soruyor. S. July bu soruyu u ekilde cevaplyor: Benim kuamn en belirleyici unsuru Cezayir Savadr. Goizm, 68de domad, 60l yllarn kuandan kt ve bu kuak 68de sahneye kt ama ayn zamanda 68de ne kadar arkaik unsur varsa, onu da yine 60l yllarn kua glendirdi. in bir baka yn daha var: 50li yllarn ortalarna kadar, Fransa krsal nitelikli bir toplumdu. Sonralar hzla sanayilemeye balad. Ne var ki, insanlarn davranlar yine de krsal kkenli ve arkaikti. Ve Fransada olaanst dzeyde bir kltrel gerilik vard. 68de iki akm arpt: Bir yanda isyann ierii itibariyle son derece modern bir anlay, te yandan da Devrimi taklit etmeye alan Muhteem Geceyi Mim tiyatrosunda oynamakla yetinen biimler. Bu ikisinin arasnda eliki vard. Aslnda bu eliki, 68den sonra da baya srd. Bu ortamdan da goizmin idealizasyonu dodu ve bu anlay goizmin knn koullarn hazrlad. Goizm, birok toplumsal altst oluun kaynandadr, ancak bu toplumsal deiimler goizmi de datr.133 S. July, Fransz goizminin, hatalaryla birlikte son derece olumlu bir rol oynadn, goizmin, sonuna kadar gidilerek nc ideolojilerin tmnn bitirilmesini saladn dnyor. July, bundan terrizmi hari tutuyor, fakat Fransada Proleter Solun terrist eilimleri bir yerde ykan unsurlardan biri olduunu; Fransann probleminin sivil toplumun pasif ve biimsiz olmas olduunu, lkenin hayal gc hcrelerinin ok andn, ileri gitmek iin ok tedavisi gerektiini iddia ediyor; goizmin avangard ideolojilerin tmn yktn ve bu eilimlerin sonuna kadar gidildii zaman, sondaki ykmn olumlu neticeler dourduunu; bu nc deneylerin giriimlerinin ve baarszlklarnn bu toplumun kendini yenilemesinde katkda bulunabileceini belirtiyor.
132 133

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987a.g.e., s. 88-89. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 90-91.

42

Bendit, Proleter Solun temsil ettii ncl ii dalkavuu ncl olarak nitelendiriyor ve Julyle bunun hangi ynlerini olumlu deerlendirdiini soruyor. July, Proleter Solu u ekilde deerlendiriyor: Bir kere, toplum tesi nitelii var ki ok gl. Toplumun btn katmanlarn ieren bir irade bu. Kimileri belki sinizm olarak tanmlayabilir ama o dnemde Fransz toplumuna, toplumun karmak gerekliine bir dalt bizim iin. July, o zamanlar kuzeyde maden ocaklar blgesinde, insanlar Marxizmin ne olduunu hi bilmeseler bile, doduklar gnden itibaren sosyal snflarn varln bildiklerini, evrenin sosyal snflar temelinde dzenlendiini ve snf mcadelesinin olduunu belirtiyor ve u tespitleri yapyor:134 Cezayir Sava, 68 Mays, maden ocaklar, Proleter Sol, hatalar ve elikileriyle birlikte son derece nemli deneyler. Proleter Sol bile elikiliydi, nk hem Maocu, hem ii dostu, hem de bakaldrc olmak isteindeydi. Zaten bu elikide akla gelmeyen sonuca gtrd rgt; Proleter Sol kendi kendini feshetti.135 July, bir ok insann rgt iinde eziyet ektiini, rgtn mikro totalitarizmin yata olduunu, bu durumun goizmin bir sonraki dnemdeki evriminde arln hissettirdiini kabul ediyor ve 68 dnemi konusunda yle devam ediyor: te bu dnem tm bir kuan totaliter olgular konusundaki olaanst duyarlln aklyor olabilir. Dier lkelerdekilere oranla ok daha fazla mevcut olan bu totaliter boyut, kukusuz 68in kazanlarndan biridir. 68 sonras gelien goizm totaliter biimler retmise bile, te yandan Komnist Partisinin ke gidii 68le balamamsa, en azndan 68 sayesinde hzlandrlmtr. Sonu olarak, 68 dnemi gerek anlamyla totalitarizme kar iyi bir a olmutur. Franszlarn bugn Polonyada olup bitenler konusunda neden bu kadar duyarl olduunu da totalitarizme kar olan bu olgu aklar.136 Dany Cohn-Benditin bu konudaki ksa deerlendirmeleri u ekilde: 68 sonras dnemde, yani Proleter Sol dneminde, baka toplumsal hareketler, kltrel olaylar da arlk koydu: Kadn hareketi, ecinseller, kltrel aznlklar, yeni mzikler Buna karlk Julynin deerlendirmesi yle: 68in nemi burada ite. Toplumun bir kesimi bakaldryor, yeni toplumsal ilikiler talep ediliyor, vasfsz iilerin, ecinsellerin durumlarnda kkl deiiklikler isteniyor, kadnlarn talepleri gndeme geliyor, yabanc iilerin zgn kltrel topluluklar oluturma istemi ortaya kyor. Kltrel bir topluluk uzun srede ina olur. Yapy tamamlamak ve bakalarna kabul ettirmek iin zaman gerek.137

134 135 136 137

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 91-92. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 92-93. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 93. Dany Cohn-Bendit, a.g.e, s. 94.

43

Bendit, Julye 68de seimler hyarlara tuzaktr dediklerini bugnse demokrasiyi yeniden tanmlamaya altklarn, kurallarn yeniden belirlemeleri gerektiini138 ifade ediyor. Danynin; Btn yaadklarmz ve rendiklerimizden sonra, Pierre Victor gibi, 68 hareketlerinde en aktif militanlk yapan, Satren lmne kadar sregelen tm mcadeleye katlan birisinin bugn kendi iine kapanp Tevrat incelemesini nasl aklyorsun? sorusuna Serje July bir yaam tarz tercihi bu eklinde139 cevap veriyor. 1.4. Batda 68in Sonular Ve Yorumlanmas Batda 68in sonularyla ilgili deerlendirmeye gemeden nce, Batda 68 hareketine nclk eden renci liderlerinin kendileri ile ilgili deerlendirmelerine bir gz atalm. Mays 1968de renci hareketlerini izleyen Edgar Morin, Haziran 1968de yazd 1968 Anarizmi adl makalesinde u tespitleri yapyor: Bugn entellektel genler arasnda anarinin hem douunun hem de diriliinin ayn anda ahidi olmaktayz. Laurent Taihadein anarist metinlerden holandn, fakat bu metinlere pek rabet gsterilmediini sylyor. Avrupada genliin byk bir ksm hem kendi hayatlarn hem de toplumu deitirmek istiyorlard. Otantik ve hr olmak istiyorlard. Bu hareket ABDde Beatnik ve Hippi olarak geliti. Vahi bir anarizm olarak Fransada ise ksmen anarizmin dirilii eklinde kendini gsterdi. Nanterrede buna ahit olduk. Oradaki genler varlklarn birtakm organizmalara, siyasi partilere balamay reddettiler. Bu ayn zamanda u anlamda bir anarizmin douu idi: Eski hrriyeti hareket Bakounine, de Proudhon, dElise gibilerinin fikirleri zerinde hayatlarn srdrmekteydi. Bu hareketin dnr stadlar vard. Marxistler, Bakouninei aforoz ettiler, onlar da Marx aforoz ettiler. Dier yandan Revizyonist bir Anarizm vard ki balangta kk aratrma gruplarnda kendini gsterdi ve bu aratrma gruplarndaki baz renciler Marx ve Freudun dncesinden bazlarn Anarist teoriye entegre ediyorlard. Kendi hr ve otantik olma iradelerini merulatrma gayretindeyken bu esnada modern birtakm akmlarla karlatlar ve bu ar ak revizyonist tavrdan hrriyeti hareket domutur. Birok grup ortaya kt. Krmz ve Siyah dergisinin balangcndan anlalaca gibi, Marxizmin ve Anarizmin ittifak etmesi isteini yanstmakta; ayn zamanda Tribune...Hr evrelerin Kltrel Tribn adndaki dergi de talebeler tarafndan karlmaktayd. Bu dergiler ok az tannyordu. Bununla beraber toplum ve insana dair meselelerle ilgili nemli analizler yaynladlar.
138 139

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 95. Dany Cohn-Bendit, a.g.e., s. 94-95.

44

Revizyonizm ile balantl olarak Anarizmin bu yeniden douu, 60l yllarn renci dncesinin yeni artlar sayesinde gereklemitir. Bu ortamn dourduu neydi? Komnizmin etkisinin gerilemesi. Bunun gerileme nedenlerini biliyoruz: Komnizm gittike daha azalan bir devrimci yapya sahip olmakla deerlendiriliyordu. Bu nedenle de gittike az mcadeleci, ayrca Khrouchtchevin raporunun ortaya koyduu iddialarla alkalanmas, Macaristan olaylar, gittike bir brokrasi ve bireyi dlayan bir g haline gelmesi eklinde eletiriliyordu. Talebeler arasnda Komnist Partinin d, hem birok olayn anlalmasn salamakta ayn zamanda da yetikinler arasnda olduu gibi baz talebeler arasnda da eitli Trokist akmlar ortaya kmtr. Sosyalizm ve Barbarlk dergisinin de fikirlerinin yaygn bir ekilde yayld bir dnemdir. Sz konusu Marksizmin ve Anarizmin orijinal bir sentezidir. Sonu olarak yeniden solun Komnizm fikirleri, Konseylerin Komnizm fikirleri yeniden kefedilmitir. Bu fikirler devrimin balangcnda Rusyada vard ve Kronstadtn isyan esnasnda da bu fikirler ezilmiti. Komnizmin etkinliinin d, daha radikal bir eyin sadece teoride deil ayn zamanda yaam tarznda radikal bir aray, btn bunlar sz konusu neo-anarizmi douran sebeplerdir. Bu, st kapal olarak vard, kendini da vurmamt. Vietnam Che Guevera ve Kba ile ilgili byk afileri asanlar dier Trokist ve Marksist talebe gruplaryd. niversite binalarnda gsteride bulunanlar onlard. Anaristler byle bir ey yapmyordu. Zira onlar organize olmu bir partinin olduu in, Kba ve btn lkelerden ekiniyorlard ve 3 Maysta siyah bayrak kaldrldnda herkes akna dnmt. Bylece Hegelin bahsettii tarihi yal kstebein almas buradan ii grd. 1. Enternasyonel zamannda Marx ve Bakounine kartlarnn zel bir karakteri vard. Marx, Bakounineni grmezden gelirdi. Buna karlk Bakounine Marxa hayrand ve Onun birtakm analizlerini benimserdi. Ancak, bugn modern anaristler Marxa kar dmanca tavr almyorlar. Zaten bu yzden hrriyeti hareket iindeki nesiller arasnda bu rezisyonlarn kabul edilmesi iin sert bir atma olmutur. Bakouninene yakn olan neo-anarist 22 Mart Hareketinin Marksist unsurlar tarafndan mesela J.C.R. deerlendirilmesi Leninin anaristlere bak as gibiydi. Yani; derinlemesineydi. Lenin, Onlarn kendilerine ok yakn olduunu hissediyordu. Lenin Devlet ve Devrim kitabn yazdnda anaristlere aslnda unu diyordu: Ben de devletin ortadan kaldrlmasn istiyorum. Aramzdaki yegane fark kullandmz vastadr. Ben geici bir Proletarya Diktatrlnn gereklerine inanyorum. Ancak, imdi biz karde saylrz. te Leninist ve Anarist arasnda varolan bu kardelik 22 Mart hareketi iinde de vard. J.C.R. bir bakma Trokizme gemi olan Leninin gen bir varisiydi. Oysa Stalinci Komnist parti Anarizmi yok etmeyi kendisini adamt. htiyar Anarizm ile yeni anarizm (macerac tipler anlamnda) bir takm olaanst kimseler vard. Dier yandan gerek Enternasyonel dayanma sadece
45

Anaristler ve Hr harekete yakn olan genler arasnda olmutu ve bunlar eskiler arasndaki bu dostluk ortamndan etkileniyorlard. Dier yandan bir spanyol miras da sz konusuydu: Katalanyada, Aragonda veya baz kylerde kyller meydanlar toplanma alanlarna eviriyorlar, banknotlar yakyorlar ve paray ortadan kaldrp her eyi ortak yapmay istiyorlard. Bu anarist efsanenin ok byk tesiri olmutur. Bugn birok yol anarizme kmaktadr. Mesel, Beatnicks ve Hippiler gibi hatta kitle kltr de bundan nasibini almt: Bonnie ve Clyde, Bonnot topluluunda romantizmin yeniden ortaya k, bir takm filmler ve arklar.. Dier bir yol ise brokrasinin siyasi eletirisiydi. Bu Komnist aray kendisini kollektivist, eitliki, kendi kendini idareci olarak takdim ediyor ve ona gre otoriteden daima vazgeilebilir. Btn bu hareketlerin hepsi bir eit modern anarizme gitmekteydi ki bu bunun zannmca Hrriyeti Komnizm (hibir otoritenin olmamas, kaytszlk anlamnda) eklinde adlandrmak daha doru olur. Her zaman yumuak olan anarizmin u ksmnda saf bir bireysellik ksm da vard. Bu beni ve dostluk anlarn yceltiyordu. Dier ucunda organize olmu birtakm gruplar yer almaktayd ki bunlar topluma kar mcadele etmek istiyorlard ve ok artc bir zorbalkla her eyi darmadan etme kararndaydlar. Bugn genler bu agresiflii (saldrganl) anlyorlard. Ayn ekilde yeni anarizm hareketinde de ok sayda yneliler vard. Bana gre Neo-Anarizm fikriyatnn snrlamalarndan bir tanesi de g meselesinin ortaya kard dram fazla grememesidir. (Devlet anlamnda). Ona gre nihai olarak g, suni bir eyden ibarettir ve devlet tarafndan empoze edilmitir. yle ki, g bir tmrn alnmas gibi alnp yok edilebilir. Bu ekinceyi koymakla beraber gen anaristlerin benim gznde kayda deer bir stnlkleri de var. Onlar, resmi Marksist, Trokist ve Maoist partilerin mensubu olan militanlarnda grlen skolastik dogmatizmin esiri deiller. Mesela, anaristler Marcuseu okuduklar zaman apriori olarak Marcuseun tehlikeli biri olup olmadn veya Marcuseun proletaryann tarihi rolnn inkr edip etmediini veya yazlarnda bir parti fikrinin eksik olup olmad fikrini sormular. Bir eit takntl aratrma hatasyla malul deiller. Onlar ciddi anlamda ok ak fikirliler. Neo-Anarizmin Situationizm (durumculuk) kendisinden kt Srrealizmle etkileimi olduu unutulmamaldr. Anarist dnce tarafndan iddetin kabul, iyi ve kt kategorilerini reddetmeleri, dncelerinin gzpeklii sonu itibariyle bir skandal yaratyor. Barikatlarn kurulmas kendiliinden gerekleen bir fenomendir. Barikatlar sokaktakiler, hep birlikte kendiliinden ina etmilerdir. Yani Anaristlerin mcadeleci yn genleri harekete geirmitir. Gstericiler, Fransz veya yabanc talebeler ve iiler iin hak iddia ettiklerinde Mays aynn ilk gnlerinde, onlarn bir ksm tutuklandnda ilerinden bir anarist, hrszlar iin de hak iddia etmiti. nk, ona gre yamalayanlar da kendi
46

tarzlarnda smr toplumuna kar bir bakaldry ifade etmekteydi. Byle bir formlasyon ister kabul edelim ister kabul etmeyelim, onlarn fikirlerden korkmadklarn gstermektedir. te gerek skandal budur. Halk bilincinde anari, dzensizlik, kar dnyann sonu anlamna gelmektedir; yoksa anarist hareket anlamna gelmemektedir. te, burjuvalar lakayt anarist hareketten ok, kaosun kastedildii anariden daha ok korkmaktadr. O burjuva tabi ki krmz bayraktan nefret ettii gibi siyah bayraktan da nefret etmektedir. Ancak, birini dierine tercih etmemitir. ki nemli fenomenden bir tanesi, herkesi artan siyah bayra ortaya kmas; dieri ise krmz ile siyahn ittifak kurmasdr; yani CohnBenditin J.C.R.s ile ayn hareketin iinde bulunmasdr. Dehet vericilik o kadar byk olmutu ki, bu durum hem sada hem de solda hissedilmiti ve hatta yle ki siyah bayrak resmi sendikalarn gsterilerinde de kullanlmtr.140 Edgar Morinin bu deerlendirmelerini eksik bulan Alain Touraine u yorumu getirmektedir: Bir sosyal hareket dayand temelle tanmlanamaz, en olumsuz artlar altndaki sosyo-ekonomik tabakalarn karlaryla ilikisiyle hi tanmlanamaz; byle olsayd, XIX.yzyl kyl hareketi tarafndan ekillenirdi. Tersine, toplumsal hakimiyetin tabiat gerei, toplumun merkezi snflaryla olan ilikisiyle tanmlanr. Bu ayn zamanda, sosyo-profesyonel terimiyle de tanmlanamayaca anlamna gelir141 Edgar Morin, Mays renci topluluunun ar nemini farkeden ilk kii oldu. Gerek niteliini de farketti mi acaba? Dn olduu gibi bugn de bu yorumun doru ve yanl olan iki ynnn olduunu dnyorum. Byme aray iinde olan, dolaysyla sermaye birikimi ve retim aralarnn sahibi olan ynetici bir snfn gc ve bu birikimi kullanp bymeyi ynlendirdii bir toplumda eitlik topyasna merkezi bir nem atfetmek yanltr. Teknokratik tahakkmn yeni biimlerine kartlk, ekonomik zmlemeden ok daha geni olan sosyolojik yaklamla ortaya konmaldr. Talep ve ihtiyalarn toplumsal belirleyicilii, toplumsal hiyerari biimleri, okul ve ailenin rol gibi142 Yeni atmalar ortaya kmaya balad zaman eskileri, devrimci bir eylemi destek olma kapasitesini byk lde yitirir. Devrim ilhamnn devamll, aktrlerdeki, oyunlardaki ve atmalardaki yenilenmelerin maskelenmesine neden olmamaldr143 Doruyu sylemek gerekirse aydnlar zmresi (intelligentsia) Mays hareketinde motor rol oynamamtr. Hareketin alevini tututuranlar onlar deildir. Solun byk entelektelleri, Sorbonnedakiler dahil, en nemlisi Sartren rol bile son derece mte140 141 142 143

Edgar Morin, LAnarchisme En 1968, In Magazine Littraire n 19-Juin 1968 s. bak. Alain Touraine, Le mouvement de mai ou le communisme utopique, Paris, Seuil, 1980, s. 294. Alain Touraine, a.g.e., s. 291-2. Alain Touraine, a.g.e., s. 166-7.

47

vazi olmutur. Bunu Nouvel Observateurn yapt bir mlakatta kendisi de hissetmitir. Tannm aydnlar nemli bir inisiyatif kullanmamlardr.144 En fazla yaptklar kalabala karmak olmutur. Bazlar -Aragon gibi- diyaloa girmiler, ama hareketi yneten olmamtr. En grlenlerinin Nobel Bilim dl ald entelektel ahsiyetlerin devrimciden ok reformcu olduklar ve kalc etki yapamadklar dikkat ekicidir.145 Bir toplumun yaps btnyle iktisadi ve siyasi gcnn niteliiyle belirlenemez. Kapitalist ya da sosyalist olsun, ileri dzeyde endstrilemi lkeler, kendilerini her durumda deitirme, farkl ve hareket halindeki evreye uyum salama kapasiteleriyle tanmlanr146 topya, strateji gelitirmekten ok insanlar hareket ettirmeye yarar. Partilerin ve rgtlenmelerin houna gitmez Liderlerin konumalar ile eylemlerinin gerek anlam arasnda byk mesafe vardr147 Sosyal ve ekonomik gelime, sosyal sistemin btnleme kapasitesini byk lde artrd. Fakat sosyal kurumlarn durumu etkili bir btnlemenin snrl kalmasna neden oldu. Bu btnlemenin salam maddi temelleri vardr, fakat devlet ve iktisadi sistemle ilgili kurumlarn uyum salama kapasitesinin kt olmas bunu frenlemektedir148 Mays 68 sonrasnn en nemli sonularndan biri olan bir eyden sz etmek gerekir; buysa, Mays 68in geersiz klnmasdr. Yutulmas olanaksz bu lokmay safa ileri srld gibi- gideren, bana greyse, hazmetmi gibi yapan yalnzca Fransz toplumu olmad; ideolojiler de, kendi emalarna uydurabilmek ilin, olay kesti, biti, przlerini giderdi. nsan artan da zaten bu; her ey dzene uyduruldu, yalnzca burjuvalarn dzenine deil, KPnin, Trokicilerin, Maocularn dzenine de uyduruldu; l yiyen bcekler, cesedi silip sprd; geriye olayn aklanamayan, ideolojinin erevesi iine alnamayan, ussallatrlamayan149 yanlar kald.150 Marxizmin, ne pahasn olursa olsun Mays 68i kesip bimesi, kendi llerine uydurmas gerekiyordu. Mays 68 olay, Marxizm tesi bir olayd yada daha dorusu, Marxizm bu olayn iine aslt halinde vard. Hareketin ruhu, Marxist-zgrlk bir ortaklaalkt. -22 Mart grubu, kendiliindenlik- bunun iine, kuram asndan belli belirsiz ama ok canl biimde, zgrlk gelenekten, sosyalizmden yada barbarlktan, Marxizmden olduu kadar kurulu dzene kartlktan da gelen eler karyordu.
144 145 146 147 148 149

150

Alain Touraine, Le mouvement de mai ou le communisme utopique, s. 63. Alain Touraine, a.g.e., s. 64. Alain Touraine, a.g.e., s. 56. Alain Touraine, a.g.e., s. 36. Alain Touraine, a.g.e., s. 37. Ussallatrmak, bir olayn verilerini, nceden oluturulmu emann iine sokmak, o olayda zgn ve ilgin olan ne varsa geri plana itmektir. Edgar Morin ile Sylei, Bir Uygarlk Bunalm, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yay., say: 14, 1998, s. 103 (* Magazine Littraire, Mays 1976, Jean Jacques Brochiernin yapt sylei).

48

Marxist dnce de en az burjuva toplumbilimi lsnde aba gstererek her eyi kalp iine soktu.151 Patlama, retinin nceden belirttii yerde deil, genlerin, rencilerin oluturduu kesimde olmutu. Dolaysyla, hareketi etkisiz klmak ve Mays 68in, onu gerekletiren devrimci genliin deil, onlarn ardndan gelen iilerin bir hak arama hareketi olduunu kantlamak gerekiyordu. Mays 68in baarsn oluturan eyin yani kendiliinden olu, rgtsz meydana geli zelliinin, onun baarszlnn nedeni olduu, bu baarszln, hareketin iinde rgtl devrimci partinin yer almamasndan kaynaklandn kantlyordu. Mays 68in zgn ve ses getirici yann oluturan eyin, zgrlk, z kavrayc, Marxizm berisi, Marxizm st ve Marxizm d zellik gstermesinin, aslnda onun kusuru ve hatas olduu kantlanm oluyordu. lk geri ekilite dalp giden ve Mays 68in zgnln oluturan iirsel, oyunsal, badatrmac yanndan, baka bir yaama olan sonsuz zleminden, almndan geriye, Leninci J.C.R.152 rgt ile Mao retisinin sylencesel yannn ar bast kat yaplar kalyordu. Bu durumda, Mays 68i ussallatrarak doasn bozanlar, ondan geriye kalan ve servenin iinde yer alan rgtler oluyordu. Troki yanls J.C.R., Mays 68in sonularn, ii-snfnn-rgtl-partisinin servenin iinde yer almayyla aklyor; Maocular da, kitlelerle yeterince dirsek temasnda olmamasyla aklyor.153 yleyse unu ileri srebiliriz: Mays 68in ilk sonucu, kendisini gizlemek oldu. Batnn btn renci hareketleri ortak zellikler gsteriyorlar. Salt niversiteyi ilgilendiren sorunlar, burada snrl bir yer igal ediyor. Yksek renimin daha eskimi grnd talya ve Fransada nispeten daha nemli olmakla beraber, bunlar hibir yerde n plana gemiyorlar. Hocalarn otoritesi, snav sistemi, devam kontrol, disiplin ynetmelikleri, toplumun baskc tabiatnn fakltelere yansmas biiminde grlyor. rencilerin ektii bask ve yabanclamann, genel bir bask ve yabanclamann zel bir hali olduu dnlyor. Toplum dnmeden, niversitenin dntrlmesi mmkn grnmyor. Bu suretle, niversite hareketleri, kapitalizmin eletirilmesine ve sosyalist bir ufkun benimsenmesine varyor. Birleik Devletlerde bu yola giri daha yava oluyor ama yine de renciler bu yola giriyorlar. Sk sk Marxizmden sz edilmekle beraber, daha ok 1848 slubunda bir hayalci sosyalizm sz konusu. tirazc rencilerin ounluu, sosyal demokrat ve komnist partilerin rgtlenme tarzn reddediyor ve herkesin istedii gibi davranabilecei zerk kk kmeleri tercih ediyor. Ayn yapya dayanan bir ekonominin dn kuruyorlar; her birinin kendi retimini serbeste rgtledii ve dierleriyle szlemeler yapt, emekilerin kendi kendilerini ynettikleri birimler. Tarmc veya yar-gelimi lkelere
151

152 153

Edgar Morin ile Sylei, Bir Uygarlk Bunalm, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yay., say: 14, 1998, s. 103-104. Jeunesse Communiste Rvolutionnaire/Komnist Devrimci Genlik rgt (.N). Edgar Morin ile Sylei, a.g.m., s. 103.

49

uygun den Maoculuk bile, Bat toplumlar iin bir topyadr. renci-emeki ba tutkuyla aranmakta ama nadiren kurulmaktadr. Her yerde ii sendikalar ekimser kalmakta, hatta aka olumsuz bir tavr taknmaktadr: Birleik Devletlere veya Almanyaya gre talyada daha az ama fark pek byk deil.154 te yandan, niversite hareketleri, uluslar aras ve emperyalist sorunlara byk bir yer ayryorlar. Vietnam sava, ABD egemenlii, Kbada veya Santa-Domingoda durum, nc dnyann genellikle smrlmesi, ok yakn ilk drty yaratyor ve daima nemli bir rol oynuyor. renciler dorudan doruya ilgili bulunduklarnda (rnein Birleik Devletlerde askere almada olduu gibi) bu rol daha byk oluyor, nk o zaman liderler kitle iinde daha byk bir hassasiyetle karlayorlar renciler, gnmz dnyasnn temel bir verisinin bilincine varm grnyorlar; sanayi toplumlar ile proleter toplumlar kar karya getiren uluslar aras snf mcadelesi.155 Dnya sistemleri analizi bu isim altnda, aa yukar 15 yldr varln srdrmektedir. Argmanlarndan bazlarnn, elbette daha uzun tarihleri, hatta ok uzun tarihleri vardr. Buna karn, bir perspektif olarak, ancak 1970lerde ortaya kt. Kendisini, eitli sosyal bilimlerde varolan egemen grlerin ve ncelikle 1960lar boyunca sosyal bilimlere dnya apnda egemen olduu grnen kalknmaclk ve modernizasyon teorisinin bir eletirisi olarak sundu. Dnya apndaki 1968 devrimi, dnya sosyal bilimini etkilemekten geri durmad ve dnya-sistemleri analizi, ABD hegemonik dnya grnn dnya sosyal bilimindeki karl olan ideolojikletirilmi pozitivizme ve sahte apolitizme kar, daha geni bir tepkiye katld; bu tepkinin bir paras oldu. Bu eletirinin yalnzca bir varyant olmasna karn, geriye doru bakldnda, dnya-sistemleri analizi 19. yzyl sosyal bilimiyle, (muhtemelen yeterince derin olmamasn ramen) dier eletirilerden daha derin bir kopu yaam olmasyla sivrildi.156 Wallerstein, 68 sonras niversitelerin ynetiminde yeniden yaplanmay nemli grmekle birlikte, temel bulmuyor. Eer, tek sonucu bu olsayd, 1968 pek arl olmayan bir olay olurdu; nk ynetim yaplarna yeni katlanlar kafalamak ve ntralize etmek nispeten kolaydr ve gerekte ou iin de, bu zaten son yirmi ylda gereklemitir, diyor. Wallerstein yle devam ediyor: Ayn ekilde, 1968in dnya niversite sistemi zerindeki etkisinin, niversiteleri toplumsal bakmdan daha bilinli ve politik olarak daha elverili hale getirmek olduunu da dnmyorum. Bu, gerekte, 1968de ve bundan biraz daha nce veya sonra meydana gelen birok renci bakaldrsnn bir temasyd fakat gnmze
154

155 156

Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 194. Maurice Duverger, a.g.e., s. 194-195. Immanuel Wallerstein, Sosyal Bilimleri Dnmek, Ondokuzuncu Yzyl Paradigmasnn Snrlar, ev.: Taylan Doan, stanbul: Avesta Yay., 1997, s. 369.

50

brakt miras kk oldu. niversite her zaman, Ortaada kuruluundan bu yanal, politik iktidarlarla gerginlik iindeki etkinliklerin yeri olmutur. niversite her zaman politik iktidarlarla ban tamamen koparmay olanaksz grm fakat her zaman belirli bir mesafe oluturmaya almtr. Bu, bir bekle-gre yol amtr ve muhtemelen de her zaman byle olacaktr. Bu anlamda, 1968 yalnzca sarkacn evrimsel bir salnmn temsil etmektedir. 1945-67 dneminde niversiteler devletleriyle ar lde zdelemilerdi. 1968 hareketleri niversiteleri aksi yne doru itti. Gerekte belirli bir sreden beri, ilk yne doru bir salnm yayoruz.157 1968in gerek etkisi daha ok niversitelerin entelektel yaamlar zerinde oldu. Sadece yakn gemite, 1945-67 dnemindeki konsensse meydan okumakla kalmad, fakat dnya entelektel yaamn en az 19. yzyln ortasndan beri yneten daha derindeki konsenss de sarst. 1968in yapt, her eye karn kurumsal temelini ykmakszn, 19. yzyl konsenssnn meruiyetini ciddi biimde zayflatmakt. 1968den nce, niversitelerde tartmak zere entelektel bakmdan izin verilen eyin erevesi, gerekte konsenss tarafndan snrlandrlmt. Baka grler esas olarak ultravires (yasal otoritenin dnda) idiler. 1968in saldrs konsenss grlerinin savunucularnn kibirlerini sarst, (eitli entelektel ufuklardan gelip) konsenss sorgulayanlar cesaretlendirdi ve ilk olarak niversiteleri ak (yada oulcu) entellektel alanlara dntrd. 1968den nce Batl niversitelerin ounda, merkezi liberalizmin tarihiler ve sosyal bilimciler iin neredeyse tek kabul edilebilir konum olmasna karn, 1968den sonra hem muhafazakr olmayan, hem de Marxist grler hemehrilik hakk (droit de cit) kazandlar. (eitli adlar tayan) etnik aratrmalar ve azmsanmayacak ldeki kadn aratrmalar gibi,btn yeni aratrma alanlar merulatlar. Bu elbette pozitif bir mirast. Fakat ayn zamanda dzeni sarsan bir mirast. Entelekteller bunun deerini, baka herhangi birisinden daha fazla takdir etmiyorlar: eyler paralara ayrldklarnda, merkez yerinde tutunamaz.158 teden beri ileri srdmz gibi, bir dnya devrimi olarak -aslnda 1960larn ortalarnda balayan ve yaklak on yl sren bir devrimdir bu- 1968in merkezi zellii, ezamanl olarak iki hedefe birden ynelen dnya apnda bir bakaldr olmasayd. Bir yandan, kapitalist dnya sisteminin hakim glerine kar ynelmiti ve bylelikle kendi anti-kapitalist ideolojilerini gelitirmesinin yan sra daha eski sistem kart hareketlerden de anti-kapitalist ideolojiler devralmt. te yandan, nceki sistem kart alkantlarla karlatrldnda, 1968in ayrt edici zellii, onun, tarihsel eski solun Batda sosyal demokratlar, Douda Komnistler ve Gneyde ulusal kurtulu hareketleri- kazanmlarna kar, bu hareketlerin zayf, yozlam, hakim glerle uzlamac olduu, gerekten yoksun katmanlar ihmal ettii ve kibirli olduu sulamalarn getirerek ynelttii saldryd.159
157

158 159

Immanuel Wallelrstein, Sosyal Bilimleri Dnmek, Ondokuzuncu Yzyl Paradigmasnn Snrlar, s. 311. Wallerstein, a.g.e., s. 311-312. Giovanni Arrighi, Terence K. Hopkins, Immanuel Wallerstein, Sistem Kart Hareketler, ev.: c. Kanat, b. Somay, s. Skmen, I. Basm, stanbul: Metis Yay. , 1995, s. 114-115.

51

68i iyi anlamak iin, en nemli nokta, yeni tip bir politika anlayn getirdiidir ki; Amerikan sosyologlarndan, Avrupal filozoflara kadar, bu olayn ardnda yatan en byk fikir ve yenilik gncellemektedir. Fakat 68, bal bana bir btn olarak nitelenemez, bu onun, geen olaylarn, deiik mekanlarda yeniden gncellemesi demektir. Ayn zamanda gncelleme bir gei, bir bakalk getirir. 68 teorik bir tezden ok, pratik bir olaydr ve pratik olmas da kendi orijinalliidir. Bu orijinalliin arkasnda da merkeziyetiliin eletirisi yatar. Tarihte patlak veren olaylar aslnda, uzun bir tarih ile; gelien, dnya apnda nemini srdren fikirler ile belli bir bakaldrnn arpp patlamaya vard noktadr.160 Merkeziyetiliin sorguya ekildii bir noktadan hareket edilmektedir. ster pratik merkeziyetilik, ister fikirsel dzeydeki merkeziyetilik olsun, sorgulanmtr. Olaylar sralamaya kalkarsak, ok fazla uzaklara gitmeden Yugoslavyann geirdii deney belli bir nokta tekil edebilir. Bu, ilk defa Stalinizm ile bir kopma tekil eder. kinci nemli olay Macaristan, ekoslovakya olaylardr. nc olay ise, Amerikadaki hareketlerin gelimesi olmutur. Burada da sendikalarn merkeziyetiliine kar mcadele verilmitir. Amerikada ROMANO yeni ii snfnn, yeni stratejisini izmitir. Bu srada, Fransada ve dier Avrupa lkelerinde de kyle sendikalarn gelimesi, Amerikadaki olaylar ile atmaktadr. Artk Avrupa ii snfnn 19. yzyldaki ehresinin deimi olduunun farkna varlmtr. Bu durum Fransada Serge MALET adl dnr tarafndan gelitirilmitir. Yeni iilerin yeni stratejisi fikri, garip bir ekilde Sartre etrafnda toplanlrken olumutur. GORZ ise SARTREin evresinde Yeni Bir i Snfna Doru adl almasn yapmtr. Anlalaca gibi, ii snfnn yeniden tanm sz konusudur. Aslnda, 68 bir ok fikir akmnn birbiri ile kesiip yeni bir eyin ortaya kt olaylar dizisidir.161 Tarihi Eric Hobsbawm, 1950lerin ortalarndan 1970lerin sonlarna kadar uzanan dnemi, Bat ikencesinin klasik a olarak niteliyor162 ve bunda etkili olan faktrn bulunduunu syleyerek, Batnn barbarlamasn, souk sava cinnetinin egemen olduu koullarda nkleer kym tehdidi altnda (!) olmalarna; bata Fransa olmak zere birok lkenin smrd, alt rk sayd lkelerin insanlarna zulmetmesi ve Fransz rneinin arkasndan, baka yerlerdeki sistemli ikencelerin de esasen polisten ziyade ordu tarafndan uygulanmasna ve 1960larda, Kba Devrimi ile rencilerin radikallemesinin ardndan nc bir unsur olan znde gnll aznlk gruplarnn iradi eylemlere bavurarak devrimci durumlar dourma giriimlerinden oluan yeni isyanc terrist hareketlerin ykselie gemesine balyor. Hobsbawm, aklamalarnn devamnda: Bu gruplarn ana stratejisi kutuplama yaratmakt. Ya
160

161 162

Ali Akay, Michel Foucault, ktidar ve Direnme Odaklar, I. Basm, stanbul: Balam Yay., 1995, s. 153. Ali Akay, a.g.e., s. 153-154. Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev.: Osman Aknhay, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1999, s. 396.

52

dman rejiminin artk denetimi elinde tutamadn gstererek ya da koullarn daha olumsuz olduu yerlerde- rejimi genel bir bask uygulamaya kkrtarak, o zamana kadar pasif kalan kitlelerin bakaldrlar desteklemesini salamay umuyorlard. Oysa iki yol da tehlikeliydi.163 kinci yol terr ve kar terr birlikte trmandrmaya ak bir davetti. Saduyulu hkmetlerin bu tuzaa dmemesi gerekirdi: lk yllarda Kuzey rlandadaki Britonlar bile soukkanllklarn koruyamamlard.164 Baz rejimler, zellikle askeri rejimler bu tr kkrtmalara kapldlar. Tabii bu barbarlk yarnda devlet glerinin kazanma ansnn daha fazla olduunu, nitekim onlarn kazandklarn eklememe gerek yok herhalde.165 Fakat bu yer alt savalarn uursuz bir gerek dlk havas da sarsmt. Smrgelerin kurtuluu iin verilen son mcadeleler ve belki Orta Amerika dnda, uruna savalan eyler her iki tarafn da sandndan daha kkt. eitli renkteki solcu terrist gruplarn sosyalist devrimi gndemde deildi. Bunlarn var olan rejimleri ayaklanmayla yenilgiye uratma ve devirme anslar ok azd ve bu bilinmekteydi. Gericilerin gerekte ekindii ey eli silahl renciler deil, silahl haydutlarn yapmayaca bir ey olan seimleri kazanmay baarabilecek (ilideki Allende ve Arjantindeki Peroncular gibi) kitle hareketleriydi. talya rnei, Avrupadaki isyanclarn en gls olan Kzl Tugaylara ramen, rutin politik ileyiin hemen hemen eskisi gibi devam edebileceini gstermektedir. Anlalaca zere, yeni isyanclarn asl baarlar, g kullanmann ve iddetin genel dzeyinin birka entik daha yukar ekilmesini salamakt. 1970ler geride, eskiden demokratik olan ilide, amac devrilme riskiyle kar karya olmayan bir askeri rejimi korumak deil, yoksullara sinmeyi retmek ve politik muhalefet ile sendikalardan kurtulmu bir serbest piyasa ekonomisini yetitirmek olan ikence, cinayet ve terrn yaygnlamasn brakmt. 1970ler, Kolombiya ya da Meksika gibi doal olarak kana susam bir kltrn bulunmad, grece daha sakin bir lke olan Brezilyada, toplum kartlar ile kaldrmlardaki sokak ocuklarn temizlemek amacyla kan kusan polislerin oluturduu lm mangalarn miras brakmt. 1970ler, Batnn hemen her yerinde, hep aadaki trden yazm yazarlardan birinin szleriyle zetleyebileceim isyanlar zorla bastrma retilerini miras brakmt: Honutsuzluk her zaman vardr ama direni yalnzca liberal-demokratik bir rejime yada modas gemi, etkisiz bir otoriter sisteme kar baar ans bulabilir. Ksacas, 1970lerin ahlak, barbarln uygarlktan daha etkili olduu ynndeydi. Bu uygarln kstlamalarn srekli olarak zayflatmtr.166 1968 dnya devriminin politik eyleminin iki hedefi vard. lki, elbette ABD hegemonyasna (ve SSCBnin bu hegemonyayla gizli bir anlama iinde olmasna) kar
163

164 165 166

Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev.: Osman Aknhay, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1999, s. 396397. Eric Hobsbawm, a.g.e., s. 397. Eric Hobsbawm, a.g.e., s. 398. Eric Hobsbwam, a.g.e., s. 398-399.

53

mcadele etmekti. Ancak ikinci ve nihai olarak daha fazla nem tayan politik hedef, balca versiyonu iindeki Eski Sol sistem-kart hareketlerdi: Bat dnyasndaki kinci Enternasyonal hareketleri (yada benzerleri); sosyalist lkeler (ve gl olduklar baka yerlerdeki rnein Fransa, talya, Japonya) nc Enternasyonal hareketleri ve nc Dnyadaki ulusal kurtulu hareketleri. 1968 sonras dnemde, Eski Sola kar gelien hareketin (kadnlar hareketi, aznlklar hareketi, ekoloji hareketi, antibrokratik hareketler vb.) asl eletirisi, Eski Sol hareketlerin gerekten sistem-kart olmadklar ve (eitli lkelerde iktidara yada ksm iktidara geldikleri lde) vaat ettikleri gibi dnyay dntrmemi olmalaryd.167 Tourainee gre, sosyal hareket, aktrler arasndaki deien ilikilerin bir sonucudur. Toplum durumlarn deil, sosyal hareket ve ilikilerin sahnelendii bir oyundur. Ona gre sosyal atma toplum iin anormal olmayp, aksine toplumun kendisini rettii bir aratr. Sosyal hareketleri toplumsal dzlemde atmac fakat kltrel alana ynelmi davran biimleri olarak tanmlar. Sosyal hareket temelde devlete deil, toplumsal bir muhalife ynelmi harekettir. Touraine, yeni sosyal hareketleri kendisinin post-endstriyel toplum modeline oturtur. Bu sosyal hareketlerin mcadele alann, devlet ve pazar deil; zel ve kamusaln snrlarnn belirsizletii sivil toplum olarak grr. Ona gre, zel ve kamusal alan arasndaki duvarlarn yklmas, hayat tarzlar ve kimlikler temelinde yeni atma tiplerinin ortaya kmasna yol amaktadr. Dolaysyla Touraine, sosyal hareketlerin, daha nce kamusal alandan dlanan sosyal kategorileri dillendirerek sivil alan genilettiini sylemektedir.168 Yeni sosyal atmalarn alan sistem tarafndan yaratlr. Belirli konularn gndeme getirilmesi ise daha ok tarihsel ve konjonktrel faktrlere baldr. Belirli ampirik atmalar, sistem tarafndan salanan dzlemde bir araya gelen farkl gruplarca temsil edilir. atmalarn konusu ve alan dolaysyla sistemi senkronik dzeyinde tanmlanmaldr. Aktrler ise aksine diyakronik dzey, konjonktrel faktrler zellikle de siyasal sistemin ileyii dikkate alnarak tanmlanabilir.169 Gnmz toplumsal atmalar sistemin kltrel retimini de etkiledikleri iin sadece politik boyutlu deildir. Kollektif hareket basit bir ekilde siyasal pazardaki alverileri arttrmay ya da sisteme katlm salamay amalamamaktadr. Toplumsal kaynaklarn retimini ve tahsisini salayan manta da eletiriler yneltmektedir.170 ada hareketlerin yeni rgtsel formu hedefleri asndan sadece bir ara deildir. Biim kendi iinde bir gayedir. Hareket kltrel kodlara odakland iin
167

168

169 170

Immanuel Wallerstein, Sosyal Bilimleri Dnmemek, Ondokuzuncu Yzyl Paradigmasnn Snrlar, ev.: Taylan Doan, stanbul: Avesta Yay., 1997, s. 310. Alberto Melucci, ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Haz. Kenan ayr, Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Basm, stanbul: Kakns Yay., 199l, s. 23-24. Alberto Melucci, a.g.m., s. 89-90. Alberto Melucci, a.g.m., s. 90-91.

54

hareketin formu bir mesajdr, hakim modellere sembolik bir tehdittir. Harekete ksa dnemli ve vazgeilebilir ballk, pozisyonu daima tartmaya ak oklu liderlik, esnek rgtsel yap, kollektif kimliin fakat ayn zamanda sisteme sembolik bakaldrnn da temelleridir. Bu temeller zerinde insanlara zaman, mekn ve insanlar aras ilikilerin sistemin rasyonel ileyiinden farkl olabilirlii sunulur. Dnyay farkl bir ekilde adlandrma birdenbire hakim kodlar alt st eder. Ara ya da yeni bir ara olarak sosyal hareket mesajdr. Bys olmayan peygamberler olarak ada hareketler, hedefledikleri deiimin gnlk hayatta pratiini sunarlar: Tm toplumu ilgilendirecek ekilde sosyal hareketin anlamn yeniden tanmlarlar.171 Kollektif hareket uluslararas ilikilerin sadece grnen ekline deil, onlar idare eden manta da kar kmaktadr. Dnya sistemi resmiyette hkim devletler aras ilikilerin bir btndr172 Alain Tourainee gre temel eliki, artk canl emek ile sermaye arasndaki uzlamak deil, benim -Max Weber ile Lewis Mumford izleyerek- brokratik-sna megamakine diye adlandrdm byk bilimsel -teknik- brokratik aygtlar ile bir uzmanlar kltryle, karlarnn dsal olarak belirlenmesiyle, profesyonel bilgi bankalaryla ve teknolojinin evreye bir anlamda el koymasyla kendi yaamlarn ekillendirme olanaklarnn ellerinden alndn hisseden toplum arasndaki uzlamazlktr. Bununla birlikte hibir ey, brokratik-sna mega makinenin ve onun nde gelen katmannn, ayn zamanda kapitalizmin karakteristik zellii olan bir ekonomik rasyonalitenin (sna byme, sermayenin giderek daha byk miktarlarnn gerekletirilmesi, toplumsal ve kiiler aras ilikilerin parasallamas ve profesyonellemesi) ifadesi olarak da tannmasn nlememelidir.173 Asl olarak, yeni toplumsal hareketlerde grlen yaam alannn smrgelemesine kar kltrel direnie dayanan bir zmlemenin yetersizlii, bu hareketlerin kapitalizmde somutlanan ekonomik rasyonalitenin egemenliine bilinli ve somut bir biimde saldrmamasndan gelir. Bu hareketler kesinlikle anti-teknokratik niteliktedirler yani ynetici snfn nde gelen katmannn kltrel hegemonyasn hedef almlardr ama ancak, onlarn ekonomik-madd temeline deil, egemenlik ilikisinin kltrel tavrna ve toplumsal sonularna darbe vururlar. Yeni toplumsal hareketler, yalnzca modern iiyle deil, ayrca oy hakkndan yoksun braklm, ezilen ve sefaletin kucana srklenmi proletaryann ada edeeriyle (yani sanayi dnemi sonrasnn isiz, ara sra i bulan, ksa dnemli yada part-time olarak alan, yaptklar ile yada retim srecindeki konumlaryla ne zdeleebilen, ne de zdelemeyi isteyen proletaryasyla) ittifak yaptklar zaman sosyalist dnmn tayclar haline geleceklerdir.
171

172 173

Alberto Melucci, ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Haz. Kenan ayr, Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Basm, stanbul: Kakns Yay., 1999, s. 93. Alberto Melucci, a.g.m, s. 99. Der. Robin Blackburn, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, ev.: Osman Aknhay, I. Bask, stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 171. (Alain Touraine, Le Retour de Iarteur, Paris, 1984)den naklen.

55

1960larn sonlarnda yakn dostu Ernesto Che Guevarayla birlikte gerilla sava balatmak zere Bolivyaya giden ve yakalanarak hapse mahkum edilen Regis Debray, Bat kamuoyunun basksyla serbest brakld. Kba Devriminden kard evrensel devrim stratejisini savunduu kitab Devrimde Devrim Trkiyede de yaynlanan Debray, daha sonra foko teorisini tmyle terk etti ve 1983-89 yllar arasnda Fransa devlet bakan Franois Mitterandn d politika danmas olarak grev yapt. Debray Soldan Geriye Kalan balkl yazsnda gnmzde retimin esas olarak kol emeine deil, bilgiye dayandn, i yerinin artk toplum merkezi olmaktan ktn; toplumda uzlamaz snflar arasndaki blnme zayflarken, din, rk ve dil ayrmna; lks tketime, cinslere ve yalara gre blnmenin arttna; artk seilmi snflar olmadn; bunun yerini vergilerin, konut kesintilerin ve ocuk yardmlar konusunda birbirleriyle atan ve hizmet iileriyle kalife iileri temsil eden eitli sendikalarn aldn; sonu olarak solun tarihsel grev duygusunu yitirdiini; khne, baskc bir dzenin kalntlar olan ilerleme lksnn ve kurtarc elerle renklendirilmi snf mcadelesinin solun programndan karlmasnn iyi olduunu; fakat bunlar olmaynca solun insanln kaderine yn verecek izgide durup durmadn bilemediini belirtiyor.174 Debray, sosyalizm yok, sosyalistler var balyla zetlenebilecek yazsnda sosyalistleri eletiriyor. Avrupadaki sosyalistlerin parlak baarlar kazandn; ama sosyalizmle bir ilgileri olduundan emin olmadn; sosyalizmin kendi amacndan baka sanki her amaca hizmet edebilecek bir ey haline geldiini; Felipe Gonzalezin spanyay uluslar aras sermayeye aarak modernletirdiini; Willy Brandtn Almanyann yeniden birletirilmesi amacna hizmet ettiini; Franois Mitterand, iktidarn paylalmasn merulatrarak, Beinci Cumhuriyeti demokratikletirdiini; sosyal demokrat izgideki talyan Komnist partisinin ister iktidarda, isterse muhalefette olsun talyann Avrupa topluluuyla tam olarak birlemesi srecini hzlandrdn; sonu olarak btn bu sosyalistlerin birleik Avrupa, ekonomik modernleme, demokrasi, etnik gruplara eit muamele ve onlar toplumla btnletirme gibi amalar ok iyi savunduklarn belirterek kendilerine tarihsel kimliklerini kazandran iilerin hakknn ne olduunu sormaktadr. ok sayda parti yesinin Solun hangi amaca hizmet ettiini sorduunu; parti nderlerinin doruyu syleyebilseler yle diyeceklerini aktaryor: Sa politikalar daha akll ve daha aklc bir biimde uygulamaya.175 Artk sosyalizmin olmadn, kararsz ve ne yapacan bilmeyen sosyalistlerin olduunu; buna bal olarak politikaya duyulan ilginin azaldn; sosyalist enternasyonalin fiilen bir belirsizlikler rgtne dntn; solun her lkede
174 175

Regis Debray, Soldan Geriya Kalan, NPQ, Gz-1991, s. 50-1. Regis Debray, a.g.m., s. 51.

56

savunma durumunda mcadeleyi devam ettirdiini; karma ekonomiyi savunduunu; artk deitirici bir g olmadn ve yalnzca piyasay frenleyici bir g olduunu, bir muhalif g olmadn, lafn bilen bir denge mekanizmas olduunu belirterek sosyalist solun tarihsel ilevinin yalnzca kapitalizme sadece yeni bir yz kazandrmak olup olmadn sorguluyor. Debray, solun dnya apnda nemli ve ok yararl bir grevinin olduunu, bu grevin uygar insanla etnik ve dinsel yamyamla boyun emesinden saknmak iin, topik sosyalizm yerine bir ahlk anlay ve sivil yntem olarak sosyalizmi koymak gerektiini ileri sryor.176 68in aktivist liderlerinden Dany Cohn-Bendit bugn kendisini anarist olarak tanmlarken177 Devrimde Devrim kitabnn yazar Regis Debray, gemiin muhasebesini yaparak evrensel bir devrim stratejisinin olamayacan, devrim konusunda ulusal zelliklerin dikkate alnmas gerektiini vurgulayarak unlar sylemektedir: Aradan geen 20 yl sonunda kitabnn sadece Latin Amerikaya ait, belli zaman ve mekn koullarna bal bir kitap olduunu; fakat gemite lke lke dolaan profesyonel devrimcilerin her yerde devrim yapabileceklerine inandklarn ifade ediyor. Ulusal zellikleri kmsediklerini, gerek devrimlerin ulusal nitelikli olduklarn fark etmediklerini itiraf ediyor. Komnizm ile kapitalizm arasndaki atmann sona erdiini, kapitalizmin dnya leinde bu sava kazandn, pazar dinamiine bir alternatifin olmadn ama piyasann diktatrlne kar sosyal demokrasinin alternatif rol oynamak durumunda olduunu ifade ederken yine de kendisini solda grmektedir. Sosyal demokrasinin komnizme kar bir zafer kazandn belirtiyor.178 Rodriguez, 21. yzyln anahtar szcnn yine devrim olacan belirtirken, dier yandan, sosyalist devrimin bir ok lkede baarszla uradn, nk bu lkelerin ok zayf sosyalist dzenler kurabildiini, Dou Avrupada gerek bir sosyalizmin deil, Kzl Ordunun varolduunu; Sovyetler Birliinin tarm kooperatiflerini devreye sokmadan Tarmda zel mlkiyeti zamansz kaldran Stalinizm bata olmak zere liderlikte yallarn egemenliinin, kitlelerin teknik eitimden yoksun braklmas ve partinin halktan kopmas gibi hatalarn birok lke tarafndan aynen devralndn, zellikle Brejnev ynetiminin son zamanlarnda Sovyet liderlerinin pencereleri ipek perdelerle rtl limuzinlerle dolamaya, halkn da ite onlar geiyor demeye baladn belirtiyor.179 Yippi hareketinin stratejisini izen Jerry Rubin, New Yorkta Mart 1985te Dany Cohn-Bendit ile konumasnda u tespitlerde bulunuyor: 60l yllarda btn fikirler soldayd. Tartma solun iindeydi. Btn nemli konular aile, evlilik, cinsellik, yaratclk, i politika, d politika gibi bir sr konuyu tartyorduk. San hibir fikri
176 177 178 179

Regis Debray, Soldan Geriya Kalan, s. 51-2. Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 21. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul: Doan Kitaplk, 1999, s. 94-6. Carlos Rafael Rodriguez, Soldan Geriya Kalan, NPQ, Gz-1991, s. 53.

57

yoktu. Sa, Tanr, Anne, Vatan ve Ordu zerine basma kalp laflar kekeliyordu. 70li yllarda bu durum adm adm tersine dnt. Bugn sol iflas etti, ilgin fikirleri bugn sa gelitiriyor. Baarmak san bir deer yargs olduu iin, sol baarya kar kmt, bylece kendi baarszlnn koullarn yaratt. Sol, 60l yllarn sonlarnda paraland. Nedeni de liderlik kart felsefe. (Bilirsin, insanlar ben nderin otoritesine karym, nk nder bana egemen oluyor diyordu.) Solda, hi kimse, doru drst ve ciddi bir ey yapamad ve her ey ykld180

180

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, 2. Bask, stanbul: Afa Yay., 1987, s. 38-39.

58

2. TRKYEDE 68 KUAI 2.1. TRKYEDE 68 KUAI KATEGORZASYONU 2.1.1. TP 27 Mays 1960 askeri mdahalesinden sonra iiler de parlamentoda temsil edilme hakk istemilerdir. stanbul i Sendikalar Birlii idarecilerinden Kemal Nebiolu, aban Yldz, Avni Erakaln, Kemal Trkler, brahim Gzelce gibi tecrbeli sendikaclar, yeni bir parti kurma karar almlardr. MBKnn hkmeti yeni partilerin kurulup seime gidebilmesi iin 13 ubat 1961 tarihini son gn olarak ilan etmitir. O gne kadar kurulacak partiler ilk seimlere girebileceklerdi. Kemal Trkler, Avni Erakaln, aban Yldz, brahim Gzelce, Ahmet Mulu, Rza Kuas, Kemal Nebiolu, Salih zkarabey, Hseyin Uluba, Saffet Gkszolu, Adnan Arkn, 13 ubat 1961 gn, stanbul vilayetine mracaat ederek Trkiye i Partisini kurmulardr. 12 ubat 1961de kurucular ve Ynetim Kurulu seilmi, parti genel bakanlna Avni Erakaln, ikinci bakanla Kemal Trkler, genel sekreterlie aban Yldz seilmitir181 TPin kurulu almalar devam ederken, ayr bir parti kurma almalarn srdren Mehmet Ali Aybar ve arkadalar aklamalarn yaynlanmasyla birlikte kendi faaliyetlerini durdurarak bu partiye katlma karar almlardr182. 13 ubat 1961 tarihinde faaliyete geen Trkiye i Partisinin kurucular unlardr: Kemal Trkler, Salih zkarabay, Kemal Nebiolu, Hseyin Usluba, brahim Gzelce, Rza Kuas, aban Yldz, Ahmet Mulu, Avni Erakaln, Adnan Arkn, Saffet Gkszolu. Kurucularn hepsi sendikacdr.Kurulduktan bir yl sonrasna kadar hibir varlk gsteremeyen Trkiye i Partisi, (mteebbis heyet bakan) Avni Erakalnn Yeni Trkiye Partisinden aday gsterilmesi dolaysyla stelik bir de basz kalmt. Dalmak gibi bir tehlike ile kar karya iken, Trkiye Sosyalist Partisinin, TPe iltihak, 1 ubat 1962 tarihinde ise Sabk Devletler Hukuku Doenti Mehmet Ali Aybarn TP genel bakanlna getirilii, partiye bir canllk vermitir.183 Aclan Saylgan, haftalk Hr ve Zincirli Hrriyet gazetelerinin de sahipliini yapan Mehmet Ali Aybarn 1946-1947 yllarnda Marxist ajitasyonlar ile bir hayli grlt kopardn sylyor.184 TP genel bakan olur olmaz, Trk Ceza Kanunumuzdaki komnistleri mahkum eden 141 ve 142. maddelerin anti-demokratik olduunu, 27 Maysn ruhuna ve gerekesine aykr dtn, bu maddelerin faist talyann ceza maddelerinden

181 182

Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Hareketler, 3. Bask, stanbul: Ota Yaynlar, 1976, s. 385. lhan Akdere ve Z.Karadeniz, Trkiye Solunun Eletirel Tarihi, stanbul: Evrensel Basn-Yayn, 1986, s. 258-59. 183 lhan Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketleri, (1910-1973), stanbul: Bedir Yaynevi,., 1973, s. 485-486 184 Aclan Saylgan, Solun 94 Yl (1871-1965) (Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler), Mars Matbaas, Ankara, 1968, s. 381

59

aktarlm olduunu ileri srmt.185 Mehmet Ali Aybarn TPne giriinden sonra, Sol Cephe tmyle partiyi destekledi. CKMPden Senatoya seilmi olan Niyazi Arnaslnn 10 ubat 1963te TPne girmesi ile tekilat, Parlamentoda da temsilci elde etmi oldu. 17 Kasm 1963 l ve Belediye seimlerinde toplam 35507 oy ald.186 M. Ali Aybarn genel bakan olduu TPde Genel Sekreter: Orhan Arsal; yeler: Rd Gneri, brahim Denizciler, smail Topkar, Rza Kuas, Kemal Slker, Cemal Hakk Selek ve Kemal Trkler, Yedekler ise, lhan ngr, Cenani Gngrd, Cemil Giderden oluuyordu. TP 4 ubat 1964 ylnda zmirde I. Genel Kongresini yapmtr. TP, 1961 milletvekili seimlerine kadar hibir varlk gsterememitir. Partinin genel bakan Yeni Trkiye Partisinden aday gsterilince partiden ayrlmak zorunda kalmtr. Parti genel bakan yardmcsnn idaresinde kalan TP yok denecek dereceye dmtr. O sralarda TRK- evresinde de yeni bir parti kurulmas fikri ortaya atlm, ancak 1962 balarnda alanlar Partisi ismiyle bir ii siyasi tekilatnn kurulmas iin temaslar balamtr. Trkler ile Erakaln ise bu yeni teebbs nlemek iin gayret sarf etmilerdir. 12 Mays 1962de Trkiye Sosyalist Partisi, genel sekreteri Minnetullah Haydarolunun gayreti ile TPe ilhak etmitir. TP, TSPnin ilhak ile hareketlenme gstermitir, ancak parti genel bakanszdr. 1946-1947 yllarnda Marksist ajitasyonlar ile byk grlt koparm Hr ve Zincirli Hrriyet gazetelerinin sahibi, eski devletler hukuku doenti Mehmet Ali Aybara TPin genel bakanl iin teklif gtrlm, Aybar bu teklifi kabul etmitir.187 alanlar Partisinin kurulmas ile insiyatifin ellerinden kaacana inanan, klasik sol, yava yava uyanmaya, TP ile alanlar Partisi arasnda bir seim yapma temaslarna balad. Nihayet Trkiye i Partisini ele almaya karar verdiler. Zira ne Alaaddin Tiridolu ne de bakalar, Trkiyede sosyalizmin ar solun tekelinde olduunu kavrayamamlard. TP, Trkiye Sosyalist Partisinin bnyesine iltihak ile bir canlanma gsterdi.188 1965 seimlerine, 51 ilden 512 adayla katlan TP, meclise 15 milletvekili sokabilmeye muvaffak olmutur. TP, i Partisi olmasna ramen milletvekillerinden sadece drt kii sendikac idi. Milletvekili seilenler: Do. Dr. Avukat Mehmet Ali Aybar, Prof. Sadun Aren, Yazar, hukuku etin Altan, Dr. Tark Ziya Ekinci, Do. Behice Boran, Dr. Mhendis Yahya Kanbolat, Avukat C. Hakk Selek, Av. Adil Kurtel, Av. Yunus Kocak, retmen Yusuf Ziya Bahadnl, Yarbay Muzaffer Karan, Matbaac Ali Karc, Sendikac Rza Kuas, Sendikac Kemal Nebiolu, Sendikac aban Erik189
185

lhan Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketleri, (1910-1973), Bedir Yaynevi, stanbul, 1973, s. 486 186 Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Hareketler, Ota Yaynlar, stanbul, 1976, s. 381 187 Aclan Saylgan, a.g.e., s. 387. 188 Aclan Saylgan, Solun 94 Yl (1871-1965) (Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler), Ankara: Mars Matbaas, , 1968, s. 380-381 189 lhan E. Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketleri, s. 488-489; Ayrca Aclan Saylgan, Solun 94 Yl (1871-1965) (Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler), Ankara: Mars Matbaas, 1968, s. 388-390

60

Milletvekili seilemeyenler: Yazar Yaar Kemal, Yazar Merref Hekimolu, Yazar Mzehher Va-n (Nihal Karamaaral), yazar Oktay Akbal, yazar Hrrem Arman, yazar Mnir Cerid, yazar Rasih Nuri leri, yazar Selahattin Hilav, yazar Mahmut Makal, yazar Naci Sadullah, Filmci Metin Erksan, Nurhak Dalarnda gerillaclk yaparken ldrlen Sinan Cemgilin annesi Nazife Cemgil, Avukat Ylmaz Dereli, Av. Hayrettin Abac, Av. Kemal Burkay, Av. Ylmaz Halkac, Av. Zeki Direk, Av. M. Kaya Canpolat, Av. Halit elenk.190 ou TPli veya TP sempatizan olan birok isim, Anayasaya aykr yasalarn, zellikle talyadan alnan ceza yasalarnn yrrlkten kaldrlmas ve bu konuda Anayasa Mahkemesine dava amas iin Cumhurbakan Cemal Grsele sunulmak zere, nc gazetesinin at imza kampanyasna katlmtr. TPin balatt bu kampanya nce niversite evrelerinde tesirini gstermi, daha sonra ise bir ksm sendikaclar, basn mensuplarn da sarmt. Bugnk DSKe bal sendikaclar, Cumhuriyet, Milliyet, Akam ve Vatan gazetelerinde, etin Altan, lhan Seluk, lhami Soysal, Mehmet Kemal vb. yazarlar bu kampanyann hararetli destekleyicileri arasna katlmlard.191 Baz retim yelerinin talebe cemiyetlerinin ak oturumlarna katldklarn gryoruz. 7 Aralk 1964te Ankara Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyeti Bakan Uur Mumcu ve faklte doentlerinden Uur Alacakaptann nclnde 141-142 maddeler aleyhine bir ak oturum dzenlendi. Burada Do. Muammer Aksoy, TP Genel Bakan M. Ali Aybar ve CHP parti meclisi yesi Cemal Reit Eybolu maddelerin aleyhinde konumalar yaptlar.192 TP, 20 Kasm 1966da Malatyada 2. Genel Kongresini, 28-29 Aralk 1968de ise Ankarada 3. Genel Kongresini yapt.193 TP iinde 1968 de ekoslovakyann igalinden sonra yeni bir tartma patlak vermiti ve fikir ayrlklar ortaya kmtr. ekoslovakyann igali Trk solunu altst etmitir.194
190

lhan E. Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketleri, (1910-1973), Bedir Yaynevi, stanbul, 1973, s. 489 191 lhan E. Darendeliolu, a.g.e., s. 491-495 192 lhan E. Darendeliolu, a.g.e., s. 495-496 193 lhan E. Darendeliolu, a.g.e., s. 487 * Bu genel kongrelerde TP idarecisi olarak vazife alanlarn isimleri yledir: Mehmet Ali Aybar, Prof. Sadun Aren, Behice Boran, Yaar Kemal, Niyazi Arnasl, Adnan Cemgil, Rza Kuas, Cemal Hakk Solak, Kemal Slker, Dr. Nihat Sargn, Kemal Nebiolu, Doan zgden, Prof. smet Sungurbey, Sina Pamuku, Salih zkarabay, Cenani Gngrd, inasi Yeldan, brahim etkin, Ahmet Top, Tark Ziya Ekinci, Yahya Kanpolat, Rahmi Esizhan, Esat Caa, Ali Karc, Mecit akr, Abdulgafur Demir, Minnetullah Haydarolu, Canip Yldrm, Kemal Bilbaar, Yunus Koak, Ylmaz Halkac, Osman Sercan, Ycel Kvlcml, Ayata Beensel, Mehmet Ali Aslan, Orhan ubuku, inasi Kaya, Mehdi Zana, Kemal Aksoy, Suat Aksoy, Atilla Asut, Hayrettin Abac, Gney Din, Genlik Tekilat Genel Bakan Ali Yaar, stanbul l Tekilat Bakan Nurer Uurlu, Sekreter Nurkalp Devrim vb. 194 Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Hareketler, stanbul: Ota Yaynlar, , 1976, s. 493.

61

TP Sosyalist Devrim sloganna var gcyle sarlm, atlacak ilk admn Sosyalist devrim olacan srarla vurgulamtr. Anti-emperyalist savan doal olarak anti-emperyalist, yani Sosyalist mcadele iinde yer alacan bu nedenle de Sosyalist mcadelenin z gerei emperyalizme kar mcadeleyi de kapsadn belirtmitir. Ne var ki Sosyalist devrim slogan anti-emperyalist mcadeleye kaytsz olmak iin bir gereke olarak alnm, TPin gnlk eylemlilik izgisinin dna dmesi de kanlmazlamtr. FKF gibi bir genlik rgtnn de inisiyatifini yitirmesine de bu gzle bakmak doru olacaktr.195 2.1.2. Yncler Milli Kurtulu hareketleri ideolojisini formlletirirken de iki noktann alt izilmitir. Bunlardan biri bamszlk, dieri de devletiliktir.196 Kadro dergisi etrafnda oluan siyasal hareket, btncl devletiliin en ileri ifadelerini dile getirir. Bu ifadeler, dnemin havasna da uyarak, yer yer totaliter tonlar almaktan kanmaz. Devletilik nizam, ordulam millet nizamdr ve bu nizam, tarihin bilinmeyen devirlerinden beri bizim milletimizin z ve kendine has milli nizamdr. demektedir . S. Aydemir. Devletilik, srekli inklap halinin yaratlmasnn aracdr. Bu tr bir devletilik anlaynn izlerini 1960larda Yn Hareketi iinde yeniden buluruz. 197 Aydn Yaln, Souk Savan 1960 yllarnda aktif aydn kua son derece etkilediini; Forum Hareketinin bu etkinin somutlamas olduunu belirtiyor. Yaln, Forum Hareketini, bir Souk Sava demokrasisi aray olarak nitelendiriyor ve yle devam ediyor: Gerekletiine inanld bir srada Yn Hareketi, iddet yoluyla sosyal demokrasiyi gerekletirmek zere harekete geiyor. Forumcularda byle bir anlay yok; durdurmak istiyorlar. Tarihin tekerlerinin nnde takoz olmaya raz oluyorlar.198 Hikmet zdemir Yn Yazarlarn iledikleri konular dikkate alarak drt guruba ayryor. Yn bir kiiyi indirgemek ne kadar yanltcysa, Ynde imzas kan herkesi Yn yazar saymak da o kadar yanltcdr. Bu konuda bir lt getirmek kolay olmamakla beraber, yine de baz snrlamalarla birtakm sonulara varmak mmkndr. Birinci gruba doal olarak YNn yneticileri ve bayazarlar girmektedir. Bu kiiler; Doan Avcolu, Mmtaz Soysal, lhan Seluk ve lhami Soysaldr. Grup (Mmtaz Soysal dnda), hemen hemen hi kopmadan bandan sonuna kadar birlikte davranmlardr. Hikmet zdemir, birinci grupla ilgili dipnotta unlar yazmaktadr: Ynn bayazar Doan Avcoludur. Bununla beraber zaman zaman Mmtaz Soysal, lhan Seluk, Sadun Aren (belli bir sre), evket Sreyya Aydemir de bayaz yazmlardr.199
195 196

Ali Yldrm, FKF Dev-Gen Tarihi, Ankara: Doruk Yay., 1997, S.38. Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnn Bunalm, I.Bask, stanbul: letiim Yay., 2000, s. 16 197 Ahmet nsel, Trkiye Toplumunun Bunalm, stanbul: Birikim yay., 1990, s. 151-152. 198 Yaln Kk, Aydn zerine Tezler-5 1830-1980 beinci kitap, I.Basm, stanbul: Tekin Yay., 1988, s.12 199 Hikmet zdemir; Kalknmada Bir Strateji Aray YN HAREKET, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986, s.59

62

kinci gruba, Ynde ynetici grev stlenmemekle beraber, Ynn savunduu temel tezlerin oluumunda en az birinciler kadar etkili olmu olan Niyazi Berkes, evket Sreyya Aydemir, Sadun Aren girmektedir. Bu grubun dikkati eken bir zellii, evket Sreyya Aydemir dndaki iki yazarn niversite retim yesi olmalardr. Berkes, Batclk, sosyalizm ve dnce akmlarn; Aydemir Kemalizmi; Aren, kalknma ve devletilik konularn ska ilemilerdir. Berkes ve Aydemir (Sadun Aren dnda) bandan sonuna kadar Ynde yazmlardr. nc grupta; Cahit Tanyol, dris Kkmer, Fethi Naci, Rauf Mutluay, Adil Aolu, Atilla ilhan, Mehmet Kemal, Erol Ulubelen, etin Altan, brahim aml saylabilir. Drdnc grup daha geni bir yazar evresini kapsamaktadr: Nimet Arzk, Hasan Hseyin, Ayperi Akalan, Nijat zn, Muzaffer Erdost, Memet Fuat, Samim Kocagz, Aziz Nesin, Fakir Baykurt, Muammer Aksoy, Mustafa Ekmeki, Selahattin Hilav, Arslan Baer Kafaolu, Mehmet Karabulut, Yaar Kemal, M. kr Ko, Melih Cevdet Anay, Hayati Aslyazc, Behzat Ay, Trkkaya Atav, Srr Hocaolu, Turan Gne, Taner Timur. zdemir, bu gruplamalara Ynde dzyazlar aldn, bununla beraber fazla sayda iirleri yaymlanan airlerin ( Fazl Hsn Dalarca, mer Faruk Toprak, Ceyhun Atuf Kansu...) bulunduunu; Ynde Nazm Hikmetin ve Tevfik Fikretin iirlerinin yansra, eitli lkelerin airlerinden yaplan iir evirilerine de sk sk yer verildiini ifade ediyor200. Kukusuz burada adlar saylan kiilerin Ync tezlerin oluumundaki paylar ve bu akma olan yaknlk dereceleri ayn deildir. Bununla birlikte, Ynde yazmamak bir yol iken, yazmak yolunu semeleri anlaml saylmaldr. Bu bakmdan, geni bir tanmlamayla bu yazarlarn tamamna Yn yazarlar denilmesi mmkn olabilir. Yukarda adlar geen yazarlar dnda, Ynde, zellikle 1964ten sonra, Mihri Belli ve Erdoan Berktay gibi Trk Sol literatrnde Milli Demokratik Devrim (MDD) ciler denilen grubun nde gelen mensuplarnn yazlar da yaymlanmtr. Bu durumu, anlan kiilerin Ync tezleri btnyle benimsedikleri eklinde deerlendirmek yerine, Ynn kendi deyimiyle statkoya kar kan herkese sayfalarn amas olarak yorumlamak gerekir. Bununla beraber, Ynde, zellikle, 1965ten sonra ilenen konularla, MDD tezinin pek ok noktada benzerlikler tad da gzden uzak tutulmamaldr. Yne katkda bulunan yazarlarn bu kadar geni bir platforma yaylm bulunmalar (gerek meslekleri gerekse ilgi alanlar bakmndan), Ynde bata siyaset, ekonomi, tarih, felsefe, sanat, eitim olmak zere hemen btn konularda yazlarn yer almasn salamtr. Hikmet zdemir, byle bir yazar kadrosu ve bu yazarlarn
200

Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray YN HAREKET, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986, s. 60

63

iledikleri konularn geniliine, baka bir yayn organnda rastlamann mmkn olmadn; bu durumun, Ynclerin 1960 sonras Trk siyasal hayatnn en etkin aydn grubu saylmasnn srrn tamaktan kaynaklandn ifade ediyor. Yaplan hesaplamalardan elde edilen sonulara gre Ynde ilenen konularn yzde 56s i politika, yzde 21i d politika, yzde 13 ekonomi, kalan yzde 10unu ise kltr sanat, edebiyat ile ilgilidir.201 Siyasal parti ve gruplarla ilgili konularn sklk dalmlar u ekildedir: Siyasal parti ve gruplardan en ok TP (% 34.8) ve CHP (%29,2), en az kk partilerle ilgili konular ilenmitir. Burada asl anlaml olan, yelpazenin solunda yer alan gruplarn yzde 79,8 ve sanda yer alan gruplarn yzde 20.1 orannda ilenmesidir. Solda yer alan parti ve gruplar TP ve CHPden sonra srasyla SKD yzde 9,8 ; yasad TKP yzde 2,3; MBG yzde 1,8 ve alanlar Partisi dnda kalanlarn (TP, CHP ve yasad TKP), Ynn siyasal rakipleri durumunda olduklar sklk dalm oranlarndan da anlalmaktadr. Sada yer alan partilerin sralamas ise, gleriyle anlaml bir paralellik iindedir. CKMPye YTP ve MPden daha sk yer verilmesi bu partinin radikal sada yer almas ile aklanabilir. Siyasal Akmlar ve Seilmi Kavramlarla ilgili konularn sklk dalmlar da yledir: Balca siyasal akm ve seilmi kavramlar arasnda yaplan bir sralamada sosyalizmin en bata olduu grlmtr (%29.3). Bu kavram srasyla laiklik (%12.4), Atatrklk (%12.2), dou sorunu ve Krtlk (%11,5), Arap-Afrika sosyalizmi (%8.3), ortann solu (%7.5), devletilik (%5.8), parlamentoculuk (%4.3), Milliyetilik (%3.7), faizm (%2.6), halklk (%1.3), komnizm (%0.3) izlemektedir. Sralamada en ok dikkati eken de liberalizm kavramnn dorudan ve yalnzca bir kez anlatlm olmasdr. Bunu Ynclerin siyasi ve iktisadi anlamda liberalizme iddetle kar olularnn bir gstergesi olarak kabul etmek mmkndr.202 Ynde kendilerinden sz edilen belli bal Trk siyasal sekinlerinin sklk dalmlarnda dikkati eken husus, fiilen asker ya da asker kkenli olanlarn olduka yksek bir oranda olmalardr. Bu durumu, Trk siyasal hayatnda askerlerin etkin rolleri hakknda nemli bir bulgu olarak deerlendirmek gerekmektedir. 203 Ynde ilenen d politika konularnn sklk dalmlaryla ilgili bulgulara gelince; bu alanda en ok ilenen konular Trkiyenin ve dnyann nde gelen sorunlardr (%33,2). Bunlardan Trkiye ile ilgili olan d politika konularnn banda Kbrs ile Yunanistan gelmektedir. Gerek Trkiyeyi gerekse komularndan bazlarn yakndan ilgilendirdii iin Ortadou ile, 60l yllarn popler konularndan olan Vietnam sorunu en sk ilenen konulardandr. Bunlar, bata ABD olmak zere ngiltere, Fransa,
201

Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray YN HAREKET, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 61-62 202 Hikmet zdemir, a.g.e., s. 62-63 203 Hikmet zdemir, a.g.e., s. 64-65.

64

Bat Almanya, Japonya ve Kanada gibi lkelerin yer ald Bat Blou lkeleriyle ilgili konular (%31,4) izlemektedir. Genel olarak bloksuzlar diye adlandrlan nc Dnya lkeleri ile ilgili konular (%24,7) nc grupta yer alrken, bata SSCB olmak zere HC ve teki Dou Bloku lkeleri de (%10,4) en sonda gelmektedir. Ynclerin oluturmaya altklar alternatif kalknma modelindeki seilmi kavramlarn yllara gre ilenme sklklar ile ilgili bulgulara gelince, yllara gre sklk dalm en yksek kavram sosyalizmdir (6 yllk ortalama %31,6). kinci srada kalknma (%11,6), nc srada bamszlk (%9,0), daha sonra da srasyla demokrasi (%8,1), devletilik (%6,3) ve milliyetilik (4,5) kavramlar gelmektedir.204 Konularn ilenme sklklar ile ilgili bulgular, Ynde, sosyalizm ve kalknma konularnn ncelikle ele alndn gstermektedir. te yandan seilen bu kavramlarn yllara gre ilenme sklklarna baklarak, baz anlaml sonulara varlabilir. Buna gre, genel bir eilim olarak bamszlk, demokrasi ve devletilik kavramlarnn ilenme sklklarnda yllara gr bir dme vardr. Oysa, sosyalizm ve milliyetilik kavramlarnn ilenme sklklarnda dmeler de olmakla beraber genel bir ykselmeden sz edilebilir. Bu durum, Ynclerin siyasal gelimelerin etkisiyle Milliyeti ve Sosyalist elere arlk vermeleri ve anti-parlamentarist bir yola girmeleriyle iliki olabilir.205 Yaygn bir kan var; sanlyor ki, Trkiyeye zg sosyalizm yalnzca Aybarn bir savdr. Oysa bu sav ok daha nce, Yn dergisinde birok kereler ne srlm bulunmaktadr. Ynn amac Trkiyede uygulanmas olanakl bir sosyalizm bulmakt. Bu nedenle, bu aba srekli bir aray niteliinde grlmektedir. Sosyalizm iin slamiyetten, azgelimi lkelerin denemelerinden ve sve sosyalizminden yardm umulmutur.206 Yldz Sertel, bu dnem iin yle bir yargda bulunur: Yurtsever burjuva aydnlarnn Trk sosyalizmi diye adlandrdklar bu teori ana temele dayanyordu: 1. Kemalizm. 2. Laborizm (Bat anlamnda sosyal demokrasi) 3. Azgelimi Memleketler Sosyalizmi. Yeni Devletilerin objektif hedefi, ayn 27 Mayslarnki gibi, Milli Kurtulu hareketiyle balayp tamamlanmam olan burjuva devrimini tamamlamakt. Radikal bir toprak reformuyla aalk sisteminin yklmas, 27 Mays Anayasasnda salanan burjuva demokratik hak ve zgrlklerin korunmas ve gelitirilmesi ana amalar arasndadr.207 Ne var ki, Kemalist devletiliin gnn davalarn zemeyeceini de gryorlar. zellikle bir yandan byk burjuvazi ile yar-feodal aalarn, te yandan ii snfnn genilemi ve glenmi olduunu tespit ederek, sosyalizm akmn
204

205 206

207

Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray YN HAREKET, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 66-67 Hikmet zdemir, a.g.e., s. 68 etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler(1960-1970) tartmalar-nedenler, zm nerileri, Ankara: Toplum Yaynlar, 1970, s. 32 Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s. 217-218

65

iilere dayandrmak istiyorlar. Batda ikinci enternasyonele bal sosyalist partilerini zellikle ngiliz i Partisini, kendilerine rnek alyorlar. Programlarna bu partilerin prensiplerinden bazlarn koyuyorlar: retimde azami kar yerine, sosyal fayda esasnn kabul, sanayinin kilit noktalarnn devletletirilmesi, milli servetin dalmnda adaletin ve parlamenter demokrasinin korunmas, iinin parlamentoya girmesi, patronlara kar iinin ekonomik savann savunulmas vs. 208 Bylece Yeni Devletilerin, zellikle faaliyetlerinin ilk iki yl iinde, Kemalizmle yukarda ad geen sosyal demokrat prensipler arasnda bir ba kurmaya altklar grlyor. Fakat bununla da yetinmiyorlar. Trkiye azgelimi bir lke nitelii tad iin, burada sosyalizmin Batdakinden ayr artlarda gerekletirilmesi gerektiini gryorlar. Bu sebepten, dnyada gelimekte olan, az gelimi memleketler sosyalizmi, kapitalist olmayan yolla kalknma gibi grlerin de etkisi altnda kalyorlar. Bugn, azgelimi lkelerin birounda kabul edilen, milli demokratik devlet ile sosyalizme geiin zeminini hazrlamak tezini de savunuyorlar. Ve bylece, Trkiye iin eklektik bir kalknma nazariyesi ortaya atm oluyorlar.209 Yn Dergisinin bayazar Doan Avcolu, Sosyalist Kltr Derneinin al konumasnda yle demitir: Kemalist devletilik gelien byk burjuvazinin elinde dejenere olmutur...Devlet teebbsleri...siyasal iktidarn nimet datma vastalar haline getirilmitir.210 Yeni devletilerin grne gre, devlet, ekonominin btn kilit noktalarn elinde tutmal; bankalar, sigortaclk, ticaret devletletirilmelidir. ticaret smrc kuvvetlerin elinden kurtarlmaldr. Temel sanayi devlet elinde olmal ve sanayi, sermaye birikimini hzlandracak ekilde altrlmaldr. D ticaretin ve mali kurumlarn devletletirilmesi de sanayinin gerektirdii yatrmlar iin muazzam fonlar salayacaktr.211 Yeni Devletilerin sosyalizm anlayn ana prensip etrafnda toplayabiliriz: 1-retimin kar deil, sosyal fayda hedefiyle yaplmas ve yaratlan deerin adil bir ekilde datlmas. 2-Sosyalizme tedricen, parlamenter yolla gidilmesi. 3-Toplum iinde snf elimelerinin kesinlemesini nlemek iin sosyal reformlar yaplmas, halka geni demokratik haklar tannmas.212 Yncler geni devletilik sistemine bal olarak baz nemli ekonomik prensipleri kabul ediyorlar. Bunlardan birincisi Sosyal Adalet, kincisi ise retimin Sosyal Fayda esasna gre yaplmasdr.213 Avcoluna gre, sosyalist dzen, karn yerine sosyal fayday geirecek ve ekonomiyi memleket apnda organize ederek, bata igc olmak zere, kaynaklarn tam kullanlmasn salayacaktr.214
208 209

Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s. 218-219 Yldz Sertel, a.g.e., s. 219 210 Yldz Sertel, , a.g.e. , s. 220 211 Yn, 25 Mays 1963, s.10; 13 Haziran 1962, s.7; Sertel, a.g.e., s.221 212 Yldz Sertel, a.g.e., s. 242-243 213 Doan Avcolu, Kemer Skalm YN, 21 Aralk 1961, s.3, D.Avcolu, Sistemsiz yiniyet, YN, 18 Nisan 1962, s.3 214 Doan Avcolu, Milyonlarn Aff, YN, 14 Mays 1962, s.3

66

Yldz Sertel, Ynclerin Fabianclar* kendilerine rnek aldn ileri sryor ve Trk Sosyalistlerinin Fabianlardan biraz daha ileri giderek slahat sosyalizm fikrini savunduklarn; onlarn da Fabianlar, Laboristler ve birok Avrupa sosyalistleri gibi sosyalizme devrimle deil, tedrici yolla gidilmesini istediklerini ifade ediyor.215 Sertel, her ne kadar Ynclerin, Trkiyede milli demokratik bir idarenin parlamenter yolla iktidara gelebilecei inancnda olduklarn ve gei safhasnda aydn kadrolarn nderliinde bir demokratik sistem kurulmasn ngrdkleri iddiasn ileri srse de216 Mmtaz Soysal, Yndeki Gl Kysnda yazsnda, sosyalist grlerin halk arasnda yaylmas ve reformlarn parlamento d kuvvetlere dayanlarak yapsnn kar yol olduunu sylerken,217 Taner Timur, parlamenter sistemin son 15 yl iinde muhafazakar hkmetleri ibana getirdiini ifade ediyor ve bunun nedenini de, atomlar halinde dalm kylerden meydana gelen bir toplumsal yapda, genel oy mekanizmasnn geni lde aalar kanalyla ve aalardan yana ilemesine balyor.218 Bu konuda D. Avcolu da benzer bir yaklamda bulunuyor: Memleketi ileri gtrecek devrimci hamleler ok partili hayat ile durmutur. Toprak aalarnn siyasal nfuzu ve parlamentodaki temsilcileri gnden gne artmaktadr. kinci Cumhuriyetten sonra da devrimci kuvvetler ikinci plana itilmi, devrimci ruh zayflatlm, hr fikir boulmutur.219 Taner Timur ve Avcolu da bu kmaza are olarak, parlamento d kuvvetlere bavurulmasn tavsiye ediyorlar. Sertel, Parlamento d kuvvetleri; ii hareketi, sendikalar, genlik tekilatlar ve genel olarak aydnlar olarak yorumlamakta; bu gler arasnda ii hareketinin n safta yerini alacan ifade etmektedir. Sertel, bylece parlamenter demokrasi fikrini savunanlarn bir kmazda olduklarn sylyor.220 Parlamenter demokrasiyi savunan yazarlar, halkn muhafazakar hkmetleri ibana getirmesine karlk, parlamento d bir zmre oluturarak iktidar ele geirdikten sonra, halka reformlarla ekil vermeyi dnyorlar. D.Avcolu, Ynde Rejimin yaamas iin sosyal artlarn icap ettirdii devrimlerin yaplmas gereklidir demektedir.221 Sertel, buradaki devrimden
* Sertel, Fabian sosyalizminin ideologlarndan George Bernard Shaw, 1889da kan Fabian Essayadl eserinde, Marxn deer teorisi yerine fayda teorisini geirmeye almt. Bu teoriye gre emein yaratt artk deerin kapitalistin elinde birikmesinden doan elimeler yok edilebilirdi. Fabianlara gre toplum iinde adaletsizlik, rantn mlk sahibi snflarn elinde birikmesinden douyordu. nk rant, geliri emekten ayrmak suretiyle servetin almayanlarn elinde birikmesine hizmet ediyordu. Bu tahlil, Fabianlar baz retim aralarnn devletletirilmesi fikrine kadar getirmiti. Bylece, Fabianlarn sosyalizm teorisi, sosyal adaleti salamak iin milli gelirin datlmasn esas kabul etmi, bu noktadan balam ve devletletirme fikrine kadar gelmiti. 215 Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s. 249-250 216 Yldz Sertel, a.g.e., s. 252-254 217 Mmtaz Soysal, Gl Kysnda, Yn, 13 Haziran 1962, s. 3 218 Taner Timur, Rejimin Gizli Hastalklar mit Kaynadr, Yn, 21 Mart 1962, s.14 219 Doan Avcolu, nan Buhran, Yn 28 ubat 1962, s. 3. 220 Yldz Sertel, a.g.e., s. 257-258 221 Doan Avcolu, nnden Beklediklerimiz, Yn, 14 ubat 1962, s. 3

67

kastedilen eyin, toplumda kkl deiiklikler yapacak reformlar olduunu kaydediyor. Sertel u tespitlerde bulunuyor: Yeni Devletilere gre toprak reformu, salk reformu, vergi reformu muhakkak yaplmal, bir sosyal mesken projesi gerekletirilmeli, haksz kazanlara kar savamal, alma seferberlii yaplmaldr. Yncler toplum bnyesinin kkten reformlara, alt yapda esasl deiikliklere ihtiya gsterdiini gryorlar. Hi deilse, bir toprak reformuyla feodalizmin kalntlarn ortadan kaldrmak gerektii onlar iin aktr. Hem devrimci reformlar yapp burjuva devrimini tamamlamak istiyorlar hem de devrimci hareketin diktatoryaya yol amasndan korkuyorlar. Snf elimelerinin kesinlemesinden, bu elimelerin bir ii hakimiyetine yol amasndan korktuklar gibi, gerici kuvvetlerin kurabilecei bir burjuva diktatoryas da onlar rktyor. Bu ikinci korku, kapitalizmden sosyalizme geii burjuva demokrasisi artlarnda yapmak tezine hak kazandryor. te yandan 27 Mayslar gibi onlar da, bir devrimci hareketin glklerine katlanmadan, devrimci reformlar yapmak abasnda olduklar iin kmaza giriyorlar. zellikle 1963-1964ten sonra Ynclerin az gelimi memleketler sosyalizmi veya kapitalist olmayan yol fikirleri zerinde durduklarn gryoruz.222 Doan Avcolu sosyalizmin tek olduunu kabul ediyor; ama onca btn sosyalistlerin ortak istekleri udur: Btn insanlarn hrriyet, eitlik ve kardelik ilkelerinin altnda en iyi yaamalarna imkan veren bir toplum dzenine ulamak. Avcoluna gre bu ortak hedefte sosyalistler arasnda ayrlk yoktur. Ayrlk, bu ortak hedeflerin uygulama eklinden domaktadr. Avcolu, bu uygulama ekillerini e ayryor: Dou Sosyalizmi, Bat Sosyalizmi, Azgelimi lkeler Sosyalizmi 223 . Sreyya Aydemir de bu sisteme Memleketi Sosyalizm adn vermekte ve azgelimi memleketlerde milliyeti aydnlarn ilere hakim olmalar orannda Memleketi Sosyalizm eilimlerinin gelitiini sylemektedir.224 H. Cemal, Doan Avcolunun azndan hibir zaman Ben komnistim! szn duymadn, ancak grlerinin Moskovaya daha yakn olduunu ifade ediyor. 1960larn, 70lerin dnyasnda Msrn Nasrnn, Suriyenin Hafz Esadn, Sudann Numeyrisini, Libyann Kaddafisini, Kara Afrikann kendini sosyalist sayan btn diktatrlerinin Moskovann mterileri ve doal mttefikleri olduunu belirtiyor.225 Sertele gre Yncler bylece, bir yandan sosyalizmin tek olduunu sylerken, te yandan da deiik sosyalizmlerden bahsetmekle tezada dmektedir. Kapitalist sistemin gelimesini tayin eden objektif kanunlarn btn memleketlerde ayn olduunu kabul etmiyorlar.226
222 223

Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s. 259-261. Doan Avcolu, Sosyalizm Anlaymz, Yn, 22 Austos 1962, s.3 224 . Sreyya Aydemir, Marxizm, Memleketi Sosyalizm ve htilal, Yn, 30 ocak 1963, s. 15 225 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul: Doan Kitaplk, 1999, s. 166-7. 226 Yldz Sertel, a.g.e., s. 264-265.

68

D. Avcolunun 1962de belirttiine gre, azgelimi lkelerde, Batda olduu gibi kalknmay gerekletirebilecek bir burjuvazi olmad iin devletilik sistemine ihtiya hissedilmektedir. Bu devletilii rasyonel bir hale getirmek gerekir.227 Bylece sosyalizme gemeden nce bir gei safhasna ihtiya grdkleri halde bu safhaya da sosyalizm adn veriyorlar. Trkiyede bugn bahis konusu olan savan snf sava deil, milli sava olduunu ve ii snfnn nderliinin bahis konusu olamayacan ileri sryorlar.228 D. Avcolu yle diyor:Atatrkle balayan milli kurtulu hareketi tamamlanmamtr. Trkiye, bugn birok az gelimi memleket gibi milli kurtulu hareketinden gemektedir. O halde sosyalizmin bugn temel meselesi anti-emperyalist ve anti-feodal savatr.229 Yeni Devletiler, Kemalizmin devletiliini, Bat tipi sosyal demokrasiyi, azgelimi memleketler iin kabul edilen Milli Demokratik Devlet fikriyle birletirmeye alyorlar. Onlara gre Trkiye, henz anti-emperyalist sava safhasnda bir memleket olduu iin byle bir yol tutulmaldr.230 D. Avcolu yle sylemektedir: amzda sosyalizm ykselme; kapitalizm ise kme safhasndadr. Sovyetler Birliinin ve teki sosyalist memleketlerin emperyalizme kar savaan memleketleri desteklemesi, milli kurtulu devrimi safhasnda olan memleketlere yeni imkanlar amaktadr. Ona gre, artlar da, milli kurtulu devrimini bir burjuva demokratik devriminin erevesini amaya zorlamaktadr. Burjuva demokratik devrimi, en baarl haliyle, feodal toplumdan, kapitalist topluma gemeyi ngrmektedir Avcolu, tahlilinin sonunda, artk bir burjuva devrimiyle yetinilemeyecei sonucuna varyor. leri glerin halka dayanarak kuracaklar sistemin Milli Demokrasi olduunu ifade ediyor ve Milli Demokrasi kavramn aklyor: Milli Demokrasi ne burjuva demokrasisidir ne de sosyalist demokrasi. nk birincisinde milli burjuvazinin egemenlii kesindir. kincisinde ise ii snf egemen durumdadr. 231 H. Cemal, Ynn neredeyse btn yazarlarnn Mlkiyedeki hocalarndan, Profesrlerden olutuunu, Sadun Aren, Bahri Savc, Muammer Aksoy, Turan Gne, Haluk lman, Mmtaz Sosyal vd. ifade ediyor..232 2.1.3. Milli Demokratik Devrimciler Mihri Belli, Trkiye toplumunun hangi gelime aamasnda bulunduunu ve nasl bir devrimci admn atlmas gerektiini anlamak iin iki soru soruyor ve cevaplarn veriyor:
227 228

D. Avcolu, Sosyalizm Anlaymz, Yn, 22 Austos 1962, s.3 Yldz Sertel, a.g.e , s. 265-266 229 D. Avcolu, Sosyalist Gerekilik, 12 Eyll 1962, s. 20 230 Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s. 267 231 D. Avcolu, Halk, Devrimci, Devleti ve Milliyeti Kalknma Yolu, Yn, 14 Mays 1965, s. 8-9. 232 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I.Bask, stanbul: Doan Kitaplk, 1999, s.110112.

69

1. Trkiye halk kendi ulusal kaderini tayinde tam olarak zgr mdr? Yani bugn Trkiye tam anlamyla bamsz bir lke midir? 2. Trkiye halknn birlik iinde bir tm olarak alp gelimesini engelleyen feodal kalntlar tam olarak temizlenmi, etkisiz hale getirilmi midir? Her iki sorunun da karl olumsuzdur. Trkiye bugn emperyalist sistem iindedir ve bu sistem yer alt kaynaklarndan d ticaretine, politikasndan kltrne kadar Trkiye toplumunu bask altnda tutmaktadr. Trkiyede feodal gler lkenin birok blgelerinde ekonomiye hkmetmekle kalmamakta, ideolojisi ile feodalizm, toplumsal hayatmz her ynden etkileyebilmekte, gerek ulusal birlii engellemektedir. Durum bu olduuna gre, besbelli ki, Trkiye toplumunun nndeki devrimci grev, Trkiyenin bamszln gerekletirecek, feodalizmi tm izleriyle ortadan kaldrarak, birlik iinde, zgr Trkiye halknn engelsiz gelimesi artlarn salamaktan baka ey olamaz. Buna ksaca demokratik devrim diyoruz. nk milli bamszln gerekletirilmesi ve feodalizmin ortadan kaldrlmas, demokratik devrimin iki ana grevidir. Demokratik devrim, gelime halinde Trkiye toplumunun nnde zorunlu bir aamadr ama yalnzca bir aamadr. Bizi sosyalist Trkiyeye gtren, geilmesi zorunlu bir aama.233 Demokratik devrim kime kardr sorusuna u ekilde cevap veriliyor: Snf karlar, Trkiyenin emperyalist sistem iinde baml bir lke durumunda kalmasn gerektirenlere kar; ibirliki sermayeye kar, feodal aaya kar. Emperyalizmin deimez zellii, girdii geri kalm lkede en geri toplum biiminin temsilcileriyle ittifak kurmaktr. Trkiyede en geri toplum biimi feodal aalk dzenidir. Bu snf, Trkiye halknn ulus payesine erimesine kardr. Bilinli zgr vatandalar topluluu anlamnda, statkonun srp gitmesine bal bulunduunu, gerekten demokratik bamsz bir Trkiyede yerinin olmadn iyi bilir. Emperyalizmle ibirliki sermaye ittifaknn sebebi budur Demokratik devrim, ite bu emperyalizm-ibirliki sermaye-feodal mtegalibe l ittifakna kardr.234 Mihri Belli, milli burjuvazi ve kk burjuvazi ayrmn yapyor ve milli burjuvazinin varlnn, kapitalist smrme dzeninin devamna bal olduunu; ehir ve ky kk burjuvazisinin bir miktar retim aracna ve topraa sahip bulunmasna ve kimi durumlarda igc kiralamasna ramen daha ok emei ile yaayan ve kapitalist dzende, ipular kompradorun elinde toptanc, tefeci gibi asalaklar tarafndan smrlen bir snf olduunu; orta kyl ve yoksul kyl ekonomisinin hakim bulunduu Trkiye gibi bir tarm lkesinde, kk-burjuvazinin sayca da ok nemli bir snf olduunu; baml kapitalizm ile snf kar asla badamayan kk233 234

Mihri Belli, Yazlar, 1965-1970, I. Bask, Ankara.: Sol Yaynlar, 1970, s. 10-11 Mihri Belli, a.g.e., s. 11-13; Yn, say: 175, 5 Austos 1966, mza: E. Tfeki

70

burjuvazinin bilinlendii lde devrimden yana olacan sylyor. Belli, kk burjuvazinin snrlarn geniletiyor: Trkiye toplumunda pek nemli bir yeri olan, ounluu kk-burjuva kkten gelme asker-sivil aydn zmre de (ki renci genlii kitlesini ve meslek erbabnn ounluunu da bu zmreye katabiliriz) kk burjuvazi iinde ele alnmaldr. Aydnlarn hemen hemen tm, az ok eitim grmlerin byk ounluu bu zmre iindedir. Bir iktisadi snf olmadna gre, sz konusu asker-sivil aydn zmreye nem vermek ve zellikle zerinde durmak sosyalist teori bakmndan doru mudur? sorusuna Belli, bu zmrenin durumunun zel olarak ele alnmasnn gerekli olduu ve bunun sosyalist teoriye aykr bir yannn olmad eklinde cevap veriyor235. Belliye gre, asker-sivil aydn zmre, Trkiyede, orduda olsun, devlet mekanizmasnda olsun, kilit noktalarn elinde tutmaktadr. Bu zmre, Tanzimattan bu yana, Trkiyenin ynetimini ok kez tekelinde tutmu, hi deilse bu ynetimde nemli rol oynamtr. Yzyldan uzun bir sredir Trkiye tarihindeki gelimeler bu zmrenin damgasn tar. Bu konunun hi de kmsenmemesi gereken bir de manevi yan var: asker-sivil brokrat zmre bir gemiin, bir gelenein temsilcisidir. Bu gemite, rnein bir anakkale var, dnya tarihinin ilk baarl Milli Kurtulu Sava var. Asker-Sivil aydn zmre byle bir gelenein mirassdr ve bu miras elbetteki zmrenin politik bilinci zerinde etkili olmaktadr. Onun iin bu zmre ile ibirliki sermaye-feodal mtegalibe ittifak arasnda uzun sreli bir uzlama yalnzca maddi deil, manevi bakmdan da, gelenek ve tarih bakmndan da imkansz grnmektedir236 Mihri Belli, bu zmre ile ibirliki sermaye-feodal mtegalibe arasndaki snf elikisinin ideolojik alandaki tezahrne de deinir: Asker-sivil aydn zmrenin ideolojisinin, gnmzn artlarna uydurulmu bir Kemalizm olduu sylenebilir. Kemalizmin milliyeti, anti emperyalist ilkelerinin Trkiyede sosyal adaletin gerekletirilmesiyle sk sk bal olduu ve kkl altyap dnmlerinin gerekletirilmesinin bugnn Kemalist politikasnn gerei bulunduu bilinci, bu aydn evrelerinde yaygndr. Denebilir ki, asker-sivil aydn zmre, gerek kk bakmndan, gerek genel durum bakmndan iinde saylmas gerektii kk burjuvazinin en bilinli kolunu temsil etmektedir. Son yllarda sosyalist akm bu zmrenin geni evrelerini etkilemektedir. Ve Trkiye sosyalistleri ne sektarizme, ne de oportnizme sapmadan gerekten sosyalist bir politik izgiyi izleyebildikleri lde yani gerek sosyalistler olabildikleri lde, demokratik devrim aamasnda pek nemli bir rol oynamas kanlmaz olan bu zmrenin nemini doru deerlendirmek zorundadrlar. inde bulunduumuz aamada asker-sivil aydn zmre demokratik devrimden yanadr. Geni evrelerinin sosyalist devrime kar olmas iin de snf asndan bir sebep yoktur.237

235 236

Mihri Belli, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s. 14-16 Mihri Belli, a.g.e., s. 16-18 237 Mihri Belli, a.g.e., s. 19

71

Belli, demokratik devrim aamasnda bir lkede, komnist hatta sosyalist dzenin kurulmasnn sz konusu olamayacan;238 devrimin baars iin devrimci glerin ibirlii yapmasnn art olduunu ifade eder239. Belli, devrimci eylemi ksaca devrimi gerekletirme uruna eylem; devrimi de bir retim tarzndan daha ileri bir retim tarzna geitir diye tanmlar. Bu retim tarzlarn yle sralar: Komnal toplum, klelik dzeni, feodalite, kapitalizm, sosyalizm.240 Demokratik devrim iar udur: Emperyalizme kar, ibirliki sermayeye kar (ki buna Trkiyede bankalar da girer, d ticaret sermayesi de girer). D ticaret sermayesinin milliletirilmesi iar, bankalarn milliletirilmesi iar, bu, sosyalist bir iar saylmamaldr. Milli bamszl hedef tutan bir iardr. Buna sosyalist olmayan bir kimse katlmyorsa, tutarl yurtsever olmadndandr ve bunu sosyalistlerin tekelinde bir iar olarak gstermek kadar yanl ve zararl ve blc bir ey olamaz.241 Belli, i Partisinin iileri bilinlendirip rgtlemede grevini hakkyla yerine getiremediini dnmektedir.242 2.1.4. Emek Grubu ve Sosyalist Genlik rgt (SG) FKFden istifa eden yada ihra edilen TP yanls genlerin byk bir ksm, ilk says 1 Mays 1969da yaynlanmaya balayan Emek dergisinde almaya balar. FKFnin kurucu yelerinin de bulunduu Emek dergisinde sorumluluk stlenenlerin arasnda Hseyin Ergn, Muharrem Kl, Kutlay Ebiri, Murat Cahit Koacolu, Doan Tarkan, Asaf Kksal, Abdullah Nefes, Kurthan Fiek, aatay Anadol, Asuman Erdost gibi genler de bulunmutur. Sosyalist harekette gr ve eylem birliini salamak amacyla ktn ileri sren EMEK adl haftalk gazete sosyalist yaynlar yeni bir hz kazandracaktr. Sahibi aban ERKtir. Yazar kadrosu u ekildedir: Koak Akgz, etin Altan, Sadun Aren, Behice Boran, Yusuf Ziya Bahadanl, Yaln Cerit, Sait ilta, Kutlay Ebiri, Nejat Erder, Hseyin Ergn, aban Erik, Cem Eroul, Hakk Erolcay, Feyzullah Erturul, zer Esmer, Kurthan Fiek, Minnetullah Haydarolu, Fatma Hikmet men, Ahmet Kamaz, Muharrem Kl, Asaf Kksal, Adil Kurtel, Abdullah Nefes, Erdal z, Adil zkol, Osman Sakalsz, Nihat Sargn, Mehmet Selik, Orhan Silier, Mehmet Snmez, zkan Taner, Doan Tarkan, ahin Tekgndz, Turhan Tkel, Ethem Yazgan, Erdoan Yeilyurt, Yaln Yusufolu Emek dergisinde alan genlerin bir ksm, Ankarada 1970 kasm aynda Sosyalist Genlik rgtn kurmu ve FKFnin izgisini SGde srdrmeye
238

Mihri Belli, 1965-1970, I. Bask, Ankara: Sol Yaynlar, 1970, s. 11-13; Yn, say: 175, 5 Austos 1976, mza: E. Tfeki; Trk Solu, Say: 103, 104, 105; 4, 11, 18 Kasm 1969 239 Mihri Belli, a.g.e., s. 21-23 240 Mihri Belli, a.g.e., s. 25-26 241 Mihri Belli, a.g.e., s. 31 242 Mihri Belli, a.g.e., s. 35-37

72

almlardr. Emek Dergisi kartlrken ve bir genlik rgtnn kurulmas hakknda yaplan toplantlarda ortaya kan tartmalarn getirdii ayrlklar sonucunda baz TPli liseli ve niversiteli genler, Genlik adnda bir dergi kartmaya alr.243 1968-70 TP iinde bir dnm noktas oldu. Seim yenilgisi, ekoslovakya olaylar, sratle trmanan eylemlilik ortamnn gerisinde kal vb. bir ok nedenin bir araya gelmesiyle TP ciddi bir krizin iine dt. Ekim 1968 beli nergesi* ile balayan srtme ve atmalar parti iinde ayr disiplinlere sahip hiziplerin olumasna kadar gitti. 1968deki olaanst kongrede Aren-Boran-Sargn ls aznlkta kaldlar ve muhalefetlerini Emek dergisi ile rtmeye baladlar. Daha ok sendikaclara ve Doululara dayanan Aybar ile TPli aydnlar ve kald kadaryla genleri arkalarna alan Aren-Boran ekibi arasndaki mcadele 1968-70 yllar boyunca srd. 10 Ekim 1969 seim baarszlndan sonra Aybar, Parti genel bakanlndan ayrld. Emek grubu parti ynetimini ele geirdi. Sosyalist Devrim tezi esas olarak Emek grubu tarafndan gelitirildi.244 Sosyalist Devrim tezi Emek grubunun TP 4. Byk Kongresine sunduu karar tasarsnn kabul ile partinin resmi gr oldu. 2930 Haziran 1970de toplanan kongre, MDD izgisini mahkum etti. Etti ama TP de artk eski TP deildi. Gcn ve etkisini yitirmi bir rgt olarak ksa bir sre daha yaad ve 12 Marttan sonra kapatld.245 2.1.5. M. Ali Aybar ve Gleryzl Sosyalizm H. Cemal, 1965te TP Milletvekili olarak parlamentoya giren Sadun Arenin TP iinde Behice Boranla birlikte Moskovaya yakn kanatta yer aldn, 1968de Sovyetlerin ekoslavakyay igal edip Dubekin gleryzl sosyalizm deneyini tanklarla ezdiinde Trk solunun birbirine girdiini; M. Ali Aybarn igale kar ktn, Boran-Aren kanad bastrnca TPten ayrlp bamsz sosyalist izgisinde yrmeye baladn; M. Ali Aybarn her zaman Moskovadan bamsz bir rota izlenmesi gerektiini savunduunu sylyor. Proletarya diktatrlne, Leninizme kar olduunu; Stalinizmi, Maoizmi ak dille eletirdiini ve iddetin politikada ara olarak kullanlmasn reddettiini; ok partili demokrasiyi ak yreklilikle hep savunduunu; benimsedii ferti sosyalizmi iin ekonomide ille de devletletirmeci politikalarn art olduuna inanmadn; grleriyle Aybarn Trk soluna, Trk radikalizmine ters dtn; ama dncelerinden, bamsz izgisinden taviz vermeye yanamadn; fakat Aybarn Trk soluna aykr noktalarn TP iindeki gelimeleri, yaadklarn btn boyutlaryla eletirel bir gzle sergilemekten kandn, yanl anlalmaktan,
Turhan Feyizolu, Fikir Kulpleri Federasyonu, I. Bask, stanbul: Ozan Yay., Nisan 2002, s. 213-214 * Behice Boran, Sadun Aren, Minnetullah Haydarolu, aban Erik, Aybar parti iinde kiisel ynetim kurmakla sulayan bir ortak nerge verdiler. (Bkz. Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu iinde Marksizm ve Trkiye Solu, II. Basm, stanbul: El Yay., s. 184). 244 Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu iinde Marksizm ve Trkiye Solu, II. Basm, stanbul: El Yay., s.200. 245 Haluk Yurtsever, a.g.e., s.185.
243

73

hakim glerce istismar edilmekten ekindii iin syleyemediini; TPin iini eletirmediini ifade ediyor.246

bunlar

hibir

zaman

M. Ali Aybar, 22 Austos 1968 tarihinde basna verdii bildiride igali brokrat ve halktan kopmu bir ynetim icraat olarak deerlendirerek, aka igale tavr alm, bu konuyu ayn zamanda NATOya kar km, ABD ile SSCBnin ban ektii bloklarn askeri gvenlik gerekesi ile yaklatklar yeleri iin ayn derecede tehlikeli olduunu ifade etmitir. SSCBdeki Sosyalizmi brokratik bir yaplanma olarak tanmlamtr. Aybar ilk olarak Trk Solunun baz evrelerinin ifadesine gre Trokist lideri Mihri Belli ve kadrosunu, sonra da TP iindeki baz guruplar temsil eden Sadun Aren, Behice Boran, aban Erik, Minnetullah Haydarolu, Dr. Nihat Sargn sinirlendirmitir. Oysa Aybarn sunduu grler komnist tezlerin dnda deildir. Aybar, ilkbahar genlik ayaklanmalarndan ve son olarak ekoslovakyann Sovyetler ve drt Varova Pakt ye devletlerin igalinden sonra beliren komnist partiler arasndaki blnmelerde Waldeck Rochet liderliindeki Fransz Komnist Partisi ile Longo liderliindeki talyan Komnist Partisinin grlerini ve tezlerini gelitirmektedir.247 2.1.6.Hikmet Kvlcml izgisi Ergun Aydnolu, H. Kvlcmly Trk solunun yalnz adam olarak nitelendirerek; 1970-71e varldnda, Kvlcmlnn mdahaleleriyle, ilk defa evresinde onun politik grleri dorultusunda hareket eden bir taraftar kitlesi olutuunu ifade ediyor ve bunu bir mstakbel sol hareketin embriyonu olarak tanmlyor.248 Kukusuz onun bu dnemdeki yazlarnn gen kadrolar zerinde teorik ynden eitici bir ilev grd kabul edilmelidir. TP ve MDDcilik hareketi zerine ok ciddi eletirileri vardr. 1970 ylna varldnda teorik ve pratik mdahalesi son ylda hi grlmeyen dzeylere ular. Bir bakma bu ksack dnemde, son bir ka yllk gecikmesini telafi abasndadr. Ard ardna kitap ve brorler yaynlar. Aralk 1970de yeniden Sosyalistin -bu kez haftalk dergi olarak- yaynn balatr. TP kongresi ve daha sonra da yeni bir siyasal parti konusunda somut nerilerde bulunur.1940larda yazd Devrim Nedir? brorn teksir olarak oaltarak datr. Yine 1930larda kaleme ald, YOL adl yedi kitaplk almasnn ilk blmlerini Sosyalistte yaynlamaya balar. 1970-71in Kvlcmls, iinde bulunduu ortamn sekterliine -en azndan slup ynnden- adapte olmu gibidir. Kvlcmlnn, politik analizler ve pratik rgtlenme nerileriyle birlikte yrtt bu bir yllk teorik bombardman yanksz kalmaz. Kvlcmlnn bu youn mda246

Hasan Cemal, Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 120-1. 247 Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Hareketler, stanbul: Ota Yaynlar, , 1976, s. 493. 248 Ergun Aydnolu, Trk Solu (1960-71) Eletirel Bir Tarih Denemesi, I. Bask, stanbul : Belge Yay., 1992, s.159-160.

74

haleleri, btn olarak solun eitilmesinden ok, gen kuaktan yeni doktorcularn ortaya k anlamna gelir. MDDden umudunu kaybetmi ama te yanda da, gerillaya kalkacak denli kendini yitirmemi bir ok gen, onun tezlerine ilgi gstermeye balar. Bylelikle ortaya, 1974 sonrasnda bir ka sekte blnecek olan bir doktorculuk akm da kmaktadr.249 Eski TKPli olan Kvlcmla 1960dan sonra haftalk Sosyalist gazetesini kard (1967). sizlikle Mcadele Derneini kurdu. Yazlaryla Trk Solu hareketine katld. Gazetesinde Toma ve teki komutanlarn yaymladklar bildiriyi desteklemesine karn, 12 Mart dneminde lke dna kt. Artan hastal nedeniyle Belgradda ld. H. Kvlcmlnn 71 Muhtrasndan nce kan kitaplarndan bazlar unlardr: Marksizmin Kalpazanlar, Edebiyat- Ceddenin Otopsisi, Tarihsel Maddecilik Yaynlarndan kan kitaplar, kinci Kuvay Milliyeciliimiz, lkel Sosyalizmden Kapitalizme Trkiyede Kapitalizm, 27 Mays ve Yn Hareketinin Snfsal Eletirisi. Marksizmin Bibliyotei Serisi I ve dier kitaplar lmnden sonra yaynlanmtr.250 2.1.7. TMGT, TMTF ve MTTB Dnya Genlik rgtnn kurulmas iin 1949 ylnda ngilterede yaplan toplantya Trkiyeden de Trkiye Milli Talebe Federasyonu temsilcileri katlmt. Bu arada ayn yl kurulan federasyonun tzne de Milli Genlik Komitesi kurulmas ama olarak konmutu. 12-13 Ekim 1951de Trk Kadnlar Birlii, Yeilay Genlik Kolu, Kzlay Genlik Kolu, Anadolu Oyma ve Milliyetiler Derneinin temsilcileriyle Milli Genlik Komitesi kuruldu. Komiteye , 20 Haziran 1952de Trk Devrim Ocaklar ve daha sonra da TEKSF sendikas ye oldu. Komite 8 Mart 1954te Trkiye Milli Genlik Tekilat adn ald ve ayn yl kabul edilen tze gre asil yeleri Trkiye Milli Talebe Federasyonu, Trk Devrim Ocaklar,TEKSF, Trk Kadnlar Birlii ve 1957de katlan Trkiye zciler Birlii oldu. Komitenin kuruluundan beri ye olan Milliyetiler Dernei TMGT almalarna katlmam ve kurulutan karlmtr. TMGTnin amac, Trkiyede eitli ynlerde alan genlik hareketlerini birletirerek dayanmay artrmak, zellikle renci ve iilerin genlik kesimiyle ilgili sorunlarn zmeye almak, dnya genlii ile Trk genlii arasnda dayanma salamak, dnya bar iin aba gstermek, Trk genliini yurtta ve dnyada temsil etmekti. Birok uluslararas rgte ye olan TMGT, 1964te Bakanlar Kurulu kararyla kamu yararna dernek olmutur. Milli Genlik Komitesine bal olarak Avrupa Konseyi Genliinin Avrupa Kampanyas Trkiye Sekreterlii kuruldu. Bu komite TMGTnin bir komisyonu olarak fakat parasal geliri Avrupa Konseyinden salanarak alt. Genlik kollarnn eitli yaynlar olan TMGTnin Genlik Dergisi adnda aylk bir yayn organ da vard.
249

250

Ergun Aydnolu, Trk Solu (1960-71) Eletirel Bir Tarih Denemesi, I. Bask, stanbul: Belge Yay., 1992, s. 162-163. H. Kvlcml Maddesi, Sosyalist Kltr Ans., c. 7, stanbul: May Yay., 1980, s. 687.

75

TMGT, 27 Mays 1960 ncesinde laiklii, hukuk devleti ilkelerini, insan hak ve zgrlklerini 27 Mays 1960tan sonra 1961 Anayasasn, dnce zgrlnn geniletilmesini, yer alt kaynaklarnn ulusallatrlmasn ve Atatrkn tam bamszlk ilkesini savundu. Bunun iin eitli toplantlar, konferanslar, seminerler dzenledi, yaynlar yapt. Milli Genlik Komitesi Bakan Dr. Erdoan Metodan sonra Trkiye Milli Genlik Tekilatnn genel bakanln yapanlar arasnda Sabahattin Babu, smet Giritli, Nedim diken, Kemal Okvuran, Yavuz Celasin, Aytekin Ozan, Metin Kumbasar, etin zek, Cevdet Nacalolu, Erol nal, Alp Kuran, Suat Abdik bulunmutur.251 Trkiye Milli Talebe Federasyonu (TMTF), tm yksek renim kurumlar ve fakltelerindeki renci derneklerinden oluan bir genlik kuruluudur (1949-1971). Merkezi stanbulda, ikinci bakanl Ankarada olan ve zmirde bir blge temsilcilii bulunan federasyonunu amac, yksek renim genliinin sorunlaryla ilgili eitici ve kltrel almalar yapmak, uluslararas kltr enliklerine ve uluslar aras genlik rgtlerinin dzenledii kongrelere katlmak, baka lkelerin rencileriyle karlkl kltrel, turistik ilikiler kurarak dnya ve Trk genleri arasndaki balar glendirmekti. TMTF, 1961 Anayasasndan sonra, Dnya Genlik rgtne Trk genliini temsilen kurucu olarak girmi, ayrca Ulusal renci Birlikleri Koordinasyon Sekreterliinin de kurucu yesi olmutur. TMTF 14 Mays 1950de iktidara gelen Demokrat Partinin dinsel gericilie dn verdii, Atatrk dneminde ilerici uygulamalarndan dnd iddiasyla toplant ve yrylerle tepki vermitir, TMTF kongre ve ynetimleri Demokrat Parti dnemi sonlarna doru bask altna alnmtr. 1959 ylnda TMTF yneticileri polis tarafndan TMTF binasndan kartlm, Samet Gldaan TMTF genel bakan olmutur. 27 Mays 1960dan sonra yeni ynetimine kavumutur.. 1965te Adalet Partisinin iktidara gelmesi ve 1966da yasal kongreye kar bir mahkeme karar ileri srlerek TMTF binas sac renciler tarafndan zaptedilmi, mahkeme TMTFyi yed-i emin olarak atad Do. Dr. Nevzat Yalntaa teslim etmitir. TMTF 12 Mart 1971den sonra, teki renci dernekleriyle birlikte, siyasal eylem yapt gerekesiyle kapatld ve binas Milli Eitim Mdrlne verildi. TMTFnin Genel Bakanln yapanlar arasnda Ali hsan elikkan, Mesut lk, Nedim sdiken, Hsamettin Canztrk, Nurettin Szen, Ahmet Gryz Ketenci, Sencer Gnesoy, Ethem zdemir bulunmulardr. 2.1.8. Fikir Kulpleri Federasyonu 1965-1971 aras genlik olaylarnn byk ounluunda Fikir Kulplerinin, zellikle FKF ve Dev-Genin etkili rgtler olduu grlmektedir.

251

TMGT Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul: May Yaynlar, 1980, s. 1163.

76

lk Fikir Kulb, Demokrat Partinin son yllarnda bir grup aydn hareketi olarak Siyasal Bilgiler Fakltesinde kurulmutur. CHP paralelinde ve Demokrat Partiye kar yrtlen muhalefetin bir paras olmaya almtr. 1961 Anayasasnn salad zgrlk ortam ierisinde sosyalizmin eitli biimleriyle, toplumcu fikirler moda olmaya balam ve FKF de bu modaya uymutur. Trkiye i Partisi iinde Sadun Aren grubu kolaylkla FKFyi etkisi altna almtr. Siyasal Bilgiler Fakltesindeki Siyasal Fikir Kulbn 1962de Fen Fakltesinde, Gazi niversitesinde, Dil ve TarihCorafya Fakltesinde, Ziraat Fakltesinde kurulan Fikir Kulpleri izlemitir. Esat Korkmaz, FKnin kuruluunu yle anlatr: lk Fikir Kulb, 4 Aralk 1954te bir kk burjuva aydn hareketi olarak SBFde kuruldu. Kurucularnn arasnda renciler kadar retim yeleri de vard. Bat burjuva demokrasilerini kendine model olarak seen SBF-FK yeleri 1960lara dein CHP koutunda DPye kar yrtlen muhalefetin bir paras olmaya alt. 252 1965 baharnda yaynlanmaya balayan Dnm Dergisi Sosyalist genliin toparlanmasn Fikir Kulpleri Federasyonunun kurulmasn salamada ilevsel olmutur. Dnm olay bir yandan sosyalist genliin potansiyelini ortaya koyarken, bir yandan da bu genlerin birlikte hareketlerinin rndr. Dnmn 22 Nisan 1965te kan ilk saysnda Sadun Eren, Aziz Nesin, Cem Eroul, Mahit enin yazlar, Henry Lefebure, Bertrant Russelden eviriler yer almtr. Derginin Kzlayda sat baz genlerin tepkisine sebep olmu. Dergiyi satanlarla onlara muhalif olan sac genler halkn gz nnde dvrler. Kavgalar faklteleri sarmtr. Bu durum sol eilimli genlerin bir arada toplanmasna yarad ve bylece 1965 sonbaharnda Fikir Kulpleri Federasyonu kurulmutur. TMTF (Trk Milli Talebe Federasyonu) ve ATB (Ankara niversitesi Talebe Birlii) bildirilerinde olaylarda yer alanlar temsil yetkisi olmayan baz siyasi partiler bnyesinde alan kk gruplar olarak adlandrlmaktadr. Hemen hemen hepsi TP yesi olan Fikir Kulb yeleri partinin paralelinde, ama esnek hareket etme yeteneine sahip entelektel dzeyi yksek bir genlik rgtlenmesini hedeflemektedir. Bata FKF dnda kalp da sonra FKFye katlan bu kulplerin btnyle MDD izgisinde olduu grlr. (ODT Fikir Kulb, Ziraat Fakltesi Fikir Kulb) Hazrlanan tzk 17 Aralk 1965 gn Ankara Valiliine verilerek Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) resmen kurulmu oldu ve tzel kiilik kazand. FKFnin kuruluundan sonraki ilk dnemi rgtlenme dnemi olarak tanmlayabiliriz. Bu dnemde rgtn organik olarak oturmasnn yan sra kendi iinde bir hareketliliinin salanmas esas tutulur. Baka fakltelerdeki Fikir Kulpleri rgtlenmesi olanlar federasyona katma nemli faaliyet olarak grlr. te nemli olacak eitim almalar, sosyal atmalar zerinde durulur. FKF 19 Nisanda, ABD
252

Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul, Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, s. 64

77

Dileri Bakan Dean Rudenin Cento toplantlarna katlmak zere Ankaraya gelmesini protesto karar alm ve Amerikan emperyalizmini, Nato ve Centoyu protesto eden bildiriler yaynlamlar ve protesto gsterilerinde bulunmulardr.253 Yusuf Kpeliye gre, yneticileri bir araya gelebilecekleri bir lokale ihtiya duymular ve Ankarann merkezinde bir lokal amlardr. Alan lokal MDDli genlerin youn eletirilerine maruz kalmtr. Amerikan emperyalizmine kar mcadeleyi reddeden TP oportnist yneticiliinin elindeki FKF hzla bataa srklenmektedir. FKF merkez brosu nne reklenmi, korkak, kariyerist yneticilerin elinde ikili kumarl bir ders salonu haline geldi. Bu yer hakl olarak FKF diskotei olarak anlmaya baland. FKF-1.Kurultay 22 Ocak 1967de yaplmtr. FKF iinde de ynetime tepkiler artmtr. Muhalifler sk sk Mihri Belli ile grmekte, fikir almaktadrlar. FKFye canllk kazandran rgtlenme stanbul Sekreterliinin kurulmas olmutur. Bu, FKFnin yayn organ olan Kavgada yle anlatlr: stanbulda Fikir Kulpleri yneticilerinin yaptklar son toplantda kiilik bir komite kurulmutur. Bu komite sekreterlik kuruluncaya kadar tm ileri yapacak ve sorumlu olacaktr... Fikir Kulpleri Federasyonunun eylemi, gerek genel merkez olarak Ankarada gerekse FKF Sekreterlii olarak stanbulda daha geni anlamlar kazanmaktadr... stanbulda sosyalist genlerin rgtlenmesi Ankara ve dier illere gre daha da avantajldr. stanbul sendikacln youn olduu bir ehirdir. Sosyal geliim hzl ve temel eliki daha belirgindir. Yeni sosyalist rgtlerin ilerliini salayan rgtlenme EYLEM ve ETM olanaklar stanbulda daha fazla boldur.254 28 Nisan olaylarn anmak iin tm genlik rgtleri Trk Milli Talebe Federasyonu (TMTF) ats altnda toplanmtr. Ancak genlik rgtlerinin iinde FKF halktan kopuk eylem yapmaya hayr diyerek ayr bir toplant dzenlemitir.255 FKFnin stanbul sekreterliinin lokali Aksarayda Prof. Sadun Aren tarafndan 9 Temmuz gn almtr. Aren alta Sosyalist genlik Trkiyede smrcle kar savamaktadr. Bu savan baarya ulamas iin disiplin iinde yrtlmesi zorunludur demektedir.256 23-24 Mart 1968 tarihinde dzenlenen ikinci kurultayda FKF Genel ynetim Kurulu genel bakanlna, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Kamu Hukuku Krss asistan Dou Perinek seilmitir. Merkezi Ynetim Kuruluna mer zerturgut, Ruhi Ko, Adnan Altparmak, Gn Zileli, Ahmet Kozat, Yavuz
253 254

Ali Yldrm, FKF Dev-Gen Tarihi, Ankara : Doruk Yay., s.50 Kavga, Fikir Kulpleri Federasyonu Blteni, 30 Nisan 1967, Say 5, s.6 255 Ali Yldrm, Belgelerle FKF, Dev-Gen (1965-71), I. Basm, Ankara: Yurt Kitap-Yayn, 1988, s. 1567. 256 Ali Yldrm, a.g.e., s. 165

78

Tarakolu, Ekrem ztrkler, Burhan Germenyan seildiler. stanbul sekreterliine ounluun oyuyla Veysi Sarszen getirilmitir. Dou Perinekin FKF Genel Bakanlna getirilmesi bir sr tartmay da beraberinde getirmitir. Dou Perinek znde Demokratik Devrimci tezine yakndr. Kongrede yapt konumada bu yatknln da vuran kimi ipular vermi olmasna ramen, genelde kendine zg ustalkla TP izgisinde grnmesini bilmitir, kendine ak destek veren, genel bakan olmas iin dayatan Mehmet Ali Aybar ve TP ynetimini oyuna getirmitir. Bylece FKF ynetimi TPin denetiminden kmtr 257 FKFnin MDDcilerin eline gemesinden sonra Belli, kabaran genliin fkesi zerinde anti-emperyalist anti-faist bir cephe oluturma abasna girdi. Devrimcilere g birlii oluturmalar arsnda bulundu. FKF Dev Ge katldn bildirmitir. 2.1.9. DB, Dev-G, Dev-Gen TP iinde tartmalara yol aan ideolojik sorunlarda Demokratik Devrim grn benmseyen Deniz Gezmi ve arkadalar, Partinin gdm dnda ve rgtl emein tesinde kk burjuva bir taban zerinde, 15-20 kiiden oluan seyyar devrimci bir ekirdek meydana getirdi ve devrimci eyleme yneldi. 1966-67 retim yl iinde Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyetini ele geirmeye alan, ancak bunda baarl oalmayan Deniz ve arkadalar, daha sonra Devrimci Hukuklular rgtn kurdu. TP izgisindeki FKF stanbul Sekreterliinin eylemsizliine cepheden saldrya geti; o gnlerde patlak veren Haziran boykot ve igallerini ekip eviren, Dolmabahe direniini gerekletiren, Vedatn sembolik tabutuyla Vilayete yrnlmesi srasnda kan Caalolu atmalarn ynlendiren Deniz ve arkadalar oldu. Bu birikimin oluturduu imkanlarla Deniz Gezmi, Cihan Alptekin, Ahmet zdemir, M. Ltfi Kyc, M. lker Grkan, Deniz amlbel, Eral Karabilgin, Cevat Ercili, Zeki Diren, M. Mehdi Bepnar, Ender nay, Saim Kurul ve Salahattin Okur bir araya gelerek devrimci dnceyi ve eylemi yaatmak ve yaymak amacyla Ekim 1968 banda Devrimci renci Birlii (DB)ni kurdular. DBn kurulmasyla MDD gr renci tabannda hzla yayld.258 Harun Karadeniz Dev-G oluumunu yle tasvir eder: Byk bir iddia ile kurulan Dev-G, nce iki bir bildiriyle ortaya kt. Bu bildirilerin birinde Esas Ama ve Temel Hedef aklanyordu. Dierinde ise sloganlar sralanyordu. Bizim tavrmz doal olarak Dev-Ge karyd. nk, Dev-G bir kar kurulutu. Daha ileri izgide rgtlenmemizi engellemek zere aceleyle ve komik sloganlarla kurulmu bir birlikti. Katlanlarn ou talebe rgtyd, ne ynlara dayal

257

258

Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul, Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, s.108-9. Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler 68 Gncesi, Bask yok, stanbul: Arba Yaynlar, 1992, s.149150.

79

bir gleri vard, ne de Trkiyenin sorunlarn doru olarak ortaya koyabiliyorlard. rgt ynetimindeki inisiyatif Atatrk ilkeleri ve 27 Mays izgisinden teye gitmeyen ve gitmeyecek kimselerdeydi. Bu Dev-Ge katlmamz elimizdeki gc ileri izgiye devretmek ve onlarn son tahlilinde cunta hesaplarna alet olmak demekti. Devrimci G Birliine inanyorduk, ancak gerekte bu devrimci olanlarn g birlii deildi. Tam tersine gerek devrimcileri sapmaya gtrecek ve devrimci olanlara engel olacaklarn birlii idi.259 Ankarada 1968 Martnn sonunda 27 Mayslarn dinci gerici tabir ettikleri kesim 2. ahlan Mitingi dzenleyecektir. Dinci gericiliin emperyalizmin ve kk darda kapitalizmin bir uzants olduu ve tam bamszln nnde nemli bir engel oluturduu dncesiyle 27 Mays Milli Demokratik Devrim Dernei, demokratik kitle rgtlerini ortak tavr almaya ard. Devrimcileri gericilie kar gbirliine aran toplantya 20 rgt temsilcisi katld. Gbirlii yapan rgtler bunu bir bildiri ile ilan ettiler. Bildiriyle Trkiye Devrimci G Birlii kurulmu oldu (27 Mart 1968). Be kuruluun temsilcilerinden oluan ynetim kurulunda 27 Mays Milli Demokratik Devrim Dernei, FKF, DSK, TMTF ve TDMF yer alyordu.260 stanbulda 3. Kurultayda seilen genel ynetim kurulu ilk toplantsn 12 Ocakta Ankarada yapmtr. GYKda yaplan seimlerde MYK oluum ve stanbul Sekreterlii deimedi ve FKF genel bakanl iin TPli Hseyin Ergun ile MDDci Yusuf Kpeli aday oldu ve Yusuf Kpeli genel bakan seildi ve FKF bu tarihten sonra bildirilerinde MDD tezlerine arlk verdi. FKFde ayrln ilk ayak sesleri duyulmaya balamtr. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesinde renci olan Atilla Sarpn anlatmyla, Dev-Gen Marksist ideolojiyle donanm siyasal bir genlik rgtdr. zde niversite rencilerini kapsamakta, ii ve kyl genlikle de balant kurmaya almaktadr. Sonuta niversitelerde burjuva bilinci yerine sosyalist bir bilinci yerletirme amacnn yan sra, Dev-Gen yeleri kylleri birlikte emperyalizme kar yryecekleri devrimci bir mcadeleye katmay amalamlardr. Dev-Genin lerisi tekrar tekrar Leninin devrimci kuram olmadan devrimci hareket olmaz szn aktararak adamakll gelitirilmi devrimci bir kuramn nemine deinmitir. Kuram nemliydi, ama yeterli deildi. Sarptan sonra Dev-Genin bakan olan Erturul Krknn grd zere, iileri smren Trkiyedeki demokrasi rejimini deitirmek iin yalnzca propaganda yeterli deildi, silahl eyleme de gerek vard. Gerekten de zamanla Dev-Genin nderleri kanl bir terr yaratmann devleti denetlemek iin zorunlu olduunu bir gerek olarak kabul etmeye baladlar. Temel gr ayrlklar zamanlamaya ve ynetime ilikindi. rnein kr gerillasndan yana olanlarla kent
259 260

Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay. 1995, s.192. Ali Yldrm, Belgelerle FKF, Dev-Gen (1965-71), I. Basm, Ankara Yurt Kitap-Yayn, 1998, s. 232.

80

gerillasndan yana olanlar arasndaki mcadele bir sre srm, bir sre sonra kr gerillasndan yana olan partizanlar ayrlmtr. Dev-Genin Trk Silahl Kuvvetleri deerlendirmeleri sonutan farkl oldu. Grnte Trk Silahl Kuvvetlerinin 1920de Kurtulu savanda olduu gibi anti-emperyalist olduunu dnmlerdi. (Antiemperyalist-ancak Amerika aleyhtar deil) Bundan dolay Dev-Gen yeleri propagandalar ile askerlere szmaya altlar. Baz subaylar zerinde baarlar kazandlar, askerlerin 1971 Mdahalesindeki bir neden de buydu. Asl neden hkmetin etkin bir biimde baa kamad iddetti.261 2.1.10. ASD (Aydnlk Sosyalist Dergi) ve PDA (Proleter Devrimci Aydnlk) izgisi -Dou Perinek ve TKP Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (TDGF)nu destekleyen yaynlar TRK SOLU VE AYDINLIK SOSYALST DERGSdir. Trk Solu dergisi 17 Kasm 1967de yayn hayatna balamtr. Sahibi erif Tekben, yaz ileri mdr ise TPten atlan Vahap Erdodudur. Trk Solu dergisinde MDD cephesinden olaylara bak sz konusudur. Mihri Belli doal olarak derginin nderi, mimar, ba yazar olur. Aydnlk Sosyalist Dergisinin kurucular ise Dou Perinek, ahin Alpay, Erdoan Gbilmez, Gn Zileli, Cengiz andar, Atl Ant, Vahap ve Seyhan Erdodu evresidir. Derginin sahipliini Mnir Aktolga yapmtr. Bu dergide teorik alm yapan Mihri Belli, Mahir ayan, Hikmet Kvlcml olmutur. Aydnlk Sosyalist Dergisi 10 Ocak 1970de ayrlk yaar. Mnir Aktolga, Dou Perinek evresine dergide yaam hakk tannmaz. Dou Perinek, Gn Zileli, Cengiz andar, Atl Ant ve mer zerturgutun kuruculuunu yapt yeni bir dergi kartlr: Proleter Devrimci Aydnlk. PDA aydnlk ynetim kurulundaki 4 ye daha sonra TDGF-MYKdan tavsiye edilecektir. Belli PDAy saa sapma olarak tanmlar 262. Daha sonra ASD ve PDA dergilerinin temsilcileri ile Dev-Gen temsilcileri bir araya gelerek bir ak oturum dzenlerler. Ak oturuma ASD adna Vahap Erdodu, Seyhan Erdodu, Dev-Gen bakan Atilla Sarp; PDA adna ise Dou Perinek, ve ahin Alpay konuurken toplanty Ahmet Say ynetmitir. Bu toplantda ASD evresi zetle unlar sylemitir: MDD proletarya nclnde bir kyl devrimidir; i snfnn ncl iin objektif artlar vardr; Proletarya rgtnde lkemiz artlar gerei, yoksul kyl de olacaktr. deolojik nclk bunun iin ok nemlidir; TP devrimci bir ynetim, kkl dnmlerle proletaryann z rgt haline gelebilir; TPle mcadele imkan kaybolursa proletaryann rgt kurulur. PDA evresi zetle unlar sylemitir: MDD milli snfnn katld proleter devrimdir; i snfnn objektif artlar mkemmel deildir; ama bu proletarya ncln reddettiimiz anlamna gelmez. Bu konuda subjektif katk sanldndan
261 262

Jocab Landau, Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, Turhan Kitabevi, Ankara, 1979, s. 63-4. PDA yazarlar, Eski Aydnlklar Sol Sapma indedir, Ant Dergisi, 27 Ocak 1970.

81

daha ok olmaldr; nclk, ideolojik-politik ve rgtseldir. Proletaryann z rgt sadece proleter ideolojisinde olanlarla oluur. Parti ierisinde ideolojik nclk sz konusu olamaz. nk, partinin yaps homojendir. Bu ayrm daha sonra snrlarn tamamen izilmesini beraberinde getirmitir. Mart 1970de TDGFnin szcs saylabilecek bir yayn organ yoktur. FKF balangta Kavga diye bir dergi karmtr ancak bu uzun sreli olmamtr. Kendilerine ait bir dergi olmadndan Dev-Genliler Trk-Solu, ASD, PDA gibi dergilere yazmlardr. Dev-Genin yayn nitelii tayan leri Dergisi karlm, ancak alt say yaynlanabilmitir. leriyi karmak zere derginin ayn zamanda yaz ileri mdrln de yapacak olan H.. Sosyalist Fikir Kulb yesi Ersen Olga grevlendirilmitir. Derginin sahipliini de TDGF adna Atilla Sarp yapmtr. lk says Mart 1970de yaynlanan lerinin ilk saysnda Atilla Sarp, Mnir Aktolga, Fakir Baykurt, Yusuf Kpelinin yaz ve konumalar yer almtr. Gerek ASD, gerek PDA, Milli Demokratik Cephe dedikleri geni cephe birlii anlay erevesinde Milli Demokratik Devrim grn kabul ediyordu. Bu konuda P.D. Aydnlk Dergisinin 1. saysnda yaynlanan grler, Ant Dergisinde de yaynlanmtr: Mili Demokratik Devrim teorisi Marx, Engels, Lenin, Stalin ve Mao Zedungun dncelerinden meydana gelen bilimsel sosyalizmin, emperyalizmin smr alan olan lkelerde, emperyalizme ve yerli uaklarna kar devrim teorisidir. Milli Demokratik Devrim, ii snfnn ideolojik, politik ve rgtsel nclne dayanr. Milli Demokratik Devrimde devrimin yolunu aydnlatan ii snf ideolojisidir; ii snf kendi siyasi rgt vastasyla btn milli snflara ncln, eitli deneylerden geerek kabul ettirir. Milli Demokratik Devrimde nc ii snfdr; milli demokratik cephe, ii-kyl ittifak temeli zerinde btn milli snflar kapsar. Milli Demokratik Devrim, ii snf nclnde drt milli snfn siyasi iktidar ele geirerek Milli Demokratik Ekonomiyi uygulamasdr. Milli Demokratik Ekonomi emperyalizme baml kapitalizmin ve feodal kalntlarn, sosyalizme gei yolundaki btn engellerin tasfiyesini esas alr. Milliyetler zerindeki btn basklar kaldrr.263 ASD ve PDA, Milli Demokratik Devrimi Sosyalist Devrime bir hazrlk olarak grrler. Bu konuda aralarnda bir fikir ayrl yoktur: i snf, Milli Demokratik Devrimin tamamlanmasndan sonra, yoksul ve orta kyllerle ittifak temeli zerinde sosyalist devrime ve sosyalist kurulua ilerler. Milli Demokratik Devrim, Sosyalist Devrime bir hazrlktr; Sosyalist Devrim Milli Demokratik Devrimin kanlmaz bir sonucudur. Milli Demokratik Devrimden Sosyalist Devrime gei bir kader meselesi deildir. Lenin olsun, Mao Zedung olsun, Demokratik Devrim ile Sosyalist Devrim arasnda bir in Seddi olmadn belirtirler.
263

PDA yazarlar, Eski Aydnlklar Sol Sapma indedir, Ant Dergisi, 27 Ocak 1970.

82

i snfnn devrimde nclnn salanmasnda, ii snfnn partisinin politik yol gstericilii gerekmektedir: i snfnn, devrimde nclnn gereklemesi, ii snfnn olduu kadar, mttefiklerinin de bilinli olmalaryla ve ii snf partisinin politik yol gstericiliini kabul etmesiyle mmkndr Milli Demokratik Devrimi, be aydn deil, ii snf ve onun nclnde halk kitleleri gerekletirecektir. Bugnk esas grevimiz, devrimin sosyal, psikolojik artlarn hazrlamak amacyla, tm halk snflarn bilinlendirmek ve rgtlemektir264 PDA Dergisi, Mnir Ramazan Aktolgann Ankara Emniyet Mdrlnden ald sahiplik belgesi ve noterden kartt birtakm katlarla Aydnlk Dergisinin kendi zel mlk olduunu sylemesi ile ortaya kt. PDA Dergisinin politik izgisi esas olarak Aydnlkta Dnya ve Trkiye bal altnda kan yazlarda izilen politik izgidir.* PDA Dergisi, Aydnlkn kurulduu sralarda, Aydnlk ve Trk Solu arasnda bir blnme ve Aydnlk bir hizip partisi haline getirme abasnn olduunu belirterek, bu blc unsurlarn PDAya kar herkesle ve her fikirle ilkesiz birlik cephesi kurduklarn belirterek ilkesiz birlik cephesini u ynleriyle eletiriyor:265 1. rgt Konusunda- Bazlarna gre, devrimci mcadele Parti olsa da, olmasa da devrimci mcadele baar kazanabilir. Bunu savunanlar, Regis Debrayn kitabnda ifadesini bulan kk burjuva politik izgiyi aka benimsemektedirler. Dier bazlarna gre, rgt arttr ve TP eer ele geirilirse, bu parti proletaryann z rgt olacaktr. Eer TP ele geirilemezse, hemen kurulacak yeni bir parti, proletaryann z rgt olacaktr. 2. TP Konusunda- Bunlarn bazlarna gre, TPi rgt olarak desteklemek ilkesi toptan yanlt; bu ilke, gerici parlamentarizmin snrlarna hapsolmaktr. Dier bazlarna gre ise, bu doru bir ilkedir, nk TP proletaryann z rgt haline getirilebilir. 3. Proletaryann ncl Konusunda- Bazlarna gre, proletarya bugn devrimde ncdr. Dier bazlarna gre, Evet, henz proletarya bilinlenmemitir, ama esas olan ideolojik nclk olduuna gre, nc saylabilir. Yine bazlarna gre, eer proletarya z rgtne kavuursa, derhal o an ncl kazanacaktr.
PDA yazarlar, Eski Aydnlklar sol sapma iindedir, Ant Dergisi, 27 Ocak 1970. * Aydnlkta Dnya ve Trkiye bal altnda kan yazlar: 1. Say: Dnya, Trkiye ve Devrimci Mcadele; 2. Say: Trkiye i Partisi ve Sosyalist Hareket; 3. Say: TPde Devrimci Mcadele; 4: Say, i Hareketleri; 6: Say, Halkzmn Milli Demokratik Mcadelesi, Bugnk Durumu, Dmanlar ve Meseleleri; 7. Say: AYDINLIK Halkmzn Milli Demokratik Mcadelesinin Parasdr; 8. Say: Devrimciler El Ele Milli Cephede; 9. Say: Gerici Parlamentarizm flas Yolundadr; 10. Say: deolojik Birlik ve rgt; 11. Say: Gerici Parlamentarizm Emperyalizmin Hakimiyet Aracdr; 12. Say: Proleter Devrimci Saflar eliletirelim; 13. Say: Bilimsel Sosyalizm Temeli zerinde Birlie Doru; 14. Say: Oportnizmi Aa kartalm ve deolojik Mcadeleyle Ykalm. 265 Yaasn Proleter Devrimci Aydnlk, PDA, Ocak 1970, S. 15, s. 161-2.
264

83

4. Milli Cephe Konusunda- Dev-G teebbs hibir eydir; nk devrimci gbirlii snflararas gbirliidir. Bakalarna gre, Biz hedefleri koyarz; gelen gelir; Btn milli unsurlar milli cephede toplamak iin ideolojik mcadeleye gerek yoktur. Dier bazlarna gre, milli cephenin ideolojik propaganda ve bilinlendirme ile gerekleecei doru deildir. Yine bazlarna gre, Biz nc deilsek, milli cephe olmaz; biz nc olmadmz hibir eyleme katlmayz. 5. Kemalizm Konusunda- Bazlarna gre, Kemalizm, milli kurtuluculuktur. Yani, tutarl anti-emperyalizmdir, emperyalizme teslimiyeti yan yoktur. Dierlerine gre ise, Kemalistler dmandr, onlarla gbirlii yaplamaz; zaten gbirlii snflararas gbirliidir. 6. Milli Demokratik Devrim Konusunda- Bazlarna gre, milli demokratik devrim bir program meselesinden ibarettir. Pekala, kk burjuva nclnde gerekletirilebilir. Eer kk burjuva devrimcileri iktidara gelir ve genel demokratik program uygularlarsa, bu milli demokratik devrim olur. Dier bazlarna gre, milli demokratik devrimden sosyalist devrime geilip geilmeyecei bir kader meselesidir; demokratik devrim sosyalist devrim arasnda gerekten bir in Seddi vardr. 7. alma Tarz Konusunda- Bazlarna gre, ynlar bilinlendirme ve rgtleme diye bir meselemiz vardr. Ama bakalarna gre, ynlar ideolojik propaganda ile uyandrmak ve rgtlemek, devrimci mcadeleyi bilinli ve rgtl ynlara dayandrmak diye bir meselemiz ynlar devrime hazrlamak, ynlarda devrimin gerekliliine olan bilinci yaratmak ve esas olarak kitlelerin enerjisini seferber etmek diye bir meselemiz yoktur. Devrim yaplr, ynlar sonra uyanr. 8. Feodalizm Konusunda- Bazlarna gre, milli demokratik devrim stratejisi, ancak feodalizmin mevcudiyeti halinde geerli olabilir. Bugn Trkiyede iki hakim retim tarz vardr. Bir tarmda, bir de tarm dnda. Tarmda feodalizm, hakim retim tarzdr; tarm dnda kapitalizm hakimdir. Yani, milli demokratik devrim stratejisi, tarmda feodalizm hakim deilse geerliliini yitirir. 9. Bilinlendirme Eylemi Konusunda- lkesiz Birlik Cephesinin baz unsurlarna gre, bilinlenme kendiliinden olur. Bunun en gzel rneini TDGF Bakannn Merkez Yrtme Kurulu yelerinin ounluunun muhalefetine ramen yaynlad Ne Yapmal? bildirisi oluturur.Bu anlaya gre, Ne Yapmal? sorusu kitleye sorulunca, bilin gkten zembille iniverecektir. Dier baz unsurlara gre, proleter devrimcilerinin kitle organ -KYL GAZETES gereksizdir, krtasiyeciliktir, edebiyattr. PDA, bu grlerle mcadelenin son birka ay ierisinde youn bir hal aldn, genlik rgtlerinin PDA izgisiyle lkesiz Birlik izgisi arasnda iki kanada ayrldn, birbirleriyle mcadeleye girdiklerini, ideolojik tartmalarn kapal kaplar
84

ardnda yapldn, ideolojik ayrlklar gidermenin yolunun kitle nnde meseleleri tartmak ve zm bulmak olduunu dile getiriyor ve bu deneyimlerin ideolojik-politik almalarda kitle izgisi izlenmesi gerektiini rettiini, meseleleri sadece nderlerin deil, btn devrimcilerin bilmesi ve zerinde tartarak doru ilkeler zerinde birliin salamlatrlmas gerektiini, bir hareketin yalnz en ndekilerin bilincine deil, harekete katlanlarn tmnn bilincine dayanrsa gl olabileceini ifade ediyor.266 PDA, esas olarak Mihri Bellinin fikri nderliini yapt Trk Solu dergisinin stratejisini eletirirken, dier taraftan solda mevcut olan geni cephe faaliyeti anlayyla kurulan cepheleri eletirerek adn lkesiz Birlik Cephesi koyuyor. PDA, gerek kahramann kitleler olduunu savunarak, mcadelelerinin devrimin itici gcn, kitlelerin yaratc gcn oluturma mcadelesi olduunu, hedeflerinin devrimci mcadele iinde alt snflar MDD saflarna kazanmak ve devrimi gerekletirecek gc toplama mcadelesi olduunu dile getiriyor. PDA devrimci genliin antiemperyalizm mcadelelerinin glenmesini; milli zmrelerde yank ve destek bulmasn; retmen ve memur mcadelelerinin; 69 deniz subaynn bildirisiyle aa kan ordudaki devrimci gelimelerin; ibirliki iktidara kar TRT ats altnda ilerici aydnlarn mevziler kazanmalarnn; iilerin demokratik ve iktisadi haklar iin mcadelelerinin iddetlenmesinin; kyllerin toprak iin yryler ve igaller eklinde yaygnlaan hareketlerinin tek bir hareket, tek bir mcadele eklinde birlemeye doru gittiini; eitli kesimlerde ve cephelerde yrtlen bu mcadeleler arasnda balarn kurulmasn ve glenmesini, birliin gereklemesini savunmaktadr.267 69 Deniz subaynn bildirisinin, PDAnn asker-sivil-aydn zmre devrimci eilimlerini yanstt ifade edilmekte, asker-sivil-aydn zmrenin devrimciliinin mcadeleleri iinde ii snf nclnde, ii-kyl ittifak zemininde bu ittifaka destek olan bir unsur olarak toplumda devrimin kalc zaferlere ulamasna yardmc olabilecei ileri srlmektedir.268 MDD mcadelesine fayda ve katk salayan her trl hareket desteklenmektedir. Geni cephe faaliyeti ierisinde, TSn faaliyetlerine deinilen bir yazda yle denilmektedir: Henz emperyalizm ve ibirlikilerinin kozmopolit ve gerici ideolojilerinin etkinlii altnda hareketsiz duran ynlarn siyaset sahnesinde aktif gler olarak yerlerini almalarna byk katklarda bulunmasn beklememiz gereken byle bir dnemin eiinde ve byle bir ortamda TS ve Trkiye LK-SENin gerekletirdii retmenlerin drt gnlk ihtar boykotu zerinde duralm. TS genel bakan Fakir Baykurt, birok bildiriler ve demelerde Boykotumuz, halkmzn bamszlk, demokratik ve devrimci mcadelesinin kk bir parasdr demitir.269

266 267

Yaasn Proleter Devrimci Aydnlk, PDA, Ocak 1970, S. 15, s. 162-165. Gerek Kahraman Kitlelerdir, PDA, Ocak 1970, S. 15, s. 166-7. 268 Gerek Kahraman Kitlelerdir, a.g.m., s. 172. 269 Gerek Kahraman Kitlelerdir, a.g.m., s. 170.

85

PDA, partinin politik nclnde bir alma tarz benimsemektedir. En nemli konulardan biri, MDDe hangi snfn nderlik edecei tartmasyd. PDAclar, Trkiyenin yar-smrge, yar-feodal bir lke olduu saptamasndan karak, devrimin znn toprak devrimi, devrimin temel gcnn de kyllk olduu sonucuna varmlard. Onlara gre, Trkiye proletaryas milli demokratik devrime nclk edebilecek objektif ve sbjektif artlara tam olarak sahip deildi. Mahir ayan ve arkadalar ise Trkiye proletaryasnn demokratik devrime nclnn objektif artlarnn var olduunu savunuyor, bunu da ideolojik nclk olarak tanmlyorlard. kincisi, PDAclar uluslararas komnist hareketteki blnmede ak ve kesin biimde in Komnist Partisinin yannda yer aldlar; Marksizm-Leninizme, onun gelimesinde ayr ve ileri bir evre olarak Mao Zedung Dncesini eklediler. Mao Zedunge gre, smrge ve yar smrge lkelerde devrimin yolu silahl halk savandan geiyordu. 1970lerde MDD kkenli btn gruplar deiik biimleriyle silahl devrimi savunuyor, ayrlk bu savan, krlardan kentlere mi, kentlerden krlara m ilerleyecei noktasnda kyordu. PDAda ayn grteydi. Ama TKPyi oluturanlar 1970in silahl mcadele yrten teki devrimci hareketlerini darbeci, macerac, terrist olarak nitelendiriyor, pratik olarak da bir silahl eylem izgisi yrtmyorlard. PDA hareketi, teki hareketlerden farkl olarak, rgtlenmeyi parti formunda yapma yolunu seti. Sonu vermeyen Sosyalist Kurultay giriiminin ardndan Dou Perinek ve arkadalar parti tz hazrlama ve partileme iine giritiler. Partileme srecinde hareket iinde gr farkllklar kt. Dou Perinek ve mer zerturgut derhal bir parti kurulmasn istiyor, ahin Alpay ve Halil Berktay yalnzca aydnlara dayanacak bir parti kurmann yanl olacan sylyor, Gn Zileli, Oral allar ve brahim Kaypakkaya ise kentte parti kurulamayacan, partinin kylk blgelerdeki almalar olgunlatktan sonra kurulmasnn daha doru olacan savunuyorlard. Son olarak, TKP ile teki rgt ve eilimler arasndaki tartmalardan biri cunta, darbe konular zerineydi. Bu tartmalar daha sonra 12 Mart darbesine kar gsterilecek tutum konusunda da srd. Perinek grubu, bandan itibaren MDD nderi Mihri Belliyi cuntaclkla; Mahir ayanlar darbeci-maceraclkla eletiriyordu. kinciler ise, Perinek grubunun proletaryann devrime nderlik edemeyecei szyle, Doan Avcolunun savunduu devrimci mcadele de nderliin milliyeti devrimcilere ait olduu grnn birletiini iddia ediyordu.270 Bu iddiay hakl klan ifade ise, o zaman PDAnn teorisyenlerinden olan ahin Alpayn byk tartmalara yol aan aadaki yazsyd: Trkiyede proletarya bugn devrime nclk edebilecek objektif ve sbjektif artlara sahip deildir. Bu artlar altnda, Avcolunun milliyeti-devrimler bir kez
270

Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, II. Bask, stanbul: El Yaynevi, 2002, s. 234-235.

86

daha n planda rol oynamaya aday gzkmektedir sz hi olmazsa bir sre iin yanl deildir.271 TKP nin ilk MKs Ocak 1970de oluturuldu: Dou Perinek, Vecdi zgner, Hasan Yaln, mer zerturgut, Gn Zileli, Mehmet Altun, Oral allar. Yedekler: Bora Gzen, Ferit lsever, Halil Berktay, brahim Kaypakkaya. 10-12 Nisan 1971de Ankara niversitesi Hukuk Fakltesinde TKP nin ileri gelen 30 kadrosu bir toplant yaptlar.Bu toplantda brahim Kaypakkaya ve 5 kii zetle u gr savundular: i-Kyl gazetesini kapatalm.Yaynclk yapmak ve ii snf iinde almak revizyonizmdir. Kylere gidelim. Silahl mcadeleye balayalm. Bu toplantdan birka hafta sonra hareketin kendisi deil ama Skynetim Komutanl, PDA dergisini ve i-Kyl gazetesini kapatt.PDA evresi,1 Mays 1971de illegal afak dergisini yaymlamaya balad. Birinci tasfiyeciler ya da Trokist grup olarak adlandrlan Garbis Altnolu, Adil Ovalolu ve arkadalar PDA hareketinden ayrldlar. Bu grup PDAnn izgisini sac, teslimiyeti ve snf ibirlikisi buluyordu. Trkiyede silahl mcadelenin artlarnn olduu ve bu mcadele biiminin daha iin en banda temel alnmas gerektiini savunuyorlard. in,Vietnam ve Hindistandaki devrimci mcadeleyi rnek almay neriyorlard. Grup, proletarya partisinin silahl mcadeleye bal olarak ve onun iinde ina edilecei grndeydi; dolaysyla mcadelenin banda bir program ve tzn oluturulmasn gereksiz gryorlard.Gruba gre,kitlelerle iliki kurmann en doru yolu retim iinde bir arada bulunmak ve onlar retim sreci iinde rgtlemekti. Sonradan TKP/MLyi kuranlara ise ikinci tasfiyeciler ad verildi.272 1969-71 dneminde in Devriminin zaferi ve Mao Zedung Dncesinin Marksizm-Leninizmin yeni bir evresi olduu tesbiti genel olarak sosyalist mcadele iinde sempati toplam, PDA ve TKP bu izgiye sahip kmt. Sovyet revizyonizminden bamsz bu yeni izgi, esin kaynan in Devriminde ulusal kurtulu hareketlerinde buluyor ve smrge ve yar smrge lkelerde halk sava yoluyla demokratik halk iktidarn amalyordu. TKPdeki kavga, balangta siyasal izgi zerindeki gr ayrlklarndan kmad. Szn hayata geirilmesi noktasndaki yneli farkllklarndan kt. TKP ii tartmalar pratik sorunlardan balayarak geliti ve kesin teoriksiyasal ifadesini ancak TKPnin Dou ve Gneydou Blge Komitesi sorumlusu brahim Kaypakkayann eletirilerinde buldu.273 brahim Kaypakkaya TKP MKnn 1971 Eyll aynda yaplan toplantsna yedek ye olduu halde katlmad ve bir mektup gnderdi. 29 Austos 1971 tarihli mektubunda parti iindeki sa sapmay eletirdi:

271 272

Turhan Feyizolu, Mahir -Onlarn yks-, 8. Bask, stanbul: Ozan Yaynclk, 2004, s. 171. Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, 2. Bask, stanbul: El Yaynevi, 2002, s. 235-236. 273 Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 237-8.

87

Yoldalar, szn ettiimiz sa hatalar nedir? Bunlar genel hatlaryla ve zel olarak, teoride Mao Zedung fikirleriyle sa revizyonist grlerin (esas olarak lkemizde Mihri Belli ve Hikmet Kvlcml tarafndan savunulan grlerin) badatrlmas, rgtlenmede (birka byk ehrin ve legal dergi faaliyetlerini esas alan) legalizm, pratikte kendi glerine dayanarak ve insiyatifi elde tutarak yrtlen ihtilalci bir faaliyet yerine demokratik ittifaklara (yani burjuvaziye) bel balayarak ve insiyatifi onlara brakarak (bu dier hatalardan tabi olarak doan bir sonutur) yrtlen teslimiyeti ve uzlac bir faaliyetHatta bizim parti adn verdiimiz rgtlenme bile dergicilik faaliyetlerine hizmet eden tali bir unsurdu.() Arkadalar, btn bunlar sa hatadr hem de, btn dnya apnda devrim artlarnn (yani silahl mcadele artlarnn) ok elverili olduu ayrca lkemizde halk kitlelerini, devrimci mcadelenin kapsad, hakim snflarn iddetli ve derin buhranlara dt dnemlerde ilediimiz hatalardr. Bunlarn Mao Zedung fikriyle ne gibi bir ilgisi vardr? Mao Zedung izgisi, bugn, bizim artlarmzda, silahl halk sava izgisidir ve meselenin esas da budur. Peki biz halk savan neyle nasl yrtmeyi dnyorduk? Yaz kurallaryla m? iKyl alma komiteleriyle mi? Yoksa hakim snflarn istedii zaman kapatabilecei gazetede attmz sloganlarla m?274 Kaypakkaya, TKPni, sa revizyonist grlerle uzlamakla, dergicilik, legalizm yapmakla, burjuvaziye bel balamakla eletirmektedir. Haluk Yurtsevere gre, brahim Kaypakkayann kendisini TKPden ayrlmaya gtren, parti iinde bir tr yabanclama duymasna yol aan esas neden, TKP saflarnn burjuva hayat tarzna, burjuva alkanlklarna bal kiilerle dolu olmas, hareketin Burjuvazi iinde kk salmsdr. Kaypakkaya, Dou Perinek ve evresindeki burjuva snf kkenli, kolejlerde okumu akademisyenlerin kiiliinde parti nderliine derin bir gvensizlik duymaktadr.Yaklaan TKP kongresine bak bu gvensizliin anlatmdr.275 2.1.11. THKP-C TP, 1960larda tm Trkiye solcularnn toplanma merkeziydi. Ama THKP, TPe muhalefetle gelien MDD izgisinden ve hem TP hem MDDye tepki ve onlardan kopu sreci iinde ekillendi.276
Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, 2. Bask, stanbul: El Yaynevi, 2002, s. 235-6 275 Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 238. 276 Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 226. * Akdere ve Karadeniz THKP-Cnin kuruluunu yle anlatr: Mahir ayan ve bir grup arkada tarafndan kurulan ve belli bal tezleri zellikle Mihri Belli grubuna kar muhalefet ierisinde biimlenen THKP-C rgt, bir devrim partisinin ancak bir sava rgt nclnde kurulabileceini savunuyordu. Burada silahl mcadele fikri eksen alnyor emperyalizme kar halk sava slogan temel mcadele ve rgtlenme anlaylarn belirliyordu. nceleri Mahir ayan ve arkadalar MDDli savunma gruplar arasndaki iki blnmede Dou Perinek grubuna kar Mihri Belliyle ASD erevesinde hareket ettiler. Mahir ayan kendi devrim ve mcadele tarz anlay ile Mihri Bellinin grleri arasnda yalnzca ayrntya ilikin baz farkllklar bulunduunu ve bunlarn zaman iinde giderilebileceini dnyordu. Ancak bu ayrmn giderilemeyeceini anlaynca ASD evresinden bir mektup brakarak ayrld. ( Bkz. lhan Akdere ve Z.Karadeniz, Trkiye Solunun Eletirel Tarihi, stanbul, Evrensel Basn-Yayn, 1996, s. 310-312).
274

88

ASD Yaz Kurulunun 29-30 Ekim 1970de dzenledii toplantda Dev-Gene hakim olan ayan evresi ile Mihri Belli arasndaki ayrm ortaya km ve Ocak 1970de Trkiye Halk Kurtulu Partisi-Cephesi THKP-C* kendini ilan etmitir. Daha 1970 yl bitmeden Deniz Gezmi nderliindeki THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu) rgt de kendini resmen ilan etmitir. THKP-C, Mahir ayan ve arkadalar tarafndan 1970te kuruldu. Genlik hareketi iinden gelen Mahir ayan ve arkadalar TP ynetimine kar muhalefette milli demokratik devrim tezini savunan Mihri Belli ile birlikte hareket ettiler. Birlikte Aydnlk Sosyalist Dergiyi kardlar. ayan ve arkadalar, Mihri Belli ile Dou Perinek arasnda 1970 banda yaanan ayrlkta yine Belli safnda yer aldlar. 1970 sonbaharnda ise Mahir ayan, Yusuf Kpeli, Mnir Ramazan Aktolga ve Erturul Krk imzal Aydnlk Sosyalist Dergiye Ak Mektup yaynland. Mihri Belli ile de yollar ayrld. Bu yln kasm aynda THKP-C kuruldu. rgtn Genel Komitesinde u isimler bulunuyordu: Mahir ayan, Yusuf Kpeli, Mnir Ramazan Aktolga, Ziya Ylmaz, Erturul Krk, Orhan Sava, Ula Bardak, Sina ladr, Bingl Erdumlu, rfan Uar ve Hseyin Cevahir. Merkez komiteyi ise ilk isim oluturuyordu. Grup, o zaman en byk genlik rgt olan Dev-Gen ynetimine de hakimdi. 4 Nisan 1971de iadam Mete Hasn karlmas ve 400 bin lira fidye alnmas, 17 Mays 1971de srailin stanbul Bakonsolosu Elromun karlmas bu gurubun sansasyon yaratan eylemleri arasndadr. Grubun nde gelen hemen btn isimleri 12 Marttan sonra tutukland ve skynetim mahkemelerinde yarglandlar. Gurubun nderlerinden Mahir ayan, Ziya Ylmaz ve Ula Bardak, THKOdan Cihan Alptekin ve mer Ayna ile birlikte 29 Kasm 1971den stanbul Maltepe askeri cezaevinden katlar. Bu srada rgt iinde ilk ayrlk kt. Yusuf Kpeli ve Mnir Ramazan Aktolga hareketin program ve eylem izgisini eletirip ayrldlar. ayan ve arkadalar 26 Mart 1972de nyeden 3 ngiliz askerini kardlar. Amalar, idama mahkum olan Deniz Gezmi, Hseyin nan ve Yusuf Aslan kurtarmakt. Ancak, 30 Mart 1972de Niksarn Kzldere kynde askerler tarafndan kuatlp ldrldler. atmada THKP-Cden Mahir ayan, Sinan Kazm zdoru, Saffet Alp, Hdai Arkan, Ertan Saruhan, Nihat Ylmaz, Ahmet Atasoy, Sabahattin Kurt ve THKOdan da Cihan Alptekin ile mer Ayna hayatlarn kaybettiler. Bir tek Erturul Krk sa olarak kurtuldu. rgtn fikri miras zerinde ise 1975ten itibaren Devrimci Yol, Halkn Yolu, Devrimci Sol, Acilciler gibi pek ok gurup ortaya kt. rgt, nce ehirlerde silahl propaganda (ehir gerillas) ile g toplayp krlara ekilmek, halk sava yoluyla krlardan ehirleri kuatp iktidar ele geirmek eklinde bir stratejiye sahipti.277 Haluk Yurtsever, Mahir ayann grlerinin eklektik olduunu, ancak THKPC teorisinin ynteminin okuduu kitaplardan aktarmalarla olumadn, aksine dnya ve Trkiyedeki kendi pratiklerinden kard ilk teorik ereveyi buna uygun her trl kaynaktan yararlanarak gelitirdiini syler. Bu konuda Erturul Krk ise unlar
277

Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, stanbul: Cem Yay., 1989, s. 77-78

89

sylemektedir: THKP-Cnin Mihri Belli ayrl sonrasnda edindii yeni ynelimin yalnzca Mahir ayann kafasndan km olan bir fikirler manzumesi olduu yargs onun teorik evrimini deerlendirmek bakmndan sk sk dlen bir baka yanlsamadr. THKP-Cnin siyasal ve teorik kavramlar portfynde yer alan kavramlarn ve mcadele biimlerinin byk bir ounluu, 1960larn sonu ve 1970lerin banda Latin Amerikann birok lkesinde, Sri Lankada (Seylan), Yemende, Ummanda da hareket halinde bir ok Halk Kurtulu Cephesinin, ordusunun, Partisinin benimsendii bir genel stratejik hattn, nderliini Kba Komnist Partisinin ve onun nclnde kurulmu olan OLAS (Latin Amerika Halklar Dayanma rgt) ve OSPAALn (Asya, Afrika ve Latin Amerika Halklar Dayanma rgt) yrtt bir uluslararas devrimci akmn iinden geliyordu.278 Blent Uluer kendisiyle yaplan bir rportajda THKP-C ve Mahir ayan hakknda unlar sylemektedir: THKP-Cnin grlerini kategoride incelemek mmkn. Bir, Mahir ayann yazd zaman da, bugn de yanl olan grleri: nc sava, suni denge, Kemalizm tahlili, ulusal sorun, parti anlay gibi. kincisi, o gn iin doru olan, ancak bugn geerliliini yitiren grleri: Sosyalist lkeler ve sosyalist demokrasi konusu. O gn olduu gibi bugn de doru olan grleri ise yle: Brokratik sosyalizme tavr ve ihtilalcilik. Bizim sarldmz gelenek bu ncsdr. Uluer, ii snfnn, sosyalizm mcadelesinin temel gc olduu gereinin devrimci harekette yeni yeni farkna varldn, Mahir ayanda bu anlayn eksik olduunu dile getiriyor.279 Sonu olarak THKP-C hareketinin dnsel kaynaklar, iinden kt Trkiye sol hareketi, in devrimi teori ve pratikleri ve Latin Amerika devrimci pratikleridir. THKP-C dzene ve iinden kt yaplara bakaldran bir pratie girmi, kendi pratiini ve bu pratie uyan teki pratikleri teoriletirerek bazen aynen alarak sistemini kurmutur. Doal olarak kurduu sistem de eylemini, zellikle kendisinden sonrakilerin eylemlerini etkilemitir.280 2.1.12. THKO Trkiye Solunun tarihinde ilk kez silahl eylemde adn duyuran ve mcadele tarznn bundan baka bir ey olmadn aklayan rgt Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) olmutur. 4 Mart 1971de drt Amerikal Astsubayn karlmas olayyla yaynlanan bildiride THKO adyla kullanlm ve kamuoyuna ilan edilmitir. Ayn bildiride rgtn amac emperyalizm ve ibirlikilerini lkeden kovarak tam bamsz Trkiyenin kurulmas eklinde aklanmtr. Bildiri ayn zamanda zetlenmi bir program nitelii tamakta ve devrimin stratejisi de burada anlatlmaktadr. Mcadelenin stratejisi, silahl mcadeleyi esas alan bir halk kurtulu savadr 281
278

Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, II. Bask, stanbul: El Yaynevi, 2002, s. 228. 279 Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, stanbul: Cem Yay., 1989, s. 134. 280 Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 226. 281 lhan Akdere ve Z.Karadeniz, Trkiye Solunun Eletirel Tarihi, stanbul: Evrensel Basn-Yayn, 1996, s.312

90

THKO dier ihtilalci sol rgtlerden farkl olarak kollektif bir ynetimi liderlerin ileride scak mcadele esnasnda belirlenmesini kabul etmitir. Kararlarn ortaklaa alnmas ve ortaklaa uygulanmas esasn benimsemitir. THKO, politik ve silahl mcadeleyi gerilla nclnde beraber yrten tatbikat (fokoculuk) benimser. Bu rgtte gene temel mcadele sahas krlardr. Bu nedenle ehir gerillas taktiine gidilmemi, krsal blgelerdeki eylemlere imkan salad iin banka soygunu, fidye iin adam karma gibi eylemlere teebbs edilmitir. 282 1971de anlatmn THKP-C, THKO ve TKP-MLde bulan devrimci demokrat hareket, kentlerden krlara ve krlardan kentlere gerilla eylemi* neren iki kesimiyle de bir kyl hareketi yaratmaya ve onun stne oturmaya alt. Demokratik devrimin temel gcnn kyllk olarak saptanmas ve bu konuda bir gr ayrl bulunmamas bunu anlatr.283 2.1.13. TKP/ML (Trkiye Komnist Partisi Marksist-Leninist) ve TKKO 12 Mart ncesinde Mao ilkeleri yalnz Aydnlk gurubunda temsil edilirken, sonraki dnemde bu izgiye gelen baka gruplar da oldu. 12 Mart srasnda Aydnlk grubunda olup ynetimi pasifist bulan bir kadro, brahim Kaypakkaya nn nderliinde TKP/MLyi ve onun sava gc olarak TKKOyu kurmutu.284 THKP-C ve THKO aralarndaki farklara ramen, daha ok kent ve kr kk burjuvazisine, emekilerine dayanan, eitli renkleriyle Latin Amerika gerillaclna yknen hareketlerdi. TKP/ML ise yoksul kyll hedef kitle seen, Maocu ve onun bir biimi olan aru Mazumdarc grleri benimseyen bir hareketti. TKPden ayrldktan sonra Kaypakkaya ve arkadalar hzl bir rgtlenmeye giritiler. lk adm Koordinasyon Komitesi oluturmakt. brahim Kaypakkaya, Ali Mercan ve Ali Tayapan bu grevi stlendiler. Daha sonra, srasyla Muzaffer Oruolu, Arslan Kl, Cem Sonel ve Almanyal Kadir KK yesi oldular. Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu (TKKO) ve Trkiye Marksist Leninist Genlik Birlii (TMLGB) kat zerinde kuruldu; ancak fiili oluumlar bu yllarda tamamlanamad.

Trkiye Gerekleri ve Terrizm Beyaz Kitap, Ankara, 1973, s. 30-32. Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, II. Bask, stanbul : El Yaynevi, 2002, s. 230-31. * Gerilla savalar iin krlar m, kentler mi daha iyi bir evre oluturmaktadr? Her iki gr de savunan kuramlar var. in, Vietnam, Kba uygulamalarnda krlardaki rgtlenme n planda. Rgs Debray faco kuramyla bunun savunmasn yapyor. Debraya gre kentte gerilla sava rgtlenmenin zorluklar var, kent gerillas ikili bir ahsiyet yaps gelitirme durumunda, gerilla takmlarnn arasnda balln gelimesinin zorluu vb. Buna karlk Carlos Marighela, kent gerillasnn savunmasn yapyor. Tupomaro rnei zerinde yaplan aratrmalar, Derbayn eletirilerini hakl gstermiyor ama baka sonular ortaya koyuyor. Sonu olarak diyebilirim ki, bu tartmalarda da kent kra gre ak bir stnlk kazanmyor. Bkz. lhan Tekeli, Kent-Sululuk ve iddet Abdi peki Semineri, Trkiyede Terr 30 Ocak-1 ubat 1980, I. Bask, Gazeteciler Cemiyeti Yay., Yer yok, 1980, s. 221. 284 Murat Belge, Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960tan Sonra), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul : letiim Yaynlar, 1983, c.7, s.1959-1960.
283

282

91

TKP/MLnin teorik grlerini, siyasal izgisini oluturan temel kaynak brahim Kaypakkayann TKP program ve grlerini eletiren yazlardr. brahim Kaypakkaya bunlar 1971 sonuyla 1972 ortalar arasndaki 6-8 ay iinde yazd ve bandan beri brahim Kaypakkayann yannda yer alan Ali Tayapann tanklna gre, TKP/ML partinin teorik grlerinin derli toplu biimde yazl hale getirmek zere Kaypakkayay grevlendirdi.285 Bir yandan, anti-feodal niteliiyle demokratik, anti-emperyalist karakteriyle milli bir devrim ngrlyor; bu devrimin nitelii gerei milli burjuvazi mttefik olarak kabul ediliyor; te yandan bu ittifakta ii snfnn hegemonyas savunuluyor. Haluk Yutsever, TKP/ML ve nderi brahim Kaypakkayann ikinci byk talihsizliinin Mao Zedung Dncesini klavuz almas, genel teorik ve Trkiye zeline ilikin btn sorunlar Maocu ablona uydurmaya almas olduunu, yanl bir teoriyle devrimci yol araynn eklektizm, teoriden ve gereklerden uzaklama sonularn rettiini ifade ediyor. TKP/MLnin grleri yle zetlenebilir: Trkiye yar smrge, yar feodal bir lkedir; gndemde olan devrim, feodalizm ile halk arasndaki elikiyi zmeyi hedefleyen demokratik devrimdir; devrimin z toprak devrimidir; devrim bir halk devrimidir ve halk, ii snf, kyllk, ehir kk burjuvazisi ve orta burjuvazinin devrimci kanadndan olumaktadr; iktidar bu snflarn ortak diktatrl, ama ittifakta proletarya egemen ve nder rol oynad iin de proletarya diktatrlnn bir biimi olan bir demokratik halk diktatrl olacaktr. Devrimin yolu ve savam yntemlerine gelince, temel yaklam udur: Silahl mcadele ve onun bir biimi olan uzun sreli halk savayla lkenin belli kylk blgelerinde kzl siyasi iktidarlar oluturulacak, devrim krlardan kentlerin kuatlmasna doru ilerletilecektir. Kaypakkaya, in Devriminin zgn ve yaratc bir deneyimi olan kzl siyasal iktidar hedefini aynen benimsemi, Trkiye iin de geerli olduunu kantlamaya almtr.286 1972 Aydnlk grubundan ayrlan brahim Kaypakkayann kurduu TKP/ML, kamuoyunda Maocu ve kr gerillacs bir rgt olarak bilinmektedir. inde olduu gibi uzun sreli halk sava yoluyla kurtarlm blgeler yaratp ehirleri kuatmak ve bylece iktidar ele geirmek eklinde bir stratejiyi savunmutur.287 1974-75lerden beri TKP/ML ile balantlar olan Sefa Kamaz, Partizan Grubu iin programn, brahim Kaypakkayann be temel belgesi diye anlan yazlarn toplam olduunu; bu yazlarn temelinin ise, 1970li yllarda Mao Zedung Dncesi olarak nitelenen akm olduunu belirtmektedir288.
285

Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, II. Bask, stanbul : El Yaynevi, 2002, s. 243. 286 Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 247-8. 287 Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, Cem Yay., stanbul, 1989, s. 253. 288 Rafet Ball, a.g.e., s. 264-265

92

2.1.14. Dier Gruplar Ve Tekilatlar TDMF (Trkiye retmen Dernekleri Milli Federasyonu) Kurtulu Savanda Mustafa Kemalin cretsiz propagandisti retmen rgtleri, 27 Mays 1960da ayn grevi yapmtr. Da bayr, ky ky gezerek 27 Anayasasn savunmutur. 1961 Anayasasnn kabulnde TDMFnin, Ky Enstitlerinin varln savunduu dnemler olmutur. ok partili dzeni getiren Cemiyetler Kanunundaki deiiklikten sonra yurdun birok yerinde retmenler Yardmlama Dernekleri kurulmaya balanmtr. Bu srada Trkiye retmen Dernekleri Milli Federasyonu ve hemen hemen btn retmen dernekleri bu rgte federe olmulardr. 1935de durdurulan retmen dernekleri almalar, kinci Dnya Sava bitimine dek (1946) srd. 1947de birden bire 100e yakn retmen Yardmlama Dernei kurulduu grld. Bunlarn 30 kadar 15.08. 1948de Ankarada Trkiye retmenleri Yardmlama Derneini oluturdular. 1948de resmen kurulan Trkiye retmen Dernekleri Milli Federasyonu, 27 Mays 1960 ylna dek iktidarlarn bir uydusu olma niteliinden te hibir varlk gstermemitir rgtn srasyla genel bakanlar unlardr: 1.Fethi elikba, 2. Hamdi Atasagun, 3.Vedide Baha Pars, 4. Ahmet ztrk, 5.Turan Feyziolu, 6. M. kr Ko, 7., Hayrettin Uysal, 8. Bahri Savc, 9. Fakir Baykurt, Yasal anlamda son TDMF genel bakandr. 1968 ylnda yaplan 21. Kurultay, 1948de kurulan rgt bylece tarihe kartrmtr. kr Ko bakanlndaki ynetimin yapt en byk etkinlik 20 ubat 1963 gn dzenlenen byk eitim mitingidir. TDMFnin nemli eylemlerinden biri de Kzlay toplantlardr. Kzlay toplantlar yurt dzeyinde ilericilii, devrimcilii savunmak iin 33 dernek tarafndan benimsenmitir. kinci toplantsnda gericilikle sava iin srekli bir komisyon kurulmutur. 289 TS: 8 Temmuz 1965de TS kuruldu. 1968deki genel kurulda TS yneticileri TDMFden de adaylklarn koyarak yneticilie seildiler. TDMF varln 1969 yl 22. Ankara Kurultaynda kendi kendisini fesh edene kadar srdrd. Ondan sonra dernek tarihe karm ve TS devrimci retmenlerin yurt dzeyinde tek rgt olmutur. TDMFye kar TSn kurulmas gerektiini savunanlar CHPnin, retmen derneklerine kendi oca buca gzyle baktn, onun iin de TSe kar TDMFyi savunduunu, artk kimseye koltuk denei olmayacaklarn dile getirmilerdir. Sendika-Federasyon atmas giderek artt.1967de Giresunda yaplan 20. TDMF kurultaynda olaanst genel kurulu TS ynetim kadrosu kazand.
289

Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul: May Yaynlar, 1980, s. 1202.

93

Bylece TDMF ve TS fiilen birlemi oldu. TS, federatif deil, merkezi yapda bir kurulutu. ubeler bulunduklar yerde, genel merkezin btn yetkilerini tarlar, bamszlklar genel merkez siyaseti ierisindedir. TS, Trkiye retmenler Sendikas olan bu rgtn gerekte Sendika ile isim benzerliinden te bir ilikisi yoktu. Ne grev, ne de toplu szleme hakk vard. Bu nedenle TS ekonomik deil, politik grevini yapan bir kurulutu. Bunu eitim dizisinden kartt kitaplarla, TS Gazetesi ile ve topland uralarla yapmtr.290 4-8 Eyll 1968de Ankarada TSn yapt Devrimci Eitim uras* bildirileri daha sonra Devrim in Eitim bal altnda bir kitap olarak yaynlanmtr. urann al konumasnda Fakir Baykurt, urann eitim problemine bilimsel ve devrimci bir kar yol arayan ilk derli toplu giriim olduunu sylemitir. 15 Aralk 1969da TSn kararyla btn ilk, orta ve yksek okullarda retmenler derslere girmeyerek, dersleri boykot etmilerdir. Eitimin halka ynelik olmad smrc lkelerin etkileriyle milli olmaktan kt, retmenlerin durumu, sendika kurma hakknn engellenmesi konular zerinde durulmutur.291 DDKO (Devrimci Dou Kltr Ocaklar) TP, Dou sorununu ele almak ve kendisine parti taban oluturmak amacyla, parti iinde yer alan baz Krt aydnlarnn nerisi zerine bir Dou Mitingleri dizisi dzenledi. Bu mitinglerde, blgenin sosyal ve ekonomik durumunu ortaya koyan pankart ve sloganlar kullanld. Ankara ve stanbulda niversitelerde okuyan krt genleri de kurulduundan bu yana Trkiye i Partisine destek veriliyor ve parti faaliyetlerinde etkin grevler stleniyorlard. TPin 4. Byk Kongresinde Partinin, Krt sorununa, ii snfnn sosyalist devrim mcadelesinin gerekleri asndan baktn kabul ve iln eder eklinde ald karar, 12 Marttan sonra TPin kapatlmasnda en byk etken olmutur.
290

Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul: May Yaynlar, 1980, s. 1203-4. urada on iki konu zerinde durulmutur. 1.lkemizin temel elikileri ve bu elikilerin eitime etkiler; 2-Geri kalm lkelerde eitim sorunlar ve devrim ihtiyac; 3-Trk kltr ve eitiminde emperyalist etkiler; 4-Kapitalist toplumda eitim kurumlar ve ileyi biimleri; 5-1961 Anayasasnda devrici eitimin kkleri; 6.Trk devrimci eitiminin amalar, ilkeleri, metodu ve ulusal tercihleri; 7-Trk toplumumun ihtiya duyduu yeni eitim ve kltrkurumlar; a)Herkese ak kurumlar; b)niversite ve yksek okullar; c)Ulusal amalara vardrc uzmanlk ve aratrma kurumlar; d)alanlarn ocuklar iin kurumlar; e)Kltr ve sanat kurumlar; f)Halk eitimi; g)Beden eitimi ve spor; h)din eitimi; 8-retmenlerin temel ihtiyalar; a)Biyolojik ihtiyalar; b)Sosyal ihtiyalar; c)Aralar; 9-Eitim devrimini gerekletirmede ve toplumu yeni amalara ulatrmada siyasal ve toplumsal kurulularn izleyecei yollar; Planlama; Finansman ve Ynetim; 10Cahilliin ve teknik yetersizliin giderilmesinde, Ky Enstitlerinin uygulamasndan kan sonu; 11lkemizin teknolojik an kapatmak iin, eitim kurumlarmz nasl dzenlemeli ve altrmalyz; 12-retmen yetitirme, yerletirme, geim, gvenlik ve rgtlenme. (Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul: May Yaynlar, 1980, s. 1204-5). 291 Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, a.g.m., s. 1205.

94

Zamanla TPi yetersiz bulmaya balayan krt genlii farkl araylar iine girmi ve bu srada TP ierisinde ayrlmalar olmu ve hemen hemen btn niversitelerde renci dernekleri oluturulmaya balanmtr. Bu arada Ankara ve stanbulda okuyan Krt genleri, Krtlk bilin ve uurunun yaygnlamasn salayacak bir dernek kurulmas yolunda gr birliine vardlar ve 1969 yl Mays ay sonlarnda doru Ankarada Devrimci Dou Kltr Ocaklar adyla bir dernek kurdular. Bu dernein kurulmasnda Mmtaz Kotan, Halim Dndar, Ymn Budak, sa Geit isimli renciler etkin bir rol oynamlard. Ankarada kurulan dernein bir benzeri ksa bir sre sonra stanbulda da kuruldu. sim ve tz ayn olan bu dernek Ankaradakinin bir ubesi olmak yerine ayr bir dernek olarak kuruluunu aklyordu. stanbuldaki dernek ise Necmettin Bykkaya, Hikmet Bozal, Mehmet Tysz ve Ahmet Karl isimli rencilerin abalaryla gerekletirilmiti. 12 Mart dneminde Krt dernek, kurulu ve partileri de kapatld ve hepsi hakknda davalar ald.292 DDKO aylk blteninde genel olarak Dou Trkiyenin iktisadi problemleri, Krt kyllerinin (Krt) toprak aalar ve airet reisleri tarafndan tahakkm altnda tutulmas, Trk ordu birliklerinin Krt kylerindeki iddetli ve zalimane tutumuna dair yazlar yaynlanyordu. Barzaninin etkisiyle Iraktaki Krdistan Demokrat Partisinin kardei olarak 1964te Trkiyede KDP kuruldu. Krt hareketinin sol kanad o zamana dein, yalnzca kltrel haklar ile toplumsal ve iktisadi eitlikten sz etmiken; KDP, zerklik, hatta Trkiye Krtlerinin tam bamszln hedef olarak gryordu. 1960l yllarn sonlarna doru KDP paraland.293
2.2. 68 Kuandaki Kii Ve Gruplarn Ortak Ve Farkl Ynleri

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler kitabnda, Trkiyede sol kanat iindeki kmelenmelerin, yrttkleri savan sanki egemen evrelere kar deil de, gene sol kanat iinde yer alan teki kmelere kar imi gibi yapldn belirtiyor: TP yeni kurulduu gnlerde parti toplantlar egemen evrelerin adamlarnca baslr, zorbalk gsterilerinde bulunulurdu. Bugn bu i artk egemen evrelerin ii olmaktan km bulunuyor; sol gruplar egemen evreleri aratmyorlar. Gene bunun gibi nceki yllarda TP yneticileri iktidar partisini sulard, bugn bu yneticiler birbirlerini suluyorlar. 24 Kasm 1969 gn gazetelerde u haber yer alyordu: rencilerle Demokratik Devrimciler att- TP Kongresinde kan kavgada 10 yaral var. 27 Kasm 1969 gn gazetelerin birinci sayfalarndan: TPli Genler Tip Ankara l Merkezini Bast 19 Kasm 1965 gn Yn dergisi(say 138), Dr. Hikmet Kvlcmlnn Atma Avc292

293

Arif Noktal, 1800lerden 1980e Krt Sorunu, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul: letiim Yaynlar, 1996, s. 851. Martin Van Bruinessen, Krt Toplumu ve Ulusu Akm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul: letiim Yaynlar, 1996, s. 869.

95

olu Din Kardeiyiz adl bir makalesini olduu gibi yaynlamt. Yazarn Yn ve Ynde yazanlar iin kulland deyimlerden bazlar unlardr: kadrocu kalpazanlar, ideoloji turular, ideoloji kusmuklar, kadrocu kargann klavuzluu... Yn de buna karlk olarak, yazar mptediler iin 40 yl nce yazlm Marksist el kitaplar aamasnda kalm gryordu. Ayn derginin 12 Austos 1966 gnl 176. saysnda ise Muvaffak eref: Trk sosyalizminin akbeti kck akllarn hala kk hesaplarda ve kulislerde kullanan kk bir tutam aydnn elinde braklamaz demekteydi.294 Behice Boran, ayn nitelikte Skanvari sulamalar... szlerini M.A. Aybar iin kullanyor, bir sre sonra da Aybar, Behice Boran, Sadun Aren gibi muhalifleri iin yle diyordu: u bizim aydnlar var ya, onlarn ou belkemii olmayan yaratklardr. Bunun iin her ekli kolaylkla alabilirler. Bizim mcadelemiz bunlarla da olacaktr. Sosyalizme bu tip aydnlarn sahip kmas, sosyalizm iin en byk tehlikedir... Ortada fikir yok ki fikir ihtilaf olsun. Tezvirat var, iftira var...Yalanclara kar mcadelemize devam edeceiz. Bir gn sonraki gazetelerde Arenin karl: ne menem bir kii olduunu zaten ortaya koymutur... Aybar en geri burjuva evreleriyle yar halindedir... Bir sre nce de bir yazar Arenin amerikanofil, etin Altann megalomitoman olduunu sylemiti. etin Altan ise, soldaki atmalar ark usul bir sosyalist tokuma olarak nitelendiriyor. Bir baka kme ise, TPin tm yneticilerini ve onlardan yana olanlar Trk Ulusal Kurtulu Savan baltalamakla grevli emperyalist ajan olarak nitelendirmektedir. Ne var ki, bu kme de bugn ikiye blnmtr ve imdi her kmecik birbirini kk burjuva kuyrukuluu ve sapma ile sulamaktadr. Trk Solu dergisi bu kme iindeki blnme karsnda yle diyerek ac bir gerei dile getirmitir: devrimciler arasndaki tartmalarn kaba kuvvete dayanlarak zmlenmesi eilimine kesinlikle karyz. Ama bu arada yurt dnda kan bir kitapk bu kmenin tm iin yle diyor: emperyalizm ajanlar, Trkiyede de ayn metodu kullanarak, ii hareketini paralamak, anti-emperyalist savan gelime srecini durdurmak iin bilimsel sosyalizm ve anti- emperyalizm maskesine brnmek abasndadrlar. Milli Demokratik Devrim kalpazanl bu mitsiz abann ak bir belirtisidir. 295 Yn dergisinin ilk says 20 Aralk 1961de yaynland. Bu tarihte Yn yaklak olarak, Trk sol dnrlerinin bir tartma alanyd. Bu nedenle derginin ilk kt andan balayan tutarl bir yol izledii sylenemez. Bugn her biri ayr bir kme iinde dank bir durumda bulunanlarn ou o gnlerde ayn dergide yaz yazmlardr. Bununla birlikte, TPin gelimeye balamas Ynn grlerinin de daha belirli bir izgiye ulamasn etkilemitir. Bu izgi TPin grlerine kart dmtr. Ger294

295

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar-nedenler-zm nerileri, Ankara: Toplum Yay., 1970, s.9-10. etin Yetkin, a.g.e., s.10-11.

96

ekten de Yn, TP yneticilerini dogmatik ve hayalci bulmakta ve kendisi daha pratik olmak istemekte ve bu nedenle de somut sorunlar sz konusu etmekteydi. Yn ve TP arasnda younluunu yava yava artrarak srp giden bu atmalara karn dergi gene de eitli grlere yer veriyordu. yle ki, hem bilimsel sosyalizmden yana olanlar, hem de burjuva sosyalizmini savunanlar Ynde ayn anda yaz yazabiliyorlard.296 Ne var ki Ynn izgisi zamanla daha bir akla kavutu ve bu izgiyi zmsemeyenler teker teker Ynden koptular. Doan Avcolunun yrtt bu akm 21 Ekim 1969da karmaya balad haftalk Devrim gazetesi ile ok daha belirginleti. Bu izgi yle zetlenebilir: Trkiye, azgelimi bir lkedir, bu nedenle de ii snf hem sayca azdr ve hem de bilinsizdir. inde bulunduu bu koullar ii snfnn devrimci eyleme nclk etmesini olanakszlatrmtr. Oysa, Trkiyedeki ara tabakalarn, asker-sivil aydn zmrenin, kkeni tarihimizde bulunan devrimci bir gelenei vardr. nclk bu tabakalardadr ve onlarda olmaldr. te yandan, Trkiyede solun seim kazanma olana yoktur, nk toplumumuz ters bir biimde koullandrlmtr ve kapitalistlerin, aalarn, tefecilerin... rd bir a iinde tutsaktr. Parlamentoda ounluu salayarak iktidara gemek sol iin bir dtr. Olanakl olsa bile bu ok uzun bir sreyi gerektirir ki, Trkiyenin bu sreye dayanma gc yoktur. Ne var ki, devrimci bir ynetim toplumdan yana olursa, toplum onu kendiliinden destekleyecektir. Ynde balayan, Devrim de sren bu tutumu Sol Kemalizm olarak nitelendirebiliriz. Yn dergisi, komnizm, komnist partisi, ii snf, Krtlk gibi askerin duyarl olduu konularda asker stndeki etkisini yitirecei dncesiyle fazla durmamtr. Trk komnist hareketiyle ilgili konular Devrim dergisinde ayn nedenle grmezlikten gelinmitir. H. Cemal, Trkiye i Partisine, ona yakn Devrimci i Sendikalar Konfederasyonuna (DSK), Devrim dergisinin yz vermediini; Trk-in DSKe tercih edildiini; bunun birinci sebebinin Trk-in milliyetilii olduunu; ikinci sebebin, liderleri Seyfi Demirsoy ile Halil Tunun Devrim grubunca tannmas olduunu; nc sebebin bir darbe sonrasnda Trk-le ibirlii yapmann daha kolay olabilecei dnmeleri olduunu ifade ediyor. H. Cemal, TKP illegal olduu iin Devrim sayfalarnda gzkmediini, ancak Doan Avcolunun TPten daha az holandn, TKPyi Moskova yrngesinde grdn; fakat sz konusu Moskova olduu iin TPe gre TKPye daha farkl baktn bildiriyor.297 Bu Sol Kemalizm akm balca TP ile ve TP iindeki ya da onu destekleyen kmelerle atma durumundadr. Milli Demokratik Devrim kmesi ile tam bir anlama
296

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar-nedenler-zm nerileri, Ankara: Toplum Yay., 1970, s.15 297 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk, stanbul, 1999, s. 137.

97

iinde olmasa bile, hi olmazsa bu kmenin bir kmecii ile TP ile olduu lde bir uyumazlk sz konusu deildir. 298 Ertan Cengiz, Yn ve MDD arasndaki ayrm konusunda u ifadeye yer veriyor: Yn dergisinde snflar arasnda kabul ettii ve destekledii milli sanayi burjuvazisi de, somut aratrmalar sonucunda tutucular koalisyonuna sokulmutur. Bu konuda Avcolu, unlar yazmaktadr: Bat toplumlarnn gelimesinde, sanayici snf ilerici ve devrimci bir rol oynamtr. Trkiyede ykselen sanayici snfsa byle ilerici bir rol oynayacak yetenekte gzkmemektedir. Aksine, prekapitalist dzenin geri snflaryla tam ittifak halindedir. Grebildiimiz kadar Avcolu ile Milli Demokratik Devrimcileri ayran balca gr ayrl da buradadr. Bu sonunculara gre Milli burjuvazinin olmadn iddia ettiimiz anda, Trkiyede ekonomiyi, sanayi, madencilii, nakliyat v.b. ibirliki sermayenin tekelinde yeknesak bir btn olarak kabul etmemiz gerekir. Bu da yanltr. Ancak Demokratik devrimciler de Milli burjuvazinin bugn ibirliki sermaye karsnda boynu bkk olduu ve bamsz bir g olarak toplumumuzda arln koyamad da bir gerektir dediklerine gre gr ayrln abartmamak gerekir.299 TPe gelince, bu parti bugn balca kmecie blnm durumda olmakla birlikte her nn de temelde birletikleri ynler ok. TPi genel olarak alrsak, Doan Avcolunun nderlik ettii akmn kart dnceleri ne srdn grrz. TPe gre sosyalizm, son zmlemede toplumsal snflar arasndaki ii snf lehine evrilmesi sorunudur. u halde, bir snf sorunudur. Sosyalizm, ii snfnn ideolojisidir. Bu nedenle de, devrimci eylemde ii snfnn ncln gerektirir. i snfn ve onun politik rgtn bir yana iterek giriilecek bir eylem sosyalist bir eylem deildir. TPin grleri nc gazetesi (bir ara), Vatan gazetesi (bir ara), haftalk ve aylk Sosyal Adalet, Dnm, Ant, Forum ve TP Haberlerigibi yaynlarda savunulmutur. te yandan, TPe gre sosyalist mcadele ile anti-emperyalist mcadele birlikte yrtlmelidir; nk, ekonomik bamszlk olmadka, siyasal bamszlktan da sz edilemez. Ekonomik bamszlk ise, ancak sosyalizm ile elde edilir. Nitekim, Ulusal Kurtulu Savanda anti- emperyalist mcadele yaplm ama, sosyalizme geilmedii iin, bu mcadele sosyalizm iin mcadele ile birlikte yrtlmedii iin, siyasal bamszlmz tekrar yitirilmitir. Bu nedenle, sosyalist ve anti-emperyalist mcadeleyi birbirinden ayrmak olanakszdr. 300 TP iindeki btn kmelerin zmsedikleri bu son dnceye daha sonralar TP dnda kalan baz sosyalistler ile partiden karlan ya da kopan bir grup kar
298

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar-nedenler-zm nerileri, Ankara: Toplum Yay., 1970, s.16. 299 Ertan Cengiz, Avcolu: Teorisiz Bir Devrimci, Emek Dergisi, Yl 1, S. 8, 11 Austos 1969, s. 10. 300 etin Yetkin, a.g.e., s. 16- 17.

98

kmlar ve Milli Demokratik devrim Kmesini oluturmulardr. Geri, bugn TP iinde ok sayda milli demokratik devrimci vardr ama, gerek partinin bugne dein gelen genel izgisi, gerek parti tzk ve programnn milli demokratik devrimcilerce eletirilmesi, gerekse bu kmenin TP yneticilerinin tmne kar olmalar ve bir blmnn partiye ye bulunmamas nedenleriyle bu kmeyi TP dnda ele alacaz. TPin kendi iindeki blnmelere dnersek; parti iindeki ilk toplu dnce ayrl 1964 zmir Byk Kongresinde, parti tznn 53. Maddesinin parti organlarna seileceklerin yarsnn emeki olmalarn ngren hkm nedeniyle su yzne km ve byle bir hkm suni, sosyalizme aykr ve aydnlarla emekilerin arasn ac nitelikte bulan baz partililer eletirilerde bulunmulardr. Bu eletirilerde bulunanlarn bazlar partiden ya ayrlm ya da karlmlardr.TP iinde daha sonraki kongrede iyice belirlenen kmelenmeler ise yle: M. A. Aybarn TP genel bakanlna getirilmesini izleyen yllarda parti iinde nemli bir uyumazlk kmam ve Aybar genellikle tutulmutur. Ne var ki, partiden toplu kmalar, milletvekili adaylar sorunu ve en nemlisi, yetkili parti organlarndan bamsz demeler vererek Trkiyeye zg, hrriyeti bir sosyalizm teorisini ortaya atmas nedenleriyle Aybara kar bir kartlk belirmitir. Bugn iin Forum Aybar ve evresinin grlerini yanstmaktadr. Sadun Aren ve Behice Borann nclk ettii baz partililer sosyalizmin bir retim biimi olduu, bu nedenle de Trkiyeye zg bir retim biimi olarak sosyalizmden sz edilemeyecei ve sosyalizmin znn zaten hrriyeti olduu gerekeleriyle Aybara kar cephe almlardr. Bu kme nce Tm drt say olarak yaynlam, sonra da Emek dergisini karmaya balamtr. Bu kmeden genellikle bu derginin adyla sz edilmektedir.301 Emek Dergisinde yazan Ertan Cengiz, Doan Avcolunun Trkiyenin Dzeni kitabnda ileri gler ksmnda ii snfn kmsediini, MDDcileri kendisine tank gsterdiini; fakat MDDcilerin bu konuda daha titiz davrandn; MDDye gre, Trkiye proletaryasnn hala geni lde kendiliinden snf durumunda olduunu, kendisi iin snf olma yolunda ancak ilk admlar atmakta olduunu belirtiyor. D. Avcolunun umut balad kategorinin ara tabakalar olduunu bunlara milliyeti devrimciler dediini, milliyeti devrimcilerin ounun devlet kademelerinden geldii iin, brokrat etiketinin yaptrmann moda olduunu; fakat brokratn balca zelliinin tutuculuk, gericilik ve dzen deiikliine direnme olduunu, baka bir deyile, brokratn devrimcinin kart olduunu, Atatrk ve arkadalarnn Harp Okullarndan kp, devlet hizmetinde grev aldklar iin, brokrat olmadklarn Harbiyede devrimcilii benimsediklerini, hem Kurtulu Savan hem de devrimleri Erzurum Kongresinden itibaren rgtledii nc bir kadro ile gerekletirdiini ifade ederek D. Avcolunu eletiriyor.302
301

302

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar-nedenler-zm nerileri, Ankara, Toplum Yay., 1970, s. 17-18. Ertan Cengiz, Avcolu: Teorisiz Bir Devrimci, Emek Dergisi, Yl 1, S. 8, 11 Austos 1969, s. 10.

99

Ertan Cengiz, Doan Avcolunun milli devrimci kalknma yolu tezinin Polonyal iktisat Oscar Lange tarafndan ileri srldn, Langein Marksist bir iktisat olduunu, bu modeli daha ok baz az gelimi lkelerle ilgili yapt ampirik gzlemlerin sonucu olarak gelitirdiini, fakat bu tezin henz oluum halinde olduunu, Avcolunun bu tezi Trkiye llerine gre gelitirdiini ifade ettikten sonra, u eletirilerde bulunuyor: Oscar Langee gre, komnist kalknma yolunun, proleterler hegemonyas temeline oturduunu, Amerikan tipi kalknmann tutucular koalisyonu dedii snflara yaslandn milli devrimci kalknma yolunun ise, tutucular koalisyonu dndaki geni bir kitle tabanna dayandn, bunda da kk burjuva evrelerinden gelen milliyeti aydnlarn n planda rol oynadn belirtiyor.303 D. Avcolunun izdii kalknma modelinin ana izgileriu ekildedir: Kamu sektrnn ekonomiye hakim klnmas, stratejik nitelikli retim kollarn devletletirmek, tekelci karakterdeki yerli ve yabanc sermayenin faaliyet alann daraltmak, ortaa kalnts snflarn tasfiyesi ve kkl bir toprak reformu yapmak, kamu sektrne dayanan bir planl bir sanayileme, ekonomik bamszl salayacak kapsaml mali ve fiziki planlama.304 D. Avcolu, reformlar gerekletirecek bir devrimci partiden bahsediyor305 Ertan Cengiz, Emek Dergisinde yazd yazda, Avcolunun devrimci partisinin TP ile uzaktan yakndan ilikisi olmadn, sz konusu partinin siyasi iktidar ele geirildikten sonra rgtlenecek bir parti olduunu; D. Avclunun programn uygulamak iin kestirme zm yollarnn cazibesine kapldn belirtiyor306 Zaman zaman ayr bir kmeymi gibi ele alnan partili sendikaclarn ise, sendikaclar olarak ayr bir birlik oluturduklar bir gerek ise de, bu birlikin ne srd ayr bir teorik-pratik dnce bulunmamaktadr. Uyumazlklar milletvekili adaylar sorunundan ileri gelmitir. Ayr bir kme olarak yukarda sz edilen ve yakn zamanlara dein kendi ilerinde bir uyumazlk bulunmayan milli demokratik devrimcilerin savna greyse, Trkiye bugn sosyalist bir mcadele yapacak aamada deildir. Trkiyenin feodal yaps ve yar-baml olmas buna engeldir. O halde, nce anti-feodal ve antiemperyalist mcadele verilmelidir. lk sorun demokratik zgrlklerin ve bamszln salanmasdr. Sosyalizme ancak bu aamaya gelindikten sonra geilecektir. Antiemperyalist mcadele, devrimci eylemin milli olmasn gerektirir. Bu nedenle de antiemperyalist mcadeleye, ii snfndan baka btn teki milli gler de katlacaklardr. Snflar aras bir ittifak, bir g birlii sz konusudur. 307
303 304

305 306 307

Ertan Cengiz, Avcolu: Teorisiz Bir Devrimci, Emek Dergisi, Yl 1, S. 8, 11 Austos 1969, s. 11. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn) I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1968, s. 477. Doan Avcolu, a.g.e. , s. 486. Ertan Cengiz, a.g.m., s. 11. etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar, nedenler- zm nerileri, Ankara: Toplum Yay. , 1970, s. 18-9.

100

Bu kme grld gibi TPin temel tezine tmyle kardr. Fakat asker-sivil ara tabakalar, milli glerden olduklar iin mcadele kadrolarnda Doan Avcolu kmesi ile bir yaknlk vardr. Bu iki kme arasndaki ayrlk kendisini daha ok bu milli demokratik devrime ii snfnn nclk edip etmeyecei sorununda gstermektedir. Milli Demokratik Devrimciler dncelerini Trk Solu, Aydnlk, iKyl ve Devrimci TP Haberleri ile savunmaktadrlar. Fakat bu kme de son gnlerde kendi iinde ikiye blnmtr. Her kmecik tekisini, ii snfnn nclnden sapmakla sulamaktadrlar. Bu kmeciklerden Mihri Bellinin nderi olduu, Aydnlk dergisini karmaya devam etmekte; teki kmecik ise Trk Solu, i-Kylden baka Proleter Devrimci aydnlk yaynlamaktadr. Genellikle Ant dergisi evresinde topland kabul edilen dris Kkmer ve evresinin grlerine deinmeden nce, Antn durumunu ksaca belirtelim: Her ne kadar Kkmer ve arkadalar Anta yazmaktaysalar da, dergi ile bu evre arasnda bir szclk, yayn organl ve yazarlk ilikilerinin bulunduu sylenemez. Bununla birlikte bu evrenin, derginin tutumunu zaman zaman etkilemi olduu da bir gerektir. 1967 yl banda kmaya balayan Ant dergisi balangta TPin sesini duyurmak amacna ynelmi ve partinin grnde olanlara sayfalarn ak tutmutu. Fakat soldaki blnmeler ister istemez Ant da etkilemi, Aybar olayndan sonra dergi, Aybar ve evresine kar cephe almtr. Buna paralel olarak da Aybar tutanlar dergiden ayrlmlardr. 1970 ylnn balarnda dergi yeni bir atlma girimitir. Bu yeni atlm iinde de TPi genel izgilerde destekler durumdadr. Fakat, bu konuda henz kesin bir tutumu bulunmuyor. Antn yeni atlmna gelince; dergiye gre devrim kesintisizdir. Asl ama sosyalizmdir; ama, devrimin eitli aamalar olabilir. Bu yolda ilerlerken iki grev vardr: Birincisi; sosyalist rgtlenme, ikincisi de bu rgtn nclnde bir ittifaklar dizisi iinde iktidara gelmektir. Bu iktidar, demokratik halk iktidar olacaktr. Fakat; devrim kesintisiz olduundan, bu aamadan sonra ii snf kendi iktidarn yalnz bana gerekletirecektir.Bu grn milli demokratik devrim savndan bakal, Ant Doan zgdene gre, milli demokratik devrimcilerin sosyalist devrimi adeta bir yana itip bal bana bir milli demokratik devrim fetii yaratm olmalar, oysa Antn grnde milli demokratik devrimin yalnzca bir aama olarak ele alnmas noktasnda toplanmaktadr. 308 eitli tepkiler douran Dzenin Yabanclamas-Batllama adl kitab ile Osmanl-Trkiye tarihini yeni bir gr as ile deerlendiren dris Kkmer ve evresindekiler ise, bugn ittifak kurulacak snf ve tabakalar iyi deerlendirmek iin onlar tarihsel geliim iine oturtmak gerektiini sylemektedirler. Bu evreye gre
308

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar, nedenler-zm nerileri, Ankara: Toplum Yay. , 1970, s . 19-20.

101

Osmanl devlet aygtn herhangi bir snfn kesin olarak ele geirememesinden dolay yneticiler (brokrasi) belli bir zerklik kazanm ve bu zerklii smrden olaslnca yararlanmak, baka bir deyile artk-rn, zamanla da artk-deer elde etmek amacyla srdrmtr. Deeri yaratan kylnn ve emekinin karsnda bu emei smren Osmanl brokrasisi ii snfnn oluumu ile birlikte ii-kyl-emeki ile ifade edilebilecek halk cephesinin karsnda yer almtr. Ama, bununla birlikte, brokrasi de kendi iinde iki ayr grup ideolojisinin etkisindedir; Batnn stnlklerini onun st-yap kurumlarnda gren Batc laik brokratlar ( Jn Trkler, ttihad- Terakki, CHP) ile Batya kar kendisini savunacak tek dayanak olarak dine kapananlarn dayand slamc doucu halk cephesinin ( Hrriyet ve tilaf, 1. Meclisteki II. Grup, DP, AP.) temsilcileri. Tarihsel zmlemede Kkmerce belirtilen bu iki grubun da emperyalizme hizmet ettii, bununla birlikte slamc doucu cephenin zlemlerine dayanan kadrolarn Trkiyedeki retim glerini gelitirdii, geni halk kitlelerine dayand, oysa Batc laik brokratlarn halktan kopuk kald, halka ramen ynetiminde bulunduu ne srlmektedir. Emperyalizmin girii ile belirginleen emek-kapital, emperyalizmTrkiye halk gibi elikilerin yan sra devlet-halk elikisi bugn eskisi gibi deilse bile gene de nemli bir oranda srdnden, yaplacak anti-emperyalist ve sosyalist eylemde bu tarihsel gerei gz nnde tutmadan, brokratik artlanmay silmeden, halkla birlikte olmak olanakszlaacaktr. Kkmere gre, ksacas, sosyalistler brokratlar karsndaki tavrlarn doru olarak saptamadka kkl bir harekete girimeleri gleecektir. Kkmer ve evresiyle atanlar ise, asker-sivil aydn tabakalarn devrimci bir gelenee sahip olduunu syleyen Avcolunun szclk ettii akm Milli Demokratik Devrimcilerin her iki kmeciidir.309 2.3. Trkiyede Sol Ve Genlik Hareketleri Tezimizin erevesini oluturabilmemiz iin tarihi srece deinmemiz gerekiyor. ttihat-Terakkiye yn veren Jn-Trk Hareketinden Kemalizme, Kemalizmden Sol Kemalizme ve Sosyalizme varan izgide Trkiyede sol ve genlik hareketleri geni bir zaman dilimine hitabetmektedir. Bununla birlikte srecin uzunluundan dolay almamz Cumhuriyetin kuruluundan itibaren balattk. 2.3.1. 1960 ncesi Sol Hareket ve Genlik 20. yzyln balarnda Trkiyede snflarn ne kadar gelimi ve olgunlam olduu, Selanik gibi birka merkez dnda ii snfnn younlat merkezlerden sz etmenin anlaml olup olmad vb. ayr bir tartma konusudur. Trkiyede ilk sosyalistler, olduu ve olabilecei kadaryla snf mcadelelerine hep rezervli ve
309

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler (1960-1970) tartmalar, nedenler - zm nerileri, Ankara: Toplum Yay., 1970, s. 20-21.

102

rkntyle yaklamlardr. Ayn ey yle de sylenebilir: Trkiyenin ilk sosyalistleri, sosyalizme, snf mcadeleleri olmakszn ulalabilecek (stelik byle ulamas gereken) bir adil dzen olarak bakmlardr. Bu bakn, dorudan snf dinamikleri tesinde, rnein doktrin bal altna konular Marxizmle ilikilerin daha en bandan sorunlu kurulmas anlamna geldii aktr. Sosyalizmi benimsemi olanlar dahil Osmanl-Trk aydnnn snf mcadelesi rknts, dorudan doruya tarihe ve uluslararas ilikilere Sosyal Darwinist bakn rndr: 20. yzyl balarnda bir ok Osmanl yada slam aydn, smrgecilie ve Avrupa emperyalizmine kar direnii Darwinci terimlerle aklamaya almt.310 Burada ana tema yaamak, ayakta kalmak iin gl olma araydr. Snf mcadeleleri ise, glenip bakalarna yetime durumunda olan uluslar ykma gtrecek bir atma olarak grlmektedir. Sonuta, sosyalizmin, snf mcadeleleri urandan hi gemeden gerekleecek bir kalknma, sanayileme, modernleme ve elbette glenme projesi olarak grlmesi, ilk sosyalistlerden kadro hareketine, oradan 1960larn MDD ve Yn hareketlerine uzanan yerleik bir ideolojik konumdur. Sosyalizmi (snf mcadelesiz) getirecek zne yada zneler kimler olabilir sorusunun cevabnda, ilk sosyalistlerin bir baka ynelimi daha ortaya kmaktadr: Buna gre, emperyalist lkelerin (yada d glerin) nfuzundan kurtulmu, bu anlamda bamsz bir lkenin ynetici brokrasisi (devlet de denebilir), tanm gerei sosyalizmin etkisine, hatta kendisine aktr. Trkiyenin ilk sosyalistleri ge burjuva devrimi kavramnn snfsal armlarn byk lde gz ard etmilerdir. Baka bir deyile, lkede gelimi bir sermaye snfnn olmaynn, devleti ve ynetici brokrasiyi, tercihini kapitalistleme-burjuvalama srecinden yana yapmaktan alkoyaca varsaylmtr. Bamszln, sosyalizmin yolunu alabildiine aan bir siyasal konumlan olarak grlmesi, ilk dnem sosyalistlerin hemen hemen hepsine damgasn vuran bir yaklamdr. Baka bir deyile, bamszlk, Trkiye gibi bir lkenin sosyalizme geiinde, rnein gelimi bir ii snfnn varlndan daha nemli bir nkoul saylmaktadr.311 O kadar ki, sosyalizmin en eskisi olmasa bile eskilerinden Mihri Belli 1960larda unlar sylemektedir: Trkiyede objektif artlar bakmndan 1937de bugnknden daha yakndk sosyalizme. 1937de Atatrk saken ve Trkiye bamszken daha yakndk sosyalizme. Sosyalizm iarn atmak iin objektif artlar bakmndan sebepler vard 1937deSeim yoktu o artlarda312
310

F. Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, ev. Alev Er, stanbul: Yurt Yay., , Bask Yok, 1986, s.32 311 Metin ulhaolu, Trkiyede Sosyalist Dncenin Douu: Konjonktrn Baatl, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis (6), Aylk Sosyal Bilimler Derg., Ankara, 2002, sa.: 6, s. 13-14 312 Mihri Belli, Yazlar, Ankara: Sol Yay., 1970, s.40-1

103

Bu gelenek, 1920lerin ve 1930larn kadro knn ardndan en grkemli dnemini 1960larda yaamtr. Sz konusu gelenein derinlikli temsilcilerinden Avcolu, bu kez 1920lerin ve 1930larn deil de 1960larn yani ulusal kurtulu savalarnn yeniden ykselie getii bir dnemin konjonktrnde, inandn aka dile getiriyordu: Ciddi bir halk, devleti ve devrimci politika, Avrupann yaad kanl sosyal savalar nleyerek, az gelimi lkelerin snfsz bir toplum lksne doru bar iinde yol almasn salayabilir.313 Komintern politikalar, Sovyetlerin gereksinimlerine ve uluslararas politik dengelerdeki konumuna gre nemli gelgitler izlemitir ve Trkiyenin ilk sosyalistleri de bu oynamalara zaman zaman ayak uyduramamlardr. rnein, lkedeki Kemalist rejimi gericilere kar desteklemekle grevlendirilen parti, daha sonra bu destei abartp Kemalizme kan kaybetmek ve kadrolar likide etmekle sulanabilmitir. Ancak, asl nemli olan bu deil, bir baka sonutur: Kominternin izgi deiiklikleri bakml sonular vermemitir. Kominternin Kemalist rejime radikal eletiriler ynelttii uraklar lkede Kemalizmden radikal biimde kopmu sosyalist kadrolar yaratamazken, Kemalizmin desteklendiini her urak, kadrolarn Kemalizmin yaknnda konsolidasyonuyla, hatta bir saftan dierine geilerle sonulanmtr.314 Basit gibi grnse de durum aktr. Trkiyede sosyalizmin dou ve ekillenme dnemi, Trkiye-Sovyetler-ngiltere genindeki gelimelerin ve ekillenme dnemi, Trkiye-Sovyetler-ngiltere genindeki gelimelerin ve dengelerin ar belirleyiciliinde yaanmtr. Komintern, Trkiyedeki komnist harekete, bu iliki ve dengelere gre u ya da bu izgiyi izlemesini nermitir. Dnemin gelgitlerinden kalkarak genel bir karsama yapacak olursak, Trkiyenin ilk sosyalistlerine verilen grev u olmutur: Kendi kadrolarn korumak ve Kemalizme bu anlamda kan kaybettirmemek (en azndan 1930lara kadar bu konuda titizlik grlmektedir); ancak Kemalist ynetimle mesafeleri, duruma gre (a) bu rejimin lkede kapitalizmi gelitirip ii snf sosyalizmi iin gerekli koullar olgunlatraca; (b) kapitalizm d bir yol izleyip sosyalizme ynelebilecei perspektifinden hareketle315, yeni bir cephe amamak316.

313

Metin ulhaolu, Trkiyede Sosyalist Dncenin Douu: Konjonktrn Baatl, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis, Aylk Sosyal Bilimler Derg., Ankara, 2002, sa.: 6, s. 14 314 Metin ulhaolu, a.g.m., s. 19-20 315 efik Hsn Demer, Seme Yazlar, Ankara: Aydnlk Yay., s. 58-59, 119-120, 144-145, 177. Trkiye Komnist ve i Hareketi, Komintern Belgeleri, stanbul: Aydnlk Yay., 1978 Kominternin komnistlere ynelik neri ve direktiflerinde gzlenen gelgitler anlatlmaktadr. Eski ttihatlarn Komnizmin prestijinden yararlanmaya almalar s. 44; dnya devriminin menfaatleri iin lkedeki snf mcadelesinin ihmal edilmesi s.89; Manuilskinin Aydnlkta yaynlanan kimi yazlar Struveci ve legal Marxist bularak ynelttii sert eletiriler s. 119-120; TKP iinde bir kesimin Kemalizmi etkileyecek bir evre partisi istedii savyla dile getirilen sulamalar s. 200-206; Yeniden Kemalizmin ilerici yanlarnn ne karlmas s. 238 (Bkz. Metin ulhaolu, a.g.m., s. 20 ). 316 Metin ulhaolu, a.g.m., s. 20

104

Metin ulhaolu, u soruyu soruyor ve cevaplyor: Sosyalist dncenin belirli bir tarihsel dnemde, belirli bir lkede douu ve ekillenmesi de ayn uraklardan (siyasal edim ve klarn ideoloji d maddi temellerinin de olduunun kavranmas ve ynlarn yaam koullarnn dikkate alnmas) kendi zgl deneyimleriyle gemek zorunda mdr? Metin ulhaoluna gre, byle bir zorunluluk olmadn iin, Marksizmin uluslararas prestijinin hem kolaylatrc (yardmc) hem de sorun yaratc bir yan olmutur. Kolaylatrc ya da yararl yan, Marksizm'in hangi lkede olursa olsun insanlara dnyasal bir bak as ve analiz yntemi sunmasdr. Sorun yaratc yan ise, tarihsel maddeciliin Lenin tarafndan vurgulanan farkllklarnn, iki farkl eilime yol aabilmesidir. Bu eilimlerin birincisi, verili lkede kapitalizmin ve snflarn gelimesini beklemeyi neren, bir yanyla daha Ortodoks ama genellikle liberalizme evrilen zellikler tamtr. Dier eilim ise, gene ayn veriden hareketle (kapitalizmin ve snflarn gelimemilii) bu kez ynetici kesimin ntr oluu sonucuna varm, zellikle d koullarn da etkisiyle snf mcadeleleri urandan gemeyen, nc yolcu bir sosyalizm arayna girmitir. Marksizmle ilikilenme asndan bakldnda, Trkiyede sosyalizmin dou ve ekilleni dneminin ilk temsilcilerinin, yukarda deinilen iki eilimin her ikisine de kapldklar sylenebilir. Ancak, birinci eilim ok daha ksa srelerle canllk kazanabilmi, sosyalist dncenin oluum ve geliiminde ok daha az iz brakmtr. Konjonktr, Trkiyede sosyalizmin ilk dneminde ikinci eilimi baat klmtr. Bu nedenle, Trkiyede ekillenen sosyalizmin mayasnda, Jakoben yan liberal yana hep ar basmtr.317 Bu tr sorunlarn ortaya knda kukusuz baka verilerin de pay olmutur. Bir doktrin olarak Marksizm, Trkiyede snflarn ve snf mcadelelerinin olgunlat bir ortama, kendisini nceleyen ciddi bir dnsel birikimin zerine gelip otur(a)mamtr., ulhaolu, sosyalist dncenin douunu belirleyen drt temel veriden bahsediyor. Bunlar: 1) lkedeki snflar ve snf mcadeleleri (halk hareketleri vd. dahil); 2) lkede, zellikle geleneksel aydnlar tarafndan temsil edilen dnsel birikim; 3) Uluslararas konjonktr ve bu konjonktrde sz konusu lkenin zel yeri; 4) doktrin. Trkiyede sosyalist dncenin douu ve ekillenmesi, nc verinin (konjonktr) neredeyse tek bana belirleyiciliine mahkm olmutur. kinci sav birincisinin uzantsdr: Ar konjonktr belirlenimi, Trkiyede sosyalist dncenin yalnzca ilk dou ve ekillenme dnemine damgasn vurmakla kalmam, sosyalizmin daha sonraki btn tarihsel dnemlerindeki k ve ynelimleri de belirlemitir. nc ve sonuncu sav da udur: Trkiyede sosyalist dncenin ve hareketin konjonktr belirlenimini amas mmkn grnmemektedir. 318 Tevfik avdar, TKP (Trkiye Komnist Partisi)nin 30lu yllarn anlatyor:

317

Metin ulhaolu, Trkiyede Sosyalist Dncenin Douu: Konjonktrn Baatl, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis, Aylk Sosyal Bilimler Derg., Ankara, 2002, sa.: 6, s. 19-20., s. 10-11 318 Metin ulhaolu, a.g.m., s. 9-11

105

Trkiye Komnist Partisi otuzlu yllarda illegalitesini srdrd. Zaman zaman (zellikle de 1935 ve 1936) legalleme abalarna karn bundan baarl olamad. Bu arada yayn faaliyetleri devam etti. Bunlar arasnda Haydar Rifat, Sadri Ertem, Hseyin Avni anda, Esaf Adil Mstecaplolu, Sabiha-Zekeriya Sertel, Kerim Sadi, Nazm Hikmet ve dierlerinin eviri, telif yaynlarn grmekteyiz. 1936da spanya Savanda faistlerin iledikleri insanlk sular Trkiyede de yank bulmutur. 1938de byk bir komnist tevkifat* yapld.319 1930lu yllarn banda, Trkiye Komnist Partisi lkenin dokuz kentine yaylm Sanat Mekteplerinde rgtlenme, ajitasyon, propaganda faaliyetlerini hzlandrmtr.320 Bu konuda retmenlerin nemli ilevler icra ettii grlmektedir.321 Sovyetler Birliine giden insanlarn Sovyetlerdeki sosyalizmin baarlarn anlatmalar, Nazm Hikmetin iir kitaplar ile birtakm sol yaynlarn insanlara ulatrlmas, Komnist Partisinin hcre almalarnn srdrlmesi nemli sosyalist faaliyetlerdir.322 Mete Tunay bir mlakatnda Bizim solcularmz milliyetilie ok baml kaldlar. Ayrca, Trk solunda hibir zaman demokratik duygu olmad. Zaten onlarn rnek diye bahsettikleri Sovyet tecrbesinde demokrasi ok zel bir anlama geliyordu. Bir diktatrlkt o. O bakmdan sosyalistler Trkiyede Kemalist dnmlere geni lde hak verdiler demekte; 1930lu yllarn sonlarna doru Kominternden Kemalizmin cann skmay brakn, brakn ii haklarn diye, Kemalist Trkiye Sovyetler Birliinin dostudur, onun destekisidir. eklinde bir direktif geldiini ifade etmektedir.323 Kadro hareketine tekaddm eden gnlerin siyasal adan en nemli olay eyh Sait isyan sonucu Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn yannda her trl muhalefetin susturulduu Takrir-i Skun dneminin balamasdr. Bununla birlikte yeni bir ok partililik denemesi, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasnn iki yl sonrasnda ortaya kmtr. 1929 dnya ekonomik bunalm da ekonomik siyaset asndan yeni bir
* Bu tevkiflerde ba hedef Nazm Hikmetdi. TKPnin orduya szma giriimleri iddias zerine birinci mahkeme Harp Okulunda kuruldu. Mahkeme Nazm Hikmet 15 yla, mer Deniz 7 yla, Abdlkadir Meriboyu (air A. Kadir) on yla, Orhan Alkaya be aya ve Necati elikin sekiz aya mahkumiyetine karar verdi. Donanmaya komnist szmasna ynelik davalar ise drt ayr yerde grld. Nazm Hikmete 28 yl (Harp Okulu Davas ile birlikte); Doktor Hikmet Kvlcmlya 15 yl, Kemal Tahire 15 yl olmak zere dier kimselere de deiik cezalar verildi. ( Bkz. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, I. Bask, Ankara: mge Yaynlar, 1991, s. 331).. 319 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, I. Bask, Ankara: mge Yaynlar, 1991, s. 331. 320 Emin Karacann Hsamettin Din ile yapt rportaj, Eski Tfeklerin Son Bahar, 2.Bask, stanbul: Genda Yay., 1990, s. 94-96. 321 Hsamettin Din bu konuda yle bir rnek vermektedir: nl hikayeci Sabahattin Ali de 1930-1931 retim dneminde Aydn Orta Mektebinde Almanca retmenlii yapmaktadr. Hikayecilik ve yazarlk nnn henz daha balarnda bulunan Sabahattin Ali o dnem sol ve devrimci hareketin iinde bir aydn olarak, ehrin retmen ve renci evresini anladn anlatarak aydnlatmaktadr. (Bkz. Emin Karaca, a.g.e. , s. 96.). 322 Emin Karaca, Eski Tfeklerin Sonbahar, 2.Bask, stanbul: Genda Yay., 1999, S.97-98. 323 Emrah, Akkurt, Mete Tunay ile Kemalizm zerine, Liberal Dnce Dergisi, Yl 8, S: 30-1, Ankara, 2003, s. 155.

106

ynelimi gndeme getirmitir. Ayn zamanda kltrel anlamda yeni bir dnmn kurumlarnn, Trk Dili Tetkik Cemiyeti ve Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kuruluunun hemen sonrasnda yayn hayatna girmitir. Siyasetin son derece snrland bir ortamda beliren siyasal hareketin muhalif olmad, olamayaca apak bir gerekliktir. Kltrel dzenlemelerin dayatld bir ortamda aykr kltrel seeneklerin nerilebilecei dnlmelidir. Yalnz, bir baka alanda, ekonomi alannda iktidar ideolojisinin tamamlanmasn gerektirecek bir boluk vardr. nklabn ideolojisi bir btnsellik arz ettiinden ekonomi siyasetinin de dier yaklamlarla tutarl olmas gerekmektedir. te bu nedenlerle Kadroculuun bir temel nitelii, Kemalizmle324 uyumlu bir milli kurtulu hareketleri teorisi, daha dorusu ideolojisi retmektir.325 Kadro; 1932 ylnn Ocak aynda yaymlanmaya balamtr. Yakup Kadri Karaosmanolu, evket Sreyya Aydemir, smail Hsrev Tekin, Burhan Asaf Belge, Vedat Nedim Tor ve evki Yazman tarafndan karlan Kadroda, kurucularn sk sk yaymlanan yazlar dnda Behet Kemal alar, Neet Halil, Falih Rfk Atay, brahim Necmi, A. efik, Ahmet Hamdi Baar, Tahir Hayrettin, Hakk Mahir, Mhendis Nazir, Mehmet lhan, Eflatun Cem Gney, akir Hazm, Muhlis Etem, Vala Nurettin, Ahmet Hamdi Tanpnar, Mnir ribozun yazlar yaymland. Son says Aralk 1934-Ocak 1935 tarihini tayan Kadro, bu tarihten sonra yaynn durdurmutur. Milli Kurtulu hareketleri ideolojisini formlletirirken de iki noktann alt izilmitir. Bunlardan biri bamszlk, dieri de devletiliktir.326 Kadro dergisi etrafnda oluan siyasal hareket, btncl devletiliin en ileri ifadelerini dile getirir. Bu ifadeler, dnemin havasna da uyarak, yer yer totaliter tonlar almaktan kanmaz. Devletilik nizam, ordulam millet nizamdr ve bu nizam, tarihin bilinmeyen devirlerinden beri bizim milletimizin z ve kendine has milli nizamdr. demektedir . S. Aydemir. Devletilik, srekli inklap halinin yaratlmasnn aracdr. Bu tr bir devletilik anlaynn izlerini 1960larda Yn Hareketi iinde yeniden buluruz 327. Devletilik bir ekonomik sistem eklinde deerlendirilince de zaten snflamann belirginlemedii bir toplumun sanayilemek suretiyle gene snflamann olumayaca kalknm bir topluma dntrlmesi eilimi belirginlemitir. Tarihsel materyalizm ve diyalektik materyalizm de toplumu anlamann anahtar olarak grlmtr.
324

Mete Tunay, Kemalizmi yle tarif ediyor: Kemalizm, adalamay Batllama diye anlayan, Osmanl mparatorluunda, en azndan Tanzimattan beri oluan adalamac akmn devam olarak, 20. yzyln ilk eyreinden itibaren Fransz devrimindeki Jakoben, tepeden inmeci yntemlerle adalamay gerekletirmeye alan ve bunu biimsel elere arlk vererek dnen bir harekettir. Esas itibariyle bir ekonomi politikas yoktur. Toplumsal yenilii gerekletirmek iin de siyasal aralardan yararlanmay ummaktadr.(Levent Cinemre-Ruen akrn Mete Tuncay ile yapt rportaj, Sol Kemalizme Bakyor, I. Basm, stanbul: Metis Yay., 1991, s.14) 325 Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnn Bunalm, I. Bask, stanbul: letiim Yay., 2000, s.15-16 326 Kurtulu Kayal, a.g.e., s.16 327 Ahmet nsel, Trkiye Toplumunun Bunalm, stanbul: Birikim yay., 1990, s.151-152 (. S. Aydemir, Programl Devletilik, Kadro, Say:34ten naklen)

107

Kadroculuun ekonomik alandaki siyasetinin z budur. Kadro dergisi Trkiye asndan hedefledii toplumun, bir elit kadro* tarafndan oluturulaca kanaatindedir. Halka ramen halk iin mant da bir anlamda bu oluumun anahtarn vermektedir. Bir aydn kadronun toplumu dze karaca temel dncesidir. Kadrocular kltrel deiim program, Kemalizmin kltrel amalar konusunda hibir itiraz sesi ykseltmemilerdir. Bilakis Kemalizmin kltrel yenilikiliini hararetle desteklemilerdir. Yeniliki aydnn geleneki halk deitirmesinin yolunun da ister istemez demokrasiyle bir ilikisi bulunmamaktadr.328 Kemalizmin kltrel anlamda muhafazakar muhalefete kartl, Kadro gibi Trkiye Komnist Partisinin de desteini almtr.329 Trkiyede sol hareket de yine adalamac genel akmn iinde yer almaktadr. Bunu vurgulamak gerekir. Solun ilk yllarnda biraz abloncu da olsa farkl bir gelime, adalama stratejisi vardr. Ama geni lde, Kemalizmin gerekletirmek istedii reformlarla solun adalamayla erimek istedii noktalar akmaktadr. Bunun iin solun cumhuriyet dneminde byk sknts oldu. Bir taraftan altyapyla ilgilenerek toplumsal dzeltimleri farkl bir ekonomik temele oturtmak isterlerken, bir taraftan da sonunda erimek istedikleri baz durumlarn Kemalist reformlarla ortaya ktn grnce, buna bir sempatiyle bakmak, iten ie sevin duymak durumunda kaldlar. Bir taraftan kar kyorlar, bir taraftan da sonularn sevinle karlyorlard. Byle bir ikircikli durumda kaldlar. Aslnda Kemalizmi bir anda olumu bir ey deil, yllar boyunca ortaya kan, kendisini tamamlayan bir dnce diye grrsek, balangta, mesela Trkiyenin kapitalist olmayan yolda bir Kemalist iktidarla gelitirilebileceine dair solun umutlar vard. zellikle 1925 ncesinde gizli partide, yani yasa dla itilmi olan TKPde byle dnlyordu. 1925ten sonra ise partinin iinde byle dnmeye devam eden insanlar dlandlar ve bunlar daha sonra giderek Kadro hareketini kurdular. Benim Trkiyede Sol Akmlar adl kitabmda, daha sonra da doru bir sezgi olduuna inandm gr, Kadrocularn dnek olmadklar, dnenin TKP olduudur. M. Tuncay deienin sadece TKP olmadn, Ankara hkmetinin de deitiini ifade ediyor. Soldaki insanlara da Trk Milliyetiliinin damgasn vurduunu; 1925ten sonra TKPnin Trkiye iinde
* Nitekim . S. Aydemir bu konuda u ekilde konuur: ...nklabn btn ynetici fikirleri, inklabn mahiyetini, gelime istikametlerini tayin ve ilan eden prensipler, ancak byle bir kadronun ideolojisinde ifadesini bulur. Kadro, inklabn irade ve menfaatini savunan, inklab duyan uurlu ve feragatli bir avangarddr. nklap, milletin en ileri ve en duygulu unsurlarn toplayan azlk, fakat disiplinli bir kadronun iradesinde temsil olunur. Kadroda, partilerde olduu gibi, geliigzel her vatandan yeri yoktur. Kadro, inklap iinde en ileri unsurlarn, en ileri fikirler etrafnda tekilatlanmasdr. Kadro, milletin btn kalabalklarn kendi tekilat erevesi iinde toplayamayabilir. Fakat, fikirlerin isabeti ve yetitirdii inklap neslinin liyakat ve heyecan ile, o bu kalabalklar, her zaman sevk ve idare edebilecektir... inklabn tek ve idealist partisi, onun tek ve idealist lideri etrafnda toplanan Kadrodur... ( Bkz. evket S. Aydemir, nkilap ve Kadro, 4. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, ,1990, s.226-227 ). 328 Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnn Bunalm, I. Bask, stanbul: letiim Yay., 2000, s.17 329 Kurtulu Kayal, a.g.e., s.19.

108

ok sktrlp da birok nderleri yurtdn da yaamak ve komintern disiplinine ayak uydurmak zorunda kalnca, Kominternin karara balad klieleri Trkiye iin tekrarlamakla yetindiklerini belirtiyor. 330 Kadroculuun Narodnizmle, Kemalizmle ve nc Dnyaclkla sk bir balants olduu aikardr. Kurtulu kayal, o zaman TKPnin Cumhuriyet Halk Frkasnn sol kanad olduu deerlendirmesine karn 331, Mete Tunay CHFnin Kemalistlerin tek parti diktatrl erevesinde komnistlerin canna okunduunu sylyor.332 Yaln Kke gre, kemalizmin, 1930 yllarndaki formlasyonunda snfszl bir bak olarak yerletirmek son derece nemli ve nde bir yer kazanyor. Ona gre, Kadro Dergisi, snfszl entelijansiyaya kakmak iindir. zleyen Aa Dergisi, bir adm daha atarak, bilinemezlii ve mistisizmi n plana karmak iin kyor. lk Dergisi ile kycl hedef olarak gsterebilmek ve kabul ettirmek iin karlyor. Rejim, snfsal, bilimsel ve proleter bir bakn kklerini kazyabilmek iin seferber olmua benziyor.333 Kadro dergisinin ilk saysndan itibaren CHF Umumi Katibi Recep Peker bu yayndan rahatsz olmutur. deolojik yol gstericiliin Kadro Dergisi tarafndan yklenilmeye kalklmasn yersiz bulmaktadr. Bunu, kendi grev alanna bakalarnn saldrs gibi grmektedir.334 smet Paa bu konuda Kadroculara yakndr.335 CHP iin teorinin pratikten sonra geldiini Fransz sosyal bilimci Maurice Duverger de tespit etmiti. Duverger, Kemalist devrimin z itibariyle pragmatik olduunu ifade ediyor.336 nnnn cumhurbakanla gelmesi ve Dnya Savann balamas ile Kadrocular mdafaa ekonomisi kavram erevesinde devletilik tartmalarna yeni bir hz kazandrm olmaldrlar. Tkin ve Aydemir bu yolla Kadro dergisindeki grlerini bu koullarda yeniden retmilerdir denilebilir.337 1946 ylnda smail Hsrev Tkinin CHPnin Dnya ve Cemiyet Gr, CHPnin ktisadi Siyaset Sistemi, smet nnnn ahsiyeti ve lks adl kitapklar yaymlanr. lk iki kitapk CHPnin ideolojisini yorumlayarak sistemletirmeye almaktadr. Tkinin,
330

Levent Cinemre ve Ruen akrn Mete Tuncay ile yapt rportaj, Sol Kemalizme Bakyor, I.Bask, stanbul: Metis Yay., 1991, s. 14-15. 331 Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnn Bunalm, I.Bask, stanbul: letiim Yay., 2000, s.19 332 Levent Cinemre ve Ruen akr, a.g.r., s.16 333 Yaln Kk, Aydn zerine Tezler-5 1830-1980 beinci kitap, I.Basm, stanbul: Tekin Yay. 1988, s. 309 334 lhan Tekeli-Selim lkin, Bir Cumhuriyet yks Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 2003, s. 419-420. 335 lhan Tekeli-Selim lkin, Yakup Kadrinin Vedat Nedime yazd mektuptan hareketle unlar nakleder:...Recep Pekerin Kadronun, rejimin temelini sarsan yaynlar yapt grn savunduunu, Gazinin de birden parlayarak kr Kayaya bu ii ne zaman halledeceksin diye ktn, onun da Bavekile syleyin Paam dediini, Gazinin de kendi kendine sylenir gibi, Geri haklar da var ya. Kadroya makale bile yazd. Fikren ve kalben onlarla beraberdir dediini, smet Paann da bunu iitmezlikten geldiini anlatr. .Tekeli-S. lkin, a.g.e., s.420-421(a.g. mektup iin ayn eser bkz. s. 579-580 336 Maurice Duverger, Siyasi Partiler, 2. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1974, s. 359. 337 .Tekeli-S.lkin, a.g.e., s.446.

109

.nn: ahsiyeti ve lks balkl kitab, nnnn eitli tarihlerde syledii nutuklara ve yazd makalelere dayanarak onun ...ahsiyetini ve milli iktisat ve cemiyet davalar hakkndaki fikirlerini tahlil eden ve bu fikirlerden bir sistem icrasna dnk bir almadr.338 Kadrocularn DP dneminde, nnnn cumhurbakanl dneminde olduu gibi kadrocu dncelerini yeniden retme olanan bulamadklar, byk lde birbirlerinden kopuk olarak kendi yaam gailelerine hapsolduklar sylenebilir. Ama yine de geen zaman iinde Kadrocularn nemli bir ksm zellikle dnemin sonuna doru DP ile uzlama iine girmilerdir. Eer Kadroculuk ideolojik ieriiyle deil de varolan bir iktidar dardan yol gstererek blmeye alma sreci olarak tanmlanrsa, bu uzlama altnda baz Kadroculuk eilimleri sezilebilir. DPnin Trkiyede estirdii liberal rzgarlarn sona erdii, Trkiyenin yeni ekonomik politika araylarna girdii 1958 ylnda Kadronun yeniden gndeme girdii grlmektedir. Bunlarn bir ksm smet Paann sosyalistliini kantlamak iin Kadro dergisinde yaz yazmasnn gsterilmesi yznden olmaktadr. Tabii nemli olan bunlar deil, Trkiyenin yeni bir aray dnemine girdii srada Kadronun hatrlanmas dolaysyla gndeme gelenlerdir. Bu yllarn aydnlar evresinde etkili olan iki yayn organ Forum ve Pazar Postas, mer Sakpn Kadrolar analiz eden yaz serisine yer vermitir.339 Aydn Yaln, Souk Savan 1960 yllarnda aktif aydn kua son derece ok etkilediini; Forum Hareketinin* bu etkinin somutlamas olduunu belirtiyor. Yaln, Forum Hareketini, bir Souk Sava demokrasisi aray olarak nitelendiriyor ve yle devam ediyor: Gerekletiine inanld bir srada Yn Hareketi, iddet yoluyla sosyal demokrasiyi gerekletirmek zere harekete geiyor. Forumcularda byle bir anlay yok; durdurmak istiyorlar. Tarihin tekerlerinin nnde takoz olmaya bile raz oluyorlar.340 Deien dnya konjonktrn Trk siyasi hareketine, dolaysyla sol harekete yansdn grmekteyiz. Hkmet, II. Dnya Savana girilmemesi amacyla izlenen denge politikasna zarar veren pek ok gazeteyi uyaryor, hatta zaman zaman kapatyordu. Darda denge politikas yrten hkmet, buna bal olarak ierde de

338

.Tekeli-S.lkin, Bir Cumhuriyet yks Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay., 2003, s. 448. 339 .Tekeli- S.lkin, a.g.e., s.456. 340 Yaln Kk, Aydn zerine Tezler-5 1830-1980 beinci kitap, I.Basm, stanbul: Tekin Yay., 1988, s.12 * Okyarn verdii bilgilere gre Forumun yazarlar arasnda u isimler bulunmaktadr: Aydn Yaln, Nilfer Yaln, Turhan Feyziolu, Bahri Savc, erif Mardin, Akif Erginay, Nejat Bengl, Cokun Krca, Fahir Armaolu, Yaar Karayaln, Turan Gne, Osman Okyar, Metin And, Muammer Aksoy, Cahit Talas, Sadun Aren, Blent Ecevit, Nejat Erder, Mmtaz Soysal, smail Trk, Oktay Yenal, evki Vanl... (Bkz. Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn Hareketi, I.Basm, Ankara: Bilgi Yay., , 1986, s. 269 ).

110

denge politikas yrtm, rnein Almanya savata henz glyken ve kaybedecei belli deilken sa akmlarn yaynlarna hogrl davranlmtr.341 Tevfik avdar, sava yllarndaki TKP ve Sol Hareketi tasvir ediyor: Sava srasnda Trkiyede TKP ya da benzeri bir sol partinin etkin bir almas olmamtr. Sadece Vurgunculara, ihtikara ve karaborsaya kar bir cephe hareketine giriilmitir. O gnn koullar, ierisinde yaplabilecek tek etkinlik de buydu, ne var ki bu etkinliin de istenilen lde olmadn, ses getirmediini de sylemek durumundayz.342 Sol akm bu dnemde stanbul ve Ankara evrelerinde gelimitir. stanbul evresi Tan Gazetesi etrafnda toplanan solculardan olumaktayd. Bu yllarda defalarca kapatlan Tan gazetesi, d politikada daha ok SSCB ile yaknlalmasn savunan, faizm, emperyalizm ve rklk kart bir yayn politikas takip ediyordu. Behice Boran, Pertev Naili Boratav, Niyaz Berkes, Adnan Cemgil, Muzaffer erif Baolu gibi kiilerin oluturduu Ankara evresi ise, Yurt ve Dnya ve Admlar dergileri etrafnda toplanmt. Ciddi bilimsel yazlarn yaynland, Marksist zmlemelerin yapld, faizm ve rk Turanc kart olan bu iki dergi 1944 balarnda kapatlmlardr.343 II. Dnya Sava yllarnda gizli faaliyetlerini srdren TKPden Hsamettin Din, o dnemdeki almalar u ekilde anlatyor: Mustafa Kolkr, ben ve bir de Eskiehirli Mustafayla mz hemen bir Komnist Partisi hcresi kurduk, faaliyete getik. Ankara Yksek Tahsil Genlik Dernei ile iliki kurduk. Bu dernein iki drijan militan evki Akit ve air Enver Gke ile bu vesile ile tantm. 1946 yl Hazirannda efik Hsnnn kurduu legal Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi Ankarada da faaliyete geince orada grev aldk. Partiye bal Ar Madeni Eya Sanayi Sendikasn kurmaya altk. Ksa srede sendikay kurduk.344 Ben nce Hali Mensucat Sendikasnda grev aldm. Sonradan Demir Sendikasna ardlar. Bu rgt daha sonra DSK Sendikasn oluturuyordu. Halk Partisinin sendika uzaklatrmtk.345 Bu dnemde solun parti, sendika, ve Madeni Eya ileri kurucusu olan Maden- ynetimindeki adamlarn genlik tekilatlar, sanat

mektepleri, hcre almalar ile sk bir ekilde rgtlendii, rgtlerin birbiriyle irtibatl olduu, insanlarn birka rgtle balantsnn olduu grlmektedir. Trkiyenin Birlemi Milletler Beyannamesini imzalayarak bu rgtn kurucu yesi olmas, i siyasette ok seslilie bir geii hzlandrd. Bu dnemde iki nemli sol parti kuruldu. Bunlar Trkiye Sosyalist Partisi ve Trkiye Sosyalist Emeki
341 342

Bar nl, Bir Siyasal Dnr Olarak M. Ali Aybar, stanbul: letiim Yay., I.Bask, 2002, s . 45-46 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, I. Bask, Ankara: mge Yaynlar, 1991, s. 397. 343 Bar nl, a.g.e., s. 46 344 Emin Karaca, Eski Tfeklerin Sonbahar, 2.Bask, Genda Yay., stanbul, 1999, s..98-99. 345 Emin Karaca, a.g.e., s.100-101.

111

ve Kyl Partisidir. Bunlarn dnda 1946 ylnda sol grnml iki parti daha kurulmutur. Trkiye Sosyalist i Partisi ve Trkiye i ve ifti Partisi.346 1945 yl Trkiyenin siyasi hayatnda nemli bir dnemetir. Siyasal iktidar bu yl iinde siyasal ve rgtl muhalefete izin vermi ve Trkiye, Demokrat Partisinin 7 Ocak 1946da resmen kurulmasyla beraber ok partili hayata gemitir. II. Dnya Savandan ABD, ngiltere ve Fransa gibi demokrasiler ve SSCB galip kmtr. Trkiyede siyasal iktidarn gcn ald asker-sivil brokrasi ve egemen snflar ittifakn karlar, sava sonras dzende kapitalist blokun ve onun lideri ABDnin yannda olmay getirmitir. Bunun yannda sava ekonomisi artlarnn toplumsal yapda meydana getirdii deiiklikler, toplumun baz kesimlerinin hzla zenginlemesini salarken geni halk kitlelerinin daha da fakirlemesine sebep olmutur.347 Kanaatimize gre, Ky Enstitleri devrim iin eiterek bir snf bilinci temeli oluturma amacyla kurulmutu. Smrld dnlen kylde snf temelli bir bilin oluturarak toplumsal yapy deitirmek amac hedeflenmiti. Devrimci bir yol izlemek mmkn olmad iin de evrimci bir yol izlenmitir. Ky Enstitleri ve retmen Okullarnn 68 genliine giden yolda bir alt yap saladn dnyoruz. Engin Tongu, Ky Enstitlerinin mimar . Hakk Tonguun dnce sistemini deerlendiriyor: ncelikle iinde eyleme geecei Kurtulu Sava sonras Trkiyesinin siyasal ve toplumsal yapsn, Anadolu htilalinin duraklamasn, kmaza girmesini ve bir noktadan sonra noksan kalmasn, baka bir deyile burjuva devriminin tamamlanarak proleter devrime dntrlememesinin nedenlerini anlayabilmitir. Durumun kritiini doru olarak yapmas, bu koullar iinde ona, siyasal olanaklar kullanarak eyleme geme yolunu amtr. Eylemi bir eit devrimci taktii saylabilir: Koullarn alt yap deiikliklerine elvermedii bir ortamda, kendi alannda nemli bir derecede bamsz davranabilmek olanan salamay baarm, ileride yaplacak alt yap deiikliklerini hzlandracak uygulamalara girimitir. Bu adan Ky Enstitleri atlm bir eit devrim iin eitim atlm saylabilir. Ama snf bilinci uyandrlm kyller yetitirmek ve evrimi bunlarn araclyla hzlandrmaktr. Ancak bilinlenmi emeki snflar daha ileri srelere geebilmeyi salayacaklardr348 Milli ef dnemi 14 Mays 1950 seimleriyle sona ermesinden sonra, Trkiyede biraz daha zgr, biraz daha sradan vatandan rahat edebilecei bir ortam olumaya balad. Ezanlar Arapa okutulmaya baland. Milletin ounluunu tekil eden kyl kesimi biraz daha sayg grmeye ve brokratlarn kapsn daha bir rahat amaya balad. Demokrat Partiyi oluturanlar da sonuta Halk Partisinden gelmilerdi ve onlar da temelde Batcydlar. Ancak Halk Partisinin uygulamalarna
346

Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, I. Bask, Ankara: mge Yaynlar, 1991, s. 397. 347 Bar nl, Bir Siyasal Dnr Olarak M. Ali Aybar, stanbul: letiim Yay., I. Bask, 2002, s.47-50 348 Engin Tongu, Devrim Asndan Ky Enstitleri ve Tongu, I. Bas. stanbul: Ant Yay., 1970, s.218.

112

muhalefet ediyor ve halkn biraz daha dikkate alnmas gerektiini dnyorlard. ktidara gelince Demokrat Parti ksmi bir takm rahatlamalar salad. Ancak sivil ve asker brokrasi ve buna dayal niversite mensuplar bu durumdan hi de honut deillerdi. Aya arkllarn kendi iktidarlarn sarsmasn hazmedemiyorlard. DPnin seimi kazanmasnn hemen akabinde ordu mensuplar, nnye seim sonularn geersiz saymas gerektiini bildirdiler. Uluslararas konjonktr msait deildi, nn bunu kabul etmedi. Bunun zerine DP iktidarnn ilk yllarndan itibaren ordu iinde darbe iin gruplamalar olumaya balad.349 Trkiyenin 1950den 2002ye kadarki demokrasi tarihinde ideoloji asndan bakldnda 1922-30 arasnda oluan ve 1930-50 arasnda uygulanan devlet ideolojisini kstlamak, toplumun z kimlii ve kltr ile badar hale getirmek olarak grnr. Aslnda DP zamannda, yani 1946dan 2002ye kadar geen zaman bir yandan partiler ve halk arasnda, te yandan iktidar ve muhalefet arasnda geen bir mcadeleden ibarettir. Halk kitleleri kendi dnyevi ihtiyalaryla kltrel ve tarihsel kimliini temsil ederek kendisine hrmet gsterecek liderler aramtr. Halk liderlerin uzlatrc kabiliyetlerine ve tecrbelerine ve bilhassa kendi kltrel kimliine ve varlna olan inancna nem vermekteydi.350 S. Belli, ellili yllarda TKP tevkifat sonucu, Trkiyeli komnistlerin bulunduklar yerlerde barnmalar gletiinde, bir ok arkadann sosyalist lkelerden birine snmak istediini, bazlarnn Fransaya gitmek zorunda kaldn belirterek TKP tevkifat sonras durumu yle anlatyor: Sava hemen izleyen o yllarda, ehir-kr gerillas ya da rnein nc sava, silahl propaganda gibi mcadele yntemlerine ilikin konular gndeme gelmiyordu henz. O zamanki Trkiye iin sosyalizmin bilimini halka tantmak, sosyalizm idealine merak, ilgi, zlem ve giderek bu uurda savam istenci yaratmakt en nemlisi. i snfnn byk bir blm snf olduunun bile farknda deildi henz denebilir. Zaten biz millete imtiyazsz snfsz kaynam bir kitle deil miydik? Uluslararas planda ise dnya barnn korunmas idi sz konusu olan. Bizatihi devrime yani devrimci duruma planlan henz uzaka bir ideal gibi grlyordu Trkiye iin. Teorik bilinlenme, dnya ve lke olaylarn Marksist adan deerlendirme talimleri yapyorduk, muhatabmz Trkiyenin emeki ynlar idi. Sosyalizmin benimsenmesinde temel bir faktr olarak Trkiyenin gerilikten kurtulmas ve ileri bir lke dncesi ve zlemi yatmaktadr. S. Belli, Paristeki Trklerin Trkiye emeki snflarnn kurtuluunun, genellikle Trkiyenin kalknp

349 350

Cevat zkaya, Bir ktidar Arac Olarak Genlik ve iddet, Umran, Ocak-ubat 1997, S. 35, s. 16. Kemal Karpat, Trkiyede Bugn deoloji Durumu, Dou-Bat Dnce Dergisi, Dn, Bugn, Yarn -deolojiler 3-, S. 30, Ankara, s. 37.

113

ada bir dzeye varnn sosyalizm yoluyla olacana inandklar iin bu davaya balandklarn ifade ediyor.351 1960 ncesi nemli renci eylemlerini yle sralayabiliriz: Cumhuriyetin ilnndan sonra niversite rencileri Talebe Birlii ad altnda rgtlenmilerdir. 1924 ylnda rencilere indirim yapmamakta direnen yabanclarn elindeki stanbul Tramvay irketi protesto edilerek Tneldeki irket merkezi tahrif edilir. 1928 ylnda Talebe Birlii Vatanda Trke Konu, Yerli Mal Kullan kampanyalarn amlardr. 1933 ylnda Wagon Li irketi mdrnn, bir memurunun Trke konumasna kzarak hakaret etmesi zerine genler irket binasn tahrif etmilerdir. 1933 ylnda Bulgarlarn Trk mezarlarn tahrif etmeleri zerine protesto gsterileri yaplm ve bu gsterilerin artmas sonucunda 80 gen tutuklanm, Talebe Birlii kapatlmtr. 1937de Hatayn Trkiyeye ilhak iin genlik gsterileri yaplr. 1945te Tan Gazetesi genler tarafndan baslarak tahrip edilir. 1946 ylnda stanbulda stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei, Ankarada Trkiye Genler Dernei kurulur. stanbul Yksek Tahsil Dernei, Hr Genlik adl bir dergi kartr ve o dnem Nazm Hikmet iin af kampanyas dzenler. Bunun sonucunda dergileri kapatlr ve almalar engellenir. 1947de niversite renci derneklerinin, niversite dna kartlmas kararn protesto gsterileri ile birlikte rencilerin faklte ve niversite ynetim kurullarna katlma taleplerini gryoruz. 1948 ylnda Trkiye Milli Talebe Federasyonu (TMTF) kuruldu. 1950-56 yllar aras yeni ynetimden beklentiler dnemi olarak geer. nemli bir eylem yoktur. Kazm Kolcuoluna gre, 1957 ylndan sonra beklentiler bitmitir ve dnemin iktidarnn bask rejimine kaymas karsnda yeniden hareketler balamtr. 28-29 Nisan olaylar, 27 Mays 1960 devrimi. 1960 ncesi genlik eylemleri zaman zaman gdml olmu, gdml olmayan genlik hareketleri de yaplmtr. 352 1957den itibaren ekonomik durumun nisbi olarak ktlemesi, siyasi iktidarn basiretsizlii, baz zgrlkleri ksmas, Tahkikat Encmeni ve Vatan Cephesi teebbsleri bahane edilerek muhalefetin dozu artrld. Bu, halk tabannda makes bulmu bir muhalefet deildi. Sivil-asker brokrasi, niversite camias ve bunlara destek veren basn, muhalefetten oluuyordu.353 Kadroculardan evket Sreyyann, 27 Mays htilalini yapan MBK yeleri tarafndan Kurucu Meclis yeliine getirilmesi, CHPden milletvekili seilmesi, hem varolan sosyal ilikiler a ierisinde iktidar odaklarn etkilemeye almasn gstermesi asndan, hem de Kadrocularn halka ramen, tepeden inmeci, eliti yaklamlarn gstermesi asndan ilgintir. 27 Mays 1960 askeri mdahalesi
351 352

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, I. Bask, stanbul: Belge Yaynlar, 1994, s. 218-9. Turan Feyziolu, Kazm Kolcuolu ile yaplan rportaj, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul: Ozan Yaynclk, 2003, s..28-29 353 Cevat zkaya, Bir ktidar Arac Olarak Genlik ve iddet, Umran, Ocak-ubat 1997, S. 35, s. 16

114

Trkiyenin yaamnda nemli deiiklikler getirirken, Kadroculara da, Kadroculuun yeni koullarda yeniden retilmesi iin uygun bir ortam hazrlyordu. Bu frsat deerlendirmeye alan daha ok evket Sreyya oldu. Mecliste nnnn kendisi kkrtmasa bile artlar tam olursa ihtilallerin meru olacan sylemesi, 27 Mays 1960 askeri mdahalesinin nn at. 27 Mays yapanlar k koullar olarak, yeni bir anayasann hazrlanmasn, DP dnemi sorumlularnn yarglanarak cezalandrlmasn ve nihayet kendilerinin daha sonraki dnemdeki yaamlarnn gvence altna alnmasn ngryorlard. Anayasa hazrlamak iin bir kurucu meclis oluturuldu. .Tekeli-S. lkin, Yakup Kadrinin 1960 askeri mdahalesi sonrasnda Kurucu Meclis yelii yaptn; 1961 seimlerine CHP Manisa aday olarak girip seildiini belirtmektedir. te yandan 27 Mays sonrasnda yaanan dier nemli gelime, planl ulusal kalknma dncesinin kazand ncelik oldu. Planl ulusal kalknma, anti-emperyalizm, sosyal adalet gibi kavramlarn n plana kt bir ortamn Kadrocularn kendilerini yeniden retebilmeleri iin uygun olduu aktr. Tabii ki artk bir tek parti dnemi iinde deil, ok partili dzen iinde bulunmaktadrlar ve bu geree uyum salayacaklardr. 1932-1939 Trkiyesinde devleti bir politikann uygulanmas rastlant deildir. Kald ki, bunalm dneminde baka yoksul lkelerde de (rnein Latin Amerikada) nemli lde snai devlet giriimlerinde bulunulmas byle bir gr dorulamaktadr. Belirtilmesi gereken nokta, Trkiyede sz edilen dnemde devletin ekonomideki pay ve rolnn, sosyalist olduklarn syleyen ou lkeden daha geni olduu halde, sosyalizmin bir doktrin olarak hibir zaman benimsenmemi oluudur. Dolaysyla Trkiyedeki devletilik uygulamalarna, herhangi bir doktrinin ya da ideolojinin gerei olarak deil, ekonomik gelimenin zorunlu bir sonucu (pragmatizm) olarak bakmak gerekmektedir. Nitekim, btn bir Cumhuriyet dnemi boyunca liberal ve devleti politikalarn i ie kullanlmas bunun bir gstergesidir.354 Cumhuriyet Trkiyesinde devletilik, Yahya S. Tezelin belirttii gibi kapitalist sermaye birikiminin zel bir yolu olmaktadr.355 Bu nedenledir ki, 1923-50 arasnda Trkiyenin siyasal ynetiminde sz sahibi olan asker-brokrat kkenli kadronun, ekonomik kalknma arac olarak devlet kapitalizmine bavurmas, hzl sanayileme politikasn en yaygn bir devletilik uygulamasna dayandrmas evrensel nemi olan bir bilgi konusu olarak grlmektedir.356 Devletin bizzat iletmecilik yapmamas, ancak baz tekelleri (inhisarlar) imtiyazl irketlere datarak ihaleler yoluyla, tevik tedbirleriyle zel sermaye

354

Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn .Hareketi, I.Basm, Bilgi Yay., stanbul,1986, s.28-29 355 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950) s.17 356 Hikmet zdemir, a.g.e., s.31

115

birikimini ve kapitalist gelimeyi hzlandrmas dnemin belirleyici zellii olduu iin, uygulanan politikay saf anlamda liberal bir politika saymak doru deildir. Tersine devletin dzenleyici ve korumac yan belirgin bir ekilde grlmektedir.357 1932, bir dnm yldr. Bu yldan balayarak devlet, sistemin yeniden retim artlarnn salanmasnda dolayl mdahalelerini arttraca gibi, youn biimde dorudan mdahalelerde de bulunmaya balamtr. Bunda, zel giriimi bir prensip ve menfaat meselesi olarak destekleyecek kuvvetli fikirlerin, yani kkl bir liberalizm geleneinin olmaynn etkisi de aranmaldr. Kald ki, lkenin siyasetine ve dolaysyla ekonomisine egemen olan snf, o yllarda daha ok idarecilik, hukuk ve askerlik alanlarnda yetimi kimselerden olumaktayd. Devletin milli hayattaki payn oaltacak ve bylece kendilerine geni alma imkanlar aacak herhangi bir teebbs bu kimselerce olumlu karlanacakt. zellikle askerlikten yetienler iin devletiliin her eyden nce bir milli savunma arac olarak anlalmas da byle bir politikann uygulanmasn olumlu ynde etkilemi olmaldr. lhan Tekeli ve Selim lkinin yaptklar deerlendirmeye gre; 30lar CHPsinde devletilik daha ok pragmatik nedenlerle savunulmutur. Devletilikten, halklk gerekletirmek iin yararlanlma yoluna gidilmemi, byle bir yola gidilsin diyenler de zoraki diplomat (Yakup Kadri Karaosmanolu kastediliyor.) yaplmtr. Denilebilir ki, 1923-31 ve 1932-39 dnemleri, kapitalist gelimeye ynelmi, geri kalm, fakat siyasi bamszla sahip bir lkede 20.yzyln balarnda izlenebilecek iki alternatif yolu temsil eder.358 1938 ylndan itibaren nceleri zorunluluk olarak balayan devletilikte bir yumuama grlmektedir. Her ne kadar 1940-45 yllarn dnya sava nedeniyle ayr dnmek gerekirse de, savan sonu adeta 1930lar devletiliinin tarihsel grevini tamamladn ilan edecektir... Yeni yorum, 1930lardaki gibi, devletin egemenlik alann geniletme ynnde deil, ters ynde, devlete bir snr izme ynnde yaplacaktr. Savan bitiminde milli ekonomideki kaynaklar kuruduundan, yeni bir kalknma hamlesini i kaynaklara dayanarak balatmak imkanszlamtr. Daha nemlisi, i koullardan bamsz olarak d dnyadaki gelimelerdir. Geri kalml yenebilmenin umudu gittike d glere balanmaya balaynca, gelien yerli burjuvazi ve byk arazi sahibi snflarla, brokrat aydnlar arasndaki zoraki nikah bozulmutur. II.Dnya Savandan sonra balayan d yardmlarn rol de bu atmada byk nem tamtr. Bu nedenledir ki, yeni kurulan devlet iletmeleri, d glerin basksyla olduka karmak bir yapya sahip olmulardr. Trkiyeye yaplan ABD yardm erevesinde gelen fonlarn kullanlmas, kurulan karma teebbslerin ynetiminde zel sermayenin etkin olmas artna balanmtr.359
357

Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray, Yn Hareketi, I.Basm, Bilgi Yay., stanbul, 1986, s.32-33 358 Hikmet zdemir, a.g.e., s.34 359 Hikmet zdemir, a.g.e., s. 35-37.

116

1950 ylnda DPnin iktidara gelmesinden sonra ok belirgin hale gelen yeni tr d ekonomik ilikiler ve bunlara bal olarak gelitirilen politikalarn uygulanmas, devletin ekonomideki roln azaltmak bir yana daha da arttracaktr. 360 Trkiyedeki KTlerin kurulu yllar ilgin bir gstergedir: Bunlarn 11i 1950den nce, 17si 1950-60 dneminde ve 11i de 1960dan sonra kurulmutur. Hikmet zdemire gre bu veriler 1950-60 dneminde, asker ve sivil kkenli brokrat aydnlarn prestij kaybetmelerini aklamaya baz kolaylklar getirebilir. 1950deki siyasal iktidar deiikliiyle birlikte asker ve sivil kkenli brokratlar, Trkiye ekonomisindeki rakipsiz g olan devlet iletmelerindeki ayrcalkl konumlarn zaman iinde yitireceklerdir. Bundan dolaydr ki; 1961 Anayasasnn hazrlan srasnda kamu teebbslerinin, hkmetin kontrol dnda tutulmas stnde durulmas ilgintir. Nitekim, 1964 ylnda karlan 440 sayl Yasa, kamu kesiminde reorganizasyonu ve kamu kurulularndaki yneticilerin bir miktar hareket zgrlne sahip olarak ilgili bakanlarn kontrolnden bir lde uzaklamalarn ngren bir zellik tayacakt. Prof. Arif Payaslolunun 1958de Trk iadamlar arasnda yapt anket, subaylarn (asker brokrat aydnlarn) toplum iindeki statlerinin dtn, buna karlk sanayicilerin ve serbest meslek sahiplerininkinin arttn ortaya karmaktadr.361 Bylece, siyasal alanda brokrat kkenli aydnlar ile burjuvazi arasndaki mcadele, bu anlamda 27 Mays ihtilalinin nedenlerinden birisi olurken; balangta, kamu kaynaklarn harekete geirerek lkede Cumhuriyetin kanatlar altnda bir milli burjuvazi yaratmay amalayan politika yava yava bir tepki dourmaya balamt. Brokrat kkenli aydnlar, 1950lilerin sonlarna doru (ve tabii 1960larda) kendi yarattklar burjuvazinin imkanlarn kskanarak onunla iktidar mcadelesine girimilerdi. Byle bir anlaya sahip brokrat aydnlarn, 27 Mays htilalini neden byk bir coku ile karladklar daha kolay anlalmaktadr. 27 Maystan sonra bu coku etkili bir muhalefet grubu yaratmay baarmtr. Tarihin ayrcalkl konusunun Hegel iin tin (geist), Marx iin snf, nc Dnya iin de devlet olduu sylendiine gre; bir nc Dnya lkesinin aydnlar olan Yncler asndan devletin bu kadar ayrcalkl olmas olaan saylmaldr.362 Siyasi partilerin renciler zerinde etkili olduu ve rencilerin bir bask grubu rol oynad grlmektedir. 27 Mays 1960 htilali ncesi CHP renciler zerindeki etkisini artrmtr. 12 Nisan 1960 tarihinde Demokrat Partisinin Halk Partisi hakknda meclis tahkikat almas kararn vermesi ve daha sonra 18 Nisanda bu kararn Mecliste kabulnden sonra gelien olaylar bunun en arpc rneidir. 18 Nisanda konulan
360 361

Hikmet zdemir, Bir Strateji Aray, Yn Hareketi, I.Basm, Bilgi Yay., stanbul, 1986, s. 37-8. Hikmet zdemir, a.g.e., s.38-9. 362 Hikmet zdemir, a.g.e., s. 25-26

117

yasaklar; partilerin kongreleri, toplantlar, btn siyasi faaliyetleri, yeni rgt kurmalar; komisyonun faaliyeti ile ilgili btn yaynlar, Byk Millet Meclisinin tahkikat karar ile ilgili mzakerelerin yayn ile ilgilidir. Bu yasaklarn Mecliste grmeleri srasnda smet nnnn yapt konuma basna intikal etmemitir. nn Mecliste yapt konumada: Biz ihtilal metotlar takip ederiz, seimsiz iktidara gelmek isteriz derler, imdi iktidarda bulunanlarn milletleri ihtilale nasl zorladklar insan haklar beyannamesine girmitir. Eer bir idare insan haklarn tanmaz, bask rejimi kurarsa, o memlekette ihtilal behemehal olur. Byle bir ihtilal, dmzda bizimle mnasebeti olmayanlar tarafndan yaplacaktr demitir. Komisyonun kurulduu ertesi gn Kzlayda CHPnin merkezi nnde ilk renci gsterileri olmu fakat toplanan rencileri polis hemen datmtr.363 Tahkikat komisyonunun grev ve yetkileri hakkndaki kanunun kabulnden sonra da geni apl olaylar ortaya kmtr. Bunun kabulnden sonra stanbulda byk bir renci gsterisi olmu, binlerce renci Kahrolsun Diktatrler ve Menderes stifa sloganlaryla Beyazttan balayarak kitleler halinde yrye gemilerdir. Bu hrnla ramen olaylarda polis etkisiz kalm, askerler ise renciyi desteklemitir. Olaylarn bymesi zerine hkmet skynetim iln etmi, stanbul niversitesi tatil edilmi ve gece sokaa kma yasa konulmutur. Bu olaylarla renci, polisi istemeyerek hep bir azdan Ordu kalsn, polis gitsin diye barmtr. 28 Nisan 1960ta byk kitlesel katlmla balayan renci hareketi iddetle bastrlmaya allmtr. renciler gittike yaygnlaan bir direni iinde rgtlenmiler ve eylemleri zerlerine srlen ordu birliklerine komuta eden subaylarca byk lde desteklenmitir. nk genel olarak aydnlar ve ordu DPnin rejimi tehlikeye soktuu dncesindedir ve renci eylemlerinin rejimi korumaya ynelik olduuna inanmaktadrlar. Nisan sonunda balayan yn hareketi Ankaraya da srayarak bymtr.364 28 Nisan olaylarnda iki renci lmtr. 29 Nisan gn niversite bahesinde toplanan renciler ksa srede 6-7 bin kiiyi bulmutur. renciler arkadalarn istediklerini ve cenaze hazrl yapacaklarn sylemilerdir. rfi idare komutan: Onlar size vermeyeceim. Ben erefleriyle uygun bir tren yapacam, trene yalnz renci temsilcileri katlacak, arkadalarnza syleyin dalsnlar karln vermitir. Bunun zerine renciler okul bahesinden ayrlmamlardr. Aralarnda bir komite kurmular, bir beyanname hazrlayp datmlardr. 29 Nisan gn saat 16.30da toplanan kalabala halktan destek ve alk gelmi "ehitlerimizi istiyoruz, Menderes stifa, Diktatrler Kahrolsun diye barmlardr.365 stanbul olaylarnn ertesi gn
363 364

Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, stanbul: mge Yay., 1990, s. 156. lhan Akdere ve Z.Karadeniz, Trkiye Solunun Eletirel Tarihi, stanbul: Evrensel Basn-Yayn, 1996, S.205. 365 Muammer Taylak, Saltanat, II.Merutiyet ve I. Cumhuriyette renci Hareketleri, Ankara: Banur Matbaas; 1969 S.285

118

Ankarada byk gsteriler olmu ve bunlar ondan sonra da devam etmitir. Artk hemen her gn Kzlayda bir gsteri yaplmaktadr. Gayet sert davranmasna ramen polisin bunlara hakim olmasna imkan yoktur. 29 Nisan akam Menderes radyodan bir konuma yapm, bu konumada ...Bunlar nizam ve devlete kar gelmenin ne olduunu anlamada gecikmeyeceklerdir. Bunlar zavall balarn nizamn sarslmaz kalelerine vurarak kendilerine gelecekler ve korkarm ki o zaman bu bedbahtlar ge kalm olacaklardr demektedir.366 555 K kodunu, Hukuka ve Siyasala yaplanlar knamak ve isteklerini daha geni kitlelere duyurmak iin byk bir eylem hazrl iine giren renciler, kendi sloganlar durumuna getirdiler. Ankara ve stanbulda trafiin skk, caddelerin kalabalk olduu anlarda anszn bir keden frlatan bir grup, Menderes stifa! Hrriyet! sloganlarn haykrarak halkn arasna karyor, CHP rgtnn konumlandrd topluluklar tarafndan alklanarak bu eylemler ksa zamanda bir gsteriye dntrlyordu. Sistematik biimde srdrlen bu eylemler srasnda, 555 kodu, byl bir forml olarak kulaktan kulaa yaylyordu. Genler eylem gnne dein sakallarn kesmeyecekler ve o gn toplandklarnda, slkla Gazi Osman Paa Marnn melodisini alacaklard. 5.ayn 5inde saat 5de Kzlayda yaplan gsteriye binlerce renci katld.367 5 Mays 1960 tarihinde 555 K adyla anlan, Ankarada byk bir gsteri dzenlenmitir. Kabacal kaleme ald eserinde 555 K olayn gazeteci Karakutan yle aktarr: Beinci ayn beinci gn Kzlayda demokratlarn kar bir gsteri dzenleyecekleri haberi duyuldu. O gne kadar hep demokratlara kar olanlarn gsterilerini izliyorduk. Demokratlarn kar gsteri haberi bize ilgin geldi. Kart grte olanlarla bunlar arasnda bir atma durumu korkusu 555 Kya zel bir nem vermitir. Saat 16.00y gee yine gruplar belirmeye balamtr. Yine Plevne Mar yeni ekliyle okunmaya balamlar Kahrolsun Diktatrler. Bu dnya size kalr m? derken baka bir gruptan Da ban duman alm sesleri ykselmitir. Olay yerine Menderes, Bayar ve Koraltan da gelmitir. Menderes arabadan indi ve Menderes istifa sesleri ykselmeye balad. Menderesi evreleyen genler Yuh sesleriyle onu itip kakmaya balamlardr.368 Bu olaylardan sonra 11 Maysda Meclis, hibir gereke gsterilmeden on bir gnlk bir tatile sokulmutur ve iki gn sonra da Babakan Egede bir geziye kmtr. 14 Maysta Ordu vapuru ile stanbuldan hareket etmitir. Boazdan geerken binlerce anakkaleli sandallarla gecenin ilerlemi saatlerinde kendisine sevgilerini bildirmeye gelmilerdi. zmirdeki gsteri ok daha kalabalk olmutur. Ankaraya dnen Menderes 21 Maysta son derece nemli bir ihtarla kar karya kalmtr. O gn okullarndan
366 367

Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, stanbul: mge Yay., 1990, S.158 Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul: Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, s. 21. 368 Alpay Kabacal, Trkiyede Genlik Hareketleri, stanbul: Altn Kitaplar Yay., 1992, s.164

119

kan Harbiyeliler bir yry yapmlardr. Artk ordu da aka gstericiler yannda yer almaya balamtr. Buna kar DPnin ikinci kademe yneticilerinin bir ksm partiden ayrlmtr. Menderes 25 Mays 1960 gn Eskiehire gitmi ve 27 Maysta askeri mdahale yaplmtr.369 te yandan lkenin bir ok yresi bu gsterilerle ok ilgili deildi. Mevcut iktidara gvendiini gsteren kalabalklar meydanlarda Menderesi karlyorlard. htilalden bir gn nce Eskiehirde Menderesi yz bine yakn insan karlyordu. Kitlesel dzeydeki renci hareketlerinin biimlenmesinde, parlamento dnda bir kitle hareketlilii oluturarak Tahkikat Komisyonu etkinliklerini denetim altna almak isteyen CHPnin ve bu politikaya destek veren kimi profesrlerin yadsnamaz katklarnn olduunu gryoruz. 28 Nisan 1960ta stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde, Prof. Blent Nuri Esen, hkmet uygulamalarn protesto etmek iin Anayasa Hukuku dersini vermeyi reddedince, renciler baheye dkld; hareket bir anda kitlesel bir gsteriye dnt.370 Beyazt Meydannda genler gsteri yaparken polisin havaya ate amas ve bu esnada seken bir kurunun Turan Emeksiz adl rencinin lmne sebep olmas daha sonra propaganda arac olarak kullanlm; basn, ldrlen genlerin cesetlerinin yem makinelerinde kylp toz haline getirildii; Milli Birlik Komitesinin, eski hkmet tarafndan yok edilmeye allan cesetlerin ortaya karlmas iin bir ok ipucunu ele geirdii haberlerini yayarak371 darbe ortamnn olgunlamasnda ve meruiyet kazanmasnda rol oynamtr. Bunun yannda, dnemin stanbul niversitesi rektr Sddk Sami Onar, yapt bir konumada, ld farzedilen niversite rencilerini kastederek cesedini bulduklarmz mezarla, bulamadklarmz da kalbimize gmyoruz diyerek ok kiinin ldrld intiban vererek renci kitlesinin tahrik olmasna yol amtr .372 Milli Birlik Komitesi yelerinin de genlik eylemlerine scak baktklar, ordunun politikaya mdahale etmesinin zemininin hazrland anlalmaktadr. 1960 ihtilalinden nce, renci olan Algan Hacalolu, Nuriye Akmann Demokrat Parti iktidarna kar Ordu genlik el ele slogann attn, orduyla ilikilerinin ok iyi olmasndan dolay komutanlarn kendisini ardn hatrlatmas zerine Hacalolu, u cevab veriyor: Evet ben, Milli Birlik Komitesinin trenine zel uakla gtrldmBizim o gnlerde yeterince alglayamadmz o mdahalenin

369 370

Mustafa alk, MHP Kaynaklar Hareketi ve Geliimi, Ankara: Cedit Yaynlar, 1995, s..79. Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul: Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, 19-20. 371 Akam Gazetesi, 4 Haziran 1960. 372 Cevat zkaya, Bir ktidar Arac Olarak Genlik ve iddet, Umran, Ocak-ubat 1997, S. 35, s. 17.

120

uzun vadede demokrasiye nasl bir sknt yarattn, askerin politikaya girii zeminini nasl oluturduunu o zaman alglayamamz ciddi bir eksiklik olarak gryorum.373 1950 yllarnn sonlarna doru DP iktidarnn icraatlarn baskc bulan yksek renim genlii, eylemleriyle siyasal iktidarla atma ierisine girmitir. Ana muhalefet partisi CHP tarafndan desteklenen ve zaman zaman ynlendirilen bu eylemler dier toplumsal ve siyasal koullarla birlikte 27 Mays 1960n olumasnda rol oynamtr. 1954 ylnda kurulan ve bir ksm retim yesi ve rencilerin bir araya gelerek oluturduu Siyasal Bilgiler Fakltesi Fikir Kulb, st kapal da olsa DP iktidarn ve uygulamalarn eletiriyor ve bu kulbn gayri resmi yayn organ durumunda bulunan Forum dergisinde muhalif yazlar yazlyordu. 374 in eylem boyutunda ise merkezdeki siyasal oluumu temsil eden CHPnin genlik rgtlerini harekete geirmesiyle olaylar farkl bir mecraya doru seyretmitir. Bu gelime karsnda mevcut DP hkmeti olaylar nlemede yetersiz kalmtr. DPnin CHP hakknda Meclis Tahkikat amasna ekonomideki skntlar da eklemlenmitir. Bunun zerine, merkezdeki gruplarca ordu ynetime el koymaya davet edilmi ve ordu 1960 ihtilalini yapmtr. Bylece merkez-evre atmas merkezin askeri g kullanarak otoritesini salamasyla merkez lehine kazanlmtr. 2.3.2. 1960-1965 Aras Sol ve Genlik Hareketleri (68 KUAININ HAZIRLIK DNEM) Dn eski solun kaynaklar, gmenler, proletarya ve aydnlar olduu halde, bugn: renciler, burjuvalar, aydnlar ve siyahlar tekil etmektedir. Ayn ekilde, eski solun grlebilir gds iktisadi adalet, iktisaden kendi kendine yetmek, bugn yeni solun gdleri daha ziyade topyekun sosyal adalet, idealizm ve alturizm noktasnda younlamaktadr... Mauss, eski-yeni sol arasndaki bu tr ztlamalar, a) sosyal kkler ve ynetimler; b) siyasi durumlar, c) strateji ve taktikler d) temsili ahslar ve forumlar olmak zere drt noktada toplamaktadr. lk kategoride, eski solun sosyal kkenlerinin aydnlara dayand grlmektedir. lkemizde de hem eski hem de yeni solda ii gruplarnn byk ounluu ve temsilcileri umumiyetle yurdumuza gmen olarak yerleen gruplarla, yerleim merkezlerinde younlaan ktleler olduu bilinmektedir. zellikle Bulgaristan, Yugoslavya gibi sosyalist bloktan gelen iilerin ve entelektellerin sol hareketlerin eksenini tekil ettikleri bir gerektir. Yeni solun, 1960lardan sonra geni apta rgtl ii kurulularna ve rencilerine kayd, aydnlarn ise niversite retim yeleri, retmenler, serbest meslek sahipleri (avukat, doktor ve yazarlar gibi) gazetecilerle kendilerini, dil, din, soy etnik gruplar olarak belirleyen kimseler olduu bilinmektedir. i, renci ve aydnlar
373 374

Nuriye Akman, Mebus Borcu, stanbul: Dnya Yaynlar, , 1999, s. 207. Jocab Landau, Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, Ankara: Turhan Kitabevi, , 1979, s. 46.

121

kategorisinin nemli bir kesimi birinci veya ikinci kuak gmen veya etnik kkenli olduklar phesizdir. Eski-yeni sol arasndaki bir ztlamda, sosyalist hareketin snf durumudur. Eski sola nazaran yeni sol, lkemizde aydn kadro olarak orta snf kkenlidir. Az da olsa burjuva asll olanlara, eski konak sahiplerinin ocuklarna rastlamaktayz. Tanzimat sonras Batya ak kolejlerde yetien st snfn ocuklarnn zaman zaman sol akmlar arasnda yer aldklarna tank olmaktayz.375 Orhan Trkdoan, 1960lardan sonra, lkemizde ekillenen solu yeni sol olarak nitelendirmektedir. Fakat etkilenme kaynaklarn gz nne aldmzda, Trkiyede 60 sonras solun ve 68 Kuann Batdaki soldan ziyade, Marksizmin, Leninist-Maoist yorumlarndan etkilenen, daha sonra da gerillac yntemlere ynelen eski solla ilikili olduu grlmektedir. kinci Dnya Savandan sonra, kuzey ve orta Avrupal sosyalistler, sosyalist dnm fikri yerine, refah devleti kavramn benimsemilerdir. Faaliyetleri kapitalist sistem iin geni bir dizi sosyal hizmeti yerletirmeye ynelikti. Radikal eitlikilik yerine, refah devleti sosyal demokratlar, daha adil bir sistemden ekonomik bymeden, cretli iilere den payn bytlmesinden sz etmektedir. Bylece hayat standartlarnn ykseltilmesi, ekonomik pastadan iilerin ald payn bytlmesinde baarl oldular.376 Kemalizmin znesi devlet olan bir adalatrma misyonunun ideolojisi olarak tanmlanmaktadr. mer Lainer, 1960 sonrasnda Kemalizmin devletin ekirdei -ordu ve yksek brokrasi- dnda gvendii, desteini ald genliin, bu terimin Kemalist terminolojide orta ve daha st tahsildeki genleri ifade ettiini belirtir, byk kitlesiyle sosyalist bir adalama hedefinin, Kemalizmin devleti zne sayan dncesiyle attn ifade ediyor.377 1960l yllar siyasi partilerin renci iinde desteini arttrd ve rencilerin bir bask unsuru olarak belirdii yllardr.378 27 Mays 1960tan sonra genlik toplumda byk etkinlik kazanmtr. 1960ta genliin mdahale iin zemin hazrlamas ile toplumda iki gcn, yani ordu genliin etkisi grlmtr. 1960larda birok lkenin genliini saran sosyo-politik katlm dalgasnn Trkiyede de yer edinmesi hi zor olmamtr. ok sylenen genlik kltr yaamn belirli alanlarna yaylmtr. 1950 sonunda ortaya kan bu eylem dalgas 1960 sonras artarak hz kazanmtr. 1960da bata polis olmak zere baz devlet kurumlar ile yaptklar atmalardaki dramatik baarlar, genlere gl bir nemsenme duygusu kazandrmtr. 1960 darbesine
375 376

Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 261-2. Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 268. 377 mer Lainer, 1960 Sonras Kemalizm", CDTA, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 772. 378 Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Yay. , stanbul, 1990, s. 156.

122

dorudan katlmamlarsa da yaptklar gsterilerle, darbe ncesinin dayanlmaz ortamnn yaratlmasnda nde gelen bir rol oynamlardr. 1960larda sk sk yenilenen bildiriler ve gsteriler, dnyann baka yerlerindeki retim grm genliin yan sra, Trkiyedeki genlerin de siyasete kar etkin ilgilerini ayakta tutmutur. Gerekte renci nderleri, gsteriler ve boykotlarn niversitelerde de etkin biimde kullanlabileceinin farkna varmlardr.379 Fakat Trkiyede 27 Mays htilalini yapan Kemalist, Sol-kemalist evrelerin CHP, YN, MDDciler, DSK ve dier sendika ve meslek rgtlenmeleri ile yaptklar gbirliinin kamuoyu oluturup toplumda kabul grmesi iin genlik eylemlerini yeni bir cuntaya ynlendirme gayretinde olduklarn gryoruz. 1968e kadar genlik gruplar, merkezin etkisi altnda bir etki, bask grubu ilevi gryor. Fulya Grses, Hasan Basri Grses, Kurtulu Sava yllarnda genliin siyasal eilimi ve amalar bugnk siyasal liderliin izdii ulusal politika ile aktn, Mustafa Kemalin genlere bamszln ve Cumhuriyetin koruyucusu grevini verdiini, renci genliin siyasal iktidarla ilikilerinin cumhuriyet dneminin ilk yllarnda genel hatlaryla uyumlu bir grnmde olduunu, bu dnemdeki ilerici atlmlarn devrimlerin genlik tarafndan desteklendiini, bu devrimlerin o yllarda ada uygarlk diye adlandrlm olan Bat tipi bir toplumsal yap oluturmaya yneldiini, aydnlarla birlikte, renci genliin bu devrimleri benimseyip desteklediini, genlie devrimlerin bekisi ve srdrcs gzyle bakldn ifade ediyor.380 Fulya Grses, Hasan Basri Grses, genlikle siyasal iktidarn ilk uyumazlnn Demokrat Parti iktidarnn son yllarnda ortaya ktn, renci genliin hkmete kar giritii eylemlerin bu konudaki birikimin ve dier politik toplumsal koullarn btnlnde hkmetin drlmesiyle sonulandn, 27 Mays 1960 Devriminin koullarnn olumasnda renci genliinin nemli bir yeri olduunu bu nedenle Devrimin ardndan oluturulan Kurucu Mecliste genlie yer verildiini ve yelik ayrldn belirtiyor. Fulya Grses, Hasan Basri Grses, 1950de Demokrat Partinin iktidara gelmesini burjuvazinin iktidara gelmesi, burjuva brokrasinin nisbi bamszln kurmas, uluslararas artlarda emperyalizmin desteinin alnmas eklinde deerlendirmektedir. Egemen snflarn temsilcisi olduunu iddia ettikleri Demokrat Partiye kar niversite ve niversite genliin olumsuz bir tavr aldn, bu nedenle 1960 dnemini genel olarak DP iktidarna kar muhalefetin en youn olarak srdrld kurumlarn banda niversitenin geldiini; 27 Mays 1960dan sonraki ksa bir sre iinde, genlik ile siyasal iktidar arasnda uyumlaan ilikilerin (bu
379 380

Jocab Landau, Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, Turhan Kitabevi, Ankara, 1979, s. 46 Fulya Grses, Hasan Basri Grses, Dnyaa ve Trkiyede Genlik, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2. Bask, 1997, s. 412-3.

123

dnemde CHP ve CHP ile APnin birlikte olduu koalisyon hkmetleri lkeyi ynetmitir -b.a) 1965 yllarndan itibaren yeniden bozulduunu, genlik eylemlerinin ba hedeflerinden birinin siyasal iktidar olduunu ve bunun ayn zamanda giderek dzene kar olmaya getirecek bir sreci balattn belitiyorlar.381 Burada 68 Kuann oluum aamas olan 1960-65 yllarnda CHPnin iktidar ya da iktidar orta olduunu, genlik eylemlerinin siyasal iktidarla atmadn; DP iktidar srasnda genlik eylemlerinin siyasal iktidara kar yneldiini, dolaysyla genlik eylemlerinin kendi siyasi dncesi ve ideolojisine uygun olan siyasi partiyle uyumluluk arz ederken, kendi dncesine aykr siyasi partilerin iktidarda olmasyla atmann iddetlendiini syleyebiliriz. H. Cemal, 27 Mays 1960 htilali olmadan ksa bir sre nce Demokrat PartiliHalk Partili ayrmnn ortaya ktn; Trkiyede yllar srecek cephelemelerin tohumlarnn bu dnemde atldn;382 27 Maysla toplumun blndn; sa-sol arasnda bir duvar ykselmeye baladn; idamlarla birlikte siyaset sahnesinde zaten kt olan hogr-diyalog-uzlama gibi kavramlara hasret kalmaya baladklarn; herkesin demokrasiyi sadece kendisi iin istemeye yneldiini, kendinden farkl dnenlere hak tanmadn belirtiyor. H. Cemal, Yn dergisini okumaya balamakla birlikte, anti- Amerikan grlerinin tomurcuklanmaya baladn; Amerikann Kbada Castroyu ykmak iin giritii baarsz Domuzlar Krfezi kartmas ve arkasndan ABD ile Sovyetler arasnda balayan ve dnyay nkleer savan eiine getirine fze krizinin Mlkiye genliini ayaa kaldrdn; Doan Avcolunun katld bir ak oturumda Amerikan aleyhinde bir havann ortaya ktn; Kahrolsun Amerikan Emperyalizmi! sloganlarnn eli kulanda olduunu anlatyor. H. Cemal, ancak kutuplamann daha ok i politikada yaandn; Menderes-Zorlu ve Polatkann idam edildiini; bata CHP olmak zere DPnin ileri gelenlerinin hapiste olduunu; kamplamann Demokratlarla 27 Maysclar arasnda yaandn; ordunun iinin kark olduunu; Yn dergisinin bu karkl kadn; 1962de Talat Aydemirin darbe giriiminde bulunduunu anlatyor.383 27 Mayslar bir yandan kendi konumlarn glendirme ve gelitirme abalarn srdrrken, bir yandan da toplumsal dnm kendi ideolojileri dorultusunda etkilemeye alyorlard. Bunun iin de Kemalizmi kendi yorumlaryla yeniden ycelterek 50li yllar boyunca toplumda eski etkisi azalmaya balayan devletin bu resmi ideolojisi zerinde bir tr restorasyon yapyorlard. Kemalizmin Ulusal Kurtuluuluk ve laiklik izgisinde egemen olmasn salayarak, devletin militarizasyonu abalarn toplumun dikkatinden uzak tutmay baaryorlard. lericilik ve devrimcilik
381

Fulya Grses, Hasan Basri Grses, Dnyaa ve Trkiyede Genlik, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2. Bask, 1997, s. 413-5. 382 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk, stanbul, 1999, s. 155. 383 Hasan Cemal, a.g.e., s. 158-61

124

adna attklar her adm, T.C. ordusunun tarihsel gelenekleri zerine oturtarak orduyu olaanst derecede yceltiyorlar ve devlet iindeki eski yerine oturtuyorlard. Bylece, askeri gcn devlet iinde zerkliinin genilemesini ve sonraki dnemlerde ordunun devlet ve toplum hayatnda n plana kmasnn temellerini atyorlard.384 Aclan Saylgan, 60 htilalini yle deerlendiriyor: 27 Mays 1960 devrimi, Trkiye Komnistlerini, Sosyalistlerini fenersiz yakalamt. lk gnler, Yaar Kemalin rportajlar bahanesi ile M.B.K. yelerine yapt sondajlarla zemini yoklamt. Dr. Hikmet Kvlcml, akn bir ekilde M.B.K.ne mektup ve telgraflar gndererek, onlar kinci Kuvayi Milliyeciler olarak alklyor, huls akyordu.385 Mustafa Zlkadirolu, 27 Mays srecinde CHP kkenli insanlarn CHPnin uyum partisi olmas ve TPin devrimci dnceleri savunmasndan dolay CHPlilerin TPi benimsediklerini; 68de Kemalistlerden hzla sosyalistleen insanlar olduunu belirterek, bugn hala devrim kart unsurlarn, reformistlerin, kar devrimcilerin saldrd 27 Maysn Trkiyenin devrimci mcadelesinde neminin ok byk olduunu; 12 Mart hareketi ve 12 Eyll 1980 hareketi ile ayn kaba konulamayacan; byle bir durumun 1789 Fransz htilali ile randaki Molla Devrimini ayn kaba koymaya benzeyeceini ifade ediyor.386 erif Mardin, 1961 Anayasasn modernleme asndan deerlendiriyor: 1961 Anayasasnn Batnn kkne dayanma konusundaki admlar da toplumsal erevemize oturtulamamtr. Bizdeki kollektivist anlayn bir uzants, Osmanl brokratik-patrimonyal idaresinin devlete bal, meruiyet anlaydr. kinci uzants ise iletiim aralarnn ve aydn gruplarnn gelimemesi ve slami sistemlerde devlete kar koyma geleneinin bir meruiyet kayna olarak Batdaki gelimelere benzer toplumsal dayanaklardan mahrum kalm olmasdr.387 1961 Anayasas, Trkiyede sol akmlarm gelimesnde ve 68 Kuann olumasnda meruiyet zemini salayarak nemli rol oynamtr. DP iktidarna son veren 27 Mays hareketinin getirdii 1961 Anayasasnda halklk, bir terim olarak yer almamaktadr ama halkln ieriini oluturduunu grdmz konularda semeler yaplmtr. 1961 Anayasas demokratik bir devlet anlay getirmektedir... Bu anayasann halklk asndan asl nemli olan yan, klasik kiisel haklara ek olarak sosyal haklar ve sosyal adalet ilkesini getirerek, eitlik anlayna ekonomik bir ierik kazandrmasdr. 1961 Anayasasnn getirdii sosyal
384 385

aban ba, Ordu, Devlet, Siyaset, ivi Yazlar, Birinci Basm, stanbul, 1998, s. 204-205 Aclan Saylgan, Solun 94 Yl (1871-1965) (Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler), Mars Matbaas, Ankara, 1968, s. 380. 386 Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s. 595. 387 erif Mardin, Sivil Toplum, Cumh. Dn. Trk. Ans., stanbul: letiim Yay., , 1983, c. 7, s. 1922

125

devlet anlayna gre, devlet vatandalarnn sosyal durumlaryla, refahlaryla ilgilenen, onlara asgari bir yaama dzeyi salamay dev bilen bir kurumdur. Bu, cumhuriyet dneminin halklnda nemli bir ilerleme demektir. 1961 Anayasasnn halklk asndan getirdii en nemli katk, belki de, Anayasada yazlanlardan ok, Trkiyede sol dnce akmlarnn gelimesine kap aralamas olmutur. Bu akmlarla birlikte, halkln yorumlarnda snf olgusu ve ekonomik karlar n plana gemi; dayanmac halklk yorumlar geri plana itilmitir. Yeni anayasal olanaklar iinde gelien TBMMde bir grup kurarak temsil edilme olanan bulan TP, bir ii snf partisi olarak kitle partilerinden deiik bir halklk grn savunuyordu.388 1961 Anayasas dneminde sosyalistlik baz aydnlar arasnda yaylmaya balamtr. Emeki snfn iinden doan TPde, ksa srede bu aydnlarn eline gemi ve sendikacln siyasal uzants olmak yerine, ideolojik bir rgt haline gelmitir. Yine de, sosyalist eilimli aydnlarn ou, byle bir harekete katlmaktansa, arac (enstrmantalist) bir anlayla, orduyu ya da egemen snflarn partilerini etkilemeyi yelemilerdir.389 TP Programnda TPin halklk anlaynn k noktas, 1961 anayasasyd. Yorumlaryla bu anayasann kitle partilerince deil, ancak sosyalist bir yolla gerekletirilebileceini gstermeye alyordu. TP, halk, snfsal olarak, emeki snf diye tanmlamtr. TP programnda halklk, devletilik cumhuriyetilik, devrimcilik ve milliyetilik ilkeleri yeniden yorumlanarak sosyalizme geii salayabilecek bir btn haline getirilmeye allmtr. TP, insan ve insann emeini en yce deer olarak tanmlamaktadr. Bu nedenle de btn zenginliklerin, btn deerlerin biricik yaratcs olan emeki halkn, politik iktidarn da kayna ve gerek sahibi olmas anlamnda, halklk ve halkln devlet ve hkmet ekli olan ve fert ve zmre hakimiyetine kar olan Cumhuriyetilik ilkelerini benimsemektedir. Halklk ilkesinin zorunlu kld, toplumu ilerletmek iin kkl reformlar yapmak ve gerici ve tutucu ekonomik, sosyal ve politik ilikilerle savamak biimindeki devrimcilik, TPin ilkelerindendir. Gerici ilikilerle savamak iin emeki halkn yrtmne dorudan doruya katlp denetledii emekten yana planl devletilik kanlmaz olarak grlmektedir. Bir yar smrge olarak yaam halkn smrgecilie kar tepkisinin ideolojik planda ifadesi olarak halklktan ayr dnlemeyecek olan Trk milliyetilii de, hibir ayrm gzetmeden Trk devletine yurttalk bayla bal, herkesi Trk sayan bir temel ilkedir. TPin ideolojisinde halklk ve milliyetiliin zdelii, daha nce grdmz gibi, halklk milliyetilie indirgenerek deil, milliyetilik halkla indirgenerek yaplmtr.390
388

lhan Tekeli, Trkiyede Halklk, Cumh. Dn. Trk. Ans., stanbul: letiim Yay., 1983, c. 7, s. 1933 389 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal Dnce Akmlar, Cumhuriyet Dn. Trkiye Ans., stanbul: letiim Yay., 1983, Cilt 7, s. 1928 390 lhan Tekeli, a.g.m., s.1933-1934

126

1960 ihtilali sonras niversite genliine nem verilmi, renciler geni apta rgtlenmeye gitmiler; karlan 115 sayl yasa ile rencilerin ynetime katlmas kabul edilmitir. Ama renci cemiyetlerinin setii temsilcileri niversite ynetimi kabul etmedi.391 Kazm Kolcuolu, bu konuda unlar ifade etmektedir: 1961 Anayasasnn kabul ile lkeye yeni bir anlay geldi. Yeni zgrlk dzeni ierisinde Batdan ok miktarda eviriler yaplmaya baland. lke sorunlar konusunda birok toplant ve aratrma yaplyor, paneller dzenleniyordu. O dnemde yeni yeni bilgiler edinmeye balamtk. niversite eitiminin bize fazla bir ey vermediini grdk. Bu nedenle eitim ve retim sistemi konusunda niversite renci birlikleri ve st kurulu olan TMTFnda baz almalar yaplyor, neriler ileri srlyordu.392 Trkiyede 1950lerde hzlanan ve gittike younluk kazanan sosyal ekonomik ve kltrel deime sreci siyasi hayatn btnn olduu kadar siyasi ve ideolojik akmlar da ynlendirmi ve derinden etkilemitir. 50lerde hz ve younluk kazanan deime sreci, 60larda daha da genilemi ve yeni boyutlar kazanmtr.393 CHP ve DP arasndaki siyasi mcadele 27 Mays askeri mdahalesi ile ksa bir sre ortadan kalkmtr. Mdahale sonras CHP ile Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi faaliyetlerini srdrmlerdir. 1965lerde CHP ve CKMPnin yan sra siyasal yaamda gze arpan drt yeni parti vardr: Adalet Partisi (AP), Yeni Trkiye Partisi (YTP), Trkiye i Partisi (TP) ve yeni kurulan Millet Partisi (MP). Baz baka partiler de kurulmutur, ancak bu partilerin etkisi ya ok azdr ya da hibir varlk gsterememilerdir.394 Bu siyasi partilerden zellikle CKMP ve TP, daha sonraki renci eylemlerinde byk roller oynamtr. Ancak bu eylemlerde AP ve CHP'in de tutumu kmsenemeyecek kadar oktur.395 1960l yllarn banda sosyalist canlanmann iki ayr koldan yrd grlr. Bu damarlar kullandklar ayrlk sloganlarna karn ounun temsilcileri ortak, dnceleri zmlemeleri birbirine benzeiktir. Bunlardan birincisi Trkiye i Partisi, dieri ise Doan Avcolunun ynettii Yn Dergisidir. Bu iki gurubun etkinlii ile renci eylemlerinde organize bir canlanma olacaktr. Solda oluan bu rgtlenmenin karsna 1964 ylndan itibaren sada Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi kacaktr. 1960 htilali sonrasnda MTTB, TMTF, TMGT ve 27 Mays Fikir Kulbnn genler zerinde etkili olduu, bu rgtlerin toplantlar, ak oturumlar, almalar dzenleyerek niversite genlii zerinde etkinlik salad bilinmektedir.396

391

392 393 394 395 396

Kazm Kolcuolu ile yaplan rportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul Ozan Yaynclk, ,2003, s.29 Turhan Feyizolu, Deniz Bir syancnn zleri, 17. Bask, stanbul, Su Yay.: 2000, s.29-30 Mustafa alk, MHP Kaynaklar, Hareketi ve Geliimi, Ankara,Cedit Yaynlar, 1995, s.79. Jocab Landau, Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, Turhan Kitabevi, Ankara, 1979, s. 22-23. Jocab Landau, a.g.e., s .46 Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 42.

127

H. Cemal, 1960larn ilk yarsnda kendisi Mlkiyedeyken sosyalizm szcnn tabu olduunu, onun yerine devletilik, toplumculuk kavramlarnn kullanldn belirtiyor.397 Sol dncelerin toplumda ifade edilebilmesi, meruiyet kazanmas 61 Anayasasnn getirdii almlar sayesinde mmkn oluyor: Sevim Belli, 61 Anayasasnn demokrasi ve solun alm gstermesinde olduka nemli olduunu, hemen hemen hi yoktan denebilecek gibi, pek ok olumsuz etkenlere karn byk bir kitle hareketi meydana getirildiini ifade etmektedir.398 Bu anayasa (1961 Anayasas) erevesinde Trkiyede demokrasiye dnerken Trkiyede sol siyasal dnceler ve hareketle de gelimeye balyordu. Kukusuz sol dncenin tamamen serbest hale gelmesi, ceza yasalarndaki ilgili maddelerin kalkmas anlamna gelmiyordu. Geniletilmi zgrlkler alannda ok dikkatli davranan bir sol dncenin ifade edilebilir hale gelmesi demekti.399 Bu snrl zgrlk ortam iinde sol hareketler, antiemperyalist karakterlerini uygularlarsa ve Kemalizmin ilkeleriyle uyumlu yorumlara giderlerse, kendilerine varlklarn srdrebilecekleri bir meruiyet alan oluturabileceklerini dnyor ve buna gre davranyorlard. zellikle yeni anayasa iinde n plana geen sosyal devlet ve sosyal adalet ilkeleri sol dncenin ifade edilmesinde rahatlk salyordu.400. Toplumda Amerikaya kar bir tepki olumasnda ve milliyeti duygularn kabarmasnda 1964 yl nemli bir tarihtir. 1964 ylnda Kbrs olay patlak verdi. Garantr devlet olarak Kbrsa mdahale kararnn o zamann ABD Devlet Bakan Johnson tarafndan durdurulmas ve Babakan . nnye mektup gndermesi, ayrca uaklarmza benzin verilmemesi bata niversite genlii olmak zere tm halkmz etkilemiti. niversite genlii ve aydnlar bamszlmz konusunda, bu olay zerine daha duyarl hale gelmiti. Bu nedenle petroln milliletirilmesi kampanyalar alm ve bu konularda aratrmalar yaplarak brorler ve kitaplar yazlmtr. lkenin bamszln zedeleyen ikili antlamalar gndeme getirilmi, bu konuda almalar yaplmtr. niversite genlii st rgt olan TMTF ve birlikler aracl ile lke sorunlar ve niversite eitimi konusunda gerekten bilimsel almalar yaparak sonularn kendi yelerine ve kamuoyuna aktaryorlard. Bu almalar kamuoyunu etkiliyordu.401 H. Cemal, TPin yeni kurulduunda, zellikle genlik kesiminde kendisine sempatizan ve yanda toplamaya baladn; sosyalizm szcnn artk telaffuz edildiini, ama komnizm szcnn tehlikeli, yasa d olduunu; TCKnn 142. Maddesi gereince su saylabildiini; stelik bu szcn Moskova uakl ya da vatan satcl gibi her trl olumsuz anlamlarla ykl olduunu; Metin Tokerin, Doan

397 398

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul: Doan Kitaplk, 1999, s.120. Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s. 458. 399 .Tekeli-S.lkin, Bir Cumhuriyet yks Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul,2003, s. 460 400 .Tekeli-S.lkin, a.g.e. , s. 460-461. 401 Turhan Feyizolu, Deniz Bir syancnn zleri, 17. Bask, stanbul, Su Yay.: 2000, s. 30.

128

Avcolu-lhan Seluk izgisinde olanlara kripto solculuk sulamasnda bulunduunu; kriptonun kendi gerek inanlarn gizleyen bir anlam ierdiini; askerin gznde komnistler Moskova ajan kabul edildii iin takiyye yapldn ifade etmektedir.402 Souk Sava pek ok aydn, SSCB veya ABDnin yannda olmaya itmitir. Bundan da nce, Sovyet devrimiyle birlikte bir ok sosyalist, kendisini eylemsel ve dnsel adan SSCBye bal hissetmeye balamtr Birok Trk sosyalisti, eletirel ve sol dnce birikimin azl, her zaman SSCBnin gdmnde olmu olan TKP gelenei gibi nedenlerle, bamsz dnememiler ve dolaysyla bamsz hareket edememilerdir. Bar nl, Mehmet Ali Aybar bunun dnda tutmutur.403 2.3.3. 1965-1971 Aras Sol ve Genlik Hareketleri (68 KUAININ OLUUMU) Edward Shillsin ortaya att merkez-evre kavramlarnn* 60 ncesi ve sonras renci hareketlerini anlamada bir anahtar vazifesi greceini dnyoruz. Merkezevre kavramlarnn 68 Kuan ve eylemlerini anlamada, zellikle iktidar-iktidara etki etmeye alan bask gruplar404 ve rencilerin referans ald bu gruplarn rencilerle ilikileri balamnda alm salayacan dnyoruz. Shills, merkezi, toplumu yneten semboller, deerler ve inanlarn oluturduu bir btn olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda merkez, toplumsal eylemlerin gerekletirilmesindeki meruiyet kaynan oluturmaktadr. Merkezde bir a rgs eklindeki kurumlar rol datmn gereklemektedir. Merkezin inan ve deerleri dorudan bu rollerde somutlarken, merkezi besleyen, kendi iinde btn oluturan bir takm alt sistemler de mevcuttur. Giri ksmnda ifade ettiimiz zere, merkezdeki devleti, brokratik elit (brokrasi, ordu, CHP, aydnlar, Kemalist genlik ile) ibirliine ve gbirliine girerek evrenin siyasi alandaki temsilcisi DPyi 1960 darbesiyle merkezden uzaklatrmlardr. Bylece, merkezin salad statlere, imkanlara tekrar kavumular; otoriteyi, iktidar temsil eden devlete hakim olmak suretiyle hem iktidarn imkanlarndan yararlanmak, hem de halk yukardan aaya merkeze uygun olarak deitirmek imkanna kavumulardr. Ferhat Kentel, 1950lerden itibaren balayan merkez-evre atmas olarak adlandrlabilecek, siyasal ifadesini Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti geriliminde bulan bir tr toplumsal atma iinde genliin, devletin merkezi yetki ve

402 403

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk, stanbul, 1999, s. 162-3. Bar nl, Bir Siyasal Dnr Olarak M. Ali Aybar, stanbul, letiim Yay., I. Bask, 2002, s . 307. * Edward Shillsin nerdii merkez-kenar modelinden hareketle erif Mardin, Trk siyasal hayatn zmlemek iin bu modeli Trkiyeye uyarlamaktadr. Bkz. erif Mardin, Center-Periphery Relations: A Key To Turkish Politics?, (Ed.), Engin D. Akarl, Gabriel Ben-Dor, Political Participation In Turkey Historical Background and Present Problems-, First Edition, Boazii University Press, stanbul, 1975, s. 7-32. 404 Buradaki bask gruplarn ideolojik amal, kadro bask gruplar eklinde isimlendirebiliriz. Bu konuda bkz. Zeki Arslantrk, M. Tayfun Amman, Sosyoloji, Kavramlar/ Kurumlar/ Sreler/ Teoriler, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1999, s.300-1

129

modernlemeci hareketinin taycs roln stlendiini ve bir anlamda, evrede ykselmekte olan toplumsal hareketlere kar devletin kulland bir aktr ya da ajan olarak ortaya ktn, dolaysyla 27 Mays genliinin temel zelliinin devletin modernlemeci ve merkeziyeti anlayyla rttn ifade ediyor. 12 Mart darbesine kadar bu modelle rtme zelliinin devam ettiini, fakat toplumda yeni bir takm aktrlerin, siyasal ifadelerin ortaya ktn, dnya konjonktrnde etkilenmelerin arttn, nc dnyacln genleri etkilediini, sendikalarn doduunu, 1960larn sonlarnda 15-16 Haziran ii hareketiyle genlik hareketlerinin son noktaya ktn ve daha sonra da dtn ifade ediyor.405 Kentel, 1920lerden 1960lara 70lere kadar Cumhuriyet genliinin darbelerin destekleyicisi olarak gelien bir srete, 1970lerde devletten koptuunu, fakat Cumhuriyetin kuruluundan beri tad toplumsal bellekten aktarlan iradeci mantktan kopamadn, dolaysyla bal olduklar toplumsal ilikileri, gruplarn problemlerini anlatmaktan ok, esas olarak yukardan mdahaleci bir misyon tayan misyoner mantyla rnein bir sosyalist devletin taycs olarak genliin yukardan aaya bakan bir mantk ierisinde mcadeleye devam ettiini ifade ediyor.406 Kentele gre, 60l 70li yllardaki temel tartma devletin nce ele geirilmesi, sonra da toplumun dzeltilmesidir.407 1961 Anayasas, merkez ile i ie ve merkeze yakn gruplarn faaliyetlerine zemin hazrlayacaktr. nk, 1960 sonras kurulan TP, Kemalist devrimleri, yani merkezin deerlerini esas alr, bununla birlikte TP, Kemalist devrimi, sosyalist bir sisteme giden yolda eksik kalm, tamamlanmam bir devrim olarak grr. Yn Dergisi de, merkezin deerlerinden hareketle sosyalizmi devleti, milliyeti bir tarzda yorumlamaya alr ve Sol Kemalizmi savunur. Merkeze etkide bulunmaya alan etki gruplar, merkezin deerlerini daha sol deerlerle eklemlendirerek veya Kemalizm zerinden kendisini ifade eden sosyalizm anlaylar ile merkeze hakim olmaya alrlar. Ksaca bu ynelim, iktidar ele geirip reformlarla sosyalist bir dzene geme abasdr. 1960lar Trkiyesinin belki de en nemli zellii 1961 Anayasas ile gelen, lke tarihinde o gne dein grlmemi bir siyasi zgrlk ve demokrasi ortamdr. lkenin ilk seimle gelen ynetimi DP iktidarna kar 27 Mays 1960da yaplan askeri darbenin hazrlanmasnda ve merulatrlmasnda ana rol siyasi zgrlk ve demokrasi talepleri oynamt. DP ynetimine kar bakaldran genlik hareketinin bir ynyle manple edildii; askeri mdahaleyi hazrlayan ve gerekletiren gler tarafndan harekete geirildii grlmektedir.
405

406 407

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 137. Ferhat Kentel, a.g.e., s. 138. Ferhat Kentel, a.g.e., s. 164.

130

1960larn ikinci yarsnda, 1965 seimlerinde DPnin mirass Adalet Partisinin, elverisiz seim kanununa ramen, tek bana iktidara gelmesinden sonraki dnemde genlik hareketinin zgrlk ve demokrasi syleminden uzaklat ve byk ounluu ile bir dzen deiiklii, devrim ve sosyalizm sylemi iine girdii grld. 1960lar Trkiyesinin baka bir temel zellii, 1962den balayan ve 1970lerin ortalarna kadar sren bir dnem iin, srekli ve hzl bir ekonomik bymenin ve reel cretlerde srekli artn yaanmasdr. 1960larda Trkiye, o gne kadar grmedii lde geni zgrlk ve demokrasi yannda, o gne kadar tank olmad lde hzl ekonomik kalknmaya sahne oluyordu. Buna karn, 1960 sonrasnda gerekleen demokrasiyi de, ekonomik gelimeyi de yetersiz ve aldatc bulan grler, semenler nezdinde olmasa da, aydnlar ve niversiteli genler arasnda giderek yayld. 408 Hamet Atahan, TPin kurulu aamasnda kendisinden nceki sol hareketlerin salkl bir deerlendirmesini yaparak, onun miras zerine kurulmak yerine, kendisini miras yaptn; hatta kimi eski sosyalist Bunlar sicilli komnist gerekesiyle ye yapmadn; Mihri Belliyi Kvlcmly almadn belirtiyor.409 1960larda Trkiye Solunda Batdaki anlamda bir sosyal demokrasi ve sosyal demokrat parti gremiyoruz. TP, Trkiyenin Kapitalist retim tarzna gemi bir lke olduunu kabul ettii iin, ii snfnn olutuunu savunan ii snfnn nc g olmasn isteyen, i snfna bilin gtrlmesine alan, , parlamenter yoldan demokratik kanallar kullanarak iktidara gelmeyi amalayan, iktidardayken yaplan birtakm reformlarla sosyalist devrimin gerekleeceini dnen sosyalist bir partidir. Trkiyede TPin yapt, Almanyada gelien sosyal demokratlarn dier glerle koalisyon yapmasna tam benzemiyor. TP kendini, iiler, kyller, aydnlar, rencilerle birlikte tm emekilerin kendisinde toplanmasn isteyen, sosyalist hareketin nc organizasyonu olarak grmektedir. Almanya ve birok Bat lkelerindeki sosyal demokratlar gibi, TP de tedrici, evrimci bir yol izliyor. Sz konusu dnemde devrim tartmalarnn ok youn yaandn

grmekteyiz. Trkiyede hakim retim ilikilerinin nitelii 1971 ncesinin nemli tartma konularndan biri idi. Bu tartmalar bir lde bugn de sryor. Trkiye kapitalist bir lke mi, yoksa feodal ya da yar feodal bir lke mi? Egemen snf feodal toprak aalar m yoksa geri nitelikte bile olsa kapitalist sistemin rn olan bir burjuvazi midir? Bu sorulara verilen cevaplara gre farkl stratejiler ortaya atld. Bu tartmalarn dm noktas devrim meselesidir. nemli olan nmzdeki devrimin niteliinin saptanmasdr. Devrim, toplumlarn gelimesinde ani bir sramay, niteliksel
408

ahin Alpay, 68 Kua zerine Bir Deneme, Toplum ve Bilim Aylk Dergi, Birikim Yaynclk, stanbul, 1988, Say: 41, s.170-1. 409 Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 35.

131

bir deiimi ifade eder. Devrim olarak tanmladmz bir niteliksel sramadan sonra retim ilikileri sisteminin deitirilmesi, yeni bir sistemin kurulup yerletirilmesi anlamnda devrim sreci devam eder. Behice Boran, Trkiyede devrim aamasnn burjuva demokratik deil, sosyalist devrim olduunu savunmutur.410 Boran, devrimciliin kstasna ilikin u tespitlerde bulunur: 1971 ncesi yllarda devrim, devrimci szckleri ve kavramlar ilerici evrelerde, yaynlarda ok kullanld ama devrim kavramnn ierii, tanmlanmas saptanmadan, ak seiklie kavuturulup belirlenmeden. Bu belirsizlik, bulanklk iinde yaplan yanllardan biri, benimsenen veya kullanlan mcadele biimini, bir hareketin devrimci olup olmamasnn kstas, lei olarak kullanmaktr. Oysa, mcadele biimi sorunu nemli olmakla beraber, devrimciliin temel kstas snfsallktr. i snf iinde yer almayan, kk salmayan, ii snfnn yalnz ideolojik ncln deil, fiili ncln oluturup gelitirmeye almayan bir hareket, ii snf dnda ne denli keskin mcadele biimleri nerse, hatta uygulasa bile gerek anlamda devrimci deildir. i snf dnda kadrolar oluturmak, mcadelelere girimek ve bu eylemlerin ii snfna ve emeki kitlelere rnek olaca, onlar tarafndan giderek benimsenecei dncesi ve uygulamas, bilimsel sosyalizmin devrimci hareket ve mcadele anlay ile badaamaz. Mcadele biimleri ise, bilimsel sosyalizm nda somut durumlarn somut tahlili sonucu saptanr. Elbette ki ii snf partileri her trl mcadele ekillerini kullanmaya hazr olmaldrlar ama mcadele ekilleri ne bireylerin, ne yneticilerin, ne de rgtlerin sbjektif tercihlerine bal deildir. Nedir bilimsel sosyalizmin temel ilkesi; bir lkenin devrimci hareketi, devrimci teorisiz yrtlemez; ama lkenin devrimci teorisi o lkenin somut artlarnn somut tahlili sonucu elde edilir. Evvela, devrimin objektif artlar oluuyor mu olumuyor mu ona baklr. Sz konusu olan toplum, gelimesinde hangi aamadadr, hangi dorultuda gelimektedir, hangi imkanlar vardr veya yoktur, buna baklr. Sbjektif tercihlere deil! Bunlara gre mcadele ekilleri ve yntemleri tespit edilir. 411 Behice Boran yle demektedir: i snfnn, emeki snflarla ortaklklar kurarak gerekletirecei iktidardr ki, ancak sorunlar planl, aklc, geerli yntemlerle zm yoluna sokacaktr. Ama szn ettiimiz nitelikte bir iktidar u partiye deil de, bu partiye sadece oy vermekle gereklemez. i snfmzn kendisi iktidara hazrlanmaldr. i snfnn mcadele ufku, cret, ikramiye, kdem tazminat, referandum gibi ekonomik sorunlarla snrlanmamaldrktidar olup lkeyi ynetebilmek bu bilgileri ve mcadele deneyimlerini kazanmakla, zmsemekle
410

Behice Boran, Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, Sosyalist Yaynlar: 1, stanbul, 1992, s. 168 411 Behice Boran, a.g.e., s. 169-170

132

mmkndr. i snf bu bilgileri, mcadele deneyimlerini, iktidar iin gerekli yetenekleri ancak politik dzeyde rgtlenerek, partileerek kazanabilir. Kendi bamsz partisi araclyla ancak iktidar olabilir ve iktidarda kalp ileri yrtebilir.412 Boran, ii snfnn reformizme ve devrimci lafazanla kaymamas 413 gerektiini; ii snfnn sosyalizm mcadelesinin uzun nefes isteyen, uzun vadeli, sebatl, programl, soukkanl bir hareket olduunu; bu harekette kk burjuva sabrszlna, kestirme yollar aramaya, devrimci hareket diye bireysel ve anarist, terrist hareketlere bavurmaya yer olmadn ifade ediyor. Boran, her halkarda ii snfnn mttefikleriyle beraber politik iktidara gelebilmesi iin mutlaka ii snfn nc durumuna getirmek ve ii snfn, mttefiki yoksul kyly ve destekleyicisi dier emeki snflar rgtlemi, bilinlenmi militan bir g haline getirmek lazmdr. Byle bir g haline getirmedike hibir yoldan ve hibir ekilde ii ve emeki snflarn iktidarn salamas mmkn deildir demektedir.414 TP yneticileri, Birleik Cephe veya geni halk cephesi anlay erevesinde btn devrimci glerin TPte toplanmas gerektiini; gbirliinde temel rgtn TP olduunu sylemilerdir. TP, sosyalist devrimle iktidar ele geirme sylem ve hedefi ile bir devrimci parti; demokratik kanallardan iktidara gelme abasyla sosyal demokrat bir parti grnm vemektedir. TPi desteklemi olmakla birlikte, 1968den itibaren yaygnlk kazanan MDD gr, 1969 seimlerinde TPin baarsz olmas ve dnyada ve zellikle Batda ykselen devrimci dalgayla birlikte 68 genliinin youn tevecchne mazhar oluyor. MDDciler, Trkiyenin yar feodal, kapitalist retim tarzna geme aamasnda bir lke olduu; dolaysyla ii snfnn oluum aamasnda olduu tespitinden hareketle parlamenter yoldan iktidara ulamann zor olduu dncesiyle geni cephe faaliyeti anlay ierisinde asker-sivil aydn zmrenin nclnde bir ihtilalle iktidarn elde edilmesini ve yukardan aaya reformlarla devrimin gereklemesini istiyorlar. Gerek MDDciler, gerek Yn-Devrim grubu ibirlii yaparak iktidara talip oluyorlar. Konu siyaset sosyolojisini ilgilendirdii iin, iktidar ve g kavramlarna deinmekte fayda var. Siyasal tartmalarda birbirinin yerine oka kullanlan kavramlar vardr. Bunlarn banda iktidar, otorite, etki ve kontrol kavramlar gelmektedir. Bu kavramlar en azndan gndelik dilde ounlukla ayn eyi ifade ederler Heywood, en basit ya da bilindik anlamyla iktidar, arzu edilen ya da amalanlan hedefe ulama yetenei olarak tanmlamtr. Bu balamda g, dier bireyleri balayacak formal kararlar alabilme kapasitesi olarak grlmektedir.
412

Behice Boran, Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, Sosyalist Yaynlar: 1, stanbul, 1992, s. 168-169 413 Reformizmden kasd; saa saparak burjuva sistemiyle uyuup btnlemesi; devrimci lafazanlk, keskin devrimci sylemle ii snfn maceralara srklemek ( Behice Boran, a.g.e., s. 170) 414 Behice Boran, a.g.e., s. 170-171

133

G kavramnn birden fazla boyutu vardr. Steven Lukes, g kavramnn boyutlu olduunu ileri srmektedir. Ona gre, birinci boyutu karar almaktr. Robert Dahl siyasal gc karar verme srecini etkileyebilme yetenei olarak tanmlamtr. Bu gre gre, g kimin iini yrtt, ne sklkla iini yrtebildikleri ve hangi konularda ilerini yrtebildikleri sorunlaryla ilgilidir. G kavramnn ikinci boyutu ise gndem oluturmaktadr. Herhangi bir grupta, toplulukta ya da toplumda gndemi oluturmak belli bir gce sahip olmak anlamna geldii iin g-erk konusundaki tartmalar, gndem oluturan ya da ynlendirmeye aktr. Gn nc boyutu ise bireylerin gruplarn ve toplumun dnce srecinin kontroldr. Marx, buna egemen snfn ideolojisi demitir. Dier bir sorun, gc kimin elinde bulundurduu ve kime kar kulland sorusudur. Eastona gre, dierlerini etkileme abas g aktivitesi olarak alglanmaktadr.415 Baz yazarlar iktidar ile etki kavramlarn birbirleriyle zdeletirmektedirler. Bunun sebebi iktidarn bir bireyin dier bir birey zerindeki, iktidar veya etkisi olarak grlmesidir. Weberde g (etki) bir toplumsal iliki iinde direnlere kar kendi iradesini kabul ettirebilme ansdr. Ona gre, iktidar zgl bir ierii olan belli bir komutanl belirli bir grup tarafndan uyulmas olasldr. Duvergerde ise g, otoriteyle alkal bir yn sosyal kurumlar btnnden olumaktadr ki, bu kurumlar, ayn zamanda, birbirlerinin dierleri zerindeki etkisi, egemenliine dayanmaktadr. Buradan yola karak Duverger, siyaset bilimini otoriteyle ilikili olan kurumlarn bilimi olarak tanmlamtr. Duvergere gre siyasal g tartmas, bizi meruiyet problemiyle kar karya getirmektedir. Ona gre, g, ister dk dzeyde, isterse yksek dzeyde olsun her zaman meru bir ey olarak alglanr.416 1960 htilalinin ve 61 Anayasasnn getirdii imknlarla Trkiyede sosyalizm gelime katetmitir. Anayasann sosyalizme ak olup olmad tartmalar yaplm, sol kesim ak olduunu iddia etmi, TP, sosyalizmi kitlelere duyurmakta ve meru hale getirmekte nemli roller oynamtr. Bunun yannda, Yn Dergisi, Kemalizmle eklemlenmi sosyalizm tartmalaryla gndemi oluturmu; sosyalizmin Trkiye artlarnda ina edilebilmesi tartmalarn genliin gndemine sokmutur. Mihri Belli, MDD tartmalaryla ve sosyalist eylemlerle sosyalist dncenin kamuoyunda kabullenilmesini ve salayarak ve geni bir halk cephesi anlay ierisinde bir cephe oluturarak, bir bask grubu olarak genliin faaliyetlerini de bu balamda kamuoyu oluturmada arasal olarak ynlendirerek kamuoyunda meruiyet zemini oluturmaya almtr. Belli, MDD dncesiyle iktidara giden yolda iktidara etki eden odaklar etkileyerek iktidar olabilme imknlarn aramtr.

415

Kayhan Deliba, Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Sevin Gl (Ed.), Kurumlara Sosyolojik Bak, stanbul, Birey Yaynlar, I. Bask, 2005, s. 173-176. 416 Kayhan Deliba, Emin Yiit, a.g.e., s. 177-180.

134

Trkiyede gerek 1960 ihtilalinin gereklemesinde ve gerekse 60 sonras siyasi hayatn anlalmasnda elitler teorisini ve Bask Modelini ara olarak kullanmann faydal olacan dnyoruz. Bask modeli, topluma yn verme anlamnda, aznlk veya elitlerce kullanlan gle yerine getirilir. Elitlerle toplumun geri kalan ksm arasndaki ilikileri aklamada elit teori bir takm yetersizliklere sahiptir. Bu sebeplerden biri g ilikilerinin bizzat kendilerinin atma yaratmasndan kaynaklanr. Dier bir sebep, etkin g tekelleri, ordu ve polis gibi g aralarnn idaresini elinde bulunduran birbiriyle rekabet halindeki gruplarn elde edilmesini gerektirir. Elit teori, elitlerin egemenlii iin g kontrolnden baka unsurlara da dayanmaktadr. Bu unsurlar temelde elit teorisyenlerin zerinde durduu gibi elitlerin kendi aralarndaki uyumu ile toplumda elit olmayan unsurlar arasndaki uyumsuzlukla aklanr. Elit teorilerle ilgili bizi ilgilendiren husus, bu teorilerin g teorisinin bir blmn oluturmakla birlikte, aslnda iktidar sorununda farkl zmlere vurgu yapmalardr. Elitler arasndaki ilikiler gten ziyade genellikle karlkl kara dayanr. Elit teori ayrca, elitlerin eitim, ideolojik dnce, corafi, toplumsal, etnik kkenlerle yaam tarzlar benzerliine vurgu yapar. Btn elit teoriler elit gcn toplumdaki i evreleri, parlamento, yneticiler, silahl kuvvetler, polis gc ve dini rgtlenmeler gibi yaplardan destek almalarna vurgu yapar. Son olarak, elitlerin stnlyle balantl olarak Robert Michelsin siyasal partilerin oligari eilimleri konusunda da dedii gibi, demokratik partilerdeki oligarik oluuma sebebiyet veren temel husus liderliin doasndan kaynaklanmaktadr.417 Kamuoyunun zerinde kontrol kurmak iin giriilen eylemlerde, temel varsaym, belli durumlar karsnda bireylerin ne gibi tepkilerde bulunacaklarn belirleyen, tutumlarn, d etkilerin tesirinde olduu, bu etkilerin ise ksmen kontrol altna alnabileceidir. Propagandaclar bilinli olarak, bu etkenleri kontrol altna almaya alrlar. Bunu yaparken, yeni bir duruma ilgili yeni bir durum oluturmak, gnmzn moda deyimiyle durumdan vazife kartmak, bazen var olan durumu srdrmek ve bu tr tutumlar bozucu glere kar koymak, bazen de var olan tutumlardan bazlarnn yerine kendi amalar iin daha uygun yeni tutumlar oluumunu salamak iin yaparlar.418 Merkeze etki etmeye alan elitler, bir taraftan renciler zerinde birtakm dernek, kulp, talebe tekilatlar ve parti kanalyla propaganda, forum, konferans, panel, gazete, dergi, bror ve kitap gibi iletiim aralarn kullanarak etkili olmakta, niversite
417

Robert E. Dowse, John A. Hughes, Political Sociology, 2nd Edition, John Wiley&Sons, New York, s. 23. 418 Osman zsoy, Propaganda ve Kamuoyu Oluturma, stanbul, Alfa Basn Yayn Datm, I. Basm, 1998, s. 174-5.

135

rencilerinin eylemlerini kamuoyu oluturmada arasal olarak kullanmaktadrlar. Bununla birlikte iktidara etki etmeye, yn vermeye alan 68e kaynaklk eden gruplar, ortak menfaatleri gerei gbirlii yaparak, buna bir eit geici koalisyon denilebilir, oluan kamuoyundan kendi dnceleri dorultusunda yararlanmak istemilerdir. Bu geni cepheli gbirlii dayanmas iinde her grup kendi hesabn yaparak oluan kamuoyunu ve g imkanlarn kendi ideolojik hedeflerine kanalize etme ve merkezi elde etme amacn gtmtr. Kamuoyu oluturmada ve iktidara etki etmede genlik bir bask grubu rol oynamtr. 1960l yllar siyasi partilerin renci iinde desteini arttrd ve rencilerin bir bask unsuru olarak belirdii yllardr.419 68 Kua, homojen bir grup deildir, bir kategoridir. 68 Kua, farkl gruplarn kaynaklk ettii, iinde ok farkl gruplar barndran bir kuaktr. TP, Yn-Devrim Grubu, Milli Demokratik Devrimciler, Gleryzl Sosyalistler, Emek Grubu, Fikir Kulpleri Federasyonu, Dev-G, Dev-Gen, Mihri Belli ve ASD izgisi, Dou Perinek ve PDA izgisi, THKP-C, THKO, TKP-ML-TKKO vd. gruplar. Bu gruplar arasnda farkllklar olmakla beraber aralarnda ortak ynler bulmak mmkndr.420 Kuak Kavram: 68 kua, birtakm ortak zelliklere sahip olmakla beraber homojen zellikler gsteren bir grup deildir. Merkez-evre ilikileri balamnda merkeze bal modernletirici bir bask grubu fonksiyonu gren 68 genlii, sosyal srete yllara gre deien baat gruplarn, dncelerin, taktik ve stratejilerin, eilimlerin hakim olduu, genel olarak anti- emperyalist, anti-feodal, smrgecilie, gericilie kar olan, kemalizmle eklemlenmi milli bir soldan sosyalizme evrilen (farkl yorumlarla Marxist, Leninist, Maoist, ehir gerillacl, Kr gerillacl aamalarndan geen, zaman zaman cuntac eilimlerin arln hissettirdii), ideoloji ve eylem yn ar basan genliin oluturduu bir kategoridir. 68 Kua, kuak yaps itibariyle 1965-71 yllar aras, yalar genel olarak 1828 arasnda deien, niversite renci genliinin arlkta olduu, az sayda ii ve retmen sendika ve derneklerine bal genleri de dahil edebileceimiz, toplumun orta ve st gelir seviyesinden gelen, ailelerinin eitim durumunun genel olarak iyi olan genleri kapsamaktadr. Bizim burada incelediimiz 68 Kua kavram, daha ok 1965-71 arasndaki dnemde niversitelerde renci olan renci genlii kapsamaktadr. niversitelerde beklemeli olmasndan ya da devrimci hareketlere katlmasndan dolay sz konusu renci genliin st ya snrnn 28e kadar ktn dnyoruz. Bununla birlikte

419 420

Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Yay. , stanbul, 1990, s. 156. Kemal Can-Cengiz Erdin, Sistem D Sol Muhalefet, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, c. XV, s. 1202-1206

136

kua belirlemede ya snrnn ok nemli olmadn dnen az sayda kuak temsilcisinin de var olduunu gryoruz. Bu anlamyla sz konusu kuan ya snrlar gerek UNESCOnun ve gerekse BMnin gen ya tanmnda verilen snrlar amaktadr.421 Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye adl kitapta genlik hakknda yle denilmektedir: Genliin rgtlenmesi yarnlarn rgtlenmesi demektir...422 Genlik iinde etkinlik salamak iin yaplanlar, bir bakma devrimin siyasal ordusunu oluturma abasdr. i snf partisi de gen insanlardan ve genlik yllarndan beri snf mcadelesinde pimi insanlardan oluur. Bunun rnekleri tarihte yaanmtr. rnein Rusya Sosyal Demokrat i Partisi (RSDP)nin ikinci kongresinde delegelerin ya ortalamas 30du. Drdnc kongrede delegelerin %22si 24 yanda, %60tan ou da 30 yandan kkt. Ekim devriminin arifesinde, altnc kongrede, her biri ortalama on senedir Parti yesi olan delegelerin ya ortalamas 29du. Bu on senenin ortalama be senesi hapishane ve srgnde gemiti. Benzer bir rnek yakn tarihte devrimi gerekletirmi Vietnam ii snf hareketi iin de sz konusudur. Devrimci Genlik Birliini Ho i Minh ile birlikte kuran genlerin pek ou daha sonra Hind ini Komnist Partisi yesi olmulard. Vietnamda 1930larda Partinin blgesel komiteleri, tara komiteleri ve parti hcrelerinin sorumlularnn byk bir ounluu yine 18-21 yalarnda genlerdi. Vietnam Devriminin her aamasndan ar grevleri yklenenler ve baaranlar genlerdi423 Bilimsel sosyalizme gre genlik bir sosyal snf deildir. Bata ii genlik olmak zere, kyl genlik, renci genlik, isiz genlik ve dier toplum kesimlerinin genlii genlik kavramnn iinde yer alr. Bu nedenle genlik her sosyal snftan belli ya gruplarnn oluturduu bir toplum kesimidir. Dnya nfusunun yarsnn 20 yandan kk olduu biliniyor. Ortalama yaama sresinin ok ksa olduu Trkiye de bir genler lkesi. Trkiyede de toplam nfusun %60 24 yandan kk.424 Genlik rgt bir okuldur. Genlerin bilimsel sosyalizmin ilkelerini ama edinen bir okul. Genlik rgt her ie koan, bilinli, disiplinli, fedakr yelerden oluur. Bir gnlller birliidir. Bu birliin pekimesi ancak genlie tam bir sosyalizm eitimi verilmesi ile mmkndr. i snf partisinin burjuva ideolojisine kar at savata en nemli aralardan birisi genlik rgtdr. rgt, genlik hareketi iinde partiye salam ve geni bir platform hazrlarken, bir yandan da ana hedef olarak inanl, salam sosyalistler yetitirmeyi alr.425

421

UNESCO gen 15-25 ya aras dnemi, BM ise 12-25 ya aras dnemi genlik a olarak kabul etmektedir. Beinci Be Yllk Kalknma Plan Genlik ve Spor zel htisas Komisyonunda lkemiz iin 12-24 ya aras genlik a olarak kabul etmitir. ( Bkz. Birsen Gke, V. Be Yllk Kalknma Plan: 1985-89, s. 21 ). 422 Yzr. yok, Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye, Gen nc Yaynlar:1, Ankara, 1978. S.7. 423 Yzr. yok, a.g.e., s. 7-8. 424 Yzr. yok, a.g.e., s. 9. 425 Yzr. yok, a.g.e. , s.11-12.

137

Kuak kavram ile burada ele aldmz husus biyolojik yaklamdan ziyade konuyu toplumsal, siyasi ve tarihi balamyla deerlendirmektir. nk biyolojik kuak kavram bireyleri salt doum tarihleri ile snrlamaktadr. Wilhelm Dilthey, kuak kavramyla ayn duygular ierisinde yetien, ocukluu, genlii ayn zaman diliminde geen ve aa yukar benzer dnemler ierisinde yetikinlik dnemini yaayan, bir takm derin ilikiler ile birbirlerine bal olan insanlar kastetmektedir. Dilthey ayn kuakta olmay bireylerin ayn yllar ierisinde benzer d etkenlere maruz kalmalaryla ilikilendirmektedir. Tarihi Otokar Lorenz, bir yzyln te birine tekabl eden sre ierisinde verili kltr alan ierisinde yer alan insanlarn hepsini bir kuak kabul etmektedir. Buna gre, Lorenz yaklak otuz yllk dnemi tayin edici bir sre olarak deerlendiriyor.426 Maurice Debessee gre, kuak kavram tanmlarken iki tr kuak ayrt edilmelidir: Aile kua ve toplumsal kuak. Aile erevesi iinde tanmlanan kuak kavramnn yannda aa yukar ayn yata, aralarnda akrabalk ba bulunmayan, fakat ada olduklar iin yaama ve dnme biimlerinde benzerlikler gsteren insanlarn oluturduu toplumsal kuak kavram da sz konusudur.427 Ortega Gassetin ise kua tarihte kanlmaz olarak ortaya kan deiimle zdeletirmektedir. Kuak ne bir grup nc kadro, ne de halk ynlarnn toplamndan ibarettir. Gasset, kuan oluumunu bir toplumsal btnn yeni bir yap ierisinde entegrasyonu olarak grmektedir. Ona gre kuak, bireylerle grup arasndaki dinamik uzlam ve tarihteki en nemli alglamadr. Buna gre, her kuak belirli bir hayat grn temsil eder. Birbiri ard sra gelen nesiller, bir ncekinin oluturduu yap ile yzleir. Ortega kuak kavramnn belirlenmesinde iki farkl olgudan yani ada ve akran kavramlarndan hareket etmektedir. ada, belirli yllarda doan bireyleri matematiksel bir karmla kuak olarak kabul ederken, akran ise bu matematiksel karm deil, aksine bireylerin hayata yaklamlarn dikkate almaktadr. Ortega, bu erevede matematiksel bir kuak anlayn reddetmekte, kuak oluumunda ayn tarihler ierisinde domay deil, bunun yerine ayn hayat biimini benimseyen insanlarn yer ald dnemleri kastetmektedir.428 Kuan snrlarn belirlemede 15er yl zikredilmekle birlikte, bu ya snr kuaklar aras snrlar gstermede belirleyici olmayabilir. Ortega Y. Gasset, insan hayatn on beer yllk be ayr dneme -ocukluk, genlik, erikinlik, yetikinlik ve yallk- ayran Ortega, tarihi nesillerin oluumunda on be yl araln kullanmakta,
426

Julian Marias, Generations, International Encyclopedia of the Social Sciences, David L. Sills (ed.), Vol. 6, The Macmillan Company&The Free Pres, 1968, The USA, s. 88-9. 427 Sevin zen, Kentlileme Srecinde Ailede Kuaklararas likiler -zmir-Bornova (Merkez) amdibi ve Altndada Karlatrmal bir Aratrma-, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 1996, s. 14-15. 428 Julian Marias, Generations, International Encyclopedia of the Social Sciences, David L. Sills (ed.), Vol. 6, The Macmillan Company&The Free Pres, 1968, The USA, s. 89-90.

138

bununla birlikte Gasset tarih aratrmasnda kua snrlarnn belirlenmesinde kesin aralar ortaya koymada kanlmaz bir eksikliin olduunu sylyor. Bu eksiklik bir kuan varlnn hangi kronolojik zaman dilimi ierisinde balayp bittiine karar verilmesiyle ilgilidir. Gasset, kuan on be yl srdn, fakat on be yllk tarihsel zaman dilimlerini meydana getiren yllar nasl bleceimizi bilmediini ifade ediyor.429 Gasset, bir kuaa nispet edilecek gencin yann bir tarihle deil, aksine bir tarih aralyla (zone of dates) belirlenebileceini savunur. Kua belirlemede ayn ylda domu olmann deil, belli bir tarih aralnda doup birbirine yakn yalardaki genlerin esas alnmas gerektiini ifade ediyor.430 Nihat Sargn, kendisi Eski Tfekler kuann son halkalarndan biri olmakla birlikte, kuak kavramnn sadece doum tarihine dorudan bal bir olay olmadn, kendisinden daha yal biroklarnn 60 sonras kuak ierisinde yer aldklarn ifade ediyor.431 H. Cemal, kuan doum tarihleriyle deil, sosyalist harekete katlma tarihiyle anyor ve kendilerinin sosyalizmin 60llar tertibi olduklarn belirtiyor.432 Tarihi gereklie bir ereve oluturulabilmek iin bavurulan varsayma dayal olarak retilmi kuak skalasnn (aral), aratrma iin kullanlan metodolojide ilevsel bir deere sahip olduu sylenebilir.433 Batdaki bilhassa Fransadaki 68 Kuann 1968deki hareketlerini kuak atmas olarak grenler de vardr. Kuak atmas, kuaklar arasnda var olan deer, inan ve davran farkllklarndan kaynaklanr. Onlara gre, 1960l yllar, var olan otoriteye ve eski nesillerin oluturduu hayat biimine kar 13-19 ya aras ile 30 ya alt genlerin gerekletirdii kar duru, meydan okuyutur.434 Bir siyasi kua oluturan, ayn tarihi tecrbeden gemi bir grup insann varldr. Bir kua oluturan ya snrnn 17 ila 25 arasnda olduu hakknda bir gr vardr.435 Kuan ya snrlarn belirleme konusundaki grlerde farkllk olduu iin bu konuda daha esnek davranlmas gerektiini dnyoruz. Karl Mannheim, kuan, birbirinden farkl kuak birimlerince (generation units) oluturulduunu ifade etmektedir. Mannheim, bireylerde siyasal davran belirleyenin, kiilerin dnya grnn ekillendii ergenlik ve ilk yetikinlik yllar olduunu belirtiyor. Mannheim, bir kuan oluumunu belirleyenin zel toplumsal balamlar olduunu savunmaktadr. Bunun bir ylda bir, otuz ylda bir veya yz yl gibi deiik
429

Jose Ortega y Gasset, Man and Crisis, ev: Mildred Adams, W. W. Norton Company, New York, 1962, s. 60. 430 Jose Ortega y Gasset, a.g.e. , s. 46-47. 431 Atilla Akar, Bir Kuan Son Temsilcileri Eski Tfek Sosyalistler, I. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989, s. 142 432 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 74. 433 Julian Marias, Generations, International Encyclopedia of the Social Sciences, David L. Sills (ed.), Vol. 6, The Macmillan Company&The Free Pres, 1968, The USA, s. 90-1. 434 Peter J. OConnell, Encyclopedia of Sociology, Generation Gap, The Dushkin Publishing, Connecticut, s. 118-19. 435 Julian Marias, a.g.m, s. 93.

139

dnemlerde oluabileceini sylemekle birlikte, istikrarl toplumlarda siyasal kuaklarn ok daha uzun bir dnemde oluabileceini ve yirminci yzylda Bat toplumlarnda sosyal deimenin ok hzl ve ykc olduunu, gene yirminci yzylda sosyal, ekonomik, siyasi deiim yaam Bat d toplumlarda siyasi kuak oluumun daha ksa olduunu ileri srmektedir.436 Ayn kuak ierisinde bulunan bireyler arasnda, dier yaam alanlarnda olduu gibi, siyasi bak olarak da zel bir tr iletiim sz konusudur. Politik kuaa dahil olma yalar, dnemin ne kadar aralkla oluabilecei ve kuak birimiyle ne ifade edildii temel problemler olarak ortada durmaktadr.437 Kvlcml Trkiyede son 40 yllk sol eylemin nder kadrolarn balca drt sosyalist kuak olarak snflandrmtr: 1) En eski Sosyalistler (1920-1925) (. H. Demer-H. Kvlcml); 2) Eski Sosyalistler (1925-1945) (N. H. Ran-R. R. F. Baraner); 3) Yeni Sosyalistler (1945-1960) (M. Belli-M. Ali Aybar); 4) En yeni Sosyalistler (1960 sonras) (V. Erdodu-D. Perinek). O dnemde sorunu, bylesi kavramlarla aklamaya ve bilinlere kartmaya alan pek baka solcu yoktur ortalkta. Konu daha ok eskiler ya da yeniler gibi terimlerle, bazen eskileri yceltmek, bazen da yine onlar karalamak iin aklanmaya allr.438 Ergun Aydnoluna gre, 1960l yllarda yeni bir kuak yetimekte, eskilerle diyalog aray ierisinde bulunmakta, yepyeni sosyal hareketlerin douuna ahit olmakla birlikte onlara nclk etmektedir. Ona gre, 1960larn son yllarnda kuaklararas alveriin esiz saylabilecek bir rnei yaanr. Trk solunun tarihinde ilk defa bu boyutlarda bir zgn siyasal eitim grevi, bir eski kuaka yerine getirilmektedir. 439 Bugne kadar, rencilerin akademik-demokratik rgtlenmesiyle, ii snf politikasna hizmet eden genlik rgtlenmesinin birbirine kartrlmad tek bir rnek yok gibidir. Genlik alanndaki rgtlenmelerin ban hep niversitelerdeki genlerin ekmi olmas bu ilkesel karkln en belli bal nedenidir. Bir yandan partisiz devrimcilik anlay, te yandan renci sorunlarnn kmsenii doru anlayn hakim olmasn engellemektedir. Parti dndaki solcu evrelerin tek kaygs, renci rgtlerinde kendi fraksiyonlarn glendiren bir ortamn yaratlmas olmaktadr. Bunun sonucunda renci rgtleri kolayca amalarndan ayrlmaktadr...440 Dev-Gen kua yerine, Dev-Gen Grubu kavramn kullanmay daha yerinde buluyoruz. 68 Kua bir kategorizasyon, bir genelleme; iinde bir ok grubu barndryor, homojen bir grup deil; ortak ya da benzer zelliklere sahip olmakla birlikte farkl zelliklere ve grlere sahip farkl gruplar iine alyor. Sre ierisinde deiim
436

Julian Marias, Generations, International Encyclopedia of the Social Sciences, David L. Sills (ed.), Vol. 6, The Macmillan Company&The Free Pres, 1968, The USA, s. 94. 437 Julian Marias, a.g.m., s. 95. 438 Ergun Aydnlu, Eletirel Bir Tarih Denemesi 1960-1971 Trk Solu, I. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1992, s. 102. 439 Ergun Aydnolu, a.g.e., s. 103. 440 Yzr. yok, Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye, Gen nc Yaynlar:1, Ankara, 1978, s.16.

140

gsteren baat gruplar, alt gruplar, bunlarn sylemleri, tartmalar, kendi iinde ve dnda eylemleri var. Dev-Gente bir grup davran sistemi olduu sylenebilir. Sosyal srete, 68 Kua iindeki itici gcn ya da o tr grevi gren genlerin nce TP izgisindeki FKF, daha sonra Dev-Gen grubundan olduunu syleyebiliriz. Ortega kua belirlemede tarihi dnemleri esas almaktadr. Bu dnemlerin belirlenmesinde dntrc gce sahip kriz ve sosyal deimelerin rol oynadn ifade etmektedir. Bylece insann anlam dnyasnn ekillenmesi ve dolaysyla bir kuak kavramnn ortaya kmas sz konusudur. Ortegann kuak tasarm (schema), insan tecrbesinin sonsuz eitlilii ilerisinde bir takm dzenliliklerin belirlenmesinde (detecting) kanlmaz bir neme sahiptir.441 68 Kuan anlatrken, etkin olduu dnemi 1965-71 olarak tespit ettik. Harun Karadeniz 1965 yln, 1960 sonrasnda aydnlar arasnda yaylan sosyalist dnya grnn genlik hareketlerini yansmaya balad yl olarak tanmlamakta;442 Fulya ve Hasan Basri Grses, 1965 ylndan sonra rencilerin siyasal eylemlerinin sol dorultusunda gelitiini; daha nceki yllardaki renci eylemlerinin belirgin nitelii olan ulusulukun anti-emperyalist bir ierik kazandn belirmektedir.443 1965 baharnda yaynlanmaya balayan Dnm dergisi sosyalist genliin toparlanmasnda, Fikir Kulpleri Federasyonunun kurulmasnda ilevsel olmutur. ou TP ile iliki ierisinde olan Fikir Kulpleri etrafnda yer alan renciler, kurucu yelerini seerek 17 Aralk 1965 gn hazrladklar tzklerini Ankara Valiliine sundular ve ayn gn Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) resmen kuruldu.444 8 Temmuz 1965te Trkiye retmenler Sendikas (TS) ve Trkiye lkokul retmenleri Sendikas (LK-SEN); 10 Austos 1965te smet Demir ve Suat Kundaknn abalaryla ilk kez devrimci bir sendika olan Yap ileri Sendikas (YS) kuruldu. 10 Ekim 1965te yaplan APnin tek bana iktidar olaca seimde TP %3 oyla 15 milletvekili alarak meclise girmitir. 1971 tarihi, sol rgtlenmelerin gerilla mcadelesine giritii, kitleden koptuu ve Askeri Muhtrann yapld, sosyalist ve milliyeti hareketlerin kesintiye urad yldr. Bu yzden 1971 tarihini belirleyici olarak grmekteyiz. Birok lkede genlik hareketinin ban eken ii genlik olmutur. Sadece ii genlie dnk rgtlenmeler daha nce ortaya kmtr. rgtl ii genlik hareketi, dier genlik kesimlerinin rgtlenmelerini tevik etmi ve sonunda farkl amalara sahip, deiik kitlelerin temsilcisi genlik rgtlerinin yannda tm genlii ynsal olarak birletiren merkezi genlik rgt de oluturulmutur. Baz yerlerde renci genlik hareketi ve rgtlenmeleri Trkiyede olduu gibi nden yrmtr.445
441

Julian Marias, Generations, International Encyclopedia of the Social Sciences, David L. Sills (ed.), Vol. 6, The Macmillan Company&The Free Pres, 1968, The USA, s. 90. 442 Harun, Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 44. 443 Fulya Grses, Hasan Basri Grses, Dnyada ve Trkiyede Genlik, 2. Bask, stanbul: Toplumsal Dnm Yay., 1997, s.410. 444 Ali Yldrm, Belgelerle FKF-Dev-Gen (1965-71), I. Basm, Ankara: Yurt Kitap-Yayn, s.33-38. 445 Yzr. yok, Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye, Gen nc Yaynlar:1, Ankara, 1978, S.17.

141

Burjuva devrimi srecinin eitli aamalarn noktalayan 1908 Merutiyet, Kurtulu Sava ve 27 Mays 1960 hareketlerinde ilerici aydnlarn ve rencilerin byk rol oynad grlmtr. 1960 sonrasnda da renci genlik ilerici fikirlere en ak ve rgtlenmeye en yatkn toplumsal kesimlerden biri olmak zelliini gelitirmitir. Bu koullar sosyalist hareketi btnyle etkiledii gibi, onun genlie bakna da tek ynllk getirmitir. Genlik hep rencilerden saylm ve renci genlik rgtlenmelerinin dnda bir rgtlenme abasna giriilmemitir. i-emeki genliin rgtlenmesi yolunda adm atlamamas genlik hareketinde ciddi bir boluk yaratmtr. Hareketin snf karakteri, daha batan yanl eilimlerin u vermesine yol amtr.446 Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye adl kitapta, o dnemde rencilerin bir snf gibi deerlendirilerek devrimci mcadelenin nderliinin genlie yklendiini belirtilmektedir447. Erturul Krk, 68le birlikte alan dnemin devrimci znelerinin zelliinin aadan ve sivil olduunu iddia etmektedir: Trkiyenin zgl devrimci, ihtilalci yada inklap tipolojisinin 1960lara kadar deimeksizin gelen birka zelliinden biri devlete zgl, yukardanl idiyse, ikincisi de yerellii yada millilii olmutu. 1968le birlikte alan yeni dnemin devrimci zneleri ise, nceki devrimci dnemlerden farkl olarak ilk kez ayn zamanda kentli, uluslararas, aadan ve sivil idiler. 1968in tarihsel nemi kapitalizmin gelimesinde deil, Trkiyede kentsel hayat srelerinin btn toplum; toplumsal dinamiklerin de devlet zerindeki etkilerinin belirleyici olduu bir zemin zerinde kapitalizme kar bir devrimin znelerinin ortaya knda; burjuvazinin toplumsal hegemonyasn tesis etmesinde deil, bu hegemonyann inkr iin tarihsel bir imknn u vermi olmasndadr.448 1965ten sonra sola ynelen genlerin eylemlerinin siyasal iktidarla atma iine girdii grlmektedir. Fulya Grses, Hasan Basri Grses, Nermin Abadann Trk niversite rencileriyle, gen iilerin siyasal eilimleri zerine yapt aratrmay yorumluyor: Genlik kurulular siyasal iktidarn politikasn eletiren bildirileri srekli olarak artm ve 1970 yl iin birinci srada yer almtr. Ayn gelime dorultusu, antiemperyalist ve gerici dini eylemlerin knanmas konulu bildirilerde de grlmektedir. Bu gelime dorultusunda, miting ve boykot gibi eylem biimlerinde de olutuu grlmektedir. 1970 ylnda yaplan mitinglerle en yksek say, siyasal iktidar protesto iin yaplm olanlardr. Yine ayn yl yaplm olan 53 boykot eyleminden 41 tanesi de
446 447

Yzr. yok, Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye, Gen nc Yaynlar:1, Ankara, 1978. , s.6 Yzr. yok, a.g.e., s. 8. 448 Erturul Krk, Chenin arsn Ciddiye Almak, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis Aylk Sosyal Bilimler Dergisi, Ankara, say: 6, s. 23; Erturul Krk, Hala Bir 68 Kua Var M?, Mays 68, Cogito, Aylk D. Derg., stanbul, 1998l, say: 14, s. 161

142

ayn ieriklidir. Yaplan sessiz yrylerde en bata siyasal iktidar protesto eylemleri gelmektedir. renci genlik eylemlerini bu sre ierisinde deiik nedensellikler tayan nitelikte olduunu, ancak zelikle 1965lerden sonra siyasal iktidarla atmaya girdiini bu veriler gstermektedir.449 68 kuann oluumunda dnya gr bakmndan taban tabana zt olduu APnin iktidarda olmasnn da etkisi olmutur. ktidara ve iktidarn tasarruflarna kar giriilen eylemlerin younluunun da, 68 kimliinin olumasnda yeri vardr. Sosyalist genliin gerici kabul ettikleri dini eylemleri protestoda art, bu tr eylemlerle mevcut AP iktidar arasnda bir irtibat olduunu dnmeleriyle de ilgilidir. Genel olarak bakldnda btn hkmetlerin, siyasi parti ve gruplarn genliin enerjisini kulland; genlerin de kendilerine tannan imtiyaz kullanarak iktidarlara etki etmeye alt grlmektedir. 68 Kuann Fikir ve Eylem Dnyasn Etkileyen Unsurlar Gen bir Harbiyeli olup, 21 Mays 1963 darbe giriiminde militanlkla balayp, 12 mart 1971 darbesi sonras devrimci pratii yaayan Zihni etiner kendi zihni oluumundan bahsederken Yn dergisiyle tantn; dergisideki kiilikli bir d politika, bamszlk, milli petrol, yer alt-yer st zenginliklerin yabanclara kullandrlmamas vb. dncelerin ilgisini ektiini, daha sonra Nazm Hikmeti okumaya baladn, Kurtulu Sava Destan nn kendisini adeta bylediini dile getiriyor. etiner, Eskiehir Cezaevinde de Yn Dergisini okumaya devam ettiini, cezaevinde bulduu kitaplar deerlendirdiini sylyor. 450 Z. etiner, zaten Kemalizm ilkelerini benimsediini, bunlarn banda da Mustafa Kemalin Kurtulu Savandaki bamszlk iar geldiini, toplumdaki adaletsizlii giderici; alan insanlarn ezilmeden, smrlmeden yaamalar gereini yani halkl daha iyi grmeye baladn;451 mecliste Trkiye i Partisinin die di mcadele ettiini, gndeme getirdikleri her konu lkenin drt bir yanna ulatn, Kemalizm kavramn iinin gn be gn biraz daha dolduunu; 452 27 Maysn byk bir alm getirdiini, kimisine yeni umutlar, kimisine de yeni ihtill ufuklar atn;453 ifade ederek 27 Mays 1960 ihtill olarak nitelendirirken 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980i dzen ve ABD yanda bir darbe giriimi olarak tanmlyor. 21 Maysn dnce olarak, yozlatrlm, ii boaltlm Kemalizmi yeniden hayata geirmek istediini; asker ve sivil kadrolar oluturarak gelecei yaplandrmak istediini iddia ediyor.454
449

Fulya Grses, Hasan Basri Grses, Dnyada ve Trkiyede Genlik, 2. Bask, stanbul: Toplumsal Dnm Yay., 1997, s.410-411. 450 Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!... Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul, 2003, s. 59-60, 62 451 Zihni etiner, a.g.e., s. 67. 452 Zihni etiner, a.g.e., s. 67-68. 453 Zihni etiner, a.g.e., s. 68. 454 Zihni etiner, a.g.e., s. 70-72.

143

etiner, 1965 ylndan sonra lkemizde dnyaya yeni bir bak asnn geldiini; srekli okuduu tarih ve yeni yeni yaynlanan dnya sol kltrn ieren kitaplardan edindii bilgilerin, yaamnn bugne kadar eylem klavuzu olduunu beyan ediyor.455 Trkiye i Partisi 1965 seimlerinde on be milletvekili ile T.B.M.Mnde ilk kez temsil edilmiti. Krsden her syledikleri o gnk iktidarn ipliini pazara karyor, sonuta onlar kudurtuyordu, gerek milliciliin ne olduunu sergiliyorlard.456 Z. etiner, hapishane hayatndan sonra TRTde ie baladn ve grt insanlar anlatyor: Harbiyeli arkadalarn dnda yeni tantm Uur Mumcu ve Kemal Anadolla gryorum. Okuyarak rendiim eyleri tartma olana buluyorum. Bundan da byk zevk alyorum. Bu arada Fikir Kulpleri Fedarasyonuna gitmeye baladm. eitli paneller, ak oturumlarda insanlar lke sorunlarn tartyorlard. imdi yeni bir dnya kefettim. Z. etiner, Yn Dergisi evresindekilerin oluturduu Sosyalist Kltr Derneinde hafta sonu veya akam zerleri yaplan tartmalara katldn, adnn cuntac olduunu, Buna iyice altn, Uur Mumcunun cin gibi bir zeka ile yapt esprilerle kendisini etkilediini; Amerikann lehine Kbrs iin arabuluculuk yapmaya gelen Cyrus Vance protesto etmek iin Ankara Esenboa Havaalannda ve Kzlay Meydannda toplanan kalabala yaklatn, protestoya katldn; Mehdi Bepnar adndaki arkadala tantn ve onun kendisini 68li olan Mustafa Grkan ve Uur Bke ile tantrdn ve bu vesileyle kendisini 68li yllarn olaylarnn ve eylemlerinin iinde bulduunu anlatyor. 457 Sylem Zihni etinere gre 68in ierii unlardan oluuyordu: Avrupada balayarak btn dnyay sarsan 68 frtnas, Trkiyeyi de iine almt. Daha ok zgrlk, demokrasi, sosyal adalet ve ynetimlere katlma gibi eyler isteniyordu. Bu kavramlarn ii niversitelerin zerklii, rencilerin ynetime katlmas, burslarn arttrlmas, kitap skntsnn giderilmesi ve zel okullarn devletletirilmesi gibi isteklerle doldurularak toplumdan da destek salanyordu. Bu istekler daha sonra bir bakaldr dalgasna dnerek, lkenin bamszl ve Natodan klmas isteklerini ierecekti. lkenin gndemi rencilerin istekleriyle belirlenmi oluyordu. 458 Zihni etiner 68de Edebiyat Fakltesini igal ettiklerini; ok miktarda molotof kokteyli yaptklarn, nbet tuttuklarn; patlayclarn bir moral g oluturduunu ve savunma amac tadn ifade ediyor. etiner rencilerin isteklerini srekli bildirilerle topluma ulatrmaya altklarn, bu nedenle yurdun birok yerinde, stanbulda olduu gibi, igallerin ve boykotlarn yapldn; o gnlerin ayn zamanda snav gnleri ol455

Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!... Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul, 2003, s. 72. 456 Zihni etiner, a.g.e., s. 72-73. 457 Zihni etiner, a.g.e., s. 81-84. 458 Zihni etiner, a.g.e., s. 83-85.

144

duunu, bu nedenle de dorudan igale ve boykota katlmasalar bile, isteklere destek veren kesimin her geen gn igalin sona erdirilmesini ak veya kapal ekilde istediini; igal komitesi yetkililerinin, kendilerine gvendikleri hocalaryla grtklerini ve bir anlamann yaplmas iin uratklarn; igali bilfiil yapanlarn ve devaml okulda bulunanlarn istekleri kabul edilmedii srece direnme kararnda olduklarn ifade ediyor.459 etiner, igalin ilk gnlerinde Bozkurt Nuholunun sac Ufuk ehri ile tartmas ve yaralanmas sonucu yerine komite bakanlna doulu Kemal Bingln geldiini; Ufuk ehrinin silah tamasnn devrimci rencilerin devaml savunma ve korunma ihtiyac duymasna neden olduunu iddia ediyor 460. Dnemin sanatlarndan Gnl Turgut ve Ruhi Sudan ders alm Rahmi Saltuk Edebiyat Fakltesine gelerek rencilere konser veriyor, onlar destekliyor.461 etiner yle devam ediyor: Yaplmak istenen kkl bir deiim ve onurlu, dzeyli bir lke oluturmakt. Bu, renci isteklerinden, lkenin Natodan kmasna; saygn, bamsz bir devlet olmasna, yer alt ve yerst zenginliklerinin lke yararna kullanlmasna kadar, eitli siyasal isteklere dayanyordu. Ksaca igal artk siyasallayor ve bu srete de yeni ideolojik kadrolar oluuyordu.462 Zihni etiner, igallerin son gnlerinin geldiini, nce igalin kaldrlmasnn, daha sonra renci isteklerinin niversite yneticileriyle grlmesinin ne ktn; Ankara ktisadi ve Ticari Bilimler Akademisinde kaytl bir renci olmasna ramen okulla fazla bir ilikisinin olmadn; lke sorunlarnn kendi yaamlarndan nce geldiini belirtiyor ve Yldz Teknik Yksek Okulundan arkadalarnn kendisini ziyarete geldiini; okullarnn sorunlar olduunu, igal mi boykot mu yapmalar gerektiine karar veremediklerini, kendisinin etkisiyle igalin baladn, ondan sonra ne isteyeceklerini tartmaya baladklarn anlatyor.463 Burada renciler isteklerine uygun bir eylem biimi semekten ok, nc renciler nce eylem biimini belirliyorlar, sonra eylemin ieriini doldurmaya alyorlar. Eylemleri ynlendirenlerin radikal eilimleri de dikkat ekmektedir. etiner, bir tespitte bulunuyor: gal ve boykotlarn sonunda yle bir kesim olutu ki, Trkiye devrimci ve renci hareketlerine damgasn vuracakt. Bu grup daha ok Beyolu Tnelde bulunan TMGT (Trkiye Milli Genlik Tekilat)de toplanr,

459

Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!.. Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul 2003, s. 87 460 Zihni etiner, a.g.e., s. 87-88. 461 Zihni etiner, a.g.e., s. 88. 462 Zihni etiner, a.g.e., s. 88. 463 Zihni etiner, a.g.e., s. 89-90.

145

ou zaman da orada yatar kalkard. etiner, bu tekilata henz daha cezaevinde yatt dnemde de sempati duyduunu; nk kendisi gibi 21 Mayslarn aff iin ok aba harcadklarn; bu tekilatn turizm blmnde alan Harbiyeli arkada mit enin kendisini tantm ile yeni bir evre edindiini; sk dostluklarn, ortak dnceler ve birlikte yaamakla gelieceini ifade ediyor.464 Z. etiner, yle devam ediyor: 17 Temmuzda Amerikann 6. filosu stanbul Limanna demirledi. Bundan sonra olaylar birbiri pei sra geliti. Tm niversite genlii direnie geme karar ald. lk hareketi de yukarda szn ettiim grup, TMGTde birtakm kararlar alarak harekete geti. Amerikan askerlerini taciz ederek onlara ylgnlk verecektik etiner, ayrca Amerikan 6. filo askerlerinin genelev ziyaretlerinin genlerin onurunu krdn, fkeye yol atn; bir smrge lkesi olmadklarn gsterdiklerini, tepki verdiklerini de ekliyor.465 68 Kuann Fikir ve Eylem Dnyasn Etkileyen Unsurlar: Muharrem Kl, o dnemde niversite genliinin ilgilendii belli bal konularn ulusal petrol davas, ABD emperyalizmi, 1961 Anayasas ve zellikle anayasann sosyalizme ak m kapal m olduu konusu, toprak reformu, Kbrs politikas, Vietnam Sava ve kalknma sorunu olduunu; gerekse SBF gerek dier fakltelerde sk sk ak oturumlarn, konferanslarn, sylei toplantlarnn yapldn; okumann yazmann, tartmann en deerli insan etkinlii olarak grldn yeni yeni kitaplarn yaynlandn; gazetelerde kan ke yazlarn bile altlarn izerek okuyup kesip sakladklarn; o dnemde Yn ve Sosyal Adaletin balca fikir dergileri olduu; bata hi tartmasz biimde etin Altan olmak zere lhan Seluk ve lhami Soysaln kuaklarnn kalemlerinin kalemlerinden kan damlayan kahramanlar olduunu; zellikle etin Altann nce Milliyet ve arkasndan da Akam gazetelerinde yazd yazlarla her gn bir tabuyu yktn gn be gn ilahlatn; dncelerini TPin temsil ettii sosyalist halk hareketiyle btnletirdiini, dier taraftan TPin Meclisteki on be milletvekiliyle parlamentonun tozunu attn; sosyalistlerin her konuda bilgi bakmndan stn olduklarn belirtiyor.466 Teori-Praksis Farkll; Teorinin Pratie Ynelik Yorumlanmas; Eylemlerin Fonksiyonel Olmas: Taner Akam 1960 sonrasn deerlendiriyor: Solun 1960dan sonraki macerasna bir bakalm. En azndan kendi kuam ve iinde yer aldm hareket zerine unu iddia edebilirim. Teori ve fikir ile iliki daima
464

Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!... Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul, 2003, s. 91. 465 Zihni etiner, a.g.e., s. 92. 466 Muharrem Klla yaplan sylei, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul, Ozan Yaynclk, 2003, s. 58-9.

146

fonksiyonel kuruldu. Siyasetlerin teorik sorunlaryla uraanlar, siyaset iinde etkin kiilerdi, lazm olduka kullanldlar ve ileri bitince bir kenara brakldlar. Teori fikir gibi eyler de lazm olduu iin yapld. Kararlar fikri veya teorik tercihlere gre deil, pratiin ihtiyalarn bilen, i bitiren kiilerce verildi. Osmanl devlet geleneinin solda da bir tr devam ettirilmesinden baka bir ey deildi sanki yaptmz.467 Ertan Cengiz, Doan Avcolunu teorisiz bir devrmci olarak nitelemekte ve onu eklektik bir terminolojiyle demokratik devrimcilerin tezini hemen hemen aynen savunduunu, fakat zellikle gerici ve tutucu snflar ortaya koyarken kulland bilgi ve malzeme ynnn btn ilerici aydnlarn yararlanmas ve stne dnmesi gereken bir laboratuar olduunu; ii ve kyl kitlelerini o gnk tarihsel artlar yznden hareketsiz ve tepkisiz oluu yznden fazla ciddiye almadn ifade etmektedir. Cengize gre, Avcolunun Atatrk devrimleri ile ilgili fikirleri milli demokratik devrimciler tarafndan da paylalmaktadr. u farkla ki, onlar kar devrimi 1942de Saraolunun Babakanla geliiyle balatyorlar. Bununla beraber, 1920lerde de 1930da da kar devrimin kklerinin mevcut olduunu belirtiyorlar.468 Hasan Cemal, genlerin dnyasnn 1960larn ikinci yarsnda faizm ve devrim; dzen ve devrim diye ikiye blndn, kendisinin de bu kamplardan birine aidiyetini kendi hayatnn bir anlam olarak grdn; baka trl yaayamayacana inandn belirtiyor.469 H. Cemal, Yn dergisinde yazan Sadun Aren hocann zel teebbs sistemiyle artk kalknma olmaz. Tek yol vardr, o da devletiliktir. dediini, Bat lkelerinde yaanan kapitalist yoldan kalknmann doksan yllk bir dnemde zel koullarda ve ok yava bir hzla gerekletiini, Trkiye iin bunun artk kmaz bir yol olduunu, Batnn zel teebbsle kapitalizmle kalknd dnemde, i gcnn smrldn, Batnn smrgelere sahip olduunu; fakat bugn demokrasinin olduunu, devlet hizmetlerinin gelitiini, vergilerin arlatn, Trkiye gibi nc dnya lkeleri iin zel sektrclk dneminin kapandn, devletilikin aldn anlatyor.470 1965 Yl Olaylar ve Eylemleri Aralk 1965te Fikir Kulpleri Federasyonu kuruldu. Trkiyede sosyalist genliin lke apnda ilk rgtlenmesini oluturan FKF nce Ankarada, SBF, Hukuk, DTCF ve Fen Faklteleriyle Yksek retmen Okulu Fikir Kulplerinin nclnde kuruldu. Muharrem Kl, ODT SFKnin, FKFnin kuruluuna katlmadn, ODTl genliin kendine zg bir yol izlediini, btnlemenin 1969dan sonra bir
467

Taner Akam, Birikim yada dnmenin zgr alan, Birikim Aylk Sosyalist Kltr Dergisi, say: 100, s. 66. 468 Ertan Cengiz, Avcolu: Teorisiz Bir Devrimci, Emek Dergisi, Yl 1, S. 8, 11 Austos 1969, s. 8. 469 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 67. 470 Hasan Cemal, a.g.e., s.113-4.

147

lde gerekleebildiini bildiriyor. Kl, FKFnin birinci zelliinin hi kukusuz aka sosyalizmi benimsemesi olduunu, dier bir zelliinin devletten bamsz bir ekilde rgtlenmesi olduunu belirtiyor. Kl, FKFnin nc zelliinin genlik rgtlerinin belirgin biimde etkisi altnda olduklar sekinci aydn yaklamn, gnn modas olan cuntac devrimcilii reddetmesi, emeki halka ve onun mcadelesine gvenmesi olduunu ifade ediyor.471 Muharrem Kl, o dnemde, TMTF, TMGT de dahil tm renci rgtlerinin devletten her yl maddi yardm aldklarn, bir tr resmi ya da yar resmi kurulu olduklarn, o tarihlerde sadece niversite renci rgtlerine deil, Milliyetiler Dernei, Trkiye Komnizmle Mcadele Dernei, lim-Yayma Cemiyeti gibi politik kurululara da devletin para yardm yaptn ifade ediyor.472 Muharrem Kla gre, 1965lerde Trkiyede dncenin liderlii sosyalistlerin elindeydi. Sosyalistlerin dnce dzeyinde ve tartmalarda alt etmek olanaksz gibiydi. Ancak ulusal dzeyde faaliyet gsteren genlik kurulular sosyalistlerin deil, 27 Mays yanls Kemalist devrimci ya da tutucu milliyetilerin ynetiminde; TMTF ve TMGT bir yandan, MTTB te yanda saf tutmulard. Faklteler ve yksek okullar dzeyinde de renci dernekleri bu iki eilimin elindeydi. Henz sosyalistler okullardaki kulpler halinde etkinlikte bulunuyorlard; kitleselleebilmi deillerdi.473 Avcolu, Kemalist tezi bir cmlede zetliyor: Bamszlk iinde toplumsal devrim yoluyla ada uygarla ulamak. Ertan Cengiz, Doan Avcolunu u ekilde eletiriyor: O gn yetimi olan, milyoner ve milyarderlerin meydana getirdii tutucu snflar koalisyonu sava aarken, devrimcilik anlaynn Atatrk devrimci anlayna ne derece uyduunu aklamak zorundadr. Cengiz, Atatrkn kurmaya alt burjuvazinin milli bir burjuvazi olduunu, yoksa yabanc ve ibirliki sermayenin temsilcisi olan bugnk komprador burjuvazisi olmadn, devrimci teoriyi ve stratejiyi buna gre yeni durumlara uydurmak gerektiini, laik bir cumhuriyet anlay etrafnda anti-Kemalistlere kar ideolojik sava verirken, toplumsal devrim anlayn Atatrke dayandrmak zorunda olmadklarn ifade ediyor.474 Ertan Cengiz, Doan Avcolunu Trkiyenin dzeni eserinde bir defaya mahsus olmak zere, Atatrk pozitivizmden sz ettiini, pozitivzimin bugn Batda devrimci glere kar statkocu bir felsefe olduunu, hakim snflarn ideolojik snflarn bir arac olduunu, Atatrkle pozitivizmin elikisiz bir toplum grne bal olduunu, bugn durum deitii iin, toplumsal devrimlerin pozitivist bir felsefeye kaynak olamayacan belirtmek gerektiini sylyor.475
471

Muharrem Klla yaplan sylei, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul, Ozan Yaynclk, 2003, s. 59-61. 472 Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 60. 473 Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 59. 474 Ertan Cengiz, Avcolu: Teorisiz Bir Devrimci, Emek Dergisi, Yl 1, S. 8, 11 Austos 1969, s. 9. 475 Ertan Cengiz, a.g.m., s. 9-10.

148

Orhan Trkdoan, gnmzde Marksizmin deil, Marksist retilerin var olduunu belirttikten sonra, 1965 sonras Trkiyede kapitalizm-sosyalizm tartmalarnn hzlandn, Trkiyenin kurtarlmas tartmas, kapitalizm ile mi yoksa sosyalizm ile mi biiminde snrl ve keskin bir aforizmada dmlendiini, Aronun deyimiyle aydnlarn bir eit afyonu denilen sosyalizmin dnyann her yerinde, zellikle yabanclam aydnlar ve genler arasnda byleyici bir tlsm gibi ksa zamanda tercih edildiini; lgenerin belirttii gibi kapitalizmin ile Amerikanizm ile zdeletirildiini her ynyle ele alnrken az gelimi veya gelimekte olan lkelerdeki uygulamalarda ortaya kan arpk modeller rnek verilmek suretiyle, sosyalizmin alternatifi olamayaca tezi totolojik bir yarg biiminde gndeme konulmutur. Yaplan eyin genellikle uygulamadaki kapitalizm ile teorideki Marksist ideoloji arasnda gerekletirildiini, teorideki kapitalizm ile Marksizmin tartmalarnn yannda, uygulamada her iki reti sisteminin sonularnn ortaya konulmadn, rnek olarak sosyal refahn gelir dalmnn her sektrde retim artnn, sendikalamann, grev lokavt haklarnn, sosyal politik nlemlerin ksacas ekonomi-politiin her iki sistemdeki karlatrmalarnn sosyalistler, aydnlar ve akademisyenler arasnda tercih edilir grler olarak yer almadn; Trk dncesinin sol tayfnda yer alanlarn yaynlar, sloganlar ve grleri incelendiinde, byle bir karlatrmann izlerine rastlamann mmkn olmad, ayn ekilde, bir ngiliz ekonomisi, bir Bat Almanya kalknma modeli ile bir Dou Almanya, ekoslavakya iktisadi sisteminin de karlatrmal modeller olarak ele alnmadn uygulamadaki kii zgrlnn siyasi katlma haklarnn ve demokratik yapnn oyunun kurallarnn felsefi kimliinin yorumlanmadn belirtiyor.476 Doan Avcolu, Trkiyenin yaps itibariyle parlamenter yoldan iktidara gelmenin imkan dahilinde olmadn, iilerimizin ve kyllerimizin Amerikan ve Alman irketlerinde i bulabilme hayalinde olduunu, iinde bulunduumuz aamay ve bu aamadaki kuvvet ilikilerini doru deerlendiren bir stratejiden yoksun olarak ii snf ncl gibi bir argmanla ortaya kt iin TPin sol sapma ierisinde olduunu, iktidar elde etme yntemi asndan ise, bir sa sapma iine dtn belirtiyor. TP ile Yn Hareketi Eski Tfekler ittifak arasnda yaklak be ay boyunca kran krana devam eden tartmalar srasnda g dengesi ikinci grup lehine deimeye balyor. TP ynetimine kar muhalefet hareketi, ne derece gl olduunu bu partinin 22-23 Ekim 1966da yaplan stanbul kongresinde aka gsterdi. Sadun Aren, kongre divan bakanln muhalefet aday karsnda ancak birka oy farkla kazanabildi. Malatya Kongresi ise parti ynetimi ile muhalefet arasnda kesin bir hesaplamann yaand arenaya dnt.477 1967 sonras konjonktrn daha geni toplumsal sahnesi balca iki unsurdan olumaktadr. Birinci unsur, ABDnin gcnn nisb zayflamasdr; yle ki artk
476 477

Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 393-4. Gkhan Atlgan, Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar -Yn-Devrim Hareketistanbul, TUSTAV Yaynlar, I. Basm, 2002, s. 224.

149

hegemonyas sorgulanmaz deildir. ABDnin bu nisb zayflamasnn eitli ve farkl gstergeleri vardr. Birisi 1960lardan itibaren Japonyann ve Bat Avrupann (Avrupa iin 1992de oluturulacak olan yeni yaplarn kurumsal sonularyla birlikte) nisb ekonomik ykselileridir. kincisi, ABDnin nc Dnyadaki durumlara dorudan mdahale etme yeteneinin nemli lde azalmasdr. ncs, bugn eski sosyalist lkelerde, deien tempolarda gelimekte olan, dikkat ekici ekonomik ve toplumsal yeniden yaplanmalardr.478 Trkdoan, ayrca, her lkenin tarihi geliim, kltr ve deerler sisteminin artlandrd bir bak asnn olduunu btn bunlarn Marksizmin uygulamadaki sapmalarnn biricik etkileyicisi olarak ortaya ktn belirtiyor. ktisadi modellerin Batdan iktibasnn her eyden nce o modelleri artlandran inan, deer sistemi ve hayat tarzlarn da birlikte getirdiini, bu manevi oluumlarn yerli yapda kltrel ok veya kltrel boluklar oluturmak suretiyle toplum katlarn byk apta etkileyebildiini, sosyal zlme gibi radikal yap deiikliklerine yol aabildiini ifade ediyor.479 Eski Solun 68 Kuana Etkileri: Oral allar, 68 Kuanda TKPden gelen nkabuller olduunu, TKPde de nkabuller olduunu belirterek yle devam ediyor: 1926 eyh Sait Ayaklanmas bir ngiliz kkrtmasdr fikri, TKPden mirast Trkiyedeki sol harekete. Bu kendiliinden olumu bir fikir deildi. Gemiteki Krt ayaklanmalarn, o zamanki antiemperyalist ve devrimci cephede yer alan, Trkiyeyi paralamaya ynelik gerici ayaklanmalar olarak yorumlama, TKP geleneinin iinde vard. Bunu TKPnin ayrlan her iki kanad da byle savunduu iin, zaten baka bir fikir yoktu. Krt meselesi, daha o zaman Trkiyenin gndeminde deildi. Dou mitingleri vard, ama Dou mitingleri daha ok bir demokratikleme olarak dnlen bir olguydu. Orada yer yer Krt milliyetilii ve Krtlerden gelen fikirler ortaya kyordu, ama bunlar daha ok iki halkn kardelii, birlii gibi snrl bir ekilde ele alnyordu480 Sevim Belli, 1965 yl balarnda Trkiyeli TKPlilerden bir grubun bir araya gelerek rgt problemini grtklerini, toplantya nayak olanlarn rgtn artk kendi adyla eyleme gemesi, bunun iin grev blm yaplmas ve yeniden rgtlenme almalarna giriilmesi nerisi getirdiklerini, katlanlarn ounun Partinin politik eylemini dzenli ve etkin bir biimde srdrmesinin grev olduu dncesinde birletiklerini, iyi niyetli olmalarna ramen greve talip olma konusunda pek istekli davranmadklarn, kendi hesaplarna aktif eyleme gemeyi gze alamadklarn, bir
478

Immanuel Wallerstein, Sosyal Bilimleri Dnmemek, 19. Yzyl Paradigmasnn Snrlar, ev. Taylan Doan, Avesta Yaynlar, stanbul, 1997, s. 309 479 Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 395-6. 480 Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 89.

150

blmnn TPin durumunu savunduunu, TPten umut kesilmedii iin dolayl da olsa TP iinde allmasn yelediklerini ifade ediyor ve bu toplantya katlamayan Reat Fuatn daha sonra Mihri Belli ile grtklerini, Reat Fuatn Mihri Belli ye: Gryorsun zorla olmaz ! Biz ikimiz, imdilik, Merkez komitesi gibi devam ederiz dediini aktaryor.481 Yaln Kk, TP hareketinin en parlak olduu 1965 ylnda TP iindeki bir kavgann aa ktn, 1951 tutuklamasnda TKP rgt sekreterlerinden olan Mihri Bellinin TP iinde ve dnda TKPnin yeniden rgtlenmesi iin bir sava balattn; TKP arivlerinden ve H. Erdal adyla yazan Aydn Meriin yazdklarndan hareketle, Yurt dndaki D Bronun bir Komnist Parti rgtlenmesine kar olduunu, amacn, ynetimde tuttuklar parti komitesi araclyla TPi denetim altnda tutmak, onu legal, sosyalizan, anti-emperyalist bir hareket olarak ynlatrmak olduunu bildiriyor. Yaln Kk, amacn bir sre TPin bir kuluka alan olarak kullanlmas eklinde formle edildiini; kuvvetlenildiinde almaya hazr olmas iin de denetim komitesinin elinde kalmasna kskanlkla bal kalndn aktaryor. Yaln Kk, M. Belliden alnt yaparak TKP sorumlu kadrosunun 1960l yllarn zgl koullar gerei, TKP adyla ortaya kmann hzla ykselmekte olan antiemperyalist dalgaya bir katkda bulunmayaca grnde olduklarn, genliin ban ektii bamszlk ve demokrasi mcadelesini ynlendiren bu kadronun yarm yzyllk komnist hareket iinde salam ne varsa onun temsilcisi konumunda olduunu ve 60l yllarn sonunda Trkiye politikasnda belirleyici rol oynadn ifade ediyor. M. Bellinin TKP adyla aka ortaya klmama karar aldklarn teyit ettiini belirtiyor. Yaln Kk, TPin yine bir kuluka alan olarak ortaya ktn beyan ederek Bellinin, TPten ekilen genliin 1970 yllar sonunda kontrollerinde olduunu ileri srdn dile getiriyor. 482 Kk, M. Bellinin 1970in sonuna gelindiinde bamszlk ve demokrasi mcadelesinde genliin ba ektii ve i TKPnin de bu ban iindeki beyni olduu grn aktaryor.483 S. Belli, TKPnin izledii siyaset ve yntemle ilgili nemli noktalara deiniyor: Balangta gnn zlemlerine cevap veren doru politikalar ve her ileri adm kendinden, kendi geleceinden yana yani, sosyalist kampn baars sayarak benimseyen TKP evresinin aktif destei tm sol potansiyelin TPe kanalize olmasn salamt484 Herkesin illegalde grev almas gerekmez elbette. Bunun lkenin, rgtn ve kiinin koullar belirlerBurjuva kurumlar illegal komnist partiyi kapatamaz. Partinin almas eitli yntemlerle engellense de partililerin parti yelikleri, istifa etmedikleri ve ihra edilmedikleri srece devam eder. En kk
481 482

Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul:Belge Yay. , 1994, s.458. Yaln Kk, Aydn zerine Tezler-5 (1830-1980) beinci kitap, I.Basm, Tekin Yay. stanbul, 1988, s. 716-7. 483 Yaln Kk, a.g.e., s.717. 484 Sevim Belli, a.g.e., s.430.

151

birimler halinde de olsa her trl byme frsatlarn deerlendirerek ve yeni frsatlar yaratmaya uraarak almalarn srdrrler. Belki daha esnek, amorf hcreler oluturur bu alma gruplar. Ama bu durumlar, belli bir yararl almay yrtmelerine tmden engel deildir. zellikle alma alanlar legal ise.485 Siyasette, ekonomide, doktrinlerin kavgasnda iyi bir program askeri harekattaki plan kadar nemli bir rol oynar. zlenecek yolun seilmesi, faydalanlacak vastalarn tespiti ve gelitirilmesi programn esas unsurlardr. Program gereince ie balamadan nce, propaganda alannda bir muhit bir evre oluturulmaldr. nk bu propagandann kabul ediliini kolaylatrr.486 Esnek bir yaklamla illegalde alanlarn legalde de alabileceini syleyen Sevim Belli, legalite ile illegaliteyi birbirine alternatif olmaktan karp sosyalizm hedefinde birbirinin tamamlaycs haline getiriyor, olay bir yntem sorunu olarak gryor, bununla birlikte legalitenin snrlarn zorlayarak, kitlelere yaylarak sosyalizm yolunda genel kabul grmek amacn tayordu. Belli bu konudaki yle dnmektedir: llegalite her koulda pek devrimci bir tutum saylyor, legalite pasiflik, korkaklk gibi bir ey sanlyordu. Oysa tm kitleleri hedefleyen bir hareket ilanihaye illegal kalamaz. Mcadele alann olabildiince geniletmek iin legaliteye kmak, koulsuz, snrsz bir legaliteyi kullanmak grevindedir. Legalitenin snrlarn zorlamak durumundadr. Bu uurda ok mcadele verilmitir Trkiyede. Sosyalizmi, bamszlk ve demokrasi mcadelesini su yzne karmak, kitlelere yaymak demek oluyordu.487 68 Kuann Fikir ve Eylem Dnyasn Oluturan Etkenler (Etkide Bulunan Unsurlar) 68 Hareketinin balangcnda, eylemlere nclk edenlerin bir ksmnn kolej mezunu, sosyo-ekonomik seviyesi olduka iyi ailelerden gelen asker, brokrat, aydn elit insanlarn ocuklar olduu grlmektedir. Daha sonra, Anadolunun il ve ilelerinden, kasabalarndan gelen genlerin harekete katlmasyla, hareketin kitlesellik kazandn syleyebiliriz. nk nde gelen birok ahsiyetin niversitede yaa byk, aabey konumunda olan insanlar olduklarn, bunlarn bir ksmnn asistan olduunu gryoruz. 68 kuana mensup olanlarn eitim durumunun olduka iyi seviyede olduunu, ailelerinin ald eitimin de st dzeyde olduunu grmekteyiz. lkemizde de hem eski hem de yeni solda ii gruplarnn byk ounluu ve temsilcileri umumiyetle yurdumuza gmen olarak yerleen gruplarla, yerleim merkezlerinde younlaan ktleler olduu bilinmektedir. zellikle Bulgaristan, Yugoslavya gibi sosyalist bloktan gelen iilerin ve entelektellerin sol hareketlerin eksenini tekil ettikleri bir gerektir. lkemizde solun 1960lardan sonra geni apta rgtl ii kurulularna ve rencilerine kayd, aydnlarn ise niversite retim
485 486

Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s.459. Osman zsoy, Propaganda ve Kamuoyu Oluturma, stanbul, Alfa Basn Yayn Datm, I. Basm, 1998, s. 174. 487 Sevim Belli, a.g.e., s. 459.

152

yeleri, retmenler, serbest meslek sahipleri (avukat, doktor ve yazarlar gibi) gazetecilerle kendilerini, dil, din, soy etnik gruplar olarak belirleyen kimseler olduu bilinmektedir. i, renci ve aydnlar kategorisinin nemli bir kesimi birinci veya ikinci kuak gmen veya etnik kkenli olduklar phesizdir. Orhan Trkdoan, 1960 ncesi ve sonrasn eski-yeni sol eklinde ayryor ve sosyalist hareketin snf durumu ynyle aralarnda bir farkllk gryor. Eski sola nazaran yeni solun, lkemizde aydn kadro olarak orta snf kkenli olduunu, az da olsa burjuva asll olanlara, eski konak sahiplerinin ocuklarna rastlanldn, Tanzimat sonras Batya ak kolejlerde yetien st snfn ocuklarnn zaman zaman sol akmlar arasnda yer aldklarna tank olunduunu dile getiriyor.488 Buna mukabil, Erturul Krk bu konudaki grn, Trkiyenin zgl devrimci, ihtilalci yada inklap tipolojisinin 1960lara kadar deimeksizin gelen birka zelliinden biri devlete zgl, yukardanl idiyse, ikincisi de yerellii yada millilii olmutu. 1968le birlikte alan yeni dnemin devrimci zneleri ise, nceki devrimci dnemlerden farkl olarak ilk kez ayn zamanda kentli, uluslararas, aadan ve sivil idiler eklinde ifade etmektedir.489 Krkye gre, 1968in tarihsel nemi kapitalizmin gelimesinde deil, Trkiyede kentsel hayat srelerinin btn toplum; toplumsal dinamiklerin de devlet zerindeki etkilerinin belirleyici olduu bir zemin zerinde kapitalizme kar bir devrimin znelerinin ortaya knda; burjuvazinin toplumsal hegemonyasn tesis etmesinde deil, bu hegemonyann inkr iin bir imkn u vermi olmasndadr. 490 Bu kuaktaki birok kimsenin ailelerinin CHPnin siyasi grn benimsemesi, ailelerinin Kemalist, sol-Kemalist anlay benimsemeleri, pozitivist, sekler bir eitim srecinden gemeleri dnya grlerinin ekillenmesinde temel tekil etmitir.* Hamet Atahan, babasnn iyi bir yurtsever ve iyi bir Kemalist yarg olduunu, Cumhuriyet aydn olduunu; evlerine Cumhuriyet gazetesinin girdiini; o kltrle yetitiini belirtirken;491 Mehmet Beliolu, btn ailesinin CHPli olduunu, ailesinden Kuva-i Milliyede, I. Dnya Harbinde ehit olanlarn olduunu; bu kltr iinde yetitiini; babasnn Atatrk ve smet nn hayran olduunu; kendisinin de Kemalist fikirlerle yetitiini; ocukluundaki retmenlerin Kemalist olduunu; ilkokulda kesinlikle din istismar yapmadklarn mesela Allah byle yaratm yerine doa byle yaratm ifadesini kullandklarn ve Kemalist fikirlerden sosyalist fikirlere gei yaptn dile getiriyor.
488 489

Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 261-2. Erturul Krk, Chenin arsn Ciddiye Almak, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis Aylk Sosyal Bilimler Dergisi, Ankara, say: 6, s. 23; Erturul Krk, Hala Bir 68 Kua Var M?, Mays 68, Cogito, Aylk D. Derg., stanbul, 1998l, say: 14, s. 161 490 Erturul Krk, a.g.m., s. 24 * Bu konudaki dier rnekler iin bkz. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s., 21, 42-6, 96, 156, 187-8, 212-3, 219-220, 491 Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s. 21.

153

Genlik liderlerinden Oral allar, Halk Partili bir aileden geldiini, babasnn 1950li yllardan itibaren CHP ile yneticilii yaptn, annesinin 1954den itibaren Tarsusta CHPnin kadn kolu bakan olduunu bu yzden siyasi yaama ailece katldklarn; lise renciliinin yarsn Tarsus Amerikan Kolejinde yarsn da Tarsus Lisesinde yaptn; 1965de ODT naat Mhendisliine girdiini, sonra okulu braktn; Tnn snavlarn kazandn; Trkiyede solculuun nispeten daha iyi eitimli ailelerden gelen ocuklarla baladn; bu nedenle bu kesimdeki insanlarda kzerkek ilikilerinde daha demokrat ve zgr yaklamn olduunu; sadakat gibi kadn ve erkein birbirini aldatmamas ad altnda tamamen kasaba kltrnn izlerini tayan fikirlerin yava yava aralarna girdiini ifade ediyor.492 Yine, Necmi Demir CHPli bir aileden geldiini, anakkalenin bir kasabasnda militan CHPli bir babasnn olduunu DPeyle kapmalarn iinde yaadn, bu artlardan etkilendiini; okuduu kitaplarn ve ortamn etkisiyle CHPnin tesinde bir solun daha geerli ve gereki olduunu dnmeye baladn ifade ederken ei lkay Demir, CHPli-Kemalist bir aileden geldiini; dedesinin Terakki dneminde askeri okula alnarak askeri ortaokul veya askeri lise rencisi olduunu; snf arkadalarnn etkisiyle sosyalizmden etkilendiini, daha ok psikoloji ve felsefeyle ilgilendiini; 1965te arkadayla birlikte TPin Taksim mitingine katldn; in Kltr Devriminden etkilendiini; Onat Kutlarn sohbetlerinin hayatnda nemli bir rol olduunu belirtiyor.493 68 igallerine katlan kuan byk ounluunun belki CHPyle iliki ierisinde olduunu, baka bir ortamda sramaya giden bir kuak olduunu; 68in bir dnm an olduunu belirtiyor.494 1965-66 yllarnda Kemalizmin etkisi altnda kaldklarn; kuann Kemalizmi sorgulamakta zorlandn ifade ediyor.495 Gkalp Eren, retmen olan ailesinin CHPyi destekleyen Kemalist bir yapda olduunu, byklerin dini grevlerini yerine getirdii bir aile olmakla beraber, kendilerine bir zorlama yaplmadn, tamamen zgr brakldklarn; tartma imknlarnn olduunu; gazetelerinin ke yazarlarn okumay rettiklerini; Cumhuriyet, Ulus ve Milliyet gibi gazeteler okuduunu; Rus klasiklerini MEBnn yapt evirileri okuduunu belirtiyor.496 Gkalp Eren, klasik mziin yan sra, kolejde arkadalarnn etkisiyle Pop mzie de ilgi duyduklarn, daha sonra genliin giderek poplistletiini; feci kyl kkenli kiilerin saflara katldn; Dev-Gen, Kaypakkayalarn ekibinin aa yukar hepsinin kyl olduunu; o evrelerden gelenlerle birlikte daha ok bir kyl kltr yaamaya baladklarn; tarih olarak 69lardan itibaren bunun ok ciddi bir gelime olduunu ifade ediyor.497
492 493

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s. 96. Bedri Baykam, a.g.e., s. 145-6. 494 Bedri Baykam, a.g.e., s. 153. 495 Bedri Baykam, a.g.e., s. 156. 496 Bedri Baykam, a.g.e., s. 187-8. 497 Bedri Baykam, a.g.e., s. 212-3.

154

Mustafa Grkan, ailece CHPli olduklarn; 60dan nce evlerine Cumhuriyet ve Dnya gazetelerinin geldiini; politikayla ilgilerinin CHPyi savunmak, tartmalar yapmak ve geleneksel olarak milliyeti eilim iinde yetimek olduunu; Nihad Atszn romanlarndan etkilenerek biraz amanist olmak istediini; sz konusu dnemde Esas dinimiz Mslmanlk deil, amanlktr dncesinde bir milliyeti akmn var olduunu; Harp Okulundan sonraki dnemlerde yetimi subaylarn ttihat geleneinin kendisine yansd bir subay ocuu olduunu; TPle CHP arasnda olduklarn siyasi formasyon bakmndan Trk ordusuna yakn olduklarn; Osman Zeki Terzinin, Hikmet Kvlcmlnn Diyalektik ve Tarihi Materyalizm kitabn kendisine hediye ettiini; ideolojik oluumunda Yn ve Ant dergilerinin etkili olduunu ifade ediyor.498 CHPli Ulu Grkan, asker bir baba ve retmen bir anneden, CHP eilimi tayan bir aileden geldiini; Tarsus Amerikan Kolejinde okuduunu; CHP Genlik Kollarna ye olup altn belirtmektedir.499 Necla Kuglin, asker bir aileden geldiini, Jandarma kumandan olan babasnn 1946da DPli iken, 1950den 60a kadar CHPli olduunu 1964-68 arasnda Ankara Kz Lisesinde okuduunu; o dnemde politik kiiliinin belirlendiini; asistan olan aabeyinin kendisini TPle tantrdn; daha ilkokul rencisi iken nce Memed ve Ylanlarn c gibi kitaplar okumaya baladn ve daha sonra Trk ve Dnya klasiklerini, Tek Adamve kinci Adam gibi eserleri okuduunu; siyasi kiiliinin aa yukar Lise 1-2de ekillendiini; Varlk dergisini, Cumhuriyet ve Akam gazetelerini takip ettiini; Kba ve in devrimlerinin gndemde olduu; renci hareketlerinin younlat dnemde klasiklerden siyasi kitaplara hzla atladn; Marxdan balayarak sosyalizmin temel kitaplarn okuduunu belirtiyor.500 Salman Kaya, retmen okulundan mezun olup niversiteyi kazandn ve TPi desteklediini belirtiyor.501 Atilla Sarp, annesinin iki yandan itibaren Celal Bayarn evlatl olduunu ve onlarn yannda 26 yana kadar kaldn; babasnn deniz astsubay iken ordudan atldn ve daha sonra komnizan faaliyetlerde bulunduunu; ailedeki siyasal ortamdan etkilendiini belirtiyor.502 Mustafa Zlkadirolu, babasnn subay olduunu, Darafakada ve stanbul Atatrk Erkek Lisesinde okuduunu; hocalarnn yabanc dille eitim verdiini ve yabanc olduklarn; eitim kalitesinin ok yksek olduunu; bunun kanlmaz olarak kendisini Bat kltrne yaknlatrdn ve ekillenmesinde ok byk rol olduunu;
498 499

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s. 219-20. Bedri Baykam, a.g.e., s. 273-4. 500 Bedri Baykam, a.g.e., s. 369-372. 501 Bedri Baykam, a.g.e., s. 301-2. 502 Bedri Baykam, a.g.e., s. 537-8.

155

bu kltrel birikimin komnist olmasnda da ok nemli bir temel oluturduu; Darafaknn o yllarda 27 Maysn ok etkilemi olduu okullardan biri olduunu; Trkiyenin nde gelen yazarlarnn 27 Mays zerine konferanslar verdiini; mesela etin Altan, Behet Kemal alar Darafakada izlediini; Aziz Nesinin bir sre Darafakada okuduunu; 27 Maystan sonra okul olarak kendilerini Aziz Nesinin oyunlarna gtrdklerini; her ne kadar sosyalizm yaps gerei okul iine girmemi bile olsa, burjuva demokrat fikirlerle insanlarn yetitirildii Darafakada 27 Maysn ilerici ekillendirmelerinin olduunu; o okulda okurken TPten etkilenmeye baladn; evde Cumhuriyet ve Milliyet gazetelerinin okunduunu; lise yllarnda sorgulama sreci yaadn; CHP, TP arasnda bir dalgalanma yaadn anlatyor.503 68 Kuanda, zellikle PDA grubunda kolej mezunu olanlarn arlkta olduunu gryoruz. rnein Oral allar, ahin Alpay, mer zerturgut gibi. Bunun yannda Ulu Grkan gibi CHPli baz kuak temsilcilerinin de kolej mezunu olduu bilinmektedir. H. Cemal, 12, 13 yalarnda babas gibi Demokrat Partili olduunu, o yllarda Ankarada babasnn Demokrat Partinin yayn organ olan Zafer gazetesini okuduunu; stanbuldan dzensiz olarak Cumhuriyet gazetesinin geldiini; sonra eve Cumhuriyetin yerine Milliyetin alnmaya balandn; koleje giden arkadalarnn Halk Partili olduunu; arkadalar ile babas arasnda kavgalarda arkadalarn tercih ettiini; 27 Mays htilalini savunan kitleyi tercih ettiini anlatyor.504 Hamet Atahan, Bedri Baykamn kendisiyle yapt rportajda, politik fikirleriniz o dnem nasl ekillenmiti sorusuna yle cevap veriyor: Babam, iyi bir yurtsever, iyi bir Kemalist diyebileceim bir cumhuriyet aydnyd. Cumhuriyet gazetesi alnrd evimize. O kltrle yetien, kardetik biz. stanbula gelinceye kadar da byle bir kltr iinde bulunmutuk. ocukluumuz Anadoluda gemiti. Sonra dorudan doruya niversitelerde hareketlerin balad bir srete bulduk kendimizi. Bizim kuan en k bendim O hareketler iinde sosyalizmle tanlma, sosyalist fikirlere ulalma eklinde bir gei sreci yaadm. Baykamn, o yllarda sizi etkileyen yaynlar hangileriydi sorusuna, Atahan: Ben TPin pasifliine kar genliin eylemleri ile ynsal hareketleri ile yetien bir kuak iinde yer aldm iin, bizi o dnemde etkileyen Trk Solu dergisi vard; Marxn, Engelsin, Leninin kitaplarnn evrildii bir dnemdi. Daha sonra kan Sosyalist gazetesi, Kvlcmlnn kitaplaryla, yerli-yabanc kimi yazarlarn okunmasyla belli bir etkileim ve gelime sreci yaadk eklinde cevap veriyor.505

503 504

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s. 593-5. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk, stanbul, 1999, s. 154-7. 505 Bedri Baykam, a.g.e., s. 21-22

156

Atahan u ekilde devam ediyor: Ele avuca smaz insandr gen. O yalarda kendi bildii dorular savunan, yenilie ak olan ama kendi kiiliinden de dn vermeyen; bir anlamda somut olarak yaad olaylarn da etkisinde kalan bir yaps vardr genliin. Bu erevede genler pasif izgiden koparak ve TPi de pasifistlikle sulayarak antiemperyalist, anti-Amerikanc eylemler iine youn olarak girmitir. Ben de kendimi byle bir ortam iinde buldum. Zaten 27 Mays geleneinden gelen bir yap sz konusuydu. Biz bir yanyla da kendimize 27 Maysn yaratt kuak diyebiliriz. 27 Mays Trk toplumuna olduka demokratik bir ortam getirdi ve zgrlk ortamnda sol hareketlerin geliebildii, nemli evirilerin yaymland, onlarn okunabildii ve insanlarn biraz daha demokratik haklarn dile getirebildii ve onun mcadelesini verebildii bir ortamd Sosyalist eylem, sosyalist dnce ve davran iinde bulunan insanlarn Kemalizmle bir anlamda bulumas ve ortak deerlere bir anda sahip kmas yani Kuvayi Milliye geleneine sahip kmasndan doan bir ortam vard. 68 Kuann bu denli ynsal, bu denli etkili olmasnda Kuvayi Milliye gelenei iinde davranmasnn nemli pay vardr diye dnyorum.506 Sosyal likiler A ve Eylemin Kognitif Dnyay ekillendirmesi Atahan, niversiteye girer girmez kendisini boykot ve direniin iinde bulduunu, Vedat Demirciolunun ldrlmesine yol aan olaylardan sonra stanbul niversitesindeki protesto gsterilerinde maketle yaplan bir cenaze treninde Caaloluna yrndn, DBde Denizlerin ban ektii, Grkanlarn olduu bir arkada grubu ile tanmasnn bu ekilde olduunu, bu olay sonrasnda Denizlerle daha youn balantsnn olduunu, DBl olarak aktif grevler aldn ve militan kadroya dahil olduunu belirtiyor ve DBn anti-emperyalist, anti-faist bir izgide niversite genliini bir araya getirdiini ifade ediyor. Buradan hareketle, sosyal ilikiler sistemi (netwlork)nin bireyin davrann ekillendirdiini, bireyin davrann ekillendirdiini, bireyin katld ve en ok ilikide bulunduu grup yada gruplarn ilikiler sisteminin kiinin davrann belirlediini syleyebiliriz. Atahan, DBn ok youn bir hareket kabiliyeti ve youn eylem almalar olan bir yapda olduunu, buna rnek olarak TMGTye Kommerin stanbul Havaalanna gelecei saatin sylenmesi zerine DB olarak protesto karar almalarnn, niversiteye gidip oradan belli bir gc toparlayarak Yeilkye ulamalarnn bir yada bir buuk saatlik bir zaman dilimi iinde olduunu507 sylyor. Kommer olay, ttn mitingleri, Kanl Pazar olaynda toplanan kitle ve ayn gnlerde Ankara, zmir, Adana, Malatya, Trabzon ve Samsunda yaplan byk antiemperyalist mitingler kararsz bir ok militanla TP oportnizminin pasifizmini byk
506 507

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s. 22-23. Bedri Baykam, a.g.e., s. 23-24.

157

bir baaryla bitirdi. Artk TP oportnistlerine kesin darbeyi vurmak iin karar alnd. Peinde TP ynetiminde olan 6-7 kadar fikir kulbnn ynetimleri feshedildi. iddetle, TPliler ezildi. Devrimci renci Birlii (DB) yeleri FKFye kaydlar. FKF stanbul sekreteri Stk Cokun istifa etti ve yerine Rahmi Aydn getirildi. (Yldrm 1997: 369). Atahan, nce nefsi mdafaa ile balayan silahlanma dneminin silahl mcadeleye dntn; kendilerinde byk bir Che hayranl olduunu, 50-100 kii silahlanp devlete ba kaldrp (bana ait) daa karak, Bolivyadaki yada Kbadaki gibi bir mcadeleyle bu lkeyi kurtaracaz eklindeki bir dnceye samimiyetle inand belli bir dnemi babasyla tarttn; babasnn bunlarn gereklemeyecek eyler olduunu sylediini; bunun 69-70 yllar aras bir yl sren bir dnem olduunu sylyor ve 70li yllara geite Deniz, Selahattin, Erim gibi DBl arkadalarn byk bir ksmnn Filistine gidilmesi, eitim alnmas ve da hazrlklarnn yaplmas gibi kararlar aldklarn fakat kendisinin Hikmet Kvlcml ve kitaplaryla tanmas sonucu byle bir mcadelenin Trkiyede baarl olamayaca; ii snf partisi bata olmak zere geni halk ynlarnn anti-emperyalist bir mcadeleye sokulmasnn gereklilii temelinde birletiini ve bu arkadalarndan koptuunu anlatyor.508 Atahan, 68 Austosundaki ekoslovakya olaylar karsnda Aybar ve evresinin sosyalizme kar gelimeler ilin gereinin yaplmas grne kar, genlerde net bir fikir ve tavr birliinin olumadn; bunda Stalinin demokrasiye uymayan uygulamalarnn da etkili olduunu belirtiyor.509 Atahan, o yllarda Trkiyenin n palanda olduunu, asl belirleyici olan konunun sosyalist devrim mi MDD mi erevesinde yaplan tartmalar olduunu; hayatlarnn tam bamsz ve gerekten demokratik Trkiye slogan erevesinde MDD yaklamna uygun dtn; ii-ordu el ele yada genlik-ordu el ele sloganlarnn atld, genlerin tanklarn zerine kt, askerin genlere sempatiyle bakt bu ortamda renci hareketleri, boykot ve igallerde anti-emperyalist olu ve bamszlk lksnn Kemalistlerle sosyalistler arasnda ciddi bir dayanmay getirdiini sylyor.510 Atahan 71li yllarda televizyonun olmadn, radyonun bana geip Acaba htilal Var M? diye haberleri dinlediklerini; arkadalar arasnda sen genlik bakan olacaksn, sen iileri bakan olacaksn eklinde esprilerin yapld bir sre yaandn, birtakm demokrasi d gibi grnen ama belki de kendilerine, gerek demokrasiyi getirme amacn dleten birtakm hareketlerin, etkilerin olduunu, ordunun da bu gelenei yaadn sylyor ve u tespiti yapyor: Ben Denizin o THKO eklindeki rgtlenmesini ve mcadelesinin temelini de (bana ait) temelinde (metindeki) ordudan
508 509

Bedri Baykam, 68li Yllar Eylemciler, mge Kitabevi Yay., I. Bask, Ankara, 1998, s. 26-27. Bedri Baykam, a.g.e., s. 27-29. 510 Bedri Baykam, a.g.e., s. 29-30.

158

gelecek radikal bir hareketin beklentisi ve bir anlamda da o beklentiye ynelik davranlar olduuna inanyordum Ben Denizin bilincinde olmasa bile bilinaltnda byle bir gerekenin olduuna inanyorum. Atahan, Mustafa Grkann en kral bile kvrtmasn, sosyalistler askeri cuntaya oynuyordu grne genel olarak katlyor.511 Mustafa Zlkadirolu, 68 ile Dev-Gen hareketinin zde olmadn; Dev-Gen hareketinin kzlln bir paras olduunu; 68in ise, sosyalistinden komnistine ilerici insanlarn, sosyal demokratlarn ortak bir eylemi olduunu belirterek Denizin Sa-sol yok, igal var syleminin Demokratik niversite mcadelesinin hibir zaman soysalizm mcadelesi olmadn; bunun yan sra genliin anti-emperyalist izgiye ynlendirilmesi, tahrik edilmesi, yar smrge durumunu anlatlmas, gen insanlara bu sorumluluun tartlmas ve sorumluluun gerei olarak ses kartlmas hedeflendiini; bunun hem propagandayla hem ajitasyonla, genliin rgtlenmesiyle yapldn; o dnemde TMTFnin Avrupadan da katlmclarn olduu genlik enlikleri dzenlediini; en son Che Guevarann hanmnn enlie arlmas zerine enlie izin verilmediini aktaryor.512 Mustafa Zlkadirolu, sosyalist-komnist olmak iin Kemalist olmann art olmadn; fakat Trkiyede o dnemde o konjonktrde gl bir ii hareketinin olmadn; daha nceden gelen gl bir komnist hareketin olmadn, dolaysyla bundan etkilenerek genliin komnist olmasnn mmkn olmadn; fakat 1974den sonra durumun byle olmad; 74 sonras genliin Dev-Genten etkilenerek yrdn; onun alt yapsnn Dev-Gen olduunu, ama kendilerinin geleneinin Trkiyede devrimci olarak yaanan bakaldr olay olduunu; Avrupada eitim grenlerin, okuyanlarn Avrupadaki hareketten etkilenerek komnistleebileceini, ama Trkiye topranda bunun bir numaral artnn genel olarak milli kurtuluu Kemalist gelenek olduunu ifade ediyor.513 68 Kuann sosyal ilikiler an grmemiz, hangi gruplarla sosyal ilikiler kurarak sre iinde nasl bir sosyal etkileim yaadklarn anlamamz gerekmektedir. Bu konuda Sevim Belli, rgtllk ve eylem bilinci en derin olanlardan birinin de evki Akit olduunu, stanbul devrimci genlii ile balarn kurulmasnda barol oynadn bildiriyor.514 Eski TKPli evki Akitin MDD dncesini savunan Trk Solu dergisinde yaz yazd, stanbuldaki devrimci genlikle irtibatlarn salanmasnda, renci derneklerinin organizasyonunda etkin rol oynad, 68 kuann oluumuna nclk ettii grlmektedir.
Bedri Baykam, 68li Yllar Eylemciler, mge Kitabevi Yay., I. Bask, Ankara, 1998,s. 31-32. Bedri Baykam,a.g.e. , s. 603-4. 513 Bedri Baykam, a.g.e., s. 604-5. 514 Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay. , 1994, a.g.e., s.458. * Bir durum tanmn dayatma, olaylarn anlalmasn ve meselelerin tartlmasna eses olacak terimleri oluturma, idealler formle etme ve ahlak tanmlama, yani ksaca hegemonya, hakk iddia etme yetenei de toplumsal iktidarn temel bir parasdr. (Bkz. R. W. Cornell, Toplumsal Cinsiyet ve ktidar Toplum, Kii ve Cinsel Politika, stanbul, Ayrnt, I. Basm, 1998, s. 151.)
512 511

159

Bellilerin, Marksist sol bilinci ve kimlii kamuoyuna mal ederek Marksist dncenin kamuoyu nezdinde meruiyetinin salanmasna ynelik abalarda bulunduu anlalmaktadr. Dier bir adan MDD dncesini kitlelere benimsetmeye alan Bellilerin genler zerinde bir hegemonya* kurmaya alt grlmektedir. Belli, 1965 sonras solda belirleyici olduklarn, Marksist sol kimlii n plana kardklarn belirtiyor: Bizim o birka yl iinde aldmz yol, kitlelerin bilinlenmesi ve eylemlilik bakmndan, daha on yllarda alan mesafelerden bykt. Tam isimle alyorduk. Marksist sol ilk kez kendi kimlii ile kamuoyu karsna kyordu. Trk Solu dergisinin yaz kurulu, istisnalar olmakla birlikte legal hareketin merkez organ gibi ilev gryordu. Trk Solu dergi ile aras gncel yan daha ar basan haftalk bir yaynd. Gn geldi Trkiyenin politika gndemini biz belirler olduk. Tabuyu ykmaya alyorduk. Bu bir demokrasi mcadelesiydi. S. Belli, TKP evresinden gelen eski tfeklerin, zellikle M. Bellinin hep rgt kurmakla sulandn, TKP hkmllerinin hapishane dna kar kmaz Demokrat Partinin Vatan Cephesi Tahkikat Cephesi uygulamasyla kar karya geldiklerini, bunlar deviren 27 Mays hareketinin de kendilerine daha hayrhah bir tutumda olmadn, 60larn birinci yarsnda btn olanaklaryla TPi desteklediklerini, ona umut baladklarn, bamsz bir g olarak seslerini duyurabilmeye balamalarnn 6667 yllarn bulduunu, Trkiyenin bu dnemde tarihinin en hareketli, sosyalizm dorultusundaki emperyalizm kart, demokratik mcadelenin en gl olduu bir dnemi yaadn515 ifade ediyor. Hasan Yaln, eski TKP geleneinden gelen Mihri Belli, Hikmet Kvlcml, Reat Fuat Baran gibi, kiilerin gelenein nakledemedikleri eletirisini haksz bularak bir devrimci evre yaratmaya altklar, TKP geleneinin devam olarak MDD grn savunduklarn bildiriyor.516 Yaln Kk, Trkiye Halk Kurtulu Cephesinin ne olduunun tartlmas gerektiini belirterek Cephe Hareketinin* Trkiye solunda Jakoben bir canlanma yarattn, bununla birlikte Cephe Hareketinin yerel olduunu, Paristen veya dnyann baka merkezlerindeki renci patlamasyla ithal edilmediini iddia etmektedir. Doktor Hikmet Kvlcml, 1968de Tartlacak Tarih Tezi yazsn karyor. Kvlcml, Engelsin nicelin nitele dnmesini anlatt evrim-devrim ikileminden hareketle 27 Mays Devrim konandan sonra toplumun evrim konanda

Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul:Belge Yay. , 1994, s. 460. Hasan Yalnn konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Hazrlayan: Mehmet Ulusoy, I. Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 66-7. * Yaln Kk, Mahir ayan, Mnir Ramazan Aktolga ve Erturul Krknn Trkiyenin iinde bulunduu aamada Partinin ve Cephenin birbirinden farksz olduklar, ancak Cephenin ileride yutsever birleik cepheye dntrlecek bir gerilla cephesi ekirdei, Partinin ise ileride bir proleter siyasi kitle partisine dntrlecek Marksist-Leninist bir parti ekirdei eklinde konumalar getiini, Marksist-Leninist bir parti ekirdei konusunda komutuklarn ve aralarnda grev blm yaptklarn aktaryor. (Bkz. Yaln Kk, Aydn zerine Tezler-5 (1830-1980) beinci kitap, I.Basm, Tekin Yay. stanbul, 1988, s761).
516

515

160

olduunu, ifade ediyor. Kk, buna evrim aamas demektedir. Kvlcml, MDD yerine milli burjuvazi yerine ii ve kyl halkn getiini anlatmak zere Halk Demokratik Devrimini veya Demokratik Halk Devrimini savunuyor. Yaln Kke gre, Atatrk ve 27 Mays konusunda Hikmet Kvlcml, M. Belliden farkl dnmyordu. Yaln Kk, ii ie geen kavramlar kullanlmasnn, Trk Solundaki bulankla katkda bulunduunu dile getiriyor.517 Psikiyatri profesr Vamk D. Volkan, geni grup kimliini oluturan yedi adet (ilmik)ten bahsediyor: 1) Olumlu duygularla birlikte olan, paylalm, somut imgeler deposu**, 2) Paylalm iyi zdeimler 3) Dierlerinin kt niteliklerinin zmsenmesi 4) (Devrimci ya da dnm gerekletiren) liderin i dnyasnn zmsenmesi 5) Seilmi erefler 6) Seilmi rselenmeler 7) Kendi zerkliini gelitiren simgelerin biimlenmesi. zellikle son drt ilmik geni grup kimliinin kendisinin geliimindeki ve srdrlmesindeki zgl sreleri temsil etmektedir. lk ilmiin incelenmesi, bireye ait ekirdek kimlikle geni grup kimliinin nasl da i ie getiini ortaya sermektedir. Geni grup kimliinin biimlenmesi, ou kez, yalnzca kltrlenme olarak karakterize edilse de, u aamada bunun evriminde yer alan zgl, bilind, fakat paylalm psikolojik sreleri betimleyebiliriz.518

517

Yaln Kk, Aydn zerine Tezler-5 (1830-1980) beinci kitap, I.Basm, Tekin Yay. stanbul, 1988, s.761-7 ** Paylalm Depolar: Geni grup kimliinin ilk ilmii yaamn olduka erken bir dneminde ocuun d dnya ile artan iletiim araclyla, bireyin zne yerlemektedir. ocuun zbenlik duygusunu btnletirme grevini baard 36. ay civarnda hem bireysel kimlik, hem de geni grup kimlii adamakll biimlenmeye balar Yazar kltrel ynden nem tayan z benlik ve nesne imgelerini ve bunlarla birlikte olan doruk honutluk ve honutsuzluk duygularn tayan imge tayclar elverili depolar adn vermektedir Geni grup kimlii, bireyin bir isel zellii olarak hissedilmeden nce d fenomenler araclyla var olur ve onlara bamldr. nsan ocukluundan itibaren evresindeki insanlarla etkileim iine girdike, bunlarn imgeleriyle zdeim kurduka, geni grup yelii ile ilgili dnceler geliir. Yazara gre, erkeklik, klan tarihi, ulusal tarih, zel kahramanlar kazanlan ya da kaybedilen bamszlk mcadeleleri, arklar ve iirler, dil ve diyalekt ve geni grubun tarihindeki dier zgl nitelikler bu imgeler dnyasn oluturur. yi dncelerin, alglarn ve duygularn yanstlmas, iyi zbenlik-imgelerinin salt dsallatrlmasnda ve/veya iyi nesne-imgelerinin iselletirilmesinden daha yetkin bir dzenektir ve elverili depolar yaplan dsallatrmalara artan bir biimde elik eder. Sonuta kalc bir biz-lik duygusu, kiinin iinde bir ey olarak oluturulmutur. Elverili depolar zaman zaman bir tr sradanla geri dnseler de hala bireyin isel aynlk duygusunu dsal balantlar olarak varlklarn srdrmektedirler. 518 Vank D. Volkan, Kr Krne nan -Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri- ev.: zgr Karaam, Okuyanus Yaynlar, stanbul, 2005, I. Bask, s. 50-1.

161

Bu noktada yle bir aklama gerekli olabilir. MDD eskilerin yani 1960 ncesi TKP kadrolarnn damgasn vurduu bir hareket. Ama MDDci yayn organlarna bakldnda, ilgin bir imza eitlilii kendisini hissettirir. Bir yanda, adlar gemi TKP tevkifat listelerinde yer alan bir dizi eski tfek vardr. Bunlar arasnda, TKPnin efik Hsn geleneinden gelenler ounluktadr: Mihri Belli, Erdoan Baar, evki Akit, Reat Fuat Baraner, erif Tekben, Ziya Oykut, aban Ormanlar, Hulusi Dosdoru vb. gibi. (TKPnin o sralar Yurt D Brosu eilimine yakn herhangi bir komnist ise, bu dergi evresinde grmek hayal bile edilemez. Zaten bir re sonra sz konusu Bro, konspiratif sluplu brorler ve radyo yaynlaryla MDDye kar dorudan hcuma da geecektir.) Ayn partiden gelen, ama 1930larn ortalarnda efik Hsn geleneiyle kopumas nedeniyle, bir nc tip TKPli olarak kabul edilebilecek olan Hikmet Kvlcml da, MDDci dergilerde sk sk yazlar yaynlar. Esas eitim ilevinin bu iki tip eski TKPli tarafndan yerine getirildii sylenebilir.519 1960l yllarn ortalarnda Trkiyede sol siyaset ierisindeki en nemli tartmalardan birisi Trkiyenin demokratik devrimini tamamlayp tamamlamadyd. Demokratik devrimin tamamlanmad iddiasndakiler, solun nndeki admn, lkenin demokratik devriminin tamamlanmas olduunu ne sryorlard. Dier grup ise, Trkiyenin demokratik devrimini tamamladn ve nndeki admnn sosyalizm olduunu ne sryorlard. Demokratik devrimin tamamlanp tamamlanmam olmasnn en nemli gstergelerinden birisi de lke ierisindeki feodal dzeninin aalk dzeninin ne derece var olup olmadyd. Bu arada nemli metin sz konusuydu. Bunlardan birisi Moris Godalierin Asyatik retim Tarz kitabyd. Bir dieri, Profesr Dr. Sencer Divitiolunun almas, bir bakas da Muzaffer Erdostun emdinlide yapt sosyal yap aratrmasyd. Tartmalarda en ok sz edilen bu lyd TP evresinde FKF rgtnde olan genlerin byk ounluu Trkiye demokratik devriminin, cumhuriyet dneminde tamamladn savunuyorlar, Mihri Bellinin ban ektii ve Trk Solu Dergisi evresinde yer alan genler ise Milli Demokratik Devrim dneminin tamamlanmadn, feodal dzenin hakim olduunu, nce bunun almas gerektiini belirtiyorlard. Gndzleri naralt, Yenikap gibi kahvelerde, geceleri yurt odalarnda bu konu tartlp duruyordu. Bu tartmalarda dou ve gneydou blgesinden gelen aa olarak bilinen ailelerin ocuklarnn bu konu zerine deerlendirmeleri fazla yer almazd.520 Boran, faizmin, gericiliin kaynann snfsal btn burjuvazi- olduuna gre, faizme kar mcadele verecek ve onu geriletebilecek, giderek yok edebilecek gcn de snfsal521 olduunu sylemektedir.

519

Ergun Aydnolu, Trk Solu -Eletirel Bir Tarih Denemesi: 1960-1971, stanbul, Belge Yaynlar, I. Bask, 1992, s. 103-4. 520 Osman S. Ararat, Yaammda Bir Kesit, stanbul, Dnya Yaynclk, I. Bask, 2005, s. 75. 521 Behice Boran, Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, Sosyalist Yaynlar: 1, stanbul, 1992, s. 173

162

Boran, partinin kiileri, kayna rgtleyen bir silah, bir g olduunu; emeki, ii snfndan olan kadnlarn ve kadn haklar mcadelesinin sosyalizm mcadelesiyle uyumlatrlp btnletirilmesi gerektiini; genlerin de snf mcadelesinde yerlerini almalarnn zorunluluunu522 dile getirir. Boran, tarihten szlp gelen kltrn ve eitimin en iyi rnlerinin, en gl kazanmlarnn bilimsel sosyalist adan ve sosyalist sistemin koullarnda deerlendirilip gelitirilerek, sosyalist kltr ve eitimin yaratlmasna ve kurulmasna geilmesi gerektiini savunur ve unlar ekler: Sosyalistler kendi toplumlarnn ve insanln tarihinde toplumu ve insanl ilerletici, yapc, olumlu her eyin, her baarnn, kltr mirasna her katknn, tabi miraslar sayarlar kendilerini. nk toplumlar, tarihlerindeki gelime ve ilerleme atllarnn doruk noktalarndan geerek, bu doruk noktalar birbirine katp birikerek sosyalist izgiye ve sosyalizm aamasna gelirler523 Osman S. Ararat, iki kutuplu dnyada az gelimi ve gelimekte olan lkelerin oluturduu nc dnyaclar hareketi olduunu, 1950li yllarda Baas Milliyetiliinin zellikle Arap lkelerinde Suriye, Msr, Libya gibi lkelerde siyasi rejimlerini oluturduklarn, bu hareketin bizde de Yn-Devrim izgisinde Doan Avcolu izgisinde kendini gsterdiini birok genci ve subay evresinde toplayabilen Avcolunun 1971 askeri darbesi dneminde ordu ierisinde byk bir etkisi grldn fakat partileemediini belirtiyor.524 Osman S. Ararat, Ant Dergisinde Faruk Pekin ve Ragp Zarakolu gibi genlerin Ortadou devrimci emberi sloganyla ran, Filistin, Suriye gibi lkelerde olanlar, ele alan yazlar yazdklarn, Nayf Havatmenin Filistin Halk Kurtulu Hareketi, Arafatn El Feth ya da Filistin Kurtulu rgt (FK) zerine bilgiler de veriyorlard. Trkiyedeki baka sol gruplardan bir yl kadar sonra Filistin kamplarna ilk ziyaretler de baladn, Ant Dergisinin bu slogan erevesinde niversitede okuyan Ortadoulu genleri bir araya getirdiini, genlerin deerlendirmelerini dergide yaynladklarn, Ortadoulu genleri rgtlediklerini bildirmektedir.525 Genlerin Filistinde kamp eitimine gitmesi fikrinin olumasnda Ant Dergisinin nemli bir etkileme gcne sahip olduunu gryoruz. TPin etkin olduu dnemde Trkiyedeki genlerin siyasal konularla yakndan ilgilendiini, sol ve sosyalizm zerine bir ok kitabn art arda yaynlandn, kahveye gelen genlerin ounun ellerinde ya Milliyet, Cumhuriyet, Akam gazetelerinin ya da
522

Behice Boran, Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, Sosyalist Yaynlar: 1, stanbul, 1992, s. 174-175 523 Behice Boran, a.g.e., s. 176 524 Osman S. Ararat, Yaammda Bir Kesit, stanbul, Dnya Yaynclk, I. Bask, 2005, s. 77. 525 Osman S. Ararat, a.g.e., s. 87-8.

163

Sosyal Adalet ve Yn gibi haftalk dergilerin ya da Yeni Dergi, Yeni Ufuklar, Papirs gibi edebiyat dergilerinin ya da Demir zl, Kemal zer, Adnan zyalnerin hikaye kitaplarn, Yaar Kemalin romanlarn, Atilla lhan, lhan Berk, Edip Cansever, Turgut Uyar, zdemir Asafn iir kitaplarnn olduunu ya da yeni yaynlanmaya balayan Marx, Engels ve Leninin kitaplarnn bulunduunu belirtiyor. Yn Dergisinde Nazm Hikmetin iirlerinin yaynlandn, o dnem Yenikapda Kemaln Kahvesi genlii iin lhan Seluk ve etin Altann favori yazarlar olduunu, kimi zaman zcan Ergler, Bedii Faik, Hamdi Varolu, lhami Soysal, Nadir Nadi gibi yazarlarn yazlarnn okunup tartldn belirtiyor. Arolat, etin Altan tarafndan buradaki genlie yarn Trkiyeyi ynetecek genler misyonunun yklendiini aktaryor. 526 Sevim Belli, 1967 ylnda 1951-53 tevkifatndan geen Trkiye Komnist Partisi yesi ve sempatizan arkadalaryla Trk Solu adnda yeni bir siyasi organ yaynlamaya karar verdiklerini; i Partisinin doyuramad ve kucaklayamad devrimci ii ve genlik kesiminin, geni bir ilerici aydnlar grubunun organ haline geldiini, 12 Mart1971 askeri darbesi tarafndan kapatlncaya kadar yayn srdrdn belirtiyor.527 68 Kuana nclk eden baz isimlerin kolej mezunu olduunu, yine bu kuakta etkin olan baz genlerin Galatasaray Lisesi, Saint Joseph, Robert Kolej, Amerikan Kolejleri gibi okullardan mezun olduunu gryoruz. Kolejlerde pozitivist eitim alan genlerin daha sonra Marksist-materyalist dnya gryle tantnda, materyalist dnya grne daha kolay gei saladn dnyoruz. Haldun Taner, 9 Aralk 1984 tarihli Milliyet Gazetesinde Devekuuna Mektuplar balkl kesinde yaynlad bir makalesinde Galatasaray Lisesi hakknda yle demektedir: Bu okul, Batya alan pencereden sade bakmay deil, bilinle bakmay, Bat uygarlnn deer yarglarn hazmedip, benimsemeyi salayan bir felsefeyi, bir bak slubunu yerletiriyordu. Galatasaray Lisesi bir zamanlar Fransann sekin liselerinin, Saint Louisen Louise Le Grandn mfredat programlarn rnek alan, ince eler sk dokur titiz bir eitim uyguluyordu.528 Haldun Taner, yine 23 Aralk 1984 tarihli Milliyet Gazetesinde Devekuuna Mektuplar balkl kesinde, deal Galatasarayl dediimiz yaratn mayas nedir? Kiilii hangi hamurdan yorulurdur? diye soruyor ve yle cevap veriyor: Biz ideal Galatasarayly be ana nitelikte toplayabiliriz: Yurtseverlik, uygarlk, geni grllk, metod zihniyeti ve hmur duygusu Bu ana ilkelerden metod zihniyeti, nk Descartesn torunu Fransz hocalardan daha alfabeyle birlikte aklcl ve metodlu dnceyi edinmitir. Pascaln Esprit de Geometriesiyle Esprit de Finesseini, geometri mant ile incelik ve ayrnt duygusunu birletirmeye
526 527

Osman S. Ararat, Yaammda Bir Kesit, stanbul, Dnya Yaynclk, I. Bask, 2005, s. 91-2. Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul:Belge Yay. , 1994, s. 433. 528 Vefa O. Semenderolu; Osman Tanburac, Dnden Bugne Galatasaray, Tanburac Matbaaclk A.. stanbul, Tarihsiz, s. 205.

164

zenmitir. Galatasaraylnn phecilii, g beenirlii, kl yutmazl ve dolaysyla medeni cesareti buradan gelir. Hmur duygusu, nk olaylarla kendisi arasna koyduu bu filozofik mesafe ve bir kafa eviklii, bir hazr cevaplk olarak tezahr eden bu yaklam tarz onu her eit dogmaclktan, fanatizmden korur.529 Haldun Taner, 02 Haziran 1985 tarihli Milliyet Gazetesinde Devekuuna Mektuplar isimli kesinde, Galatasaray rencisinin aydnlanmac zihin yapsn ortaya koyuyor ve Galatasaray rencisinin La Fontaine ve Moliere ile balayan tanklnn daha sonra Montaigne ile devam ettiini belirtiyor ve ina edilen zihni yle tarif ediyor: Daha sonra kendini tanmay bir tutku haline getiren ve bunu yaparken, kendimizi tanmamza yaman bir aydnlk getiren Montaigneden, yaarken dnme, dnerek yaama alkanln edinirdi. renci daha sonra, insana insan olma haysiyeti kazandran, kulu kul olmaktan karp birey haline getiren Fransz htilalinin fikir babalarn, Montesquieuyu Rousseauyu ve Voltaireyi tanr. Onlar kendi dillerinden okur. Her Galatasaraylnn kkl bir demokrat oluunu baka bir yerde aramamal. Nihayet renci, Descartes tanr, ondan her verileni emici kat edilgenlii iinde kabullenmemeyi, kl yutmamay, her eye metodik bir pheyle bakmay, akl terazisine vurmayan, deduction szgecinden geirmeden gerek saymamay, yani bilimsel metodu, bilimsel dnceyi renirdi.530 etin Altan, 04.06. 1985 tarihli Gne Gazetesinde eytann Gr Dedii balkl kesinde, yle diyor: Galatasaray, Roma-Grek kkenli, Orta Avrupa kltrn, A Priorinin engelli, aklc ve deductive yapsna oturtulmutur. Yine ok grkemli bir kltr olan Anglo-Sakson kltr ise A postoriorinin deneyci ve inductive temelleri stnde ykselmitir. Ve her ikisinden oluan sentez,bugnk uygarl yaratmtr. Galatasaray kendi basu badel mevtinde Ratiocu geleneinden koparmamakta ve Anglo-Sakson kltrnn Experimentalizmi iine ekmemekte yarar vardr. Bacon, Bacondur. Ama Descartes de Descartesdir. Descartesi Bacon ve William Jamese feda etmek, uygarlk sentezinin bir bacan koparmak olur.531 Taceddin Ural, 30 Eyll 1995 tarihli Yeni afak gazetesinde, Galatasaray Lisesinde 12 yl geen Suat Arayn Bir Galatasaraylnn Hatralar kitabndan alnt yaparak Arayn sz konusu okul iin 532 Kolektif Hareketlerin Bir Kolektif Bilin na Etmesi: Hamet Atahan 68li yllarda genliin iinde bulunduu duruma ilikin olarak kendi tecrbesinden yola karak unlar dile getiriyor: O yalarda kendi bildii dorular savunan, yenilie ak olan, ama kendi kiiliinden de dn vermeyen; bir anlamda somut olarak yaad olaylarn da
529

Vefa O. Semenderolu; Osman Tanburac, Dnden Bugne Galatasaray, Tanburac Matbaaclk A.. stanbul, Tarihsiz, s. 106. 530 Vefa O. Semenderolu; a.g.e., s. 207. 531 Vefa O. Semenderolu; a.g.e., s. 208. 532 Vefa O. Semenderolu; a.g.e., s. 209.

165

etkisinde kalan bir yaps vard genliin. Bu erevede genler pasif izgiden koparak ve TPi pasiflikle sulayarak anti-emperyalist, anti-Amerikanc eylemler iine youn olarak girmitir. Ben de kendimi byle bir ortam iinde buldum. Zaten 27 Mays geleneinden gelen bir yap sz konusuydu... Biz bir yanyla da kendimize 27 Maysn yaratt kuak diyebiliriz. Hamet Atahan, 68li yllarn olduka hzl yaandn; bu ortam ierisinde kendilerinin de hareket kabiliyetinin gelimi olduunu ve youn bir ekilde eylemin iinde bulunduklarna iaret ediyor. Bu hareket hzna dair de bir rnek veriyor. Amerikal bykeli Kommerin geliinin haber alnmas, bu konuda kararn verilmesi ve yola klarak Yeilkyde Kommeri karlamaya gidilmesinin toplam bir veya bir buuk saatlik srete gerekletiini belirterek ne denli organize bir yap ierisinde bulunduklarn ortaya koyuyor.533 Alberto Melucci post-modern dnyann yeni toplumsal kontrol biimleri ve yeni atmalar yaratt noktasnda Touraine ile hem fikirdir. Fakat o, yeni sosyal hareketlerin daha ok sembolik karakterini vurgular. Byk ideallerini gerekletirmek iin devlete ynelen eski hareketlerin nitelikleriyle karlatrldnda, yeni sosyal hareketler deiik gruplarla diyaloglar/mcadeleler yoluyla kollektif kimliin ina edildii bir toplumsal ilikiler adr. Bu ala bir hareket, bireylere deiik yelikler, roller ve deneyimler arasnda paralanm kimlikleri yeniden in etmek iin bir dayanak noktas salamaktadr.534 Hareketler imkanlar ve snrlar olan, sistemik bir alanda ileyen eylem sistemleridir. Hareketler sosyal yaplardr. Bir krizin sonucundan ve inanlarn ifadesinden ziyade kolektif hareket rgtsel bir yatrmla ina edilir. rgtlenme burada ampirik bir zellik deil, analitik bir dzeydir. nsanlar bir arada tutmak ve hareket iin kaynaklar mobilize etmek snrsz bir alanda deerleri, imkanlar ve kararlar bltrmek anlamna gelmektedir; toplumsal ilikiler tarafndan salanan imknlar ve snrlar hareketi ekillendirir. Fakat ne kaynaklar, ne de snrlamalar aktrn dnda harekete geirilebilir.535 Sosyal hareketler, dolaysyla eylem sistemleridir; bu tarz bir toplumsal olgunun grnr gevek yapsna ramen hareketin btnl ve devamll, bireylerin ve gruplarn entegrasyonu ve karlkl bamll olmadan salanamaz. Hareketler, yaplar sistemik bir alanda ileyen amalar, inanlar, kararlar ve fikir alverileri tarafndan in edilen eylem sistemleridir. Bir kollektif kimlik, kollektif harekete sunulan frsatlar ve snrllklar alannn paylalan tanmndan baka bir ey deildir:
533 534

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s.22-24 Haz. Kenan ayr, Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Basm, Kakns Yay., stanbul 1999, s. 32. (A. Melucci, A Strange Kind of Newness: What is in New Social Movements; E. Larana, H. Jonston and J. Gusfield eds. New Social Movements: From Ideology to Identity, (Philedelphia: Temple University Pres), 1994, s. 117den naklen). 535 Alberto Melucci, ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Haz. Kenan ayr, Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Bas., Kakns Yay., stanbul, 1999, s. 85

166

Paylalm aktrleri birbirine balayan toplumsal ilikilerin defalarca harekete geirilmesi sreciyle kurgulanan anlamna gelmektedir.536 Bir kollektif hareket i ve d kaynaklarn nasl mobilize edildii, rgtsel yaplarn nasl in edildii ve devam ettii, liderlik ilevlerinin nasl olutuu dikkate alnmadan aklanamaz. ampirik olarak bir sosyal hareket olarak adlandrlan ey, oul ynelimleri ve anlamlar ilikilendiren bir hareket sistemidir. Tek bir kollektif hareket, deiik davran biimlerini barndrr ve analiz, onun grnr btnselliini paralamak ve hareketin iindeki deiik unsurlar kefetmek zorundadr. Deiik unsurlarn rgtsel bir yap iinde nasl bir arada tutulduu, karmak bir diyalog ve etkileimler yoluyla nasl bir kolektif kimliin ina edildii sadece hareketin iindeki farkl analitik unsurlar ayrtrlarak anlalabilir.537 Alberto Melucci, kollektif hareketin anlamnn onun referans sistemine ve analitik boyutlarna dayandn ileri srmektedir. atma, dayanma ve sistemin snrlarnn krlmasn kullanarak eitli kollektif hareket tipleri arasnda bir farkllatrma yapmaya altm. atmay her ikisi iin de deerli ayn kaynaklar zerinde mcadele eden muhalif aktrler arasndaki iliki olarak tanmlamaktaym. Dayanma, aktrn bir kollektif kimlii paylaabilme yeteneidir. Dier bir deyile ayn toplumsal ilikiler sisteminin bir paras olarak tanma ve tannma kabiliyetidir. Bir sistemin snrlar mevcut yaps iinde tolere edilen deiimin derecesini gsterir. Bu snrlarn krlmas sistemi kabul edilebilir deiim llerinin tesine iter. Dolaysyla ben bir sosyal hareketi, a) dayanmaya dayal, b) bir atma tayan, c) yer ald sistemin snrlarn zorlayan bir kollektif hareket biimi olarak tanmlyorum.538 atmadaki aktrler geicidir ve ilevleri problemi grnr klmak, topluma belirli bir alanda temel bir problemin olduunu ilan etmektir. Aktrler, bir eit yeni medyadrlar. Sadece maddi hedefler iin, mcadele etmemekte yada sisteme katlmlarn arttrmaya almamaktadrlar. Sosyal hareketin farkl bir anlam ve ynelimi iin, sembolik ve kltrel menfaatleri iin savamaktadrlar. nsanlarn hayatlarn deitirmeye almakta, toplumdaki daha genel deiimler iin savarken insann kendi hayatn deitirebileceine inanmaktadrlar.539 Yeni sosyal atmalarn alan sistem tarafndan yaratlr. Belirli konularn gndeme getirilmesi ise daha ok tarihsel ve konjonktrel faktrlere baldr. Belirli ampirik atmalar, sistem tarafndan salanan dzlemde bir araya gelen farkl gruplarca temsil edilir. atmalarn konusu ve alan dolaysyla sistemi senkronik dzeyinde
536

Alberto Melucci, ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Haz. Kenan ayr, Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Bas., Kakns Yay., stanbul, 1999, s. 85-86 537 Alberto Melucci, a.g.m., s. 86. 538 Alberto Melucci, a.g.m., s. 86-87. 539 Alberto Melucci, a.g.m., s. 89.

167

tanmlanmaldr. Aktrler ise aksine diyakronik dzey, konjonktrel faktrler zellikle de siyasal sistemin ileyii dikkate alnarak tanmlanabilir.540 Gnmz toplumsal atmalar sistemin kltrel retimini de etkiledikleri iin sadece politik boyutlu deildir. Kollektif hareket basit bir ekilde siyasal pazardaki alverileri arttrmay yada sisteme katlm salamay amalamamaktadr. Toplumsal kaynaklarn retimini ve tahsisini salayan manta da eletiriler yneltmektedir.541 ada hareketlerin yeni rgtsel formu hedefleri asndan sadece bir ara deildir. Biim kendi iinde bir gayedir. Hareket kltrel kodlara odakland iin hareketin formu bir mesajdr, hakim modellere sembolik bir tehdittir. Harekete ksa dnemli ve vazgeilebilir ballk, pozisyonu daima tartmaya ak oklu liderlik, esnek rgtsel yap, kollektif kimliin fakat ayn zamanda sisteme sembolik bakaldrnn da temelleridir. Bu temeller zerinde insanlara zaman, mekn ve insanlar aras ilikilerin sistemin rasyonel ileyiinden farkl olabilirlii sunulur. Dnyay farkl bir ekilde adlandrma birdenbire hakim kodlar alt st eder. Ara yada yeni bir ara olarak sosyal hareket mesajdr. Bys olmayan peygamberler olarak ada hareketler, hedefledikleri deiimin gnlk hayatta pratiini sunarlar: Tm toplumu ilgilendirecek ekilde sosyal hareketin anlamn yeniden tanmlarlar.542 Kollektif hareket uluslararas ilikilerin sadece grnen ekline deil, onlar idare eden manta da kar kmaktadr. Dnya sistemi resmiyette hkim devletler aras ilikilerin bir btndr543 Sosyal likiler A 68 Kuana nclk eden renci liderlerinin kuaktaki pek ok kimseye gre 68den ok nce tarihlerde sosyalist bilinci kazandklar grlmektedir: Denizin arkada Nurettin Demirdven, 1964te Denizle birlikte sosyalist dnceye daha ok yatkn olduklarn; okuduklar gazeteler, sevdikleri yazarlar itibariyle TPe yatknlk duyup parti rgtne gitmeye baladklarn ve sempatizan olarak altklarn; Denizin o zaman lise ikinci snf rencisi olduunu; Denizin ilerici bir yneliminin olduunu sosyalist bilinlenme ve sosyalizmi renme dneminin yaklak bir sene srdn; Haydarpaa Lisesinde okurken babasnn iyi bir lisan renmesi iin Denizi Aksaraydaki Bilir Kolejine kaydettiini; 27 Mays htilalinin getirdii zgrlk ve tartma ortam sebebiyle renci derneklerinin daha etkin ve faal durumda olduunu, ok canl tartma ortamnn olduunu; okuldaki arkada evresiyle birlikte niversiteye gittiklerini, Denizi de niversitedeki arkada evresiyle tantrdn sylyor.
540

Alberto Melucci, ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Haz. Kenan ayr, Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Bas., Kakns Yay., stanbul, 1999, s. 89-90. 541 Alberto Melucci, a.g.m., a.g.m., s. 90-91. 542 Alberto Melucci, a.g.m., a.g.m., s. 93. 543 Alberto Melucci, a.g.m., a.g.m., s. 99.

168

Demirdven, sz konusu dnemde MTTB, TMTF, TMGT ve 27 Mays Fikir Kulbnn olduunu, bakan Memduh Erenin Denizin akrabas olduunu ifade ediyor.544 Sosyal ilikiler anda 27 Mays grubun kuak zerinde yer yer etkili olduunu gryoruz. 68 Kuann sosyal ilikiler an grmemiz, hangi gruplarla sosyal ilikiler kurarak sre iinde nasl bir sosyal etkileim yaadklarn anlamamz asndan nemlidir. Serpil Gven iinde bulunduu sosyal ilikiler an yle aktaryor: TPin ierisinde bym bir ocuk gibiydim. O zamanlar 14-16 yalarndaydm. Ve sayn Aybar, sayn Aren ve Boran benim evime geldii zaman saat ne denli ge olursa olsun, mutlaka uyanr ve onlara az bir sre de olsa grmek ve dinlemek isterdim. Cneyt (Akaln) diyor ki: Deniz Gezmi benim nderimdi. Hayr, o zaman benim nderim Mehmet Ali Aybar, Behice Boran ve Sadun Arendi ve eve geldikleri zaman ben herhalde bir sene sonra, iki sene sonra devrim olacak diyordum. O kadar o insanlarn her konuda doru davranacaklarna inanyordum TP yneticilerinin konumalarn hayranlkla ve eskilerin deyimiyle huu iinde dinlerdim. rgtl mcadeleye inanyordum ve o i TP de olacakt. Bu insanlar, daha sonra fokocu olduklar sylenen veya THKO, TKP veya THKP-Cye ynelen arkadalarmzn hepsinin TP kkenli olmalarnn tesadfi olmadn dnyorum.545 Nurettin Demirdven, TPin ile binalarnda seminer biimlerinde eitim almalar yapldn, daha ok emeki iilerin bilinlendirilmesi ynnde konularn ele alndn, bir seferinde dris Kkmer ve Oya Baydarn katlarak seminer verdiklerini, kendilerinin de seminer sorumlusu olarak grev aldklarn, ama seminerlerde yle yaratc bir konu zerinde deil genellikle klasik konular zerinde almalar yaptklarn, bunun dnda bir taraftan derslerine altklarn, bir taraftan da kitap alverii yaptklarn belirtmektedir. Deniz Gezmiin, zellikle o dnem, TMGT Bakan olan ve Hukuk Fakltesi dare Hukuku krssnde asistan Alp Kuranla birlikte hareket ettiini, retim yelerinden onu tanyan ve sohbeti olanlarn olduunu; Tark Zafer Tunayann bunlardan birisi olduunu; Denizin renci lideri olarak kitleyi peinden srkledii dnemde Tark Zafer Tunayann Hukuk Fakltesi Dekan olduunu; Denizin, bu sralar yeni yeni tant Hikmet Kvlcmlya byk nem verdiini, Hikmet Kvlcml nn Caalolu-Nuruosmaniye Caddesinde bir muayenehanesinin olduunu; Denizin, Hikmet Kvlcmlnn devaml mdavimlerinden birisi olduunu, ou zaman TMGTnn Tnelde bulunan yerinden kp, yryerek Caaloluna, Kvlcmlnn muayenehanesine gittiklerini, onunla konuup sohbet ettiklerini; Ahmet Baarn 1968de genlerin nem verdii bir retim yesi olduunu, ok ilgin dnceleri olduunu, ok ilgin eyler anlattn ifade etmektedir. Demirdven, o dnemde ktisat Fakltesinin Cuma Konferanslar olduunu, bu konferanslar iinde en etkililerinden birisinin Ahmet Baarn konferanslar

544 545

Turhan Feyizolu, Deniz Bir syancnn zleri, 17.Bask, stanbul, Su Yay.: 2000, s. 41-42. Serpil Gvenin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Hazrlayan Mehmet Ulusoy, Birinci Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 90.

169

olduunu, Ahmet Baarn kitleleri ok iyi dirije eden, ok kolayca etkileyen birisi olduunu, ayrca Hikmet Kvlcml evresi ve MDD Kadrolar ile sk ilikiler iinde olduunu belirmektedir. CHP Milletvekili Mustafa Ylmaz, yapt bir konumada, Eski Mit mensubu Ahmet Baarn Devrimci renci Birliinin bir toplantsnda, Devrimci mcadelenin gc silahtr. Silahsz mcadele baarya ulaamaz. Pasifizme son verelim eklinde, konferanslar verdiini sylemitir.546 Milli Demokratik Devrim grnn temsilcilerinden Sevim Bellinin anlarnda deindikleri sosyal ilikiler an grmememiz asndan dikkat ekicidir: Ankara da Kkesattaki evimizde bizim eski arkadalardan, stanbullu ve Ankaral yeni arkadalardan oluan bir grup Trk Solu adyla bir derginin karlmasn ve yayn politikasn, katlamayan arkadalarn da grlerini alm olarak kararlatrd.Toplantya katlanlarn hepsini kesinlikle anmsayamam imdi. Aklmda kalanlardan bazlar erif Tekben, evki Akit, Vecdi zgner, Erdoan Berktay, aban Ormanlar, Mihri Belli, Vahap Erdodu, Ahmet Say vb. ve ben. Derginin sahibi erif Tekben aabeyimiz oluyor, yaz ileri mdrln de gen arkadalarmz Vahap Erdodu ile Ahmet Say stleniyordu. Dergi lhan Seluktan, Suphi Karamana, Hikmet Kvlcmldan militan genlere kadar emperyalizme kar ve demokrasi iin mcadele eden herkesin grlerine yer verecek, herkesin katksna ak olacakt. Elbette ki syleyecek eyi olup da zaten baka yerlerde yaynlama olanana sahip olanlar salt dergiyi, politikasn desteklemek, kadrosunda grnmek iin ara sra yazdlar. Ama ounluk bizim insanlarmzd. Bylece zamann devrimci hareketlerinden bildiimiz genlerin hepsi, rnein Deniz Gezmi, Mahir ayan, Cihan Alptekin, bu arada Dou Perinek ve daha niceleri Trk Solu dergisinin kadrolarnda gerek yazlar, gerek izgileri, gerekse de emekleri ile yer aldlar. Dergi kolektif emein rnyd.547 Baka bir grevim de ev sahiplii yapmakt. Hemen hemen her akam evimiz dolup taard zamann devrimci genleriyle. Kimi, ertesi gn Dn akam Mihri Bellilerdeydim! demek iin gelse de, ou orada, o atmosferde yaanan coku ve mutluluu yaamak iin, sorularna ve sorunlarna yant bulmak, zellikle de tartmak, renmek ve ynlendirilmek iin gelirdi. Fikir kulplerinin, faklte dergilerinin btn nde gelenleri bizim ayhanemizden gemitirlerinden be tane adam ksn da! Diyordum. Daha nceki fiskoslarla srdrlen bir yaantdan sonra Trkiyenin en iyi , en yetenekli ve de en yiit genlerini misafir etmek, o gen kafalarla dnyann, Trkiyenin halini tartmak! Onlarla birlikte yenilenmek, retirken renmek, oalmak ve zenginlemek ne demek dnsenize! Benim her yerde, her zaman ara vermeden bir grevim de dnce ve gelimeleri denetlemek, elikilere, mantkszlklara, aykrlklara parmak basmak ve deyim yerinde olursa eletiri retmekti.548 Yldz Sertel, FKF ve Devrimci renci Birlii gibi Dev-Genin de ideolojisini Trk Solu Dergisinden aldn ifade ediyor.549

546 547

Turhan Feyizolu Deniz, Bir syancn zleri, 17. Bask, stanbul:Su Yay., 2000, s.45 Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s.433-434. 548 Sevim Belli, a.g.e., s. 441. 549 Yldz Sertel, Trkiyede leri akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Cem Yay., 1978, s. 97-98.

170

Oral allar, TPten ihralar ve sonrasndaki genliin tavrn deerlendiriyor: 1964-66 yllarndaki TP kongrelerinden sonra, parti yneticilerinin dncelerine aykr fikirler tayanlar, eitli sorgulama yntemleriyle birer ikier partiden ihra edilmeye balandlar. hralarn temel nedeni, TP iinde ynetimden ayr fikirlere tahamml edilememesiydi. TPin 1965 seimlerinde 15 milletvekilliiyle Meclise girmesiyle, sosyalist kamp ierisindeki ayrl da krkledi. TP ynetiminin parlamenteristlikle sulayan eski komnistler, genlik iindeki etkilerini artrdlar. lkclerin ve polisin genlik eylemlerine silahl saldrmas, genlik iinde iddet eilimini glendirdi. Bu gelime TP iine srad. Aybar, Aren ve Borann bulunduu ynetim ise bu muhalefete kar yeterli esneklii gsteremeyince parti iinde kavgalar ve ihralar gndeme geldi. 1967lerde hz kazanan ihralar 1968-69larda kitlesel ihralara dnt. Bu gelime TP ynetiminin genlik iinde etkisizlemesine neden oldu.550 Mehmet Ali Aybar, sosyalizmin tepeden inme yntemlerle kestirmeden, halka dayanmadan kurulamayacan belirtir. Bir yeni 27 Maysla sosyalizmin kestirmeden kurulacan dnenler varsa, bu kimseler hata iindedirler szleriyle Yn Hareketi ve Eski Tfekleri karsna alan Aybar, nk halkmz Osmanl tipi devlete dnr diye, tepeden inme sosyalizm denemesine, hi deilse pasif kalmak suretiyle, kar koyacaktr. Kald ki, halka dayanmadan iktidara gelen bir takmn iktidarda kalmak kaygsyla bir takm tavizler vermeyecei de temin edilemez. fadesini kullanmtr.551 1965 seimlerinde TPin parlamentoya girmesi parlamentarizm yanllarn cesaretlendirmise de, drt sene sonraki (1969) seimlerde uranlan baarszlk darbeci yntemleri tercih edenleri cesaretlendirmitir. Bu gelimelerin solda yeni gelimeleri ve izlenecek yntemden dolay blnmelere yol amtr. ktidara seimle ve sandk yoluyla gelmenin imknszln grenler, ancak kendilerine sempati duyan subaylarn desteiyle ve darbeyle iktidara gelebileceklerine inanmaya balamlardr. 1967lerden itibaren belirginleen beklentiler iki ayr kesimden gelmekteydi: biri Yn-Devrim grubu, dieri ise ykselen ii ve renci hareketlerinin ancak bir askeri ynetimle nlenebileceine inananlarn oluturduu grup. zellikle 1969 seimlerinde APnin ve dier sa partilerin demokratik yolla iktidardan uzaklatrlmasnn imknszl anlalnca ordu seenei daha ska gndemde tutulmutur. Seimlerde sadece TPin deil, CHPnin de oylarnn gerilemesi (%28.75den %27.36ya gerilemitir) dzen deiikliinin parlamento yoluyla gerekletirilebileceinden midini kesen sol evrelerin demokrasi d yollar savunmaya yneltmitir.552 68e gelmeden nce, 1966 olaylar ve eylemleri553 bir hazrlk aamas mahiyetindedir. 1967 olaylar ve
550 551

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 82. M. Ali Aybar, Bamszlk, Demokrasi, Sosyalizm, I. Bask, stanbul, Gerek Yay., 1968, s. 474-5. 552 Davud Dursun, 12 Mart Darbesi Hatralar, Gzlemler, Dnceler-, stanbul, ehir Yaynlar, 2003, s. 36-8. 553 1966 nn olaylar ve eylemleri: 8 Mart 1966da Babakan Demirel, SBFne dekan Prof. Dr. Fahir Armaolu ile grmeye geldiinde, saat 20.30 karken koridoru dolduran solcu renciler tarafndan yuhaland. Go home Demirel. Go home diye barld. TP lideri Aybara da ayn faklteye konferans vermek iin 15 Mart tarihinde gelince bir grup sac gen tarafndan Komnistler Moskovaya slogan atlarak tepki gsterildi. (BKZ. Turhan Feziyolu, Mahir, s. 51-2.) MTTB rafndan dzenlenen Komnizmi Telin (Protesto) Miting 19 Marta stanbulda yapld. 7 Nisan 1966da TMGT yneticileri tarafndan Amerikann 6. Filosunu protesto etmek iin zerine btn ezilmi uluslar, bir gn ezenleri yok edecek yazl elenk Dolmabahede denize atld. 8 Nisanda

171

Atatrk heykeline yaplan saldr, 9 Nisanda zmirde protes gsterisi ile knand. Komnizmle Mcadele Dernei, 10 Nisanda zmirde Komnizmi Telin Miting dzenledi. 16 Nisan 1966da CKMP Genel Bakan Alpaslan Trke, artan sosyalist faaliyetler karsnad yapt aklamada komnizmle mcadeleyi kutsal sayyoruz dedi. Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakan Dean Rusk, 19 Nisan 1966da CENTO dileri bakanlar toplants iin Ankaraya gelince solcu recilerinin gsterileriyle protesto edildi, yuhaland. Yanke go home (Amerikal evine dn) Kbrs sizin yznzden kaybediyoruz, Trkiyede ABD temsilcisi istemiyoruz vs. pankartlar tad. 21 Nisanda T Bayram iin, bu niversiteye gelen Babakan Demirel, solcu genler tarafndan yuhaland. Milli petrole ne oldu? Milli hkmet, Bu vatan bizim sloganlar atld. 28 Nisanda Genelkurmay Bakan Cemal Tural, bir genelde yaynlayarak, Komnizmle Mcadele Metotlar isimlikitabn askeri okullarda ders kitab ve btn askeri personele okutulacan bildirdi. 22 Maysta stanbulda Amerikan Haberler Merkezi binas bombaland. TPin 2 Hazirandaki Kayseri mitinginde olaylar kt. TP binas tahrip edildi. 14 Haziranda Cemal Tural, Nurculuk tehlikesini belirten Yargtay kararn orduya duyurmak ve tantmak iin bir genelge yaynlad. Bununla, komnizm tehlikesi var derken, onun karsnda tarafszlk ve denge politikas gdld izlenimi verilmek isteniliyordu. Tural, 10 Temmuzda memlekette ihtilal havas var dedi. 16 Haziran 1966da Trkiyenin en byk baraj olacak olan Keban Barajnn temeli atld Sol grl naat Mhendisleri Odas, Keban su tutmaz gr ile kar karken, Elektrik Mhendisleri Odas, Kebanan elektrik nakledilemez grlerine yer verdi. (BKZ, Cneyt Arcayrek, Demirel Dnemi ve 12 Mart Darbesi 1961-71, Ankara: Bilgi Yaynevi, , 1984, s. 46.) 15 Austosta haklarn aramak iin orumdan Ankaraya yryen iiler, stanbula doru yrye getiler. 6 Eyll 1966da adli yln alda Yargtay Bakan mran ktemin gerici ve sac akmlar ok tehlikeli bir hal ald demesi ve biraz da felsefe yaparak Allah insan yaratt eksantrik szn sarf etmesi sol propagandann eline yeni malzemeler verdi. 7 Ekimde bir basn toplants dzenleyen Ecevit, CHPnin Ortann Soluna gelerek ar sola duvar ektii gibi, AP de Ortann Sanda (BAK, Nihat Keklik, Manevi Kalknma ve Ortann Sa, stanbul, Caalolu Yaynevi, 1967, s. 5-160), ar saa bir duvar ekerse demokrasi srekli yaama imkan bulur dedi. Akam gazetesinin solcu yazarlarndan lhami Soysal 8 Eyll gn karlarak dvld. Sk sk irtica tehlikesinden bahsetmeye balayan nn, 8 Ekim Adana CHP l Kongresinde irtica derdi geni ve tekilatl olarak var dedi. 16 Ekim 1966da Alevi partisi denilen Trkiye Birlik Partisi kuruldu. 21 Ekimde hilafeti geri getirme abas ile itham edilen Diyanet leri Bakan brahim Hakk Elmal grevinden alnd. 18-21 Ekimde CHPnin yaplan 18. Kurultaynn ardndan, nnnn Ortann Solu politikasna sahip kan, hatta giderek bunun ampiyonluunu slenecek olan Blent Ecevit 24 Ekimde CHP Genel Sekreterlii grevine getirildi. 27 Ekimde yapt basn toplantsnda, Ortann Su CHPyi iktidara getirecek dedi. TPli Behice Boran 30 Ekimde CHPnin Ortann Solu politikasn eletirdi. Gerekten CHPde ne yeni bir hamle, ne de sola al vard, aksine solu nleme abas vard dedi. 7 Kasmda Trk Tarih Kurumu Ynetim Kurulu, Atatrkn, Bursa Nutkunu 1933de Bursada sylediine dair karar verdi. Sosyalistler bu nutku, genliin ynetime bakaldrmasnn meru bir Atatrk eylem olarak grerek her yerde okuyorlar, sa basn ise byle bir nutkun olmadn iddia ediyordu. Babakan Sleyman Demirel, 12 Kasmda partisinin Bursa l Kongresinde yapt konumada APnin halka silah datt iddiasn reddederek, meru nizam ykmak isteyen asilere kar gayet tabii ki milletin direnme hakk vardr szlerini sarf etti. 12 Kasm Ankara/Kurtulu Meydannda solcu genlik anti-amerikanc byk bir miting yapt. 13 Kasmda Amerikal askerlerin kadnlara sarkntlk etmesi zerine galeyana gelen halk, Amerikallara ait bna ve otomobilleri tahrip etti. 22 Kasmd aMalatya Savcs, burada yaplan TP kongresinde M. Ali Aybar v ealt TPli yenin 141142. maddelere aykr davrandklarn iddia ederek haklarnda soruturma at. 29 Kasmda Trk- Genel Sekreteri Halil Tun, TP Bat tipi bir ii partisi hviyetine girmedike Trk- daima bu partinin karsnda olacaktr dedi. 21 Aralkta stanbul Yksek Teknik Okulu, Devlet Mhendislik ve Mimarlk Akademisi Kanununun kmas iin boykota balad.

172

eylemleri554, sosyalist bilin kazanma, rgtlenme ve eylemler asndan nemli bir dnm noktas oluturur. 1967 ylnda genlik eylemleri yeni boyutlara ulayor ve genlik kurulularnn bildirilerinde artk sosyalizm szcne sk sk rastlanyor. Bu yln en hareketli rgtleri TTB, TTOTB, YTOTB ve ODTBdir. Bu rgtler kendi aralarnda srekli bir birlik kurarak birok konuda beraber tavr almlar, beraber eyleme girmiler ve stanbul-Ankara arasnda yaplan zel Okullar Devletletirilmelidir yryn yine bu drt rgt gerekletirmitir. Harun Karadeniz, genliin ekonomik sorunlar incelediini, zm yolu olarak sosyalizmi grdn, 1965 ylnda kurulan Fikir Kulpleri Federasyonunun 1967 ylnda henz rgtlenme dneminde olduunu; gerek 1966 gerekse 1967 yllarnn sol yaynlarnn bol bol kt ve geni kitlelerce okunup tartld yllar olduunu belirtiyor.555

2 Ocakta TPin yayn organ haftalk Ant Dergisi kmaya balad. 27 Ocakta Ankarada SBF rencileri, yeni getirilen not, snav, devam esaslarn protesto iin boykota balad. 4 ubatta Demirelin partiden milliyeti-muhafazakar grubu tasfiye kampanyasndan denilerek, Antalya AP milletvekili Osman Yksek Serdengeti partid ihra edildi. Serdengeti, APyi halk terk eden, birka kiinin mal olan parti haline geldi ifadelerini kullanarak sulad. 9 ubatta Eski Tfek Marksistlerden Hikmet Kvlcml, Sosyalist gazetesini karmaya balad. 12 ubatta Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu kuruldu. TP izgisinde politika takip eden DSK iin TPin ii kesimindkiyan kuruluu dendi. 11 Nisanda Hizb-tTahririn yediyesi din devleti kurmak suundan Ankarada yakaland. Bunlardan drdnn rdnl renci olduu akland. TP Milletvekili etin Altan, 23 Nisanda zmirde dvld. 30 Nisanda CHPnin Ortann Solu politikasna kar kan Turhan Feyziolu ve 47 arkada CHPden istifa etti. 5 Maysta TPin Kayseri il binas tahrip edildi. Anayasa Mahkemesi, 141-142. maddelerle ilgili kararnn gerekesini aklad. Anayasa, hedefi komnizme olmayan sosyalizme aktr ifadeleri kullanld. 24 Haziranda stanbula gelen 6. Filo protesto edildi. Taksim Antna konulan Amerikan elengi yakld. Amerikal erlerin kepleri arld. Protesto iin Beyazdtan Takismee on bin kii yrd. Dolmabahe rhtmndaki Amerikan bayr indirilip yerine Trk bayra ekildi. 24 Temmuzda tekrar gelen 6. Filo yine protesto edildi. 6. Filo 7 Ekimde yine geldi. Protesto edilerek, subay veerlek rk yumurta ile taland. zerlerine mrekkep skld. Solcu genler Dolmabahe rhtmnda oturma mitingi yapt. Artk her geliinde tepki gsterilen ve protesto edilen 6. Filonun sk sk gelmesi kafalar kartrd. Acaba, Amerika domakta olan anti-Amerikanizmden faydalanmak m istiyor? dncesini dourdu. TPin balatt ilk Dou Mitingi Diyarbakrda 16 Eyll yapld. APde milliyeti-mukaddesat grubunun szcs denilen Prof. Dr. Osman Turan Demireli sola kaymakla sulayp APnin menfaati grubun elinde olduunu syledi. Turan, 30 Ekimde partiden ihra edilecektir. 17 Kasmda TPden memnun olmayan sosyalistlerin yayn organ Trk Solu kmaya balad. 8 Temmuzda sosyalist genlik etin Altann dokunulmazlnn kaldrlmas giriimin protesto iin Birinci Uyan Mitingini yapt. 21 Temmuzda Komnizm propagandas yapt gerekesiyle TPin stanbul Miletvekili etin Altann dokunulmazl Mecliste kaldrld. 2 Austosta Anayasa Mahkemesi bozacaktr. 20-29 Temmuzda ODTde toplant yapan sol genlik rgtleri, Trkiyenin faist bir ynetime doru gittiini iddia ederek, siyasetle daha ok urama karar aldlar. 7 Ekimde Amerikan 6. Filosunun stanbula gelii ve genlik tarafndan protesto edildi. Er ve subaylar karaya kamadlar. Protesto 12 Ekimde zmirde tekrarland. Sosyalist genlik, 7-20 kasm arasnda stanbuldan Ankaraya zel Okullarn Devletletirilmesi Yryn yapt. Genler, stanbuldan Ankaraya yrdler. TP, bu uurda Meclise kanun teklifi verdi. (Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay. 1995, s.71-3 ) 555 Harun, Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 62-3.

554

173

Osman S. Arolat, niversitedeki rencilerin durumunu anlatyor: Biz, niversiteli, sanatla, siyasetle ilgili genlerdik. Esas olarak da hepimiz genliimize uygun davranlar ierisindeydik. Tiyatro yapyorduk. stanbul niversitesi Talebe Birlii, Trkiye Milli Talebe Federasyonu gibi rgtlerde alyor, renci eylemlerine katlyorduk. Gnmzn ders dnda kalan ksm ya bu rgtlerin binalarnda ya da Sahaflarda, naraltnda, Yenikapda kahvelerde siyaset, iir, tiyatro, roman tartarak geiyordu. Arolat, TMTF iinden enlik Komitesi kurarak uluslar aras organizasyonlar balattklarn bildiriyor. 556 Osman S. Arolat, babas ve aabeyi air olan bir evde bydn; ocukluunda ve genliinde nce Yahya Kemalden, mit Yaar Ouzcandan Rza Polat Akkoyunlulara, Melih Cevdetlere, Oktay Rifatlar, Orhan Velilere ve daha sonra da Atilla lhan, Edip Cansever, Cemal Sreyya, Turgut Uyar, Nazm Hikmet, Fazl Hsn Dalarca gibi airlere yneldiini belirtiyor ve devam ediyor, Kavel grevini anlatan iiriyle Hasan Hseyin Korkmazgil, Hasretiden Prangalar Eskittim kitabyla Ahmet Arif, Enver Gke, Arif Damar, kran Kurdakul hep kavgann, devrimin airleri olarak okuduumuz airler oldu. Sonra dilimize kendi kuamzn airlerinin iirlerini doladk. Ataol Behramolunun Bir Gn Mutlakasn, smet zelin Geceleyin Bir Kousunu, Sreyya Berfenin Gn Olasn zkan Mertin iirlerini hep kendi genliimizin sesi olarak algladk.557 Osman S. Arolat, 1960larn sonunda bakaldran gen airlerin ounun arkada olduunu, 1969 ylnda bu gen airlerin Halkn Dostlar isimli dergilerini hazrladklar srada, Ant Dergisinde hafta sren kendisinin ynettii iir ve airlere ynelik bir syleiye katldklarn, zkan Mert, Sreyya Berfe, Ataol Behramolu ve smet zelle yapt syleilerin onlarn bir bakaldrs olarak deerlendirildiini ve o dnemde byk yank uyandrdn belirterek smet zelden u sz naklediyor: Ben kendi payma ajitasyon gerei duyan bir airim. Ama benim szn ettiim, gndelik anlamda bir ajitasyon deildir. Benim nem verdiim ey, insanlar falan kprnn uurulmasna, falan fabrikann igaline kkrtmak deildir. Bu tr yazlar knyorum, ama benim ajitasyon derken anladm udur: Devrimin nce kesimlerini belli bir duyarlla itmek, onlarn duyarllklarn terbiye etmek, onlarn duygularn da terbiye etmek, onlar diri tutmak Arolat, zkan Mertten naklediyor: inde bakaldrma tamayan air olamaz. Bizim iirimiz iinde halk zgrle kar ajite etmek isteini tamaldr. Bizler iirimizde devrimcilere yalnz olmadklarn hatrlatmak, onlara g vermek isteyen airleriz. Ama bunu yaparken, bizi etkileyen gnlk kayglar deil, devrimci teori ve pratiin geni perspektifleridir

556 557

Osman S. Arolat, Yaammda Bir Gezinti, I. Bask, Dnya Yaynclk, stanbul, 2005, s. 95-6. Osman S. Arolat, a.g.e., s. 105-6.

174

Arolat, Sreyya Berfeden naklediyor: Sanatnn propagandas bir uyarma, direnme, eitme, yn gsterme saylr. Propaganday bu anlamda anlyorsak, sanat propaganda yapacaktr, yapmaldr. Arolat, Ataol Behramolundan naklediyor: Sanatnn en nemli zellii, insan derinliine bilinlendirmesidir Sanatn uzun sreli derinliine bir etkisi vardr. Yalnzca bugn anlatmakla deil, gelecek kuaklar da hazrlamakla ykmlyz.558 Devrimci airlerin ve yazarlarn 68 kua genlii iin bir bilin ve beslenme kayna olduunu gryoruz. 68 kua genliinin niversite kantinlerine hakim olduu, hatta kantinleri ilettikleri ve gelirlerini renci faaliyetlerinde kullandklar grlmektedir. Bu durum, niversitede rencilere eylemle ilgili zerk bir alan salamakla birlikte, niversite dnda da faaliyet ve eylemleri iin gerekli maddi alt yapy salamaktadr. Bu dnemde baslan brorlerin ve kullanlan sloganlarn insanlar zerinde etkili olduunu gryoruz. Osman S. Arolat anlatyor: Oturum dergisi, T renci Birlii yayn organyd. TTB, renci kantinini ilettii iin geliri gayet iyiydi. O nedenle demelerini rahatlkla yapabilirdi. Hatta dier renci rgtleriyle birlikte, yapt almalarn bask ilerinin demelerini de genellikle TTB stlenirdi. Arolat, kendisinin o dnemde TMTF Basn Yayn Komisyonu bakan olduunu, birok matbaa iini eitli renci birlikleri adna, bu komisyonda kendisinin yrttn,559 Osman S. Arolat, Egede yaplan zeytinya mitinglerinde, TMTFnin afii olarak bror hazrladn, ikinci olarak Singer iileriyle giritikleri grevde 32 sayfalk 12 x 17cm. eBatndaki bror hazrladn, ikisinden beer bin adet basldn, paray stanbul Teknik niversitesi renci birliinin verdiini; st kurulu TMTF olmak zere, dier bir ok renci kuruluunun da brorleri zerinde imzalar olduunu, daha sonra otuz bin adet bror basldn bildiriyor.560 Arolat, sz konusu dnemde evde, arkadalaryla bastklar seri-grafik afileri, insanlar zerinde etkili olduunu belirtiyor. Gzel Sanatlar Akademisini basp, sabahn krnde sanat devrim iindir afiiyle donattklarn bildiriyor.561 Arolat, brorlerin sz konusu dnemde ho grntleri ve gzel uslplar ile uzun sre yank uyandrdn, etkili olduunu sylyor.562 Dier taraftan Ant Dergisinde altn, bunun yannda aklar gecesi dzenlediklerini, Nesimi imen gibi Alevi ozanlar ardklarn, hatta Aleviler iin Cem adl derginin mizanpaj ve redaksiyon ilerini yaptn belirtiyor.563 68 Kuandaki genlerin Alevi gruplarla ve ozanlarla sosyal ilikilerinin iyi olduu grlmektedir.
558 559

Osman S. Arolat, Yaammda Bir Gezinti, I. Bask, Dnya Yaynclk, stanbul, 2005, s. 107-9. Osman S. Arolat, a.g.e., s. 117-8. 560 Osman S. Arolat, a.g.e., s. 119. 561 Osman S. Arolat, a.g.e., s. 204. 562 Osman S. Arolat, a.g.e., s. 120. 563 Osman S. Arolat, a.g.e., s. 118.

175

Sz konusu dnemde niversite rencilerinin, iilere, kyllere, devrimci bilin tama nc misyonunu yklendikleri grlmektedir. Osman S. Arolat anlatyor: O dnemde renci kurulular ii sendikalarnn grevleri ve kyllerin toprak meseleleriyle yakndan ilgilenirlerdi. Atalan ve Gllcede toprak igalleri, Ortacada alevi-snni atmas, Bafa Glndeki kavga ve Paabahe, Kavel grevlerinde balayarak birok grev yerinde rencileri, renci liderlerini grmek sz konusuydu.564 rencilerin sz konusu dnemde organizasyonlarda nclk ettiini de grmekteyiz. Osman S. Arolat, Trkiye retmenler Sendikas iin bir tiyatro kurduunu, bu tiyatronun ncs olarak, Anadoluda kent kent dolap TS blge temsilcilikleriyle, salonlar, bilet satlarn gzden geirdiini, bu geziler srasnda TSn birok nc retmeniyle tantn, insanlar ynlendiren etkileyen retmenlerle tantn bildiriyor.565 Arolat, MTTB, TMTF ve TBde tiyatro faaliyetlerini organize ettiini, genlik tiyatrosu almalarna katldn bildiriyor.566 Osman S. Arolat, Erdal nnyle uzun bir in gezisinin ardndan, Stokcholmde Sosyalist Enternasyonel Toplantsna katlp dndn, in zerine yazd seri yazsnn sonuna Tiananmen Meydannda bir milyon gencin gsteri yapt bu dnem bana msamere gibi geldi. Ya bu hogr srek ya da bu lkede muhalif genlerle ynetim arasnda ciddi sorunlar yaanacak diye bitirdiini, inde kanl atmalarn baladn bildiriyor. 567 mer Erim Serkan, Nurettin Demirdven ve Deniz Gezmi ile birlikte Salacakta oturan eski bir TKPli olan Kenan Ulu ile zel sohbetlerinin olduunu, ondan dn kitaplar aldn, onun deneyimlerini dinlediklerini aktaryor. Serkan, renci derneklerinin faaliyetlerine atldklarn, btn panel form ve konferanslara katldklarn, bu etkinliklerin kltrel ynden olduu gibi yeni kiilerle tanma ynnden de kendilerinin gelimesinde ok yarar olduunu belirtiyor ve bir rnek veriyor: TMGT, 1967 Aralk aynda Trkiyenin Milli Savunma Stratejisi ve D Politika konulu bir seminer dzenledi. Bu seminere tabii senatrlerden Haydar Tunkanat, Suphi Karaman, Do. Dr. dris Kkmer, Mustafa Ok, brahim aml ve lhan Seluk katldlar. 1967 bahar daha ok seri konferanslarn yapld ve rencinin politik bilincini artrmasna ynelik almalarla getii, Tde Hasan Yaln bakanlnda seilen talebe birlii ynetim kurulu ilk alma olarak bir seri konferans dzenledi. Bu konferanslar etin Altan, Blent Ecevit ve Aydn Yaln tarafndan verildi. etin Altan
564 565

Osman S. Arolat, Yaammda Bir Gezinti, I. Bask, Dnya Yaynclk, stanbul, 2005, s. 120. Osman S. Arolat, a.g.e., s. 198-9, 566 Osman S. Arolat, a.g.e., s. 219-21. 567 Osman S. Arolat, a.g.e., s. 151.

176

ve Blent Ecevite kitlenin saygs bykt.568 1967 ylnda TMTF ikinci bakanlna seilen Faruk Yalnz, mahkeme kararyla ve polis zoruyla binadan karlr. TMTF ve binas Nevzat Yalnta isminde sac bir doenti yed-i emin olarak teslim edilir.569 FKF stanbul Sekreteri Veysi Sarszen 28 Nisan olaylar mnasebetiyle Ant dergisinin dzenledii bir ak oturumda niversite rencisinin yalnz kendi yaantsn dnerek memleket sorunlarna yabanclamasna nlem lazmdr. Kendi sorunlar ile yurt sorunlarnn paralellii ortaya konulmaldr... Genliin fonksiyonlar ne olacak? Genliin hibir zaman iktidara gelmek gibi bir kavgas yoktur. Bu gelip geici bir dnemdir. ktidara gelmek sz konusu deildir. Genlie den temelli grevlerden biri bask grubu fonksiyonunu yerine getirmektirGenlik fonksiyonlar son tahlilde zmleyici deildir. Ancak zmleyici organlarn, snflarn yan destei mahiyetinde olabilir. Trkiyede cereyan eden sonu alc mcadelenin politik mcadele olduunu biliriz. Her ne kadar bu politik mcadelenin iinde bulunmasak da, bu politik mcadelenin ne olduunun farkndayz. Sonu alc politik eylem yapan organlarn mahiyetleri hakknda fikir sahibi olmak zorunluluumuz vardr diyerek genliin Trkiyenin sorunlarn zmleyebilecek akmn yrtcleri hakknda sahip olduu fikre gre temayln belli edeceini; sadece sosyalist rencilere dayanlarak kurulan Fikir Kulpleri Federasyonuna bal birliklerin yklmasyla devrimci kanadn byk bir g kaybedeceini, amalarnn demokratik dzen ierisinde sosyalist hareketin gelimesini salamak olduunu ifade etmektedir. 570 1967 Hazirannda ve Ekiminde stanbula gelen ikinci filo, sosyalist genler tarafndan protesto edilir. Beyazddan Taksime yrnr. Taksimde miting yaplr.571 stanbul Yksek Teknik Okulu Talebe Birlii de, 6 Ocak 1968 Cumartesi gn, Behice Boran, lhan Seluk ve Mihri Bellinin katlarak konuma yapt, Trk Devriminin Stratejisi konulu semineri dzenledi. Bu seminerlerin hazrln Mustafa lker Grkanla ben yapmtm. Deniz, lhan Seluk ve Mihri Belli ile bu seminerleri dzenleme almalar srasnda almt. 572 S.Belli, yayn alannda legalitenin snrlarn zorlamay ve kazanmlar rgtsel alana aktarmay hedeflediklerini, asl hedeflerinin sosyalizm olduunu belirtmekten, vurgulamaktan hibir zaman geri durmadklarn, sosyalizm yolunda tam bamsz ve gerekten demokratik Trkiye temel slogannn ok tuttuunu, TP saflarnda umudunu bulamayan genlerin Trk Solu evresinde toparlandn ve antiemperyalist mcadelenin younluk kazandn, TP in buna kar Sosyalist Trkiye

568 569

Harun, Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 64. Harun, Karadeniz, a.g.e., s. 65. 570 Ali Yldrm, Belgelerle FKF, Dev-Gen(1965-71), I. Basm, Ankara: Yurt Kitap-Yayn, 1988, s. 1657. 571 Harun, Karadeniz, a.g.e., s. 65-7. 572 Turhan Feyizolu, Deniz -Bir syancn zleri-, 17. Bask, stanbul, Su Yay., 2000, s.45.

177

slogan ile kar ktn, Trkiye deki sosyalist hareketin klikletiini, ortalkta sloganlarn yartrldn ifade etmektedir.573 Sevim Belli, eski arkadalarnn iinde bulunduu bir yaz kurulunun Trk Solu dergisine girecek yazlar denetlediini, bayazarlarnn Suphi Karaman olduunu, ilk sayfada yaynlanan yaznn derginin izgisini belirlediini, yazarn genellikle M. Belli olduunu574 aktaryor. Belli, Trk Solu dergisini kardklar ve MDD izgisini savunduklar dnemde, 27 Mayslarn bir blmnn, en bata Suphi Karamann kendilerine yaknlk gsterdiklerini, ayn okulun insanlar olmadklarn, fakat namuslu yurtseverler olarak onlarla MDDnin hedefleri konusunda, bamszlk ve demokraside ve hatta bir lde sosyalizmde anlatklarn ifade ediyor. 575 1967 ylnda Siyasal Bilgiler Fakltesi renci Derneinin davetlisi olarak o fakltede bir konuma yapmt Mihri Belli. Devrim nedir, ne deildir? idi konumann konusu. Konumada devrimin bir retim tarzndan daha ileri bir retim tarzna gei olduu belirtiliyor; Trkiyenin nndeki ilk devrimci admn Milli Demokratik Devrim (MDD) olduu, yani tam bamsz ve gerekten demokratik bir lke yaratmak olduu, sosyalist kurtulu aamasna ancak bu yoldan varlaca gr savunuluyordu. Trk Solu bu konumann bir zetini konumadan sonraki saysnda yaynlad. Konumac ve derginin yaz ileri mdr Vahap Erdodu tutuklanp Ankara cezaevine kondular. Nihat Sargn, o dnemdeki hareket iin devrim szcn durmadan yinelenerek, yrekleri stan bir coku kayna idi ncelikle. O gnlerin bir airinin szleriyle hapiste sylenen yasak trklerde ve gizlice mekedilip her frsatta birlikte yinelenen marlarda, hatta daha eskilerde ii kyl Sovyetleri, Anadolu uralar hkmetinin kuruluu sz konusu edilirdi. Ama parti programnn asgari program blmyd gerekte istenen, beklenen, gereklemesi iin ura verilen. Ksacas, demokratik istemlerdi, demokrasiydi. Bunun iin de olas bir iktidar deil, mevcut iktidarn etkilenmesiyle gndemdeki.576 Sevim Belli, legalite snrlarnn nasl geniletildiine rnek olarak M. Bellinin mahkemede konumasn beraat ettirmesini gsteriyor: Konumada su olmadn deil, bu konular tartmann ve orada konuulan dncelerin su olamayacan savunmak, yasalarn snrlarn zorlamak daha doru idi.Karl 7.5 yl olsa da. Aslnda yarglanan dergi ve konuma deil, M. Belli nin kendisi idi. Ve nce Vahap Erdodu tahliye edildi. Politik davalarda esas davay savunmak, olabilirse davay beraat ettirmektir, yoksa san deil. M. Belli bir bakma MDDnin aklamas olan konumasn
573 574

Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s. 434-435. Sevim Belli, a.g.e., s. 434. 575 Sevim Belli, a.g.e., s.439. 576 Nihat Sargn, Bir Kuan Son Temsilcileri Eski Tfek Sosyalistler, Haz: Atilla Akar, I. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1989, s. 143.

178

savunuyordu. Bylece bir ileri mevzi elde etmek istiyordu. Legalite uruna mcadelenin bir gereiydi bu. Her durumda ve koulda politik savunma yaplmaldr577 Muharrem Kl, ilerici dedii genlii ayrtran en nemli olayn 1967nin Dou Mitingleri olduunu; bu mitinglere FKFnin tam bir destek verdii halde TMTF ve TMGT nce sessiz kaldn, yer yer ikircikli davrandn, daha sonra ise olaya karmadn, tam tersine kar olduunu akladn bildiriyor.578 S. Belli, 1967 den sonraki sosyalist canlanmay u ekilde anlatmaktadr: Mihri (Belli) genlerin cokusuna kaptrmt kendini, cokusuna ve davaya ballna. Bir anti-emperyalist, sosyalist genlik yetiiyordu. Genel bir ahlan vard lkede. i hareketleri, kyl hareketleri yaylyordu. Kitaplar piyasaya kar kmaz tkeniyordu. kinci, nc basklar yaplyordu. Okunuyordu ve tartlyordu. Toplantlar, ak oturumlar, o zamana dek gndelik yaammzda asla yer almam forumlar birbirini izliyordu. Bu toplantlar o kadar ilgi gryordu ki, kalabalklarn salona smad oluyordu. Seminerlere arlyorduk579 Gn Zileli, 1965 sonras kuaa etki eden fikri kaynaklardan bahsediyor. O yl (1966), Yn dergisi, ilk kez Nazm Hikmetin iirlerini yaymlayarak, Nazm Hikmet tabusunun zerine yrd. Bu iyice rmz tabunun yklyla birlikte, Nazm Hikmetin btn iirleri yaymlanmaya balad. zellikle, Kurtulu Sava Destan ve Memleketimden nsan Manzaralar balklarn tayan uzun-destan iirleri dilimizden dmez Nazm Hikmet, yeniden genlie esin veren byk air olarak gnlk mcadelelerimizde ve yaammzda, yanbamzdan ayrlmaz olmutu. air Ahmet Arifin 1969 ylnda yaymlanan Hasretinden Prangalar Eskittim adl kitab ise, iire yeni bir soluk getirecek, hepimizin baucu kitab olacakt. iir ve edebiyatn yan sra, tiyatro ve sinema da, zerimizde ok byk etkiler brakan sanat dallaryd. Ankarada, dnemin en etkili tiyatrosu Ankara Sanat Tiyatrosuydu (AST). Daha sonra Halk Oyuncular (HO) da ASTa yakn bir ilev grmtr. te yandan, Ali Haydar Cilasun ve Rhan Tolgayn ban ektikleri Sahne Anadolu da, kasaba kabasa, ky ky dolaarak tiyatroyu kitleerek gtrmede nce bir rol oynamtr580 Gn Zileliye gre Onat Kutlarn banda bulunduu Sinematek, (kendileri iin) bir sanat okulu rol oynamtr. Daha o gnlerde bir sinema duygusu gelitirmelerini salamtr. te yandan, Trk sinemasnda da sol bak asyla yaplm filmler ortaya kmaya balamtr. 1963 ylndaki nl Kavel grevinden

577 578

Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s.460-461. Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul, Ozan Yaynclk, 2003, s. 71. 579 Sevim Belli, a.g.e., s. 441. 580 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 214.

179

hareketle evrilen Vedat Trkalinin senaryosunu yazd, tiyatro oyuncular Beklan Algan ve Ayla Algann ba rollerini oynad Karanlkta Uyananlar, sahneye ilk kez ii snfnn yaam ve mcadelesini getirirken, Fakir Baykurtun romanndan uyarlama, Ylanlarn c ve Necati Cumalnn yksnden uyarlama, Susuz Yaz, ky gerekliinin ncleri olarak ortaya kyor,sonraki yllarda, ky gerekiliinin dar snrlarn aan Ylmaz Gney Sinemasnn habercileri oluyorlard. Edebiyat alannda, Memed Fuadn ynettii Yeni Derginin yan sra, yayn hayatna balayan, Cemal Sreyyann kartt Papirs de, zellikle iir alannda nemli bir ilev yerine getiriyordu. Nazm Hikmet geleneini devralan modern gen kuak devrimci airleri, Ataol Behramolu, smet zel, zkan Mert, Sreyya Berfe vb. 1960 Trk iirine yeni bir soluk getiriyorlard.581 Sz konusu edebi faaliyetlerin sosyalist gerekliin bir propaganda arac haline dnt grlmektedir. te yandan, Alevi kkenli ak gelenei de, solda nemli bir damar oluturuyordu. Ruhi Su ve Rahmi Saltukun bu gelenei, bir lde modernize ederek, toplumun entelektel kesimlerine yaymalarnn yan sra, dorudan doruya ky kkenli ozanlar da, TP evresinde seslerini duyurmaya balamlard. Mahsuninin trkleri dilden dile dolayor, ksa p uzun pten hakkn alacak ak deyii, TP mitinglerinde slogan olarak dalgalanyordu. Yeni parlayan ve iyiden iyiye radikal sylemleri trklerinde onu yapan halk ozan ise Ak hsaniydi. Onun trkleri biz solcu genlerin ayrlmaz bir paras haline gelmiti.582 Bu arada, sol yaynlarn says da gittike artyordu. Muzaffer Erdos ve lhan Erdost kardelerin ynettii Sol Yaynlar Marksist klasikleri basmaya balamt. Artk, kitap vitrinlerini, Marx, Engels, Lenin, Stalin, Mao etungun (o zamanki yazl byleydi) eserleri gittike daha fazla doldurur olmutu. Sol yaynlar, Marxn Katipalinin bir zetini yaymlamt. Bu zetten bile hibir ey anlamaynca moralim biraz bozulur gibi olmutu, ana bu beni srarla okumaktan vazgeirememiti. Sleyman Egenin ynettii Bilim ve Sosyalizm Yaynlar da, klasiklerin yan sra, rnein Macaristandaki devrim mcadelesini anlatan, Dn Kleydik, Bugn Halkz, gibi nispeten daha kolay anlalr el kitaplar basyordu. Daha sonra bu sol yaynlar silsilesine, Doan zgdenin ynettii Ant derisi ve daha ok Latin Amerika gerilla mcadelelerine arlk veren Ant Yaynlar da eklenecekti. Klasikleri okuduka, Marksizme gittike daha sk sarlyor, Kemalizmle sosyalizm karm bir antiemperyalizmden, dorudan doruya komnist ideolojiye doru yol alyordum.583 Muzaffer lhan Erdost, Mihri Bellinin Sol Yaynlarna gelmesiyle, tek tek kitaplar yaynlayan bir yaynevi olmaktan kp sistemli olarak bilimsel sosyalizmin klasiklerini yaynlayan bir yaynevine dntklerini, onun katksyla en zor metinlere
581 582

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 215. Gn Zileli, a.g.e., s. 215-6. 583 Gn Zileli, a.g.e., s. 216.

180

el atldn, bunun nitel bir dnm saylabileceini, bunun bilimsel sosyalizmin bilinip kavranmasnda, deerlendirilmesinde, toplumsal yaama uyarlanmasnda bir dnmn balangc olduunu ifade ediyor.584 Sol Yaynlarndaki kitaplar tamalarn, bir dsel yaz olan Onu Anlat tede, lhan, kz Trklerin sorularn cevaplarken yle kurguluyor: lkin be bin Emperyalizm, sonra on bin, sonra yirmi bin Emperyalizm. lkin be bin Kapital, sonra on bin. On bin Doann Diyalektii, yirmi bin Felsefenin Balang lkeleri, yirmi bin Sosyalizmin Alfabesi, on bin nsann Treyii, be bin Grnmeyen Hkmet CIA.585. Muzaffer lhan Erdost, yaynlarn, evirilerin l metinler olarak domadn; evirenin, eviriyi yazann, yaynlayann dnyasna kk salp canlandn, kimi konularn gvdelenip dallandn dile getiriyor ve bu balamda M. Bellinin ilkin Ynde kk bir yazda u veren grlerini evirilerle yeniden yourduunu, Milli Demokratik Devrim grnn bu srete biimlendiini ve Bellinin oylumlu Yazlar kitabnn Sol Yaynlar arasnda yaynlandn ifade ediyor.586 Bu arada, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar, in-Sovyetler Birlii ayrln anlatan bir kitap da yaymlamt. Bu kitab okuyunca in sosyalizmine daha ok sempati duyar olmu, aslnda bu ayrln gerek ieriine vakf olmadan, Sovyetler Birliini revizyonist olarak nitelendirmeye balamtm. Bu eilim, o zamann sol hareketi iinde, zellikle genler arasnda olduka yaygnd. Ayn yl, inde Byk Kltr Devrimi de balamt. Kltr Devrimine byk sempati besliyorduk.587 Gn Zileli, kendisine Stalinin ne kadar ok insan ldrdn biliyor musunuz? diye soranlara Stalin hakknda doru drst bir ey bilmedii halde burjuvalar onu ktlediine gre iyi birisi olmal diye dndn, Stalini ktleyenlere kar, yaptklarn savunmaya getiini anlatyor. Gn Zileli, in Kltr Devrimine ve in Sosyalizmine duyduu sempatinin etkisiyle evresinde, ailesinde, indeki gibi byk bir kitlesel ayaklanmann propagandasn yapmaya giritiini, kendisini, indeki Kzl Muhafzlardan biri gibi grmeye baladn, byle bir kitlesel ayaklanmann burjuvalar nasl tir tir titreteceini dnmenin kendisine zevk verdiini anlatyor.588 PDAc grubun yayn organ Proleter Devrimci Aydnlkta Dnya ve Trkiye Dergisinin Gerek Kahraman Kitlelerdir balkl yazda gerek kahramanln kitlenin kahramanl olduu, tarihi ilerleten, devrimleri gerekletiren gcn kitlelerin gc olduu mcadelelerinin devrimin itici gcnn kitlelerin yaratc gcn oluturma mcadelesi olduu, hedeflerinin devrimci mcadele iinde halk snflarn Milli Demokratik Devrim saflarna kazanma ve devrimi gerekletirecek gc toplama mcadelesi olduu, her yaptklar hareketin her attklar admn doruluunu gsteren
584

Muzaffer lhan Erdost, Mihri Belli: Gzel Mutsuzluk, Edebiyat ve Eletiri ki Aylk Edebiyat ve Eletiri Dergisi, 2006/02 say: 86-87 (Mart-Nisan, Mays-Haziran), s. 29. 585 Muzaffer lhan Erdost, a.g.m., s. 29-30. 586 Muzaffer lhan Erdost, a.g.m., s. 30-31. 587 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 216-7. 588 Gn Zileli, a.g.e., s. 217.

181

esasn, o hareketin kar devrimin gcn krmas ve devrimci saflar glendirmesi olduu ifade ediliyor. 589 PDAnn MDD grnden hareketle geni cephe faaliyeti erevesinde farkl snf ve zmrelerden oluan devrimci glerin birliini, birleik cepheyi** savunduu grlmektedir. Gerek Kahraman Kitlelerdir balkl yazda u ifadelere yer verilmektedir: Devrimci genliin anti-emperyalist mcadelelerinin glenmesi, milli snf ve zmrelerde yank ve destek bulmas; retmen ve memur mcadeleleri; 69 deniz subaynn bildirisiyle aa kan ordumuz saflarndaki devrimci gelimeler; ibirliki iktidara ka TRT ats altnda ilerici aydnlarn mevziler kazanmalar; iilerimizin demokratik ve iktisadi haklar iin mcadelelerinin iddetlenmesi; kyllerimizin toprak iin yryler ve igaller eklinde yaygnlaan hareketleri, tek bir hareket, tek bir mcadele halinde birlemeye doru gitmektedir. eitli kesimlerde ve cephelerde yrtlen bu mcadelelerin arasndaki balarn kurulmas ve glenmesi, birliin gereklemesi, emperyalizm ve ibirlikilerini geriletmekte, yeni tedbirlere zorlamaktadr.590 Bu kuaktaki baz rencilerin FKF ile tanmasnda, arkadalklarn hatta kzerkek arkadalklarnn olduka etkili olduunu gryoruz. Bu konuda Gn Zilselinin arkada Nalann, kendisini FKF yneticileriyle tantrdn ifade ediyor. Zileli, TP binalarnda o zamanlar Bat paralar eliinde dans edildiini, kendisinin bunlara burjuvalk dediini, burjuva hayattan kopmaya alrken solcu bir renci rgtnde burjuva elencesiyle karlamaktan rahatsz olduunu, Atilla Ersoy adl gencin bu dans partilerinin kyl genleri iinde yetitikleri muhafazakar ortamdan kurtarmaya hizmet ettiini anlattn, ayrca bu partilerin ok sayda genci ektiini, FKFnin bina giderlerine katk saladn dile getiriyor.591 Zileli, TPten ok FKFye gittiini, dansl partilerin kendisini sarmasna deinerek ortamn daha hareketli olduunu, daha ok arkada edinme imkannn olduunu belirtiyor. FKFye her okulda ok deiik kkende ve tipte kiilerin geldiini, rnein Eitim Enstitsnden gelenlerin byk ounluunun ky kkenli genler
589

Aydnlkta Dnya ve Trkiye , Proleter Devrimci Aydnlk (Aylk Dergi), 1970 (Ocak) Say:15 s. 167 * Davamza nderlik eden ana kuvvet in Komnist Partisidir. Dncemize yol gsteren teorik temel ise Marxizm-Leninizmdir. (Bkz. Mao Tsetung, in Halk Cumhuriyeti Birinci Ulusal Halk Kongresinin Birinci Oturumunu A Demeci (15 Eyll 1954), Bakan Mao Tsetungun Szleri, Trkesi; Y. Yaln, Ekim Yaynlar, Ankara, 1969, s. 17) ** Marxizm-Leninizm teorisi ile silahlanm, zeletiri yntemini kullanan ve halk ynlaryla kenetlenmi, iyi disiplinli bir parti; byle bir partinin nderlii altndaki bir ordu; byle bir partinin nderliini kabul etmi btn devrimci snf ve gruplardan kurulu bir birleik cephe- ite bunlar dman yenmemizi salayan ana silahtr. (Bkz. Mao Tsetung, Demokratik Halk Diktatrl zerine, 30 Haziran 1949, Seme Eserler, Cilt IV, s. 422, aktaran: Bakan Mao Tsetungun szleri, Trkesi: Y. Yaln, Ekim Yaynlar, Ankara, 1969, s. 18). 590 Aydnlkta Dnya ve Trkiye , a.g.m., Say:15 s. 167 591 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 238-9.

182

olduunu, bu genlerin poplist davrandn, SBFden gelen genlerin daha ehir ve hatta burjuva kkenli olduunu konumalarnda entelektel tavrlarndan bunun kolayca anlaldn belirterek Eitim Enstitsnden gelen genlere rnek olarak Zeki Saruhan, Robert Kolejden gelen genlere rnek olarak Nuri olakolunu veriyor. Ataol Berhamolu, FKF Marnn yazar smet zel, Haluk Aker gibi devrimci airler Yordam Dergisine uzak durmasna ramen, edebiyatlkla solculuu birletirenler Yordam evresinde solcu-edebiyat bir evre oluturmutur.592 68 Kuann oluumunun balangcnda dar, snrl ama rgtl aktif bir kadronun byk kitleyi cezp edebildiini ve ynlendirebildiini gryoruz. Gn Zileli, FKFde yaplacak seim taktiini tespit etmek zere, toplandklarn, toplantya katlan aktif yelerin saysnn on ila on be arasnda deitiini, bu aktif yelerin dayand solcu kesimin ise toplanlsa btn okul apnda ancak 40-50 kiiye ulaabildiini, saylarnn azlna ramen, inanlarnn byk olduunu, kararllkla ilerlediklerini bildiriyor.593 S. Belli, Zeki Batmarn (Yakup Demir), yurt dnda Sovyetler Birlii Komnist Partisi ile temasa geip bir d bro kurarak Trkiyedeki Komnist Partisi ile birlikte alma talimatn aldn ve M. Belli ile almak istediini, M. Bellinin bu teklifi kabul etmediini, 1967-68 yllar Zeki Batmarn, TKP tevkifatndan namuslu ve devrimci inancn koruyanlarn hepsini kendi TKPsinden ihra ettiini, Reat Fuat, Mihri Belli, evki ve Nuran Akit, Sevin ve Vecdi zgner, Erdoan ???, lhan ve Solmaz Berktay, aban Ormanlar, Hayati Tzn ve dierlerinin parti ile ilikilerinin kesildiini duyduunu594 S. Belli, Sovyetlerin TKP dayatmasna kar anti-Sovyet bir tutumu benimsemediklerini, Ho i Minh tavrn srdrdklerini bildirmektedir.595 Can Ycel, Ant Dergisindeki Amerikaya Kar Serum balkl yazsnda lhan Selukun 12 ubat 1968 tarihli Vietnam Milli Kurtulu Cephesine Yardm Kampanyas Amalyz balkl yazsna atfta bulunarak, Aalm. Ama unutmayalm ki, bizim Vietnam Kurtulu Cephesine yapacamz en byk yardm, ortak dmana kar girimi olduumuz kinci Kurtulu Harbinde iilerle kyllerin ittifakna dayanan, geni ve salam bir milli cephe iinde birlemektir. Bunun iin de ilk adm, Natoya kar balayacak gsteriler srasnda bu Milli Cephe bilincine varm olduumuzu gstermektir. nk o yiit596 Pek de gen deildik artk. Ama evk vard, inan vard ve de sorumluluk bilinci vard. Yani istem vard. Gittike artan byk bir kesim sosyalizm bilimini okumak renmek istiyordu. Ksacas umut vard, yeniyi kurma umudu. 597
592 593

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 242. Gn Zileli, a.g.e., s. 256. 594 Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s. 450-451. 595 Sevim Belli, a.g.e.,s. 454. 596 Can Ycel, Amerikaya Kar Serum, Ant Dergisi, 20 ubat 1968, Say: 60, s. 6. 597 Sevim Belli, a.g.e., s. 442.

183

68 Kuann, Marksizmi dorudan kaynandan deil, tercmeler yoluyla rendiini gryoruz. Mlkat yaptmz bir 68li, oklarnn, Marx Leninden rendiini, asl kaynaa gitmek gibi bir dertlerinin olmadn, Leninin Marx, Maonun da Lenini biraz deforme ederek sunduunu, Trkiyede de ideolojilerin halka kabul ettirilmesi iin bir para deforme edildiini syledi. Muharrem Kl, 1961-71 dnemini Trkiye Sol hareketi bakmndan bir aydnlanmac olarak deerlendirmektedir.598 Kl, 68den sonraki yllara dair bir gzlem olarak okula yeni gelen ocuklarn gelir gelmez cebine Leninin ki Taktik veya Bir Adm leri ki Adm Geri kitabn koyduunu, bu kitaplarn da yeni yeni kmaya baladn bu genlerin okumaya byle baladn; fakat kendisinin ve kendisinden nceki kuaklarn okumaya byle balamadklarn daha temel kitaplar okuyarak rnein, Jean Babynin Kapitalist Ekonominin Tenkidi, Marxn Kapitali, Politzerin Felsefenin Temel lkelerikitaplarn okuduklarn, daha ziyade felsefenin, ekonominin, siyasetin temeli niteliindeki kitaplar okuduklarn bununla birlikte ki Taktik, Bir Adm ki Adm leri gibi kitaplar tabii olarak scak mcadelenin scanda yazlm mecburen polemik durumunda kalan ve teorik katklar da ok iyi bilen ok iyi anlayan birinin szgecinden geirerek ancak anlayabilecei cinsten zor kitaplar olduunu yani, sosyalizmin Asn Bsini bilmeden tekilerini anlayamayacaklarn ifade ediyor.599 Muharrem Kl, O dnemde konuyu anlamak, aklamaktan ziyade slogan lazmd. Hareket daha bir canlanm, daha bir gelimiti. Dolaysyla sloganlar o tip yazlar veriyordu. Bunu anlamak iin Dnm, Sosyal Adalet dergisine bakmak yeter. Aralarndaki seviye farkn grebilmek iin Ynn ilk saylar, Ant ve Trk Solunu kyaslamak yeter. Emek Dergisi bir dnem teori seviyesi yksek kt, onlardan biraz farkldr. Doru veya yanl bir teorik abann rndr o.600 Yldz Sertel, Ardmdaki Yllar adl kitabnda, Mao Che Tungun tuttuu yolun Lenininkinden farkl olduunu, Maonun nc dnya lkelerinin koullarna uygun bir teori oluturduunu, bu lkeler iin asl rnein in olduunu syleyerek in ile Trkiye arasnda benzerlikler kuruyor. Sertel, her iki lkenin geri kalm tarm lkesi olduunu, nfusunun byk ounluunun kyl olduunu , nlerinde sosyalizmden nce, bir milli kurtulu davas olduunu, inde Sun Yat Senin, Trkiyede Mustafa Kemalin emperyalizme kar sava verdiklerini, Sun Yat Sen in baarya ulaamadn ve in in bir smrge olmaya devam ettiini, Trkiyenin ise kinci Dnya Harbi den sonra tekrar emperyalist lkelerin boyunduruuna girdii iin yeniden bir bamszlk sorununun ortaya ktn, Maonun, milli dava dedii bu savata, btn milli gleri ve hatta burjuvazinin ilerici, emperyalizm kart blmn birletirmek
598

Muharrem Klla yaplan rportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 118. 599 Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 119-120. 600 Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 120.

184

gerektiini, nc g komnist partisi ve merkez komitesi olmakla birlikte kurtulu ordusunun devrimcilerle kyl arasnda birlii salayarak devrimin temel gcn oluturduunu ifade ediyor601 ve Trk sosyalistleri iin u yarglarda bulunmaktadr: Trkiye de bir Mao Che Tung kp Marksist teoriyi Trkiye nin koullarna uygulamaya almamt. Trk komnistleri hep kopyaclk yapmlard. Marx, Engels, Lenin ii snfnn kapitalizme kar yapaca kavgadan, proleter devriminden bahsetmilerdi, o halde Trkiyede de bir proleter devrimi yapmak gerekiyordu, onlarca. Maoyu okuduka, bu grn ne kadar kitabi olduunu gryorduk. Zaten babam Zekeriya Sertel , daha Trkiye den beri, Trk komnistlerinin halktan kopuk, kitabi ve dogmatik olduklarn sylerdiKitabi, doktriner olmaktan kurtulmak, Trkiyenin koullarn incelemek, Trkiyeye uygun yolu bulmak gerekiyordu. Annem Sabiha Sertel, sekterlikten kurtulmak lazm diyordu. 602 Gn Zileli, Trkiye i Partisini anlatmak zere gittii ky almalarnda 1950li yllarda kye gelen retmenlerin sol klasikleri okutmasnn sosyalist bilincin oluturulmasnda rol oynadn ifade ediyor.603 Zileli, TP nclnde gerekletirilmesi dnlen toprak reformunu anlatmak zere kyllere propaganda yaptklarn dile getirerek toprak reformu konusundaki propagandalarnn yalnzca en yoksul, tamamen topraksz kyllerin ilgisini ekebildiini ifade ediyor.604 1968 bahar ve yaz aylar btn Trkiye niversitelerinde ve yksek okullarnda igaller ve boykotlarla geer. niversite igalleri 1968 Hazirannda btn yurda yayld. Bu eylemler srasnda btn niversiteler, yksekokullar ve niversitelerin blmleri saysz bildiriler yaynladlar. Bu bildirilerde ortak olan tek yan rencinin ynetime katlmas idi. 1968 ylnda patlak veren olaylar bir yanyla mevcut renim dzenini reddediyordu. niversiteler, rgtleniinden yneldii amalara dek eletiriliyor ve yeni deerler getiriliyordu.605 1968 Yl Olaylar ve Eylemleri 6. Filonun stanbula gelii srasndaki olaylar, Vedat Demirciolunun ilk sosyalist ehidimiz olarak ldrlmesi ekoslavakyann igali ve bunun gerek Parti, gerekse ilerici evrelerdeki yansmas; TPin 3. Byk Kongresinde ortaya kan Aybar-Aren ayrl, arkasndan Olaanst Kongre ve nihayet 1968-69 ders ylnn balamasyla birlikte patlayan boykot ve igaller dnemi. 606.

601 602

Yldz Sertel, Ardmdaki Yllar, I. Bask, stanbul : Milliyet Yay., 1990., s. 166. Yldz Sertel, a.g.e., s. 166-167. 603 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 272. 604 Gn Zileli, a.g.e., s. 267. 605 Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay. 1995, s. 103-104 606 Turhan Feyizolu, Muharrem Klla yaplanrportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 75-6.

185

H. Cemal, 29 Ekim 1968de Samsunda balayp, 10 Kasmda Ankarada sona erecek Tam bamszlk iin Mustafa Kemal yry dzenlendiini; Regis Debrayn Fokoculuu yceltip, Devrimde Devrim brorn okuyan Trkiyedeki devrimci genlerin yollarda slogan atarak, Chenin dlerini kovaladklarn; bata Deniz Gezmi, Bozkurt Nuholu, Kazm Kolcuolu, Cihan Alptekin, Mustafa Grkan, Atilla Sarp, Dou Perinek, Cengiz andar, Mustafa Ltfi Kyc gibi dnemin nde gelen btn genlik liderlerinin yrye katldklarn; yry esnasnda her konaklama yerinde Deniz Gezmiin Kba Devrimi zerine yeni elde ettii kitaplar kendilerine gsterdiini; Chenin lmnn tazeliini koruduunu; kendilerini birer Che, Fidel adaylar olarak grdklerini; haksz dzene ayaklanp halk da arkalarna alarak sosyalizmi kuracaklarn ifade ediyor. Kba Devrimine en ok ilgi gsterenlerden birinin de Deniz Gezmi olduunu; Trkiye devrimi zerine bu mcadeleden rnekler karmamz gerei zerinde durduunu aktaryor.607 M. Kemal Yry sonras Deniz Gezmi ve ekibi MDDciler olarak TP Genel Kongresine gidiyor. Kongrede MDDci delegelerin says az olmakla beraber, genel kongrede farkl SDci gruplar kendi aralarnda iktidar mcadelesine giriiyor. SDci grup kyasya mcadele ediyor. Birinci grup, Aybarclardan oluuyor; ikinci grubu oluturanlar ise Behice Boran ve Sadun Aren taraftarlar; nc grup o sralarda Ant Yaynlarnn yaynlad kitabnda slamc-Doucu Cephe* tezini ortaya atan dris Kkmerin ban ektii grup. Esas ekime, Aybarclarla Boranclar arasnda cereyan ediyor. Boran, ekoslavakyann igaline kar kmasna ramen, Aybarn gleryzl sosyalizm tezini fazla ileri giden sosyalist blou blen anti-Sovyet bir giriim olarak deerlendiriyor. Aybarn tezlerine kar kan SDcilerin bu kesimi giderek yeniden muhafazakr-Sovyeti ve yurt dndaki sadk Sovyeti TKPye benzer bir izgi izlemeye balyor. Gn Zileli, MDDcilerin bu ayrlklar deerlendirecek taktik incelikten yoksun olduunu ve SDcilerin, hatta TPin tmn karlarna alan bir tutum iinde slogan atarak salonu terk ettiklerini anlatyor.608 ekoslavakyann igali solda bir blnmeye yol atn, TP ierisinde de Mehmet Ali Aybarn fikirlerini birtakm tartmalara, blnmelere yol atn grmekteyiz. Bu konuda Muharrem Kl unlar sylemektedir:
607 *

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 96-7. ktisat Fakltesi Profesr dris Kkmerin slamc-Doucu Cephe tezi, MDDci, tezin tam zt ucunu oluturuyordu. Kkmere gre, MDDcilerin gklere kartt Kemalist asker-sivil aydn zmre, lkedeki en halk kart ve reaksiyoner kesimi oluturuyordu. O gne kadar btn solun topyekn sac diye nitelendirdii slamc hareket ise, halkn, bu brokratik reaksiyoner diktatrle kar tepkisinin ifadesiydi. Tarihte ilerici olarak grlen btn hareketler, yani Jn-Trk devrimi, Kemalist devrim ve 27 Mays hareketi, aslnda halk kart kar-devrimlerdi. Bu hareketlere kar kan Hrriyet tilaf, Serbest Frka, DP ve bugnk slamc hareket, slamc-Dou halk cephesiydi ve aslnda bu hareketler sola grece daha yaknd. Kkmerin bu tezleri MDDci saflarda byk bir tepkiye yol amt. (Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 324.) 608 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 323-4.

186

M. Ali Aybar, 1968 Eyll veya Ekiminde ankaya ile ve Ankara il kongrelerinde dncelerini daha belirgin biimde anlatt. Proudhon, Berstein ve Kautsky konusunda daha dikkatli olunmasn neriyor, nc Parti, Yasallk, Sovyet ktidar ve Proletarya Diktatrl gibi konularda yepyeni eyler sylyordu. Ceberrut devletten sz ediyor, gleryzl sosyalizm slogan iliyordu. 609 1968 Hazirannda yaplan ksmi senato-milletvekili ve yerel seimlerde TPin oylar yaklak %70 artmken gerek genlik, gerek retmen, gerekse ii hareketinde TP saygnlk ve etkinliinin doruundayken, Genel Bakan Aybarn bilimsel soysalizmden, Marx, Engels ve Leninen kuku duyarcasna bir eilim sergilemesi bizi sarsmt. te yandan giderek g kazanan MDD hareketinin basks bizi iki arada bir derede brakyordu. Trk solu ve Yn tarafndan TPe yneltilen ar eletiriler kanmza dokunuyordu. Sosyalist hareketin stratejisinin en doru biimde belirlenmesine en ok gereksinme duyulan ve Trk Solunun balatt bir halk hareketinin teorisine ve sylemine her zamankinden daha fazla muhta olduumuz bir dnemde, Aybarn Marksizm sorgulayan saa dnk tutumu tam bir ok yaratmt. O gne kadar TPi byk bir itenlik ve saygyla benimseyen arkadalarmz bu noktadan itibaren TPten soumaya ve hzla MDD saflarna katlmaya balamlard. Bu durum sosyalistleri hzla TP dna ve hatta genel olarak partisizlie, anti parti konumuna itti. Genliin otoriteye, disipline ve uzun dnemli sabrl siyasal faaliyete zaten pek yatkn ve hazr olmadn, stelik ad komniste km bir somut rgtn (TPin) ykln tamaktansa, daha genel, lastikli bir devrimcilik emsiyesi altnda toplanmann alabildiine rahatlatc ve de tatmin edici bir frsat olduunu dnrsek, 1965ten itibaren hzla gelien sosyalist genlik hareketinin neden birdenbire izgi deitirdiini daha iyi kavrayabiliriz.610 Gn Zileli, 1968-69 retim ylnda MDD-SD tartmalarnn btn hzyla devam ettiini; SBFnin yaknndaki bir salonda MDDcilerin arlkta olduunu; Dounun ve Erdoan Gbilmezin konuma yaptklar toplantlara ODTl bir grubun da katldn; SDcilerin pasif kaldn, genlik iinde MDDcilerle SDciler arasndaki fiili iktidar kavgasnn yeni dnemde fikir kulb kongrelerinde patlak verdiini; ynetimi ele geirme ynnde mcadeleler yaandn; Aydnlk Sosyalist derginin Kasm aynn banda kan birinci saysnn MDDci saflarda byk bir yank oluturduunu MDD-SD ekimesinde MDDcilerin byk bir ideolojik stnlk salamalarna sebep olduunu ifade ediyor.611 Hamet Atahan, Mustafa Kemal yryleriyle balayan, boykotlar, renci hareketleri ve igaller ile devam eden olaylarda anti-emperyalist oluun n plnda olduunu; bamszlk lksnn ilk plnda olduunu ve bu durumun Kemalistlerle sosyalistler arasnda ciddi bir dayanma ve ittifak getirdiini belirtiyor. Hatta, Hamet
609

Turhan Feyizolu, Muharrem Klla yaplanrportaj, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 76. 610 Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 77-8. 611 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 318-20.

187

Atahan, 68 Kuann kolkola giren, saylar yz binleri bulan genliinin nemli bir ksmnn sosyal demokrat nitelikte insanlar olduunu iddia ediyor.612 1964 ylnda baz konularda reform niteliinde alnacak tedbirlerle niversitede bir sessizlik salamak mmknd. Fakat 1968-69 yllarndaki genlik artk reform deil ilkokuldan niversiteye kadar eitimde devrim istiyordu. 1968 baharnda Avrupada ve zellikle Almanya ve Fransada renci olaylar Trk yksek renim genliinin heyecan dzeyinin artmasna sebep oldu. Karadeniz, eitimde devrim sloganlarnn Avrupadaki genlik olaylarndan nce olutuunu; fakat konunun enine boyuna incelemesini yaparak Trkiyedeki eitim dzeni ve zellikle yksekrenim sorunu zerine aratrma yapacaklarn, fakat kendilerinin dnda gelien olaylarn bu pln deitirmelerine sebep olduunu; teknik rgtlerin yneticilerinin niversitenin alma dnemi olan kasm aynda etkili eylemlere girimeyi plnladklarn; niversitenin tatil dnemine girdiini ve kendilerinin eitim sorununu yeterince incelemediklerini, dolaysyla ne isteyeceklerini de somut olarak bilmediklerini itiraf ediyor ve yle devam ediyor. Btn bildiimiz var olan eitim dzeninin bizi egemen snflarn karna birer robot olarak yetitirdii ve eitim dzeninin batan sona deitirilmesi, halk ve yurt karlarna ynelik hale getirilmesiydi613. 1965 genel seimleriyle balayan demokratik srecin 1968 ylnda ortaya kan ulusal ve uluslararas gelimelerin etkisiyle sarslmaya balamas, solda ve sada blnmelerin hem mevcut iktidar hem de rejime kar kktenci akmlarn gelimesine ve ok partili dzenin rndan kmasna yol amtr. Batda kurulu dzenlere kar devrimci muhalefet bayran ykselten bu hareketler Trkiyeye de sirayet etmi; bu arada ABDnin genler arasnda uyuturucu kullanmnn yaygnlamas nedeniyle Trkiyede haha ekiminin kstlanmasn istemesi ve hkmetin olumlu cevap vermemesi, ynetimin d desteini tehlikeye drrken, bu durum kitle hareketlerinde de etkili olmutur. Bu srete, silahl kuvvetlerin tavr deimi, parlamento d muhalefet hareketi ne geerken, baz radikal sol gruplar da silahl propaganda ve darbeci oluumlar tercih yntemi olmutur.614 Trkiyedeki genlik olaylar tpk dardakiler gibi niversitelerden kmtr. Burada ynetime itirak genlerin en nemli istei olmutur. Bizim niversitelerimizde genler bu isteklerini boykotlar ve sonra igallerle dile getirmilerdir. Ancak, burada unun gz ard edilmemesi gerekir: Eylemlerin Avrupa yahut dier lkelerle e zamanl olarak grlmesi ayn gerekelerin olaylar iin yeterli olduunu gstermez. Her olay toplumun kendi dinamiklerinin rn olarak geliecektir. Toplumlarn sosyokltrel dinamikleri farkl olduuna gre eylemin sebebi ve de eylem tarz da mutlaka
612 613

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 30. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8.Bask, stanbul: Belge Yay., 1995 s.91. 614 Davud Dursun, 12 Mart Darbesi -Hatralar, Gzlemler, Dnceler-, stanbul, ehir Yaynlar, 2003, s. 49-50.

188

farkllaacaktr. u unutulmamaldr ki, Trkiyede genlik eylemlerinin niversitelerde patlak vermesi de eylemlerin temel sebebinin eitim veya renci meselesi olduu anlamna gelmemektedir ve byle de yorumlanmaldr. niversite genliinin sorunlar temelde ait olduklar toplumsal kesimin koullar tarafndan belirlenir ve ekillenir. Yakndan bakld vakit Batdaki protesto hareketleri ile Trkiyedeki siyasi ideolojik eylemler arasnda aa yukar ayn dneme tesadf etmeleri dnda esasl bir benzerlik bulmak olduka gtr. Gerek sebepleri, gerek hedefleri ve gerekse mahiyeti bakmndan bu hadiselerin ayn kriterlerle deerlendirilmelerine imkan yoktur. Avrupa ve Amerikada balayan fiili eylemler 1950lerde yine ilk defa Amerikan toplumunda tomurcuklanmaya balayan sosyopsikolojik bunalm zemininde yeeren muhalefet ve protesto birikiminin patlamaya dnmesidir. Rockn Roll akmnn ban ektii dearj mziinin aa kard muhalefet ve protesto tavr giderek yeni bir dnya zlemine dnecek ve 60lardaki youn ve yaygn isyann odak noktasn oluturacaktr. Batdaki isyan aka modern dnyay baka bir deyile sanayi toplumunun yerleik deerlerinin ve standartlaan hayat tarzn hedef almtr. Balangta sanayi toplumun tek letirerek yalnzlatrd insann, her trl snrlama ve kstlamann dnda feragat, fedakarlk ve paylama gibi saf insan z ar basan ilikilere dayal alternatif bir hayat tarz arayna ynelen isyan, zamanla deiik ittifaklar kurarak daha farkl sosyo-politik gelimelerle btnlemitir. Bir yandan bu hareketlerin iinde aktif rol oynayan gen kz ve kadnlarn n plana klaryla kolaylaan bir kadn haklar ve kadn cinsinin zgrletirilmesi hareketiyle eklemleirken, dier yandan da Vietnamdaki Amerika imajnn tahrif ettii bir sava aleyhtarl ve bar hareketiyle aynileme srecine girmitir615. Klalnn ifade ettii gibi niversiteye kar olmak, rejime toplumsal dzene kar olmak, yetikinlerin nderliinden ve rgtlenmelerinden bamsz olmak ve iddet pratii bakmndan renci olaylar deien oranlarda benzer grnmlerdedir.616 ktidar- renci Eylemleri likisi: ktidarn rencilere destei ve iktidarlar tarafndan rencilere fonksiyonel olarak yn verilmesi, rencilerin de iktidarlarla olan yakn ilikileri ve baz taleplerini kabul ettirmelerinin, kendilerini iktidar orta gibi grmelerine ve bu rol benimsemelerine yol at anlalyor. Harun Karadeniz, 1960 ylnda kendilerini ok nemli bir sosyal g, byk bir bask grubu, yurt sorunlarnda sz sahibi ve bir yannda iktidar orta grmektedir. Genliin fikirlerinin alndn, yeni anayasay hazrlayacak olan kurucu meclisine genlik temsilcilerinin de girdiini, Demokrat Parti iktidarna kar yaplan genlik eylemlerinin CHP tarafndan tasvip edildiini ifade etmektedir.617
615 616

Mustafa alk, MHP Kaynaklar, Hareketi ve Geliimi, Ankara,Cedit Yaynlar, 1995, s. 80-2. Ahmet Taner Klal, renci Ayaklanmalar, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974, s. 617 Harun, Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 186.

189

Resmi otoritenin ve siyasi iktidarn temsilcilerinin demeleri ve tavrlar renci hareketlerinin ekillenmesinde nemli rol oynamtr. ktidar-renci eylemleri arasnda dorudan bir iliki vardr. Mevcut iktidarlar kendi siyasi grlerine yakn duran renci eylemlerine destek vermiler, kendi siyasi grlerine aykr duran renci eylemlerini eletirmiler, reddetmilerdir. ktidarn rengine gre renci hareketleri iktidar nezdinde yer yer meruluk kazanabilmi; bu durum bir yandan rencilerin siyasi yapda daha nem kazanmasna yol aarken, dier taraftan iktidar ilikileri ierisinde renci eylemlerinin fonksiyonel anlamda iktidarlar lehine kullanlabilmesi sonucunu getirmitir. Bunun yannda siyasi partilerin rencilerin enerji ve eylemlerini kendi ama ve hedefleri dorultusunda kullanmak istedikleri, renci eylemlerine yn vermek istedikleri anlalmaktadr. Bu dnemin bir zellii genliin pek hakim bir eda ile sesleniyor oluudur. Bir baka deyile, dnemin bildirilerinde ve konumalarnda genlik adeta Atatrk ve 27 Mays adna konumaktadr. Bu hava 27 Mays zerindeki rolnden geldii gibi, Atatrkn genlie hitabesinden ve Bursa Nutkundan da kaynaklanmaktadr. Karadeniz, bu zellikleri genel olarak renci kitlesinin zellikleri olduunu, zellikle 1962den sonra baz genlerin sosyalist izgiye yaklatklarn, eitli toplantlarda tutarl grleri savunan tek tek kiilerin, zaman zaman kitleyi etkileyebildiini sonralar sosyalist dnya grn kitle nnde savunduklarn belirtiyor.618 renci hareketleri karsnda resmi azlarn deerlendirmeleri, renci eylemlerine iktidar nezdinde hakllk ve meruluk kazandrmaktadr. Cumhurbakan Cevdet Sunay, Ortaya atlan grler, kamuoyuna ve sorumlulara mal olmutur. Bugnk durumun byle srp gitmesi beni derin bir ekilde dndrmektedir steim, sorumlularn bu gidie rencilerin hakl isteklerini yerine getirecek bir ekilde ve eitim sorunlarn temelden zecek bir ekle koymalardr. demektedir. 12 Mart dneminde darbecilerin babakanln yapacak olan Nihat Erim, o dnemde renci hareketlerinin savunucusu grnmndedir: Bu bir patlamadr, gen kuan patlamasdr. Genliimiz yerden ge kadar hakldr. Siyasi iktidarn (AP), resmi olarak olaylarn basit genlik olaylar olduu grn ileri srerken boykotlar ve igalleri kuvvet kullanarak krmay denediini ve AP ve CKMPye yakn duran genlik kurulularnn yelerine siyasi ynden destek olduunu grmekteyiz619. Metin Toker, 1968de senato ara seimleri seim kampanyasnda, CHPnin Genel Bakan nnnn irticaa kar Mecliste hcumu balattn, Konya Mfts Tahir Bykkrky kastederek APnin iki aya var. Biri Konya Mfts, teki se618 619

Harun, Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 37. Aydn ubuku, Bizim 68, 6. Basm, stanbul, Evrensel Basm Yay., 1999, s. 76-77.

190

im kanunu dediini, irtica hakknda mesaj verdiini; nnnn irtica hakkndaki mesajnn Cumhurbakan Sunay da etkileyerek Kurban Bayram mesajnda eriat tarikatlar tredi cmlesini, konumasna aldn; fakat bir adm geriye ekilerek Genlerin bir ksm komnistlerin etkisi altndayd, bunlara kar imam-hatipler denge unsuru oluturuyorlard dediini naklediyor. Toker, bu konumadan cesaret alan gericilerin ahlan mitingi denilen toplantlar yaptklarn, bunlarn ncln imam-hatiplilerin stlendiini ve Harp Okullarnn kendilerine almas konusunu getirdiklerini belirtiyor.620 Cumhurbakan Sunaya gre, imam-hatipli genler, komnist genler karsnda denge unsuru oluturuyor. Genlik hareketlerinin birbirlerine kar iktidar tarafndan denge unsuru olarak grld ve kullanld anlalmaktadr. CHPnin balangta genlik hareketlerini masum renci hareketleri olarak nitelendirdiini gryoruz. Metin Toker bu konuda, CHP Parti Meclisinin bildirisinde Bravo genlie diyor, fakat Trkiyenin NATO ierisinde kalacan vurguluyordu. Btn o gnlerde CHP masum renci isteklerine ve o amala giriilen hareketlere arka kyor. Fakat bunlara siyasi renk verilmesine msaade etmeyeceini belli ediyordu.621 Zihni etiner, 6. filonun protesto edilmesi olayn deerlendiriyor: Gmsuyu renci Yurdunun polis tarafndan baslmas; Vedat Demirciolu adl rencinin ldrlmesi olaylar ateliyor ve Teknik niversite rencileri Taksimde bir gsteri yapyor. Kahrolsun Amerikan Emperyalizmi, 6. Filo Defol, Katil Polis eklinde atlan sloganlar topluluu coturuyor. T renci Birlii Bakan Harun Karadeniz, gsterinin bittiini aklamasna ramen, Deniz Gezmi nutku ile genlere Dolmabaheyi hedef gsteriyor: Hayr arkadalar, bu gsteri burada bitmemitir. Akn var akn, gnee akn, gnei zaptedeceiz, gnein zapt yakn dizelerini okuyor ve bizler de Dolmabaheyi zaptedeceiz, Dolmabaheye akn diye haykryoruz. Z. etiner, ileride Trkiye Halk Kurtulu Ordusunun lideri olacak Denizin o gn bu nutku ile liderlii kazandn sylyor 622. 1968de Amerikan 6. Filosuna kar yaplan protesto eylemlerinde devrimci genlik ierisinde ayrmalar berraklk kazanmaya balyor. Devrimci genlerin nnde iki seenek vard. Birincisi, aktif olarak bu direnie katlmak, ikincisi de sadece bildiri ve demelerle protesto biiminde katlmakt. O srada FKF, TPe daha yakn konumda, TPin genlik kollar biiminde alyordu. Ona alternatif bir genlik rgt, Devrimci
620 621

Metin Toker, smet Paann Son Yllar 1965-1973, I. Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993, s. 114-5. Metin Toker, a.g., s. 123. 622 Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!.. Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul 2003, s. 93-95

191

renci Birlii (DB) idi. O zaman eylemlerde aktif olmak isteyenler DBe getiler. Dolmabahe direnii srasnda Taksimde miting yapld. Olaylarn trmanmasn engellemek iin FKFli ve TPli genler barikatlar kurdular. Taksimdeki mitingden sonra DB barikatlar ykarak Dolmabaheye indi ve yakaladklar Amerikan askerlerini denize attlar.623 Gn Zileli, niversite igallerinin hemen ardndan stanbula demirleyen Amerikan 6.Filosuna kar stanbulda eylemlerin baladn, genlerin, eitli eylemlere giritiini, Dolmabahede karaya kan Amerikan askerlerinin zerine boya attklarn , polisin eylemci genleri yakalamak bahanesiyle T yurdunu bastn, bu arada Vedat Demirciolunun lmnn olaylarn bymesine yol atn, Vedat Demirciolunun lmn protesto eden rencilerin Dolmabahede demirlemi 6. Filoya kar yrye getiklerini, FKF stanbul sekreterlii ve T Talebe Cemiyeti Birliinin provakasyonu nlemek bahanesiyle Gmsuyunda FKF yelerinden bir baraj kurarak Dolmabaheye akan rencilerin nn kesmek istediini, Deniz Gezmiin ve bu tr hareketlerde onun yan banda yer alan Mustafa Grkann ban ektii genlerin nce FKFliler ve bir ksm Tlnn, sonra da polis ve jandarma barajn yararak Dolmabaheye indiini ve yakaladklar Amerikan askerlerini denize attklarn belirtiyor.624 Harun Karadeniz, Dolmabahe olaylarnda DBn tavrn yle

deerlendirmektedir: Onlarn atmaya ynelik tavrlarnn en nemli kayna ise Devrimci bir cunta (!) umudu oluyordu. Onlara gre, her frsatta polisle atma kacak ve asker-sivil-aydn zmre iktidara el koyacakt. Nitekim, 27 Maysta byle olmutu. Biz ise srekli olarak cuntay ve cuntac reddediyorduk. te btn bunlar Dolmabahe yry srasnda ters dmememizi getirdi. Yry yaplaca gn, Gmsuyu yurdu nnde toplandk. Kalabalmz 700 il 1000 arasnda. Biz atma kmasn istemiyoruz, onlar her zamanki gibi atmadan yanalar. Kalabaln ou Tl olduu iin onlar pek bizi bir kenara atp yryemiyorlar. Yoksa Mustafa Grkan filan srekli ajitasyon yapyor ve hemen yrnmesini istiyor. Biz ise yry bekletiyoruz. Btn amacmz rencilerin ezilecei yeni bir atma kmasn. nk bir atma kar ve renciler ezilir, birka kii lrse bizim rgtler evresinde pek kimse kalmaz. nk; evremizde sosyalist bir partinin profesyonel militanlar yok. evremizdekiler sol dnceyi benimsemi, son tahlilde kk burjuva genler. Var olan potansiyeli bir anda harcamak kolay. Fakat; bu iin sonras da var.625 Karadeniz, o gnden sonra MDDcilerin boy hedefi olduunu, Trk Solu dergisinin 23 Temmuzlu 36. saysndan itibaren, srekli kendisine bu olaydan dolay oportnist, pasifist diye
623 624 625

Aydn ubuku, Bizim 68, 6. Basm, stanbul, Evrensel Basm Yay., 1999, s.78-80 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 303-4. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul: Belge Yay., 1995 s. 113-114.

192

saldrlacan; fakat saldrlarn gerek nedeninin kendisinin cunta getirici atmalara ve sonu cuntaya ynelik saldrlara kar kmas olduunu ifade ediyor.626 H. Cemal, kendisinin Che ile yolculuunu Gmsuyundan Dolmabaheye inen gzerghta baladn; Yeni Harman iip, Beatles dinlerken, bir taraftan da tempo tutarak, iki--drt daha fazla Vietnam, Ernestoya selam, Ho, Ho, Ho, i Min! diye bardn; Taksime kp kitapdan Gerillann Gnln almasn, Cumartesi gn partilerine gitmesini ve romantik aklar tahayyl etmesine engel olmadn; sonra Gmsuyu-Dolmabahe gzergh ile yetinmediini; Birinci iip boyunun bydn; bitmeyen byklaryla Grcnn (Stalinin T. P.) byklarn taklit ettiini; Felsefenin Temel lkelerini ve Bubi tuzaklarn rendiklerini; Beatles yerine baltasn bileyen arklar dinlediklerini; Taksime ktklarnda Ske aalarndan ve Amerikan gazozlarndan hesap soran gazeteler sattklarn; Aydnlklarn alacalar ve beyazlar, halk savalarnn ehirlileri ve kylleri arasnda seim yaptklarn; Cumartesi partilerini ve ak tahayyllerini unuttuklarn; daha ok devrimci ve daha az romantik olduklarn; Felsefenin Temel lkeleri ve Bubi tuzaklar hakknda bilgileri zenginletike romantizmlerinden eser kalmadn belirtiyor.627 Gerhard Kessler, sosyal hareketlerin anatomisi hakknda unlar sylyor: Sosyolojik adan hem kolektif davran hem de sosyal hareketler, rnleri gz nnde alnd taktirde devaml/srekli ekilsiz gruplardr. Sosyal snflar ve sosyal hareketler srekli ekilsiz oluumlar ortaya koyarlar Sosyal hareketler, sosyologlara gre ayn dnceye sahip olanlarn ekilsiz, fakat devaml birlemesidir. Kural olarak bu akli bir deere dayanp, ortak bir inanca sahip olanlar tarafndan beslenmekte ve ieriini ortak bir ideal oluturmaktadr.628 Gerhard Kesslere gre, sosyal hareketlerin oluumunu belirleyen birtakm safhalar vardr ki bunlar iki noktada toplanabilir. Birincisi her sosyal hareket bir ekle brnr. kincisi, halkn fikir zgrl arttka sosyal hareketler oalr ve zenginleir. Kessler, birinci hususla ilgili Her hareket, bir zaman iinde kendisine sabit, salam bir ekil vermeye eilimlidir. Hareket, ekli ne olursa olsun bir dernek, bir parti, bir organizasyon-rgt haline dnr. Fakat, rgtn ekirdei iinde daima geni bir evre, rgte dahil olmakszn sadece fikri bir ilgi ile harekete baldr. rgt, ok kabuklu ve sert, ok genel bir hl alnca hareketi ve cereyan sertletirmek tehdidinde bulunur. O zaman sosyal kuvvetinden bir ksmn kaybeder... lkemizde de, 1971lerden nce, niversitelerde Fikir Kulpleri Federasyonu ad altnda kurulan dernekler geni apta akademisyenler tarafndan desteklenmitir. Ancak rgt belirli merhaleleri gerekletirdikten sonra oluturduu ekirdek glenerek Dev-Sol ve Dev Yola dnmtr.629
626 627 628 629

Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul: Belge Yay., 1995 s. 116. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 97-8. Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 37-8. Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 38.

193

Bir sosyal grup ierisinde konsenss, uzla ve birlii tesis eden referans enformasyonel etki olarak adlandrlan grup normlarna uyum salayc farkl bir tr toplumsal etkidir. Sz konusu bu sre aamada gerekleir. Birinci aamada, bireyler kendilerini kategorize etmek suretiyle farkl bir sosyal kategori yesi olarak tanmlarla; ikinci safhada bu kategorinin herkese uyulmas gereken normlarn belirlerler ve nc aamada ise oluturulan normlar grup ierisindeki bireylere tatbik edilir. Bu srelerin sonunda kategorik yelik fark ortaya ktka grup yelerinin davranlar ok daha normatif bir hl alr.630 Konsenss bir yandan grup ierisindeki sbjektif belirsizlikleri zme kavutururken, bir yandan da grup yelerinin grleri, alglar ve davranlarnn belirlenmesindeki objektif geerliliin olumasn salar. nk konsenss dardan katklarn nfuzuna olanak tanr. Bu yaklam katk teorisinin bir unsurudur.631 Grup ii katlmn gdleyicileri olarak grev gdlenmesi, ballk gdlenmesi ve ortam gdlenmesi* ne srlmektedir.632 68 niversite eylemlerinde demokratik niversite, rencilerin ynetime katlmas, zel okullara hayr, daha sonra sa yok, sol yok, boykot var gibi sylemler geni renci kitlesini cezp etmeye imkan salamtr. Dnyadaki konjonktrn sol sylemlere imkan vermesiyle 68in ncs olan genler anti-emperyalist sylemlerden sosyalist sylemlere varan sylem biimleriyle geni kitleyi etkilemilerdir. Balangta sempatiyle renci eylemlerine katlan genlerin eylemlerin zihin ina edici rol dolaysyla sol dnya grn daha kolay benimsemilerdir. 68e kaynaklk eden gruplarn iinde, sosyal hareketlere yn veren bir ekirdek grup ile sz konusu ekirdek grubun etrafnda kmelenen geni bir evre olduunu dnyoruz. Sre ierisinde bu ekirdek gruplar arasnda yaanan ideolojik tartmalar (Sosyalist Devrim-Milli Demokratik Devrim tartmalar), yntem tartmalar gruplar arasndaki ayrlklar artrm; hizipilik, klikilik hakim olmaya balamtr. Dnyadaki konjonktrn etkisiyle derinleen devrimci snflar ve sosyalist devrimle ilgili yntem tartmalar kitlelerden kopuk nc sava teorilerini ve buna

630

631 *

632

Michael A. Hogg-Dominic Abrams, Social Identifications-A social psycohology of intergropu relations and group processes, Routledge, London, 1992, s. 172. Michael A. Hogg-Dominic Abrams, a.g.e., s. 173. Grup ii katlmn en nemli gdleyicisi yaplan iin birlikte alan insanlarn ve ortamn ekiciliidir. Grev gdlenmesi, amacn grup yesi tarafndan benimsenmesiyle ortaya kar. Ballk gdlenmesinde, nemli rol oynayan etmenler ise grup yelerinin dostluu, onlara ynelen zdelik ve grup yelerini bir referans noktas olarak alglamalardr. Bu gibi gdlenmelerde ama grup yesi iin pek fazla nemli deildir. Grubun dier yeleri ile birlikte bir eyler yapm olmann doyumu ve hazz yetmektedir. Ortam gdlenmesi, ortamn ekiciliiyle ilikilidir. (Grup ii katlmn en nemli gdleyicisi yaplan iin birlikte alan insanlarn ve ortamn ekiciliidir. Amacn grup yesi tarafndan benimsenmesiyle ortaya kar. (Galip sen, Veysel Batmaz, Ben ve Toplum, stanbul, Salyangoz Yaynlar, I. Bask, 2006, s. 268.) Galip sen, Veysel Batmaz, Ben ve Toplum, stanbul, Salyangoz Yaynlar, I. Bask, 2006, s. 268.

194

ilikin eylemleri gndeme getirmi; 68de ekirdek gruplar etrafnda kmelenen geni kitlenin ekirdek kitleden uzaklamasn getirmi, sonu olarak 68 Kua kategorisi ierisinde bulunan gruplar ortak cephe faaliyetiyle hareket edemeyerek aralarndaki birlik bozulmutur. Ayn zamanda, 68de her bir oluum ierisindeki ekirdek grup ile ona bal geni evrenin dalmasyla geni grup yapsnn, dolaysyla o zamana kadar eylemle kazanlm grup kitleselliinin erimeye baladn gryoruz. Dnyada ykselen anti-emperyalist dalgayla birlikte, genlik eylemlerinin genlik kitlesinin kazanlmasnda olduu gibi genliin kimliinin belirlenmesinde etkin bir role sahip olduunu dnyoruz. Ergun Aydnolu, ilk bakta Dev-Genin eylem yaratan devrimci militanlarn topland bir rgt gibi grldn; gerekten de, Dev-Gen ve Dev-Genliler bylesi bir tarafn olduunu; bu devrimci tipinin kendi siyasi grevlerini sk sk nerede harekete orada bereket mantyla akladn; zaten eyleme gemek, eylem koymak gibi terim ve szcklerin o gnlerde retilmi olmalarnn tesadfi olamayacan; dier taraftan Dev-Genlii sadece bir eylemci olarak tanmlamann doru olmadn; dearj olma ihtiyacna uygun hareket arayan bir babozuktan ok kendisinden bamsz olarak ortaya km sosyal hareketlere yetimeye alan bir radikal olduunu; 1968-70 Trkiyesinde TPin rgt olarak fel olduunu, bu durumda Dev-Genliye eylemcilik niteliini veren, birka bin kiilik bir renci grubunun 35 milyonluk bir lkenin yetime kaygsn tadn; elitist politik kltr nedeniyle Dev-Genlinin sk sk sosyal hareketlenmeleri kendi eylemciliinin rn zannettiini; Dev-Genlide eylemcilik kadar sosyal hareket ilk yardm uzman niteliinin de var olduunu ifade ediyor.633 E. Aydnolu, Dev-Genlinin eylemliliinin sosyal hareketle snrl olmadn, bir yanda kk tarm reticilerinin protesto hareketlerine katlrken, dier yanda niversite akademik reformu konusunda grler ileri srdn; eylemleri rgtlediini; bir taraftan Milli Gvenlik Kuruluna cevap verirken, dier tarafta -kaba kuvvet metotlarnn da ihmal etmeden- TP iindeki devrimci muhalefet almalarna katkda bulunduunu; anti-emperyalist sokak gsterilerini rgtlediini ve en nihayet Trk Solu iindeki teorik tartmalara en yksek dzeyde katlmaya altn; bu durumun, onu politik bir kuak olarak hzla olgunlatrdn; fakat dier yanda, ayn younluun hazrlad tehlikelere maruz braktn dile getirerek kendisini lkede radikal politikann tek znesi olarak grmeye baladn; Dev-Genlinin grne aldandn, o gne kadar hibir sol kadronun mevcut kazanmlar ve mevzilerde sadece kendisinin damgasn grmeye kalkmadn; Dev-Genlilerin eyleme getikleri srada solun bir siyasal-sosyal hareket olarak hzl bir paralanma srecine girdiini ifade ediyor.634 E. Aydnolu, Dev-Genin soldaki siyasal kriz ve tartmalara kaytsz kalamadn; kaygdan ok aknlk ierisinde olduunu; 15-16 Haziran ii
633

634

Ergun Aydnolu, Trk Solu -Eletirel Bir Tarih Denemesi: 1960-1971, stanbul, Belge Yaynlar, I. Bask, 1992, s. 140. Ergun Aydnolu, a.g.e., s. 141-2.

195

gsterilerinin zerinden drt ay getii bir zaman diliminde on binlerce iinin igal ve direni tecrbesi yaadn; TPin byk kongresinde topladn 1970 Haziranndan beri Hikmet Kvlcmlnn yapt mdahalelerle sol ii teorik tartmalarn yeni bir dzeye sradn; bu sralarda birka yz Dev-Genlinin kime kurun skacaklarn bilmeden, -olaylarn gsterdii gibi, hi kimseye kurun da skamadan- garip bir silahl mcadeleye kalktklarn ve iilerin, kyllerin, genlerin silaha niye sarlmadn anlamadklarn ifade etmektedir.635 1968 sonras renci genlik, iilere, kyllere ve dier gruplara ii snf bilincini tamaya alm ve bilhassa renci liderleri giderek kendilerini snfn yerine koymasalar bile, snfn nne geerek ncnn ncs g gibi grerek mcadele etmilerdir. FKF Genel Ynetim Kurulu lkedeki ve devrimci genlik iindeki son gelimeleri de dikkate alarak dneminin getirdii grevleri ancak yeni bir anlay, yeni bir kadro ile yerine getirebileceini dnmtr. 9-10 Ekim 1969 tarihinde yaplacak FKF olaanst kurultaynda Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) ad ve tzk deitirerek Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (DEV-GEN) olmutur. Yaplan tzk deiikliinde FKF yelik iin yalnzca yksek renim veren kurulularda kurulan fikir kulpleri kabul edilirken Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (TDGF) tz bunu sosyalist ii ve kyllerin kurduu dernekler de ye olabilir eklinde geniletmitir. FKF genlik, yurt ve dnya olaylarn bir btn olarak ele alr, genliin mutluluunu insann kendini yetitirecei olanaklarn var olduu bir dzende grr, bu ileri dzene ulaabilmek iin genlie devler dt kansndadr. Genliin devlerini yerine getirebilecek olgunlua erimesi, bilinlenmesi, e gdml ve rgtl eylemlere girimesi yurda ve dnyaya yn verebilmesini amalar eklinde tanmlanan rgtn amac TDGF tznde ksa ve yaln cmlelerle ifade edilmitir, TDGFnin Emperyalizm ve feodal kalntlarna kar verilen halkmzn Milli Demokratik Devrim Mcadelesinde dnce ve eylemin gelitirilmesini amalad aklanmtr. Artk MDD ierisindeki, ayrlk grlerdekiler de farkllklarn ortaya kmas kolaylamtr.636 FKFnin olaanst kurultay Siyasal Bilgiler Fakltesinin byk amfisinde toplanmtr. Bu olaanst toplantnn sebebi genlik olaylarnn ve devlet gleriyle olan atmalarn artmasdr. Kurultaydaki bir dier durum da TPli yelerin ihracn tekil eder. stanbul sekreterliinde Veysi Sarszen, Stk Cokun, Osman Saffet Arolat ihra edilmitir. TPli eski FKF yneticilerinin istifasndan sonra da tartmalar, eletiriler ykselmeye yz tutmutur. Tartmalarn taraflarn Milli Demokratik Devrim izgisinde yer alan Aydnlk Sosyalist Dergi (ASD) ve Trk Solu dergilerinde birlikte yazlar yaymlayan Mahir ayan ve Dou Perinek evreleri oluturmutur.
635

636

Ergun Aydnolu, Trk Solu -Eletirel Bir Tarih Denemesi: 1960-1971, stanbul, Belge Yaynlar, I. Bask, 1992, s. 144-5. Ali Yldrm, FKF Dev-Gen Tarihi, Ankara : Doruk Yay., s.369

196

Tartmalarn iddetine ramen Dou Perinek evresi iki ay daha ASD ve Dev-Gen ynetiminde yer aldktan sonra birinci kopu gereklemi, ASD yaz kurulundan ve Dev-Gen MYKsndan ayrlmlardr. Mahir ayan ve evresi kurultayda gerek Perinek evresine gerekse Mihri Belli evresine at ideolojik mcadeleyi giderek sertletirmitir. Dev-Genin gittike siyasallaan mcadelesinin en nemli ayaklarndan birisi ii eylemlerine katlmasdr. Tznde yapt deiiklikle de amac sadece renci rgt olmak deil, ii ve kyl snfnn da rgt haline gelmektir. Bu tzk deiiklii, ii ve kyl birlikleri kurmasna ve daha canl bir konuma gemesine yardmc olmutur. ileri desteklemek ve ideolojik olarak eitmek iin DSK ile diyaloga girmitir. stanbuldaki olaylarda Dev-Gen ve DSKin ortak bildirileri grlmtr. 1969 ylnda TDGFnin aktif olarak katld eylemlerden biri de retmenler boykotu olmutur. 15-19 Aralkta TS ve lk-Senin balatt eyleme Dev-Gen de ak destek vermi, Atilla Sarp (genel bakan) tarafndan gnderilen bildiride sizleri de evrenizdeki retmen kardelerimizi de bu drt gnlk boykot srasnda organik ilikilerimizi pekitiriniz. Srekli temas kurunuz, tm gcnzle eylemin iine girerek baarl bir biimde uygulanmasn salaynz. Bu konuda almalarnz raporlar eklinde merkeze iletin denmitir.637 Toker, 1969daki genlik Kurultaynda masum renci isteklerinin bir takm haytalarn eline getiini; maksad bilinmeyen hareketlerin CHPli genlerin karmayacaklarn ifade ederek yle devam ediyor: imizde bir kimsenin ar solculuundan pheci deiliz. Sosyalist Parti kurulabilir. Biz deiliz. Hem solumuzdakilerle, hem samzdakilerle her meselede ayrlmz var.638 Hasan Yaln, herhangi bir yerde eylem veya yry yapldnda nder kadronun kitlelerin grev yapp yapmayacan tespit etmesi gerektiini, bunun bir nderlik sorunu olduunu; Denizlerin bunu iradi olarak yaptrabileceklerini zannettiklerini yani biz istersek neler yapar, bizi dinler diye dndklerini; liderliin bu olmadn, liderliin kitlelere istediini yaptran adam demek olmadn; kitlenin maddi bir ktle olduunu; onun da kanunlarnn olduunu; psikolojiye, ihtiyalara uygunsa liderliin yaplabileceini, Denizlerin ise kendi kafalarndakini kitleye bir ihtiya olarak dayattklarn, kendi ihtiyalarn kitlenin ihtiyalarn gibi algladklarn, kitlenin henz kvama gelmediini; 1970de 15-16 Haziran ii hareketinden sonra kitle hareketinin geri ekildiini 12 Marta yaklaldnda genliin, ii ve kyl hareketinin durgunlatn, bu artlarda genlerin silaha sarldn; kitleleri eitmek yerine kitlelerle balarn kopartarak, kitleden uzaklatklarn; Aybar-Aren-Borandan
637 638

Ali Yldrm, FKF Dev-Gen Tarihi, Ankara : Doruk Yay., s. 458. Metin Toker, smet Paann Son Yllar 1965-1973, I. Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993, s. 132.

197

sonra Denizlerin de sola doru gitmeyi terk ettiini belirtiyor. Silahl eyleme ynelme konusunda karar mekanizmalarnn nasl alt konusunda net bilgiler verilmiyor.639 1971 Muhtras sonras, kendilerini ncnn ncs gren 68 genliinin bir ksm liderleri kitleden koparak radikal eylemlere giritiler. Snf adna nc silahl mcadeleyle iktidar zayflatmak, halk yanlarna ekmek ve iktidar elde etmek amacyla ehir gerillacl, Kr gerillacl yntemlerini uygulamaya koydular. Bunun bir tr ikamecilik olduunu dnmekteyiz. E. Aydnolu, kitlelerin znde bu genler 27 Maysta TPe oradan DevGene kadar uzanan grkemli ykseliin temsilcileri olduunu; bu ykseliin onlarn hafzasna 27 Mays Anayasas, sendikal mcadeleler, kazanlan mevziler, antiemperyalist direniler, parlamento krssne kadar uzanan radikal ajitasyon, toprak igalleri ve bunun gibi olumlu elemanlarla kazndn; bir bakma anlalmaz ilere kalkan gen gerillalara sempatinin buralardan kaynaklandn ileri srmektedir.640 Bu dnemde, 68 Kua kategorisi ierisinde Dev-Genin hakim unsur olduunu syleyebiliriz. Deerler, seremoniler (ayinler) festivaller, merasimler birer kolektif biimlenmelerdir. rnek olarak, bayra selmlamak, vatanseverlik gsterileri, shri ilikiler, elenceler bu trdendir. Bunlar kolektif patlamalar hazrlasa bile, kaynamalara yol aan ayaklanmalarda grld gibi kolektif davran deildirler.641 Mfit zde, devrimci genliin balangta TPe sempatiyle baktn, 1965te TP iktidara gelmi olsayd, bunun sosyalist iktidar olmayacan, demokratik devrimi benimsemi halk bir hkmet olacan beyan ediyor. TPin MDD akmndan ayrlan iki temel noktasn ifade ediyor. 1969 seimlerinde TPin gerilediini, bunun MDDyi glendirdiini, daha nce seimle iktidara geliriz diye dnenlerin TPin hem oy oran bakmndan gerilemesi sonucu, hem de 1969a gelinceye kadar polis saldrlarnn, faist saldrlarn artmas, toplu cihat saldrlarnn yaplarak kanl olaylar ve ldrmelerin artmas, bunun yannda ilerici glerin yansmasyla parlamenter demokrasiye olan inancn zayflamas genliin silahlanmaya zorlanmas askeri bir rgtlenme ve sava hazrlna itilmesi dier taraftan iktidara parlamento d yolla gelmeyi arayan yeni dnce akmlarn ortaya kartmtr. Bu yzden daha nce TPi eletirenler MDDye kayarak TPle MDD arasnda bir paralanma meydana gelmitir.642 Gn Zileli, FKFnin nc Kongresinin MDDciler iin son dello olduunu ve kongre ynetimini ele geireceklerini ya da FKFyi terk edip MDDci izgide yeni
639 640

641 642

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 579-80. Ergun Aydnolu, Trk Solu -Eletirel Bir Tarih Denemesi: 1960-1971, stanbul, Belge Yaynlar, I. Bask, 1992, s. 145. Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 39. Muharrem Klla yaplan rportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn GenlikLiderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 132-3.

198

bir genlik rgt kuracaklarn; Deniz Gezmiin ban ektii DBn bandan itibaren FKF stanbul Sekreterliinin dnda gelitiini; MDDcilerin FKF ynetimini ele geirmesi halinde DBllerin rgtlerini feshedip, FKFye katlacaklarn ifade ediyor. Kongrenin 4 Ocak 1969 gn, Aksarayda yapldn; MDDci konumaclarn tezlerinin 68 renci hareketleri ve anti-emperyalist dalgayla birlikte genliin antiemperyalist mcadelede aktif rol almas olduunu; SDcilerin Trkiyenin kapitalist olduu Milli burjuvazi diye bir kesimin olmadn; asker-aydn-sivil zmre denen eyin Trkiyenin ynetici brokrat eliti olduu ynndeki teorik tezleri savunduunu; spanya i savanda anaristlerin temel sloganlarndan olan Toprak Kylnn, Fabrika inin sloganna MDDcilerin milli burjuvaziyi rktecei gerekesiyle kar kldn; ekoslavakyann igaline kar olduklarn; doru tavrla bugn bakldnda SDcilerin, MDDcilere gre teorik tezlerde stn olduunu dndn ifade ediyor.643 Kommer olay, ttn mitingleri, Kanl Pazar olaynda toplanan kitle ve ayn gnlerde Ankara, zmir, Adana, Malatya, Trabzon ve Samsunda yaplan byk antiemperyalist mitingler kararsz bir ok militanla TP oportnizminin pasifizmini byk bir baaryla bitirdi. Artk TP oportnistlerine kesin darbeyi vurmak iin karar alnd. Peinde TP ynetiminde olan 6-7 kadar fikir kulbnn ynetimleri feshedildi. iddetle, TPliler ezildi. Devrimci renci Birlii (DB) yeleri FKFye kaydlar. FKF stanbul sekreteri Stk Cokun istifa etti ve yerine Rahmi Aydn getirildi.644 Gn Zileli, SDcilerin ayn tutarll sol grnm pratikte srdremediini, genliin anti-emperyalist mcadelesinin gerisinde kaldn; MDDcileri SDciler karsnda stn klan tek eyin pratik mcadele konusundaki durumlarndan kaynaklandn; MDDcilerin aktif pratik mcadeleyi temsil ettiklerini; SDcilerin ise bu konuda epey ayak sryen brokratik bir havada olduklarn; baary getirenin MDDcilerin teorik stnl olmadn; bunlara ek olarak SDcilerin en kritik dnemde Aybarc Boranc diye ikiye blndn belirtiyor.645 Gn Zileli, kongreyi MDDcilerin kazandn; kendisinin FKF bakan aday gsterildiini belirtiyor.646 1969 FKF iinde Aren-Boran taraftarlarnn yenilgi yl oldu. 1969 Maysnda SBF Sosyalist Fikir Kulb kongresi yapld. O gne kadar bizim kulbn ynetiminde Aren-Boranclar vard. Bu kongrede seimi kaybetmeleri ise kesindi. Kulbn tamamna yakn bu ynetimin deimesinden yanayd. Seimi rakipsiz ekilde TP ynetimine kar olanlar kazand. Ynetime Hseyin Cevahir, Oktay Etiman ve benim de iinde bulunduumuz ekip seildi. Profesr Sadun Aren ve FKFnin TPle

643 644 645 646

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 331-2. Ali Yldrm, FKF Dev-Gen Tarihi, Ankara : Doruk Yay., s.369 Gn Zileli, a.g.e., s. 332-3. Gn Zileli, a.g.e., s. 334-5.

199

mnevver isimleri SBF Fikir Kulbnn yesiydiler. O kongrede biz de Sadun Arenin ve baz TP taraftarlarnn oportnist olduklar gerekesiyle ihra ettik.647 Mustafa Zlkadirolu, Deniz Gezmiin 1968-69 yllarndaki srete iktidar silahl mcadele ile alma dncesi tadn; u defteri kapatalm. kalm daa. Tamam bizi ldrebilirler ama, sosyalist hareket tarihine bir deney brakrz. dediini; 69 Temmuzunda Filistine gittiini, haber vermeden gittii iin de DBller arasnda bir kopu yaandn belirtiyor.648 Mustafa Zlkadirolu, silahlanmann zellikle kaynann Ankaradaki ODT tayfasnn politik faaliyetlerinden, yaklamndan geldiini; ciddi silahlanmann Ankara ODTde olduunu, stanbulda ise dorudan doruya nefsi mdafaa temelinde silahlanmann olduunu ve bunun oluturduu bir denge ile 70 senesinde ok az insann ldn; 15-16 Haziran olaylarndan sonra silahlanmann arttn ifade ediyor.649 Mustafa Zlkadirolu, Denizi en etkileyen adamlardan birinin Castro olduunu, Fidelin hayatn gayet iyi bildiini ve onun gibi olmaya altn; Leninizmi rendiini, Kba Devrimiyle Castroda Leninin ada bir yorumunun olduuna inandn ifade ediyor.650 Mustafa Zlkadirolu, Atilla Sarpn Dev-Genin bakan olduu dnemde kendisinin sayman olduunu; para kaynaklarnn iki milyon Lirann zerinde olduunu; bunun ikiyzbin Dolara tekabl ettiini ve bu paralar takr takr politikada kullandn; parasz kalnca devrimciliin olamayacan; o dnemde Denizin soygun yapmasnn sebebinin para kaynaklarnn Mahirin eline gemesi ve politika yapmak iin soygunlara yneldiini; burada Kemalistlerin tahrikiliinin sz konusu olduunu; cunta ilikilerinin hesaplarnn geerli olduunu dile getiriyor.651 M. Zlkadirolu, 15-16 Haziran hareketinden sonra, Trkiyede birok devrimci siyasetin iflas ettiini; ciddi bir komnist partisinin kurulmasna giden srete DevGeni srkleyen yneticileri durdurmak iin Dev-Gen davasnn aldn ve uzun zaman yneticilerin ieride tutulduunu; Deniz Gezmi harekete geerken, Mahir ayann nderlik elden gidiyor diye ortaya ktn ileri srmektedir.652 G. Zileli, 1970 ylnn Dev-Gen tarihinde bir zirve, hem de ba aa gidiin balangc olduunu; zirvede olduunu nk Dev-Genin lke apnda genlik kitlesi zerinde tartmasz bir egemenlik kurduunu, bununla da kalmayp Dev-Genin adnn ii ve zellikle kyl kitleler zerinde sihirli bir etki yaptn; etkili ve esrarl bir gce dntn; Dev-Genin neredeyse bir partinin fonksiyonlarndan fazlasn yerine getirmeye baladn; her yerde emeki genlerden ve kyllerden oluan Dev647 648 649 650 651 652

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 82-3. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Kitabevi, 1998, s. 607. Bedri Baykam, a.g.e., s. 608. Bedri Baykam, a.g.e., s. 608-9. Bedri Baykam, a.g.e., s. 608-9. Bedri Baykam, a.g.e., s. 610.

200

Gen gruplarnn fkrdn; Dev-Genin nnn ve etkisinin kendi boyunu bile atn; bununla birlikte, kenarlara doru yaylma btn gcyle srerken Dev-Genin merkezinde yozlama ve bozulma eilimleri kendini gstermeye baladn; DevGenin merkezi glerinin byk lde faistlerle kavgaya, okullarn korunmasna hapsedildiini; bu ksr mcadelenin merkezdeki glerle yava yava yorgunluk ve bkknlk eilimleri ortaya kmasna yol atn; bunun tesinde Ankara ve stanbul gibi byk kentlerde yrtlen ideolojik mcadelenin giderek ilerletici olmaktan ktn; esas olarak demagojik bir faaliyet olma eilimine girdiini; ideolojik mcadelenin bandan beri dogmatik olduunu ama dogmatizmin yerini demagojinin almasnn daha da znt verici olduunu; demagojinin aresi olmayan bir hastalk olduunu belirtiyor.653 H. Cemal 1960larn sonlarnda, ellerini uzattklarnda devrimi yakalayacaklarna inandklarn syleyerek dlerini yle ifade ediyor: Trkiye bir sabah vakti tank sesiyle uyanacakt. Askeri darbe, parlamentoyla partilerin kapsna kilit vuracakt. Bylece Cici demokrasi tarihin p tenekesine atlm olacakt. Asker-sivil-aydn zmre ittifakyla darbeden devrime uzanan bir sre ilemeye balayacakt. H. Cemal, o gnlerde, devrimde kan Devrimci Ordu Gc bildirisinde askere selam akldn bildirmektedir. Ordunun darbe yapmasna davetiye kartld, sz konusu gnlerde Adakale Sokaktaki Devrim dergisi brosu yaknndaki Mason Derneinin bahesinde dinamit patlatldn ve bu dinamitin bir 27 Mays Milli Birlik Komitesi yesi rfan Solmazerin arabasnn bagajnda getirtildiini ifade ederek kuan cuntaclar tarafndan iddete ve darbeye ynlendirilmesi konusunda, 12 Mart ncesi cuntaclk faaliyetinde bulunmu, o tarihlerde Yn-Devrim grubuna yakn Erol Bilibik szlerini aktarmaktadr. Bir gn Orhan Kabibayn evinde toplandk. Hidayet Ilgar, Talat Turan, rfan Solmazer ve daha birok kii vard. Bir ara rfan Solmazer bana, Erol sen Denizcileri ihmal etmisin dedi. Kimi ihmal ettiimi sorunca, Sarp Kuray, Deniz Gezmi ihmal etmisin. Hi temas kurmamsn. Ama ben stanbulda, Ankarada msr patlatr gibi bomba patlattryorum dedi. Ben ardm. Yanmzdaki Talat Turann da yz ifadesinden ok ardn anladm. Baka ne yapyorsunuz diye sorunca, rfan Solmazerin yant u oldu: Deniz Gezmii, Sarp Kuray falan oturtuyorum. Demokratik bir tartmayla eylem karar alyoruz. Amerikan Bykeliliinin nkapsn kurunla taranmasna demokratik olarak karar veriyoruz. Bu demokratik tartmada lider ben oluyorum. Emri ben veriyorum. Deniz Gezmi, ABD Bykeliliini tara ve yok ol! diyorum. Sarp Kuraya Git uray bombala emrini veriyorum. Bu ilerden Kabibayn mutlaka bilgisi vard. Dolaysyla D. Gezmii, S. Kuray herkesi kullandlar. rfan Solmazer, 12 Marta 24 saat kala Almanyaya uuruldu.654
653 654

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 428-9. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 55-6, 65.

201

1969 seiminde APnin yeniden iktidara gelmesinden sonra, lkede giderek art gsteren anari, renci olaylar ve ii hareketleri Trkiyeyi istikrarszlatrmaya ve beklenmedik gelimelere hizmet etmekteydi.655 H. Cemal, amalarnn darbeyi daha radikalize etmek, onu ynlendirmek iin, darbeyi yapacak kadrolara mmkn olabildiince szmak olduunu; bu yzden Doan Avcolunun bir anayasa tasla hazrladn, kendisine teslim ettiini; kendisini Doan Beyden edindii Cuntaclk terbiyesi gerei Ylmaz Binbaya hi sormakszn teslim ettiini aktaryor.656 Sivil kesimde de bir darbe almalar yrtlyordu. Aslnda ordu mensuplar ile sivil kesimler arasnda mdahale konusunda ortak bir alma sz konusuydu. Nitekim 1971 Ocak sonlarna doru bir mdahale ile ynetime btnyle el koymay plnlayan sivil ve asker ortak bir projenin Muhsin Batura sunulduu bilinmektedir. Sivil ve asker ortak mdahaleyi amalayan projenin Doan Avcolu, Cemal Madanolu, E. Acuner, O. Kabibay, Korg. A. Erkan gibi isimlerce hazrlanm ve devletin yeni dzeni, anayasa tasla, alternatif bakanlar kurulu listesi yer almtr. Genel olarak, D. Avcolunun grlerini yanstan proje dosyasn inceleyen Batur projeyi eletirmi, bu durum projeyi hazrlayanlarda hayal krkl yaratmtr.657 27 Maysta fiilen grev alan darbecilerle grev bandaki komutanlarn bir araya geldikleri ve darbe dahil her trl alternatifi konutuklar anlalmaktadr.658 Ordudaki baz subaylarn temel iddialar, 27 Mays Anayasasnn iktidar tarafndan gereince uygulanmamas ve bundan dolay da Anayasann ngrd reformlarn gerekletirilmemi olmasyd. Buna gre, baz tedbirler alnmas gerekirken, mesele tamamyla iktidardaki partinin niyetiyle izah edilmek yoluna gidilmi ve iktidardaki kadronun bir mdahaleyle uzaklatrlp, asker-sivil karm devrimci bir kadronun iktidar ele almasyla problemin zlecei dnlmtr.659 zellikle, 60l yllarn sonlarna doru giderek glenen parlamento d muhalefet hareketinde darbeci bir evrim dncesinin egemen olmas genlerde ve ii kesiminde silahl propagandann bir yntem olarak benimsenir hale gelmesi, sonra aydnlarn bunlara destek vermeleri; lkenin sosyal ve siyasal bir kaos ortamna srklenmesinde nemli rol oynamtr.660 H. Cemal, 12 Mart 1971 Muhtrasndan hemen sonra, Aydn ubukunun Denizli Ziraat Bankasna para gtren bir arabay soyarken yakalandn; Aydn ubukunun devrimin vurucu gc saylan Aktan nce grubundan Kuseyrinin lmnden sonra iki numara olduunu; fakat Denizli soygunundan sonra hapse girip 19 yl yattn, 12 Mart
655

656 657 658 659 660

Davud Dursun, 12 Mart Darbesi Hatralar, Gzlemler, Dnceler-, stanbul, ehir Yaynlar, 2003, s. 41. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 57-8. Davud Dursun, a.g.e., s. 46-7. Davud Dursun, a.g.e., s. 41. Davud Dursun, a.g.e., s. 48-9. Davud Dursun, a.g.e., s. 47.

202

Muhtrasndan birka ay sonra, Mahir ayan grubunun srailin stanbul Bakonsolosu Elromu kardn, sonra da, devrimcilik adna ldrdn aktaryor ve gemite bunlarn devrimcilik adna yapldn dndn, imdi ise bu eylemlerin terrn daniskas olduunu ifade ediyor.661 68 Kua ierisinde maddi durumu, refah seviyesi, eitim seviyesi olduka iyi ailelerden gelenler olduu gibi, maddi durumu yetersiz ailelerden gelen bireylerin olduunu da grmekteyiz. Refah seviyesi iyi ailelerden gelen 68lilerin hayat tarz taradan gelen devrimciler tarafndan burjuvalkla itham edilmektedir. 662 H. Cemal, akn mekin evliliin devrimci faaliyetle badamadnn, burjuva alkanlklar olduunun dnldn, bizde buna benzer katlklarn, o zamanki deyile sekterliklerin birok rneinin olduunu, sava devrimcilerin ideal tip haline geldiklerini, bu nitelikteki ideal kahramanlarn ise ak gibi yumuatc bir faktrn nemsemelerinin beklenemeyeceini; u an iin hayatmz ertelemi bulunmaktayz, iktidar olacaz, o gne kadar perhiz var, enerjimiz tek ynde younlatrlacak gibi fikirlerine egemen olduunu; Chenin 1950lerde evlilik kurumunu devrimcilik adna bolamann gereine kendisini inandrdn; belki de, Che Guevara zentiliinden dolay bu ekilde dnldn ifade ediyor.663 H. Cemal, Mahir ayann Mlkiyede 1968in ikinci yars ve 1969da kendileri gibi renci olduunu, Doent Mehmet Selikin Ekonomik Doktrinler dersinde Das Kapital sorulduu iin en yksek notu aldn, sevinten kendisine rak smarladn, Inkilap Tarihi dersinde bir yry yznden giremedii iin her renci gibi zldn, 4 Aralk balosuna kendileriyle birlikte gittiini aktaryor ve Mahirin kimilerinin ima ettii gibi bireyselliini toplumsal kurtulu iin keyfinden feda eden bir mazoist olmadn ifade ediyor.664 H. Cemal, herkesin kendi 68inin olduunu, buna kimsenin itiraz olmadn; fakat iin sarpa sard bir noktann olduunu, sanki 1968 ve 69da yalnzca sz konusu ocuklarn borusunun ttn ve her eyi onlar ayarlyormu gibi bir havann yaratldn aktaryor.665 H. Cemal, U. Grkanla, Maonun Krmz isimli kitabn ellerinde sallaya sallaya, Allahn gn Pekinde gsteri yapan Kzl Muhafzlara zendiini, bundan esinlenerek, Devrim dergisinde Doan Beye Atatrkn Nutkunu kk krmz kitapk halinde basalm. Genlerin ellerinde Nutuk, Antkabire doru yryler dzenleyelim. teklifinde bulunduunu; Doan Beyin bunu istemediini aktarmaktadr.666

661 662 663 664 665 666

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 58-60. Hasan Cemal, a.g.e., s. 60. Hasan Cemal, a.g.e., s. 61. Hasan Cemal, a.g.e., s. 66. Hasan Cemal, a.g.e., s. 66. Hasan Cemal, a.g.e., s. 61-2.

203

Sadun Aren, renci olaylarn deerlendirirken hareketlerin devrim asndan deerlendirilmesi gerektiini, sosyalist bir muhteva tayp tamadklarna deil, fakat ii-emeki iktidarna yardmc olup olmadklarna baklarak deerlendirilmesi gerektiini; ii-kyl-renci ve dier hareketlerini devrimci potansiyel tayan hareketler olarak deerlendirmek gerektiini, nk bunlarn her birinin sermayedar snflara ve bunlarn dzenine kar tepkiler olduunu, onlarn iktidarlarn ypratc ve bu anlamda ii snflarnn iktidar mcadelesine yardmc olduklarn, sosyalist partinin dzene tepki nitelii tayan btn toplumsal hareketler karsnda yalnz destekleyici deil; fakat ayn zamanda, ynetici hi deilse yn verici bir eylem ve aba ierisinde olmasn esas olduunu dile getiriyor.667 Sosyalist partinin bir grevinin de her biri kendi bamsz karlar asndan dzene kar kan eitli snf ve tabakalar ayr yrttkleri hareketleri birbirine balamak ve hepsini sosyalist iktidar dorultusunda birletirmek olduunu, ii-kyl-renci ya da memur snf veya tabakalar hibirinin kendi bamsz glerini sosyalizm bir tarafa kendi taleplerini bile gerekletirmeye glerinin yetmeyeceini bunun iin birbirlerinin desteine muhta olduklarn sosyalist partinin btn emeki snf ve tabakalarn desteini kazanmak zorunluluunun ve imknnn temeli ortaya ktn, partinin, ayn zamanda, bu anlamda bir g birlii organ olduunu, sosyalizm mcadelesinin bir iktidar mcadelesi olduu iin partinin esas olduunu btn hareketlerin parti vastasyla partiye bal olarak ve partiyi glendirecek biim ve dorultuda olmasnn art olduunu ifade ediyor.668 TPte Aybara kar mcadele eden Emek grubundan Sadun Aren, M. Ali Aybar partiyi bilimsel sosyalizmden ayrmakla itham edip kendi abalarnn bilimsel sosyalizmi partiye tekrar hakim klmak olduunu sylyor.669 1965-71 aras dnemde gruplar, iktidar ve iktidara geli yntemlerini tartmlardr. Bilhassa 1968-71 aras, Trkiyede sosyalizm, devrimci teori ve pratik konularnn youn olarak tartld bir zaman dilimidir. D ve i konjonktre bal olarak dnyadaki Marksist modeller uyarlanmaya ve uygulanmaya allmtr. H. Cemal, 1961de Yn dergisinin evresinde toplanan radikal solcu akmlarn Trkiyenin sorunlarn tanmlamann onlara neter atmann sesli dnlmenin salamann ok nemli kilometre talarn dediini; Ynden gen insanlarn o zaman ok ey rendiini; Yn ve Devrim izgisinin bir yerde Baasclk, Marksizmden etkilenmi devleti-milliyeti bir hareket olduunu; Trk solunu etkilediini, bldn, kendi nfuz alanna ektiini; Baascln, Arap dnyasnda farkl partilerde rgtlenmi olduunu; Irakla Suriyede iktidarlar askeri darbelerle ele geirdiini, otoriter rejimler ve diktalar kurduunu; Irakta Saddam Hseyinin, Suriyede Hafz
667

668 669

Sadun Aren, Devrim, Devrimci Hareketler ve Parti, Emek Dergisi, Yl 1, S. 5, 30 Haziran 1969, s. 2-3. Sadun Aren, Devrim, Devrimci Hareketler ve Parti, a.g.m., s. 3. Sadun Aren, Devrim, Devrimci Hareketler ve Parti, a.g.m., s. 3.

204

Esadn Baasc gelenein rnleri olduunu; Baas Partisinin iki ayr kolunu temsil ettikleri iddiasn tadklarn; Doan Beyin ktphanesinde Hristiyan-Arap milliyetisi Miel Eflakla mslman Arap Salah Bitar gibi Baas ideologlarnn kitaplarnn olduunu belirtiyor. Yn izgisine nc Dnya solculuu ya da Milliyeti sol da denilebileceini, bu gr benimseyenlerin kendilerine devrimci demokrat, cumhuriyeti demokrat, milli demokratik devrimci de dediklerini, bu grte hem Marksizmin hem Kemalizmin olduunu; buna gre nce emperyalizm ve ibirlikilerine kar milli demokratik devrimin gerekletirileceini sonra da kapitalist olmayan yoldan, milliyeti sosyalizmin kurulacan ve bu ilerin Irak ve Suriyedeki gibi tek parti ynetimleriyle ya da Doan Avcolunun deyiiyle kadife eldiven iinde demir yumruklu disipline dayal bir diktayla yaplacan, nk seim sandnn her seferinde gerici gleri yani emperyalizmin ibirlikilerini iktidara tadn anlatyor.670 zellikle 1967den itibaren Trkiyedeki devrimciler her konuya snf asndan bakmaya ynelmilerdi. 27 Mays ve Atatrk lkeleri geride kalm, devlet, ordu ve egemen snflar doru olarak kavranmaya balanmt; fakat bizim aydnlarmzn yapsnda biraz tepeden inmecilik vardr. Tanzimatta, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda ve daha birok olayda bu tavr grmek mmkndr. 1960ta ise bu tavr:halka ramen halk iin diye ifade ediliyordu. 1960tan sonra srekli bir Cunta sylentisi iinde yaamtk. Cuntaclk olduka taraftar buluyordu. Sosyalist dnya grnn yaylmasyla bu tr eilimler azalmt ki bir Mihri Belli kt asker, sivil, aydn, zmre diye bir laf tutturdu ve cuntacla sosyalist literatrde bir yer verdi. Milli demokratik devrim asker, sivil, aydn, zmrenin devrimci geleneine binaen gerekletirilecektir. Tam sosyalist teori benimsenip cuntaclk bir kenarda braklyordu ki Mihrinin bu teorisi imdada yetti.671 1968 ve sonrasnda sol renci eylemlerinde etkili olan DB kadrosunun TMGTnda renci eylemlerinin belirleyicisi durumunda olan bir grup olduu grlmektedir. DBn kurucularndan Selahattin Okur anlatyor: DB kadrosu olarak bilinen Deniz Gezmi, Cihan Alptekin, Mustafa lker Grkan, Mustafa Ltf Kyc, Mustafa Zlkadirolu, Mustafa Karlayan, mer Erim Serkan gibi on-onbe kiilik grup, devaml TMGTnda olurduk. niversitede faaliyet bittii zaman, saat 16, 17, 18den sonra tas tara toplar, TMGTna giderdik. TMGTnda da yarn, br gn hangi eylemi koyalm, yapalm diye proje gelitirirdik. Kafamz devaml bu tr eylere alrd.672 Dev-G toplantlarnn sonunda, 28 Nisan 1960 genlik hareketinin yldnmn Kzlayda dzenlenecek bir mitingle kutlanmasna karar verildiini,
670 671 672

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 112-3. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay., 1995 s. 169-170. Turhan Feyziolu, Deniz Bir syancnn zleri, 17. Bask, stanbul, Su Yaynlar, 2000, s. 29.

205

FKFnin btn gcyle mitinge hazrlandn, bu mitingin MDDcilerin Kemalist asker-sivil-aydn zmre ile cephe taktiinin pratikteki ilk uygulamas olacan FKFlilerin MDDcilerin ba sloganlarndan ordu-genlik elele Milli Cephede slogann attn, Profesr Muammer Aksoyun ke yazar lhan Selukun, yazar Aziz Nesinin ve milletvekili Read zerdoann mitinge katldn belirtiyor.673 Oral allar, 29 Nisan genlik mitinglerini anlatyor: 1960l yllarda 29 Nisan genlik mitingleri bir gelenek olarak her yl yaplrd. 28-29 Nisan 1960 tarihinde stanbul ve Ankarann niversiteli genlii, Menderes diktatrlne kar ayaklanm, byk kitle gsterileri yapmt. Turan Emeksiz isimli bir renci stanbulda bu gsteriler srasnda Beyazt Meydannda polis tarafndan tabancayla vurularak ldrlmtr. 29 Nisan 1968 tarihindeki Milli Birlik Komitesi yeleri mitingi yaklamt. 27 Mays gerekletiren Milli Birlik Komitesi yeleri, iinde FKFnin de bulunduu byk kitle rgtlerine bu kez miting birlikte dzenlemeyi nerdiler. Daha sonra Devrimciler Gbirlii (Dev-G) adn alacak bu birlie, TMGT (Trkiye Milli Genlik Tekilat), TMTF (Trkiye Milli Talebe Federasyonu) TS (Trkiye retmenler Sendikas) DSK (Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) arldlar. DSK bu arya hemen olumlu yant verdi. Dier kitle rgtleriyle birlikte toplantya katldlar. TP ynetimi bunun zerine, Dou Perinek ve arkadalarn genel merkeze ararak, Dev-G (Devrimciler Gbirlii)ten ekilmeleri tavsiye ve nerisinde bulundu. FKFnin liderleri, bunu reddetti ve 29 Nisan mitinginin dzenlenmesinde aktif grev aldlar. Oral allar, 29 Nisan mitinginin 1968 ylnn en nemli kitle eylemlerinden birisi olduunu, saclarn anti-komnist sloganlar atarak mitingi datmaya altklarn, kendilerinin bunlar pskrttklerini, daha sonra bu saldrlar sonucunda odalarn yurtlarn okullarn ayrldn bir arada yaamann artlarnn ortadan kalktn ifade ediyor.674 Fikir Kulpleri Federasyonunun kurulmas ve gelimesinde batan sona kadar en nemli, etkin g, SBF Fikir Kulb olmutur. FKF kurulduundan itibaren ynetimine muhalefet kiiler olmu, bu muhalefetlerini FKFyi ele geirinceye kadar srdrmlerdir. SBF Fikir Kulb TP yanls genlerin sonuna kadar etkili ve gl olduu kulplerin banda gelmitir. TP yanls genlerin gc her trl abaya ramen SBF Fikir Kulb ierisinde krlamam, ancak Yusuf Kpeli, FKF Genel Bakan olduktan sonra SBF-SFK yneticisi olan TPliler grevlerinden alnmtr. Milli Demokratik Devrim (MDD) stratejisinin egemen olmasndan sonra FKFde yeni tartmalar ba gstermitir. FKF, artk ilk kurulan FKF deildir ve yeni topluluklar ortaya kmtr.
673 674

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 281. Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A.., I. Bask, 2003, s. 101-2.

206

Bunlar, daha sonra, ortaya kan ana izgileri ile yle sralayabiliz: ekirdek grubu, Partizan (TKP), Trkiye htilalci i Kyl Partisi (TKP), Garbis Altnolu ve evresi, Trkiye Komnist Partisi/Marksist-Leninist (TKP-ML), Trk Halk Kurtulu Ordusu (THKO), Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi (THKPC), Devrimci Dou Kltr Oca (DDKO), Aktan nce Grubu, Kvlcml evresi, Sosyalist Parti in Teori ve Pratik Birlii Dergisi evresi (TSP), nc- gazetesi evresi Doan Tarkan Grubu. FKFden istifa eden yada ihra edilen TP yanls genlerin byk bir ksm, ilk says 1 Mays 1969da yaynlanmaya balayan Emek dergisinde almaya balar.675 Hamet Atahan, Deniz Gezmile ilgili olarak unlar sylyor: Deniz iin, ben ne TMGT tayfasndan ne de YS tayfasndand diyebilirim. Denizin, bir anlamda her iki tayfann da iinde denebilecek bir yaps vard. Baka bir deyile kpr grevi gren, bir anlamda DBn her iki eiliminin de sentezini ahsnda toplayabilen bir yan vard Kafasna koyduu eyi yapabilecei ortam salard.676 Gn Zileli, FKF ynetiminin iyiden iyiye TP izgisinden kp MDDci bir izgi izlemeye baladn, bunun en belirgin iaretinin FKFnin Devrimci G Birlii (Dev-G) denilen cephe rgtlenmesine girmesi olduunu, o dnemde hemen hemen btn 27 Maysc, Kemalist ve solcu rgtlerin bu yaplanmaya dahil olduunu belirtiyor.677 Dev-G rgtnn ynetimindeki inisiyatif Atatrk ilkeleri ve 27 Mays izgisinden ileri gitmeyen ve gidemeyecek kiilerdeydi. Geni renci kitlesiyle ba olan rgtler teknik kesimdeki rgtlerdi. Bizim Dev-Ge katlmamz, elimizdeki gc geri izgiye devretmek ve onlarn son tahlilde cunta hesaplarna alet olmak demekti. Devrimci g birliine inanyorduk. Fakat bu birlik gerekten devrimci olanlar g birlii deildi.678 Karadeniz, nn ile yandalam 27 Mayslarn katksyla kurulan bu birliin genlie devrimci iktidara ortak olma teklifi yaptn, renci genlik olarak iktidara ynelmesinin sosyalist teoride yeri olmadn, bunun olsa olsa Jn Trk geleneinin bir eidi olabileceini, bu nedenle Dev-Ge girmediklerini, Ankaradan balayan hareketlere kar daimi bir kukularnn olduunu bildiriyor. Bununla birlikte, Trkiye apnda btn devrimci hareketlerin btnln salayacak bir st rgte ihtiya duyduklarn, bu konuda bilin dzeyinin yetersiz olduunu bildirerek Leninin ocukluk Hastal isimli kitabn okumay tavsiye ediyor. Leninin eitli snf ve

675 676 677 678

Turhan Feyziolu, Fikir Kulpleri Federasyonu, I. Bask, Ozan Yay., stanbul, Nisan 2002, s. 212-213 Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998,s.25 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 280-1. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 175.

207

tabakalara den grevleri tayin ederek, onlar devrimci eyleme kattn belirterek henz bir birlik oluturacak bilin seviyesine ulamadklarn belirtiyor.679 Gn Zileli, Ankara DTCF Fikir Kulbnn 1968de niversitede Celal Kargl bakanlnda eyleme gemesinin TP ynetimi yanls fikir kulb yelerinin itirazna sebep olduunu, kendisi gibi MDDci eilimde olanlarn brokratik bir davran spontane bir hareket iin partiden izin beklemenin sama olduunu ileri srdn, nemli olann eylemin doru olup olmad; eer renci hareketi devrimci bir ynelmeyi temsil ediyorsa buna katlmak iin partiden izin almak gerekmedii eklinde bir dnceye sahip olduklarn belirtiyor. Zileli, igali fiilen balatan rencilerin sanki grevleri bitmi gibi ortadan kaybolduunu, dardaki renci kalabalnn, ya da kaplarda nbet tutan eli sopal renciler arasna kartklarn belirtiyor.680 Trkiyedeki 68 hareketleri Batdaki yeni sol hareketlerden daha ok eski sol hareketlere benzemektedir. i ve kyl snfna bilin tamaya ynelik ve nihayetinde sosyalist devrimi hedefleyen bu hareketlerin bu ynyle yeni sol hareketlere dahil edilemeyeceini, Avrupadaki Yeni Sol dalgadan daha ok eylemlere hz verme ynyle etkilendiini, dnyadaki Leninist, Maoist, Che Gueverac, Castrocu, Kr Gerillas, ehir Gerillas vd. hareketlerden etkilendiini sylemek gerekiyor. Mustafa Zlkadirolu, Paristeki igallerden sonra Trkiyede niversite igalinin gerekletiini; ayn ekilde anti-Amerikan Vietnam savana kar eylemlerin Trkiyede de etkili olduunu; fakat Trkiyede devrimciler arasnda Marcuseun kabul edilmediini, Marcuseun Batda genliin ilah iken, Trkiyede sratle onun yerini Marxn, Engelsin, Leninin, Maonun, Castronun aldn; klasik Marksizmin, Ortodoks Marksizmin egemen olduunu; Denizin Ortodoks Marksist olduunu; bir sr iin banda olan insanda Ortodoks Marksist olma zleminin var olduunu belirtiyor.681 1968 Fransa genlik hareketlerinin Trkiyede mahiyetinin yeterince bilinmediini, bununla birlikte Trkiyedeki renci hareketlerine hz kazandrdn gryoruz. Zileli, DTCFyi igal eylemi srasnda konutuklar konulardan birinin Paristeki renci olaylar olduunu, bu konudaki bilgilerinin neredeyse tamamen kulaktan dolma olduunu Batda ayaklanan rencileri kardeleri olarak grdklerini, ama Batdaki renci hareketlerinin ynelimi hakknda doru drst bir ey bilmediklerini, o srada Trkeye evrilmi olan Herbert Marcuseun Tek Boyutlu nsan adl kitabnda, sadece isim olarak hatrladklarn, hi kimsenin kapan ap okumad halde, bu kitabn ierii hakknda ahkam kesenler de olduunu belirtiyor.682
679 680 681 682

Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 175-176. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 290. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Kitabevi, 1998, s. 604. Gn Zileli, a.g.e., s. 292-3.

208

Sosyalist sylemin genlik iinde sloganlar, arklar, marlar yerletiini grmekteyiz. Zileli, Ankara DTCFnin igali srasnda igal bildirisinin yazm srasnda, bildirinin sonunu Bilim ve Sosyalizm yaynlar tarafndan yaynlanan Lin Biaunun Halk Savann Zaferi adl kitabnn baln artran Hak Alma Savamzn Zaferi szcklerini sktrdn, TPte ve FKFde bulunan Erdal Gkyz adndaki kendilerinden yaa byk birisinin anti-Dhringi okuyacan sylediini, birtakm eski komnist arklar sylediini, rnein Jandarma biz komnistiz, biziz yalnz dost sana Kzl Bursa arksnn dilinden dmediini; Avustralya i Marnn nakaratn Trke szlerini Fakltenin bahesinde bir akam Fikir Kulb yelerine onun rettiini; Din fark bilmeyiz/yurdumuz btn cihandr bizim/hazrlandk son kavgaya / bata bayramz Leninizm. eklinde sonraki gnlerde iyice yaygnlaan ve son dizesi bu ekilde biten mar TP yanllarnn sosyalizm, kendisi gibi MDDcilerin ise inadna Leninizm diye sylediklerini, Erdal Gkyznn bu mar kendilerine Leninizm versiyonuyla rettiini ifade ediyor.683 H. Cemal, sz konusu dnemde giyim kuam nemsemediklerini, bit pazarnda satn aldklar koyu yeil asker parkalarnn devrimci genliin niformas haline geldiini belirtmektedir.684 Gn Zileli, Ankara DTCF rencilerinin katld yryte igal komitesinden Celal Karglnn sol kolunu kaldrarak yrmeye baladn, renci kitlesinin de sol yumruk kaldrma tavrn hemen benimsediini, btn kitlenin sol kollar havada yrmeye baladn daha sonra solcu renci hareketinde byk bir yaygnlk kazanan sol kol kaldrma geleneinin o yryte ortaya ktn belirtiyor.685 Oral allar, 1969 ylnn Nisan aynda SBF renci dernei seimleri olduunu, 68deki seimleri sosyalistlerin kazandn, ondan nceki yl ise iktidarn sosyal demokratlarda olduunu, Tarsus Amerikan Kolejinden olan Ulu Grkann dernek bakan olduunu, 69 seimlerinde dernek bakanlna adayn yine Tarsus Amerikan Kolejinden Cengiz andar olduunu; 69 seimlerine grubun katldn, sosyalistler, sosyal demokratlar ve milliyeti toplumcular. Sosyalistlerin sosyalist fikir kulbnn; sosyal demokratlarn, ortann solu derneinin; milliyeti toplumcularn ise lkc genlik derneinin listesi olduunu Cengizin bakan aday olduu listede Tuncay Artun, Sabahattin Kurt, Hseyin Cevahir ve Oktay Etiman gibi isimler olduunu; sosyal demokratlarn bakan adaynn Sahir Koak olduunu, seimin sosyal demokratlarla sosyalistler arasnda ekimeli getiini, aktif renci kesiminin tamamnn sosyalistleri desteklemesine ramen, sosyal demokratlarn nemli bir oy potansiyelinin olduunu belirtiyor. Bu yzden, CHP genel merkezinde, bir seim brosu kurulduunu ifade ediyor. O dnem MHPlilerle henz atma sertlemedii iin, onlarn da seime rahatlkla katldklarn belirtiyor.686
683 684 685 686

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 293-4. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 60. Gn Zileli, a.g.e., s. 295. Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A.., I. Bask, 2003, s. 106-7.

209

1969 yl, birok yerde sosyalistlerin ynetimlere seildii bir yl oldu. renci derneklerinin o yllarda okul iinde nemli bir etkinlii vard. Faklte ve niversite ynetimleri bu dernekleri resmen tanyor ve rencilerin temsilcisi olarak muhatap kabul ediyordu. Ayrca renci dernekleri olduka geni olanaklara sahiptiler. Okul idaresi, okul iinde dernek ynetimine oda, telefon veriyor, dernein birok harcamasn finanse ediyor, onlarn emrine yllk denekler karyordu. Faklte yurdundan, yemekhane ve kantininden yararlanmak asndan dernek ynetimlerinin geni yetkileri bulunuyordu. renciler, kimliklerini alabilmek iin dernee bavuruyor ve dernein doal yesi saylyordu. Bu renci dernekleri, niversite renci birliklerine balyd, bu birlikler de federasyonlara. 27 Maysn genlie kazandrd prestijle bu dernek, birlik ve federasyonlar kamuoyunun oluturulmasnda o yllarda nemli bir rol oynuyorlard.687 68 Kua ierisindeki gruplarn sosyal srete farkl hesaplar yaptklar, farkl hedeflerinin olduu, fakat hedeflerine giden yolda gbirlii yaptklar, birbirlerinin glerinden yararlandklar, ortak noktalar olan bir koalisyon gibi hareket ettikleri grlmektedir. Bu konuda Hasan Cemal unlar anlatmaktadr: 1969da, 1970de vurucu gcmz Aktanlard. Siyasal Bilgiler Basn-Yayn Yksek Okulundan Aktan nce, Mustafa Kuseyri, Aydn ubuku Doan Beye sempatileri vard. Bizim Devrim dergisinin radikal izgisinden radikal gzkmyorlard. H. Cemal, onlarn Devrim grubunu kullandklarn dnmektedir.688 68 Kuan ve bu kuan ierisindeki gruplar bir koalisyon, bir ittifak siyaseti olarak deerlendirebiliriz. 68 Kua ierisindeki gruplar genel olarak sosyalizmi dnya gr olarak benimsemekle birlikte, sosyalizm yorumlar ve sosyalizme varma yollar farkllk gstermektedir. Ortak ynleri onlar birletirmekle birlikte, aralarnda birok farkllklar tamaktadrlar. TP, legal yoldan ii snfna bilin tamaya alrken; MDD dncesini benimseyenler Trkiyenin henz kapitalistleme srecini tamamlamam bir lke olduunu dndnden aamal devrimi savunarak toplumun dinamik unsurlar arasnda salanan bir koalisyonla iktidar ele geirme ve daha sonra sosyalist devrime gemeyi hedeflemekte; dier yandan, 68 genlii ncnn ncs misyonunu adeta yklenerek kendisini zaman zaman ii snfnn yerine koyarak hareket etmekte ve devrim aciliyeti ierisinde gerillaya dayanan, devrimci eylem teorilerini benimseyerek dzen deiiklii yolunda bir g unsuru, bask merkezi haline dnerek kitleyi kendine inandrmaya almakta; dier taraftan cuntac devrim grubu amalarna uygun olarak cuntay getirici olarak iddet olaylarn tasvip etmektedir. Toplumun dinamik unsurlarn harekete geirerek bir cephe birlii, bir koalisyon, bir bask, g merkezi haline gelme ve bu merkezileen gle veya koalisyon
687 688

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., I. Bask, 2003, s. 107. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 28.

210

gcyle deiimi salamak ortak zellik olarak gze arpmaktadr. Fakat cepheyi tekil eden gler kendi znel iktidar amalar yntemleri, hedefleri, karlar farkllklar gstermektedir. Tek cephe oluturmak iin saflar belirleme ve birletirme gayretleri grlmektedir. Gerici-ilerici; devrim-kar devrim cepheleri gibi. Bu cepheler etrafnda retilen birletirici, ayrt edici ve tekiletirici sloganlar ve eylemler, gruplarn izgilerini belirlemektedir. Cepheyi oluturan gruplar arasnda geni cephe anlay konusunda ortak bir mutabakat varm gibi grnmekte; dier yandan, 68 kuana etki eden gruplarn yntemlerinin, ilgilerinin, karlarnn farkllat sre ierisinde 68 genliinin farkl gruplarn etki alannda dolat dikkat ekmektedir. 1965de TDMFnin Hayrettin Uysaln ynetim kurulu bakan olduu Adapazarndaki kongresinde Bahri Savcy ye olarak gryoruz. 1967 ylnda Giresunda yaplan TDMF kurultaynda genel bakanla seilen Bahri Savcy 689 birok sivil toplum rgtnde grmekteyiz. Bahri Savc, Milli Birlik Komitesi yesidir. ktidar elde etmeye doru ynelen bu sre, 27 Mays htilli ve 1961 Anayasas ile yukardan aaya balatlan; asker, sivil aydn zmrenin, brokratlarn nclnde devam ettirilen, CHP, TP, YN grubu, MDD grubu ile renci derneklerinin etkili olduu, balangta niversitelerdeki demokratik taleplerden emperyalizm, smrgecilik kart sylemlere, milli meselelere ve giderek dzen deiiklii ve eitli nc teorileriyle devrim yaparak iktidar elde etme fikrine varan rencilerin silahl mcadeleye girdikleri bir sretir. Siyasi, toplumsal bir srete, genler, emeki snflara bilin tama gayretiyle ve kendilerini snfn yerine koyarak ncnn ncs grevini stlenmiler, M.D.D. anlaynn etkisiyle siyasal iktidara ve devrime ynelmiler, son dnemde bir taraftan askeri ihtilal beklentisi ierisine girerken, dier taraftan ehir gerillacl, Kr gerillacl yntemlerini tartmlar ve uygulamaya koymulardr. H. Cemal aktaryor: Ancak Aktanlara, Kuseyrilere gre bizler, Doan Avcolu, lhan Seluk, lhami Soysal, Altan ymen, Uur Mumcu, etin Altan, Ulu Grkan ya da 27 Mays askerler hep kk burjuva devrimcilerdik! Ancak bir duraa kadar onlarla birlikte yryebilirdik. Onlarn ancak yol arkada olabilirdik! Yollarmz sonra ayrlacakt. Cici demokrasiye duyduumuz ortak nefret bizi birletiriyordu. Hepsi o kadard! Biz radikaller Devrim dergisi evresinde toplanan sol Kemalistler ya da asker-sivil-aydn zmre bir sabah vakti darbeyle ok partili sisteme son verip parlamentonun kapsna kilidi vurunca, sra sosyalist devrime gelebilecekti. nce demokratik devrim, sonra sosyalist devrim! Ya da, proletarya diktatrl! te bu nedenle gen devrimciler, bizim gibi askerle i tutma merakls tepeden inmeci takma ters bakmazd. 1970 yl olabilir. Hacettepe niversitesindeki bir
689

Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul, May Yaynlar, 1980, s. 1203.

211

panelden sonra Krmz Aydnlktan, yani Mihri Belli ekibinden Vahap Erdodunun, 27 May Suphi Karamana alayl bir dille yle seslendiini anmsyorum: Elinizi abuk tutun, srada biz varz!690 Zihni etiner, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Deniz Gezmile tantn sylyor ve Denizi u cmlelerle tasvir ediyor: ok aklkla sylemem gerekirse devrimci bir deli fiektigaller sresince deil, onun daha sonra yapacaklar ki kendince en devrimci dorulard- kendisini, Trkiye Devrimci Hareketinin n srasna getirecekti. Zaman zaman kar karya, birok kez yan yana durduk. Anlaamadmz yntemleri gz ard ederek 1970li yllara birlikte geldik.691 68 genlik eylemlerinin seyrinde niversite hocalarnn aktif olarak etkisi olduunu, hatta zaman zaman baz eylemlere katldklarn gryoruz. H. Cemal, Mustafa Kuseyrinin arkada Nejat Arun tarafndan kazayla ldrldn ve faizmi telin iin Anayasaya Sayg yrynn dzenlendiini; Ankara Siyasal ve Hukuk Fakltesi retim yelerinin cppeleriyle yrye katldn belirtiyor.692 H. Cemal, Deniz Gezmiin Devrimdeki sohbette U. Grkan ve kendisiyle kafa bulduunu alayl bir dille Marksist cunta ne zaman iktidara gelecek, daha ne kadar bekleyeceiz? diye sorduunu aktararak, aslnda iki tarafnda birbirini kullanma peinde olduunu buna ittifak siyaseti diyenlerin olduunu; Doan Beyin arada bir Ulula kendisini Sakn kstrmeyin devrimci genleri, broya gelip gitsinler eklinde uyardn ifade ediyor. H. Cemal, o tarihte kestiremedikleri iki taraf da kullanan bir nc gcn olabileceini ya da bilmeden emellerine alet olduklar bir nc gcn olabileceini belirtmektedir. H. Cemal, Aktanlarn, Kuseyrilerin iktidarn namlunun ucunda szlerini azlarndan eksik olmadn, ellerinin altnda makine, yani tabanca yok diye yakndklarn; o gnlerde herkesin bir kod adnn olduunu, komutanlarn da kod adlarnn olduunu; Devrim grubunun Mitte dosyalarnn bulunduunu ve takibata uradklarn anlatyor.693 Hasan Cemal, genlerin beklemeye tahammlleri olmadn, devrimin abucak olmasa bile darbenin eikte olduuna inandklarn, bu konuda D. Avcolu, U. Grkan ve kendisinin bir kukularnn olmadn, darbeyle devrim yolunun alacana inandklarn, Trkiyede solcu genliini bir devrim aciliyetininsardn belirtiyor.694 H. Cemal, Devrim dergisi yllarnda her eylerini gelecek darbeye endekslediklerini, hatta Doan Avcolu, Osman Kksal, Madanolu Paa, lhan Seluk, lhami Soysal ve dierlerinin kendi aralarnda hangi paa gelirse darbenin kolaylaacan tarttklarn; U. Grkann mlkiyeden yakn bir arkadann Uygur Kocabaolunun daysnn
690 691

692 693 694

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 30. Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!.. Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul 2003, s. 88-89 Hasan Cemal, a.g.e., s. 29. Hasan Cemal, a.g.e., s. 34-6. Hasan Cemal, a.g.e., s. 30-1.

212

olmas dolaysyla yine D. Avcolunun Aydn Paayla Hasan Cemalin evinde Ankara Kzlayda iki defa bulumalaryla bir ksm paalar etkileyerek orduya engel attklarn ifade etmektedir.695 Atahan, 68li yllarda yaanan hareketlilie dair kendi tecrbesinden karak rnekler veriyor. Atahan o dnemde, meydanlarda ii-ordu el ele veya genlik-ordu el ele sloganlar ile meydanlar doldurduklarn ifade ediyor. Ayrca, polisin eylemlere mdahale ettiinde askerin tarafsz bir konum ierisinde kalarak kendilerine ynelik sempatik yaklamlarna tank olmalarnn bu sloganlarnda hakl olduklarn ortaya koyduunu dile getiriyor. Atahan, paalarn omuzlara alndn, 15-16 Haziran olaylarnda olduu gibi, zaman zaman ou yerde bu durumun yaandn; tanklar zerine kldn ifade ediyor.696 H. Cemal, 1969 yl Hazirannda Hseyin nann, Yusuf Arslann Trkiyede bir halk sava rgtlenmesi ve silahl mcadele verilmesi konusunda hemfikir olduklarn; Filistine gitmek iin El-Fetih rgtnn siyasi ube sorumlusu Ebu Cihadla grtklerini belirterek, Filistine gitme sebeplerini yle anlatyor: Trkiyede Amerikan emperyalizmi kovulmadan gerek devrimin olamayacana inanyorduk. Amerikan emperyalizmini kovmann tek yolu, silahl mcadeleden geerdi. Ama silahl mcadeleyi vermek iin ncesi silahn nasl kullanlacan, halk savann ne olduunu renmek gerekiyordu. Bunu nerelerde renebilirdik? Bunu ancak Latin Amerikada renebilirdik. Oras bize ok uzakt En yaknda Filistinin sraile kar yrtm olduu gerilla savalar vard. Buralarda kendimizi eitebileceimizi, halk savana bylece askeri ynden de kendimize hazrlam olacamz dndk. Ve bylece gittik Filistine697 Karadenize gre, Dev-Ge katlan genler son iki yldr, genlik eylemlerinde bulunan kimselerdi. Sosyalizmin kuruluundan cuntay aktan aa savunmuyorlard. Fakat iinde bulunduklar ilikiler onlar cuntaclara faydal eylemler yapmaya gtryordu. Bazlar ise daha heyecanl idiler ve cunta getirebilecek olaylar karmaya zellikle gayret sarf ediyorlard. Geni renci kitleleri karsnda ise son derece keskin nutuklar atyorlard. ounlukla iddet taraftar oluyorlar ve bu davaya hayatlarn koyduklarn lmeye hazr olduklarn yanstyorlard.698 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm isimli kitabnda askeri kullanarak darbe yapmak iin Shhiyedeki Orduevinin nndeki iki bombann toplum polisinin zerinde patlatmay planladklarn, devrimci genlerin miting sonras orduevine yryeceklerini, ortalk ana baba gnne dnerken, Ordu genlik el ele milli cephede sloganlarnn haykrlacan dnrken699, Dev-Gen genel bakan Erturul Krknn konumasn bitirerek renci kitlesini Shhiye orduevi istikametine deil, tam aksi istikamete, Ulus tarafna yrtt. Bylece toplum polisini o zamann deyimiyle
695 696 697 698 699

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 36-7. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 29 Hasan Cemal, a.g.e., s. 33-4. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 177. Hasan Cemal, a.g.e., s. 15.

213

Frukolar hedef alan bomba tuzann yattn, lmlerin aclarn stne zplayarak politikaya yapmaya iddeti politikann arac klmaya inanr hale geldiini, o yllarda iddetten medet umduunu ifade ediyor.700 Hasan Cemal, 1960larda Ankara Mlkiyede Bugn Mlkiyede Yarn Trkiyede! slogann atp Tanklaryla toplaryla gelseler dahi, Sosyalist olacak Trkn lkesi! tekerlemesini sylediklerini zamann bakaldr zaman olduunu, devrim fikrini o zamanlar sevdiini, gen insanlarn bu topyaya smsk sarldn, herkesin kendince, devriminin olduunu, dnemin tarihsel bir kaynama, kaos dnemi olduunu, her eyin birbirine girdii, yerleik deerlerin sarsld, elikilerin keskinletii, atmalarn tohumlarnn atldn, askeri darbelerin, idamlarn, iddetin, terrn var olduunu akln slogana teslim ettii, sloganla dnmeyi marifet sayd bu yllar701 yle tanmlyor: Mlkiyede gelien fikir sosyalizmdi. nce etin Altann sve ve Kibutz Sosyalizmi, sonra Mehmet Ali Aybarn Trkiye Sosyalizmi derken Bunlarn en hakikisinin Karl Marxn sosyalizmi olduunu kefettik. Benim gibi yabanc dil bilen,okumaya merakl genler iin sra, yasak olan (bunun iin de ok cazip olan) sosyalist literatr kefetmeye geldi. Lenini okumak bambaka bir olayd. Devlet ve htilali okuyup bitirdiimde kendimi artk gerek sosyalist sayyordum. Yeryznde cennetin anahtarn bulmutum. Tam bu sralarda indeki Byk Proleter Kltr Devriminin salvolar Trkiyeden de duyulmu, sra Maonun kefine gelmiti. Baz arkadalar milliyetilikle Marksizmin yerli sentezlerini, kimileri Castroyu, Che Guevaray, Fokoculuu, Tupamarosu kefetmilerdi.702 Fahri Aral, 68e kadar genlie yklenilen resmi misyonun deiime uramaya baladn; btn bir Cumhuriyet dnemi boyunca hep rejimin bekisi olarak grlen ve rejimin emanetisi olan genliin, artk dolayl da olsa rejime ve onun kurumlarna kar bir muhalefeti gelitirmekte olduunu, bu durumun bir bakma resmi ideolojiden, egemen devlet ideolojisinden kopma srecinin de balangc olduunu, bu nedenle 68lilerin temel hedefinin toplumsal deiim olduunu belirtmektedir.703 Hasan Yaln, yapt bir konumada genliin sosyalizmi bir parti disiplini ierisine sokamadn, bir parti ats altnda birleip otoriteyi kullanamadn belirttikten sonra 68den alnacak ders olarak hibir genlik rgtnn bilimsel sosyalist bir partinin yerini tutamayacan ifade ediyor.704 68 Kua, sosyalist bir partinin yapmas gereken emekilere bilin tama nc grevini stlenerek ncnn ncs bir rol stlenmilerdir.
700 701 702 703

704

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 26-7. Hasan Cemal, a.g.e., s. 15-6. Hasan Cemal, a.g.e., s. 17. Alev Erin Fahri Aralla yapt rportaj, Bir Uzun Yryt Altmsekiz, I. Basm, stanbul, Genda Yay. , 1988 , s. 58-59. Hasan Yalnn konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Yayna Hazrlayan: Mehmet Ulusoy, I. Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 66.

214

1960larda bilimsel sosyalist hareketimizin de bir zaaf olarak, sosyalizm, genlerden iiye doru gitmeye alt. Baar ls ayrdr, deiik deerlendirebiliriz ama, bu nemli bir zaaft. ii snf henz kendiliinden bilin ierisinde, ekonomik bilin ierisinde ve genler rendikleri bilimsel sosyalist bilgileri, iilere ve kyllere tamaya alyorlard; yani sosyalizmin yaylma merkezi genlik olmutu ve genlik rgt olmutu.705 1932de Marksizmin Bibliyotei yaynlarndan kan, Trkiye i Snfnn Maddi Varl kitabnda Dr. Hikmet Kvlcml, Trkiyedeki ii snfnn 1917 arlk Rusyasndan daha da gelimi olduunu iddia ederken, 1960l yllarda bu konu ii snfn ideolojik nclk m, fiili nclk m tartmalaryla gndeme geliyor. deolojik ncl savunanlarn, ya yoksul kyl, topraksz ve az toprakl yoksul kyly temel alan bir siyasi harekete gittiklerini bir ksm gnllle, tarihsel geliim iinde bireyin iradeci mdahalelerine ok fazla arlk veren bir yol benimsediler.ve bunlarn bir ksm da silahl eylemlere bavurduunu belirterek, ii snfnn kendi tarihi misyonunu yerine getirmeye hazr olgunlukta olmadan ii snfnn deitirilemeyeceini, fakat bu glerin onlar ikna ederek snf mcadelesine ekmeye altklarn ifade ediyor.706 Aral, Bat Avrupa lkelerinde ii snfnn yllar tesinden gelen bamsz bir siyasi tavr ve bunu besleyen bamsz bir ideolojisi olduunu, bu lkelerde dalga geri ekildikten sonra 68lilerin toplumun normal yaants iinde yerlerini aldklarn ifade ederek Trkiye iin baz tespitlerde bulunmaktadr: Ama bizde byle bir hareket alan hi olumad. 68de balayan resmi ideolojiden kopma sreci byk boyutlara ulaamad. nk toplumda yaamak iin bu ideolojiye tutunmak gerekiyordu. i snfnn bamsz ideolojik tavr netlememiti. Kald ki, bu ideoloji bile Kemalizmle sslenerek sunuluyordu. Bu ortamda egemen devlet ideolojisinden kopamayanlar siyasi etkinliklerini bunu temel alan yaplanmalarda srdrdler. 68lilerin bir blm de gkyzn ikinci kez fethetmek iin hzla politikleti. 707 Muhammer Kl, Devrimin yakn olduu varsaylan hem de bu devrimin genlik tarafndan yaplaca ya da atelenecei umulan bir ortamda kendisinin mutfak almalar dedii sabr ve zveriyi gerektiren almalar hi kimsenin avantajl grmediini, o gnk dostluun iinde bunun nemini kavramayp fuzuli bulanlarn olduunu, bunun tam tersine gece yars bir yurdun veya okulun igal edilmesinin faistlerle giriilen bir kavgan Molotof kokteylinden zincir tamaya, silah tamaktan judo renmeye ynelik fiziksel militanln prim yaptn; 1968 Nisan ayndan itibaren balayan btn niversitelerde (lahiyat dahil) gibi byyen boykot, igal ve direni vb. olaylarn uzun dnemli aklc ve gereki alma yntemleri yerine abuk
Hasan Yalnn konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Yayna Hazrlayan: Mehmet Ulusoy, I. Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 173. * Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul, May Yaynlar, 1980, s. 1203. 706 Yldrm Koun konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s.182. 707 Alev Erin Fahri Aralla yapt rportaj, Bir Uzun Yryt Altmsekiz, I. Basm, stanbul, Genda Yay., 1988, s. 61-62.
705

215

sonu getirecei sanlan, daha ok tepkiyi yanstan ve fiziksel savunma ve de hcumu ne karan yntemlerin dayattn ifade ediyor.708 Kl, 1968lerde Fransa, Almanya ve ABD ile dier Bat lkelerinde patlak veren renci genlik eylemlerinin sa iktidarn ilerici sosyalist harekete ynelik basklar yznden balamadn, oysa Trkiyede glenen sol hareketin ve onun en canl biimde kendisini ifade ettii niversite genlik hareketinin sa iktidarn ve gerici glerin cebren dur diyebilmek iin yaratt, besledii iddet ortam sonucu patlak verdiini ileri sryor. 1968 genlik hareketlerinin anlalabilmesi iin TP toplantlarnn baslmasn mitinglerin silahl saldrlar ile datlmasn, komnizmle mcadele, ilim yayma ve bunun gibi dernek ve cemiyetleri Vedat Demirciolunun ldrlmesini, fakltelerdeki kokumu gerici cemiyetiliin sol genlie kar desteklendiini, TP milletvekillerinin TBMMde lin edilmeye kalkldn, sosyalistlerin 141-2. Maddeler tehdidi altnda tutulmak istendiini ve genliin enerjisini kendi iktidarna yol aacak bir askeri darbe iin frsat sayan cuntacl iyi anlamak gerektiini ileri srerek yle devam ediyor: Burada iin zemberei ilerici hareketin bir btn olarak iddet tuzana drlmesidir. ster meru savunma niyetiyle olsun, ister ok yakn bir devrim iin olsun, ilerici genliin iddet yntemlerine adeta hapsedilmesi yenilginin balangc olmutur. nce 12 Mart, arkasndan 12 Eyll solu, deyim yerindeyse elik omak oynamak derecesine indirmi, entelektel geliimini dumura uratm, deneyimin kalc olmas gereken elerini ok ok gerilere itmi ve lme mahkum etmitir709 Zileli, Ankarada da, stanbuldaki anti-emperyalist olaylarn heyecannn yaandn, Ankarada bir kitle hareketinin sz konusu olmadn, fakat o gnlerde Vietnamda srmekte olan Vietkong gerillalarnn Saygona dzenledikleri Tet saldrlarnn da yaratt cokuyla kendisinin de dahil olduu MDDcilerin istim zerinde olduklarn, her akam FKFde ya da Mlkiyeliler Birliinde toplanp, gruplar halinde eylemler dzenlediklerini bir defasnda Kzlrmak Caddesindeki Amerikan Sinemasn, dier bir seferde Kavaklderedeki Amerikan yardm tekilatn basp taladklarn, zaman zaman gndz vakti Kzlayda eylemler yaptklarn, Kzlayda Taylan zgrle birlikte ses bombas patlattklarn, Amerikan askerlerinin yolunu kesip dvdklerini ifade ediyor.710 Gn Zileli, giderek eylemleri daha organize hale getirmeye karar verdiklerini, bu eylemlerin bir amacnn Amerikay protesto etmekse, br amacnn da eylemcilikte yeni FKF ynetimini yaya brakp, onun pasifistliini ispatlamak, en radikal FKFlileri MDDci saflarda toplamak olduunu, bu hedefe ynelik Dou Perinekin bakanl-

708

709 710

Muharrem Klla yaplanrportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 84. Turhan Feyizolu, a.g.e., s. 84-5. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 304-5.

216

nda Amerikan konsolosluunun yaknlarnda Mnir Aktolga ve birka arkadann ses bombas patlatacaklarn belirtiyor.711 Harun Karadeniz, Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) yesi ve Trkiye i Partiliydi. Fikir Kulpleri Federasyonu bamsz bir renci rgt grnts vermiyor, partinin izdii dorultuda bir siyaset takip ediyordu. Cokun ve takn gsterilerden holanmyor, yasalar ierisinde yaplacaklar yapyordu. Halbuki Deniz Gezmi ve arkadalar renci rgtlerinin daha bamsz bir siyasetin takipisi olmas gerektiini, sosyalist sylemden ok ulusal kurtulu ve bamszlk istekleri dorultusunda davranmak gerektiini dnyorlard.712 Gn Zileli, Amerikan aleyhtar duygularnn zirvesindeyken Austos aynda bata Sovyetler Birlii olmak zere Varova Pakt lkelerini ekoslavakyay igal ettiini Sovyetler Birlii revizyonist olduunu dndklerini, o dnemde devrimci genler arasnda Sovyetler Birliinin revizyonist in-Sovyet atmasnda inin hakl olduu yargs egemen olduunu, saflarnda Mao e Tungun byk prestijinin olduunu, kimsenin Brejneve kulak asmadn, Maonun gerillay hatrlatan haki renk giysisiyle, Fidel Castronun keza askeri kyafeti ve koca sakal, Ho i Minhin basit yakasz gmlei, gle yz ve sivri sakalyla kendilerine son derece hitap ettiklerini, ama kravatl Kruev ve Brejnevin kendilerine ok uzak geldiini; Bolivya dalarnda gerilla mcadelesi yaparken, bir yl nce ldrlen Kba Devriminin kahraman Che Guevarann ise herkesin idol olduunu, onun Ant Yaynlarndan o gnlerde yaymlanm olan Gerillann Gnl adl Bolivya dalarndaki gerilla mcadelesini anlatan anlarn ellerinden dmediini, Sovyetler Birliine kar mesafelerine ramen, Prag baharna hi sempati duymadklarn, ekoslavakya halknn zgrlk zleminden olarak ekoslavakya komnist partisi iinde balayan ekoslavakya Komnist Partisi sekreteri Dubek tarafndan benimsenen yenileme ve zgrleme hareketini, Amerikan emperyalizmi ile uzlama,sosyalist lkelerin oluturduu antiAmerikan blounu blmek olarak grdklerini revizyonist de olsa sonu olarak Sovyetler Birliinin sosyalist bir lke olduunu, Amerikaya kar cephenin bir unsuru olduunu, inin Sovyetler Birliini Amerikayla uzlat iin eletirdiini ifade ediyor.713 ekoslavakyann igalinin solda bir tartma ve ayrma konusu olduunu grmekteyiz. H. Cemal, 1965te TP Milletvekili olarak parlamentoya giren Sadun Arenin TP iinde Behice Boranla birlikte Moskovaya yakn kanatta yer aldn, 1968de
711 712

713

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 305-6. Zihni etiner, lm Paylatlar Ama!... Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul, 2003, s.95 Gn Zileli, a.g.e., s. 307-8.

217

Sovyetlerin ekoslavakyay igal edip Dubekin gleryzl sosyalizm deneyini tanklarla ezdiinde Trk solunun birbirine girdiini; M. Ali Aybarn igale kar ktn, Boran-Aren kanad bastrnca TPten ayrlp bamsz sosyalist izgisinde yrmeye baladn; M. Ali Aybarn her zaman Moskovadan bamsz bir rota izlenmesi gerektiini savunduunu sylyor.714 H. Cemal, Proletarya diktatrlne, Leninizme kar olduunu; Stalinizmi, Maoizmi ak dille eletirdiini ve iddetin politikada ara olarak kullanlmasn reddettiini; ok partili demokrasiyi ak yreklilikle hep savunduunu; benimsedii ferti sosyalizmi iin ekonomide ille de devletletirmeci politikalarn art olduuna inanmadn; grleriyle Aybarn Trk soluna, Trk radikalizmine ters dtn; ama dncelerinden, bamsz izgisinden taviz vermeye yanamadn; fakat Aybarn Trk soluna aykr noktalarn TP iindeki gelimeleri, yaadklarn btn boyutlaryla eletirel bir gzle sergilemekten kandn, yanl anlalmaktan, hakim glerce istismar edilmekten ekindii iin bunlar hibir zaman syleyemediini; TPin iini eletirmediini belirtiyor.715 Zileli szlerine yle devam ediyor: Biz Amerikaya kar yrtlen mcadelenin ahinleriydik. Amerikay zayflatan her hareketi destekliyor, glendirdii kansnda olduumuz her harekete kar kyorduk. Bu hareket o yl dnyann her yannda ykselen zgrlk mcadelesinin bir paras da olsa bu anlamda bizim mcadelemizle paralellik tasa da tavrmz buydu. Bu yzden Amerikan emperyalizmini glendirdiini dndmz ekoslavakyadaki zgrlk hareketine kar ktk ve Sovyet tanklarnn Prag baharn ezmesini alkladk. Bu tavrmzn bir dier nemli nedeni ise, o srada kyasya bir mcadele ve ekime iinde bulunduumuz SDcilerin ve TP ynetiminin Sovyet igaline kar kmas, aktan aa knamasyd. Mehmet Ali Aybar bata olmak zere Behice Borann dahi tm TP ynetimi ekoslavakyann igaline kar tavr alm, iei burnunda FKF bakan Zlkf ahin igali knayan demeler vermiti. rgt iin siyasi rakiplerimiz igale kar ktna gre, bizim de otomatik olarak igali desteklememiz gerekiyordu. gali desteklememizin bunun kadar bir baka nemli nedeni ise Mihri Belli bata olmak zere MDDci hareketin fikir babal yapan eski tfeklerin Stalinci gelenein sk izleyicileri olmalaryd. Eski tfek kua sk Stalinci bir terbiye havasnda yetimiti. Bu terbiyeye gre, Sovyetler Birliinin karlar dnya devriminin karlaryla zdeti. Sovyetler Birliini zayflatan her hareket, otomatik olarak emperyalizmin kuklas ve kar devrimciydi. Eski tfekler kua bu anlay belli llerde bize de aktarmt.716
714 715 716

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 120. Hasan Cemal, a.g.e., s. 121. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 308-9.

218

Hamet Atahan, Hikmet Kvlcml gibi eski sosyalistlerin genlerin iine girdiini; birok yerde pek ok seminer verdiini, panel dzenlediini; SBFye bir konferans vermek iin gittiinde dnemin genlik liderlerinden Yusuf Kpelinin Kvlcml konuurken Sen ne konuyorsun ya, halk sava zaten balad. eklinde kstaha bir mdahalede bulunup genlerle birlikte salonu terk ettiini, genlerin o gnk artlarda artk olaylara baknn byle bir noktaya geldiini ifade ediyor.717 D konjonktrnde etkisiyle youn teorik okumalar, Kr-ehir gerillas yntemlerinin tartld; devrimci eylemlerle ilgili kitaplarn okunduu, yntem tartmalarnn yaand bir ortamda genlik liderleri daha nce kendilerine rehberlik yapan insanlarn szlerine bile mesafeli bakmaya balamlardr. Sevim Belli, Deniz Gezmiin artk gizlenmek zorunda kald dnemde bir gn bir vesileyle ohoo ii snfn m bekleyeceiz? dediini, yani biz devrimimizi yapar yrrz demeye getirdiini ifade ederek szlerine yle devam ediyor: Biz kim? Kiminle yahut ne ile devrimini yapacaksn? Kimin iin devrim? Salkl olmayan sktrlan d koullarn zorlad bir ynelimdi bu. Tehlikeli bir ynelim. nk bir yandan kar kacan gc kmsemek de oluyordu. te yandan da temel gcn ve ittifaklarn nemini kavrayamamak. stelik asl hedefi gzden karmak. Denizin bunu ciddi sylediine inanmyordu. Ama itenlikle byle dnenler vard. S. Belli, Kba Devrimi deneyiminin, Che Guevarann dnyay saran cokusunun dnyann her yannda emperyalizme kar glerin ilerlemeler, baarlar kaydetmesini devrimin kolay olduu yanlgsna yol am olabileceini; oysa Chenin Bolivya Dalarnda pusuya drlp ldrlmesini devrimci srelerin her zaman ayn izgi zerinde baaryla yryemediklerini gsterdiini; 60l yllarn sonlarnda Denizin Mariguelladan ok etkilendiini iittiini; bu gibi ilgilerin arkasnda bir lde genler can kaygsyla hzla askeri biimde rgtlenmeye zorlanmalarnn yattn; zaten kaaklk koullar altnda yaamann ve kitlesel eylemlere kamamann Denizi, Hseyin nan, Yusuf Aslann, Cihan Alptekini, Sinan Cemgili, teki arkadalaryla birlikte daha kestirme zmlere, araylara ittiini; bu nedenle bir grup oluturduklarn; teorisyenlerinin Hseyin nan olduunu; bu durumda duygusallktan kurtulmann ok zor olduunu; onun yanda gen bir insan iin ok iyi not alacak bir alma yaptn; fakat zaaflarnn olduunu; elikiler konusunda yanl yaptn; grlerin olgunlatrlmadn; ii snf sylemi iinde kylln n grldn belirtiyor.718 S. Belli, askeri rgtlenme iin ksa zamanda para bulmann gerektiini; bu yzden banka soygunlarna giritiklerini; zellikle genlikten bu gibi heyecanlardan
717 718

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 35. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 493-4.

219

tatmin bulan kesiminden bu eylemin alk aldn; onlara, burjuvaziye darbe indirmek gibi geldiini, ayrca, Denizin o zamana kadar kitlesel onay gren karizmasnn her yaptna bir sevimlilik katyor gibi alglandn; bu eylemlerin yntemler zerine yeni tartmalar gndeme getirdiini; bu eylemleri onaylayanlar ile onaylamayanlar arasnda bir kutuplamann olduunu; rnein en radikallerine kadar, her eitten mcadeleye evet deyip de, kitlelerin katlmad ve desteklemedii bireysel klara kar olanlar yannda, militanca mcadeleyi reddetmek iin bireysel terrist k bahanesini kullananlarn olduunu; yani siyasi-rgtsel, ekonomik-sendikal veya silahl mcadeleye inanan kategoriler gibi yapay gruplamalarla, Marksist bilimin teori ve eylemin birlii ilkesini yalanlayan kutuplamann keskinletiini, bir rgt disiplini altnda bilimsel bir biimde tartlabilecek konularn karlkl anlamsz ve amansz sulamalarla yeni yanl anlamalara ve kopmalara zemin hazrladn; dier yandan, basklarn saldrlarn, siyasi cinayetlerin saclarn solcu genler zerinde salnmasnn ve bunun srarla ar ularn atmas gibi gsterildii bir toplumsal-siyasal atmosferin yaandn; 9 Martta sol bir askeri cuntann ynetime el koyaca, Demirel hkmetini drecei sylentisinin etraf sardn; militan gruplardan bazlarnn da cuntaya ilikin hesaplar yaptn dile getiriyor.719 S. Belli, Denizlerin THKOnun kuruluunu kamuoyuna aklamak iin Amerikan askeri tehizat deposunda grevli bir askeri rehin alarak, rehinenin braklmas iin 400.000 Dolar fidye, arkadalar Mete Ertekinin serbest braklmas ve THKOnun kurulu bildirgesinin radyo ve Tvden haber bltenlerinde okunmasn istediklerini; bildirgenin kamuoyuna duyurulmasnn kabul edilmediini, dierlerinin kabul edildiini; Denizlerin eyleminin fidye almak iin adam karmak iin bir havaya brndrldn; Denizlerin bir baskn nedeniyle Amerikallar brakp gittiklerini ifade ediyor.720 S. Belli, Denizlerin zverili ve yiit davrandklarn; fakat yaptklarn yanl bulduunu ifade ederek, onlarn kk burjuva aceleciliine kapldklarn belirtiyor.721 Hasan Cemal, 1971 Ocak aynda Trkiyenin hzla askeri mdahaleye doru gittii bir zaman diliminde, Deniz Gezmiin Ankarada bir bankay soyduunu, kendilerinin bunu bildii halde Devrime Deniz Gezmi: Banka soygunuyla ilgim yok! diye manet attklarn belirtiyor. H. Cemal, Devrimci ordu gc diye Devrim dergisinin birinci sayfasnda boy gsteren bildirilerden bahsederek, Avcolunun o tarihlerde bir rgt kurulacaksa, bir bildiri yaynlanacaksa hepsinin banda bir ordu szcnn gemesini istediini, genlere de bu ynde tavsiyede bulunduunu; o gnlerde adnda ordu szc geen Denizlerin Trkiye Halk Kurtulu Ordusu gibi baz rgtlerin kurulu aamasnda
719 720 721

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 494-5. Sevim Belli, a.g.e., s. 495-6. Sevim Belli, a.g.e., s. 498.

220

Avcolunun bu tavsiyesini gz nnde tutup tutmadklarn bilmediini; belki de Avcolunun bunu askere selm akmann, irin gzkmenin bir yolu olduunu dndn belirterek Devrimci ordu gc bildirilerinin askeri kkrtmak iin kaleme alndn ifade ediyor.722 H. Cemal, bu bildirilerin askeri daha dorusu gen subaylar kkrtarak ajitasyon yapmak ve darbe ortamna hazrlamak iin yazldn; 16 Haziran 1970 tarihli bir bildiride, Yarda braktrlan ve yolundan saptrlan Kemalist eylemi amalarna ulatrmak iin devrim zorunludur. Bugnk smrge dzeni can ekimektedir. eklinde bir ifade kullanldn, hedeflerini, Btn irtica yuvalar kurutulacaktr, ulusal ordu zlemi gerekletirilecektir. Toprak devrimiyle, bey, aa, eyh, tefeci biimindeki Ortaadan kalma her trl iliki reddedilecektir Byk sanayi devlet eliyle kurulacak, devlet elinde olacaktr. Bankalar ve sigorta irketleri devletletirilecektir. D ticaret devletletirilecektir. Devleti bir kalknma politikas izlenecektir. eklinde belirtmekte, sihirli program ve byl sloganlarla umuda yolculuk yaptklarn, bunun rya bile deil, belki hayal olduunu; sihirli programn adnn kapitalist olmayan yol, plnl kalknma, devletilik, sosyalizm olduunu anlatyor.723 Hamet Atahan, hibir zaman orduyu sivil kesimden ayr grmediini, ordu genlii ile niversite genliini ayr tutmadn; televizyonun olmad, radyo bana getikleri kritik dnemlerde Acaba ihtill var m? diye haberleri dinlediklerini; 71de arkadalar arasnda Sen Genlik Bakan olacaksn, sen ileri Bakan olacaksn eklinde espriler yapldn; birtakm demokrasi d gibi grnen, fakat kendilerine gerek demokrasiyi getirme amacn dleten birtakm hareketlerin, etkilerin olduunu; orduda da bu gelenein yaadn belirterek Deniz Gezmiin THKO rgtlenmesinin temelinde ordudan gelecek radikal bir hareketin beklentisinin olduunu ve bir anlamda bu beklentiye ynelik davranlara girildiini ileri srmektedir.724 Sevim Belli, suni denge teorisini acele ilenmi derinletirilememi bir gr olduunu; Mahir de in teorisyenlerinden ve Latin Amerika eylemcilerinden esintilerin olduunu; Mahirin Kim l Sungdan da etkilendiini belirterek mcadeleyi kolay gstermenin ve kmsemenin mcadele verenlere yardmc olacak bir tutum olmadn; kar gc kmsemenin militan farkl yerlere gtreceini; bir kere ii snfnn katlmnn neminin kavranamayacan; kitlesel hareketin neminin kavranamayacan; bunun sonucunda da ii snfnn ideolojik ncl probleminin ortaya ktn; ncln ii snfnn elinden alnaca; ii snfnn aktif katlmnn beklemeye gerek kalmadn ve o zaman da krlardan ehirlerin kuatlabilecei sonucuna varldn ifade ediyor. Sevim Belli, krlardan yola klmas dncesinin mcadeleyi verecek snf ve snflarn hazr olmasna bal olduunu; krlarn ve
722 723 724

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 40. Hasan Cemal, a.g.e., s. 41-2. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 30-2.

221

genellikle lkenin devrimci glerini eterli bir profesyoneller kadrosunu dada, krda tutacak imkanlara sahip olmasna bal olduunu; uzun soluklu bir mcadeleyi uzun vadeli plnlar gerektirdiini, oysa genlerin krn ekonomik ve toplumsal yapsn, krsal kesimin devrimci mcadele asndan koullarn iyi bilmediklerini; bu konuda hala yeterli bilgileri olmadn; THKP-C hareketinden treten btn kollarn daha ok genlik hareketi olarak kalmasn ve en ok kent ve kasabalarn aydn kesimlerini etkilemekle snrl kalmasnn, ii snfnn ideolojik ncl ve silahl propaganda grlerinden kaynaklandn dile getiriyor.725 Fikret Babu, 12 Mart mdahalesinden nce sosyalist hareket ierisindeki blnmelerden ok, ok farkl siyasi gruplarn doduunu, bu gruplarn birbirleriyle anlaamadn, daha kts anlama zemini bulamadklarn; ayrma konusu olacak ne kadar zellik varsa, onlar n plana karttklarn ortak zelliklerini geri plna ittiklerini belirtiyor. TPin Boran-Aren ekibinin ynetimine getiini, fakat artk kk bir parti haline geldiini eski ynetici kadrolarn geri planda beklediklerini, MDD hareketi blndkten sonra ortaya kan PDA hareketinin i-Kyl Gazetesiyle, Aydnlk Proleter Dergi etrafnda etrafnda almalarn srdrdklerini bu grubun iinden kan farkl bir eilimi yneldiini, MDD hareketinden blnn Mihr Belli evresindeki dier bir grup, Aydnlk Sosyalist Dergi brosunda Devrimci i Kyl Partisini kurarak, 1 Mays 1971de partinin kuruluunu aklamaya hazrlandn, MDD Hareketinin iinden kan ve Aydnlk Sosyalist Dergiye ak bir manifesto gnderen Mahir ayan ve arkadalarnn oluturduu THKP-C ehirlerden harekete geerek, Deniz Gezmi ve arkadalarnn oluturduu THKO da krlarda harekete geerek iktidara el koyma mcadelesini balatmaya hazrlandn; Dr Hikmet Kvlcml denetiminde yaynlanan Sosyalist Gazetesi ise hepsinden farkl bir alma grubu oluturarak evreye yol gstermeye hazrlandn, her farkl bakn yeni bir blnmeye yol atn ve sol evrelerin her geen gn kitlelerden biraz daha soyutlandn ifade ediyor.726 Sevim Belli, in kaynakl grlerin Latin Amerikan grlerin Trkiye solundaki gen militanlarn, genlik fraksiyonlarn az ya da ok derinden etkilediini; bununla birlikte, genlerin bu etkilere alabildiine ak olularnn yeterince ciddiye alnmadn; uyank davranlmadn; her konunun enine boyuna Trkiyenin somut koullaryla kyaslanarak tartlamadn belirtiyor. Belli, o gnk artlarda bu grlerin gerekletirilip gerekletirilemeyeceini bilmediini; fakat solun belli bir dnemden sonra saldrlarla, cinayetlerle can savunmasna itildiini ve en ksa yoldan bu kmazdan kurtulma telana dtn; bu durumda en doru davrann aceleci olmamak, kitlelere snmak, objektif olarak en devrimci olmas gereken snflara bel balamak olduunu; aksine, kk burjuvann radikal unsurlarna oynayabileceklerinden daha nemli roller atfedildiini; seilen eylemlerin kimi zaman daha nce aklanan stratejik
725 726

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 491-2. Fikret Babu, Ak le kmtk Yola, stanbul, Ozan Yaynclk, 2004, s. 161-2.

222

grlere uygun olmadn; kimi zaman rastlantlarn belirleyici rol oynadn dile getiriyor.727 H. Cemal, 1968de Prag Bahar, Rus tanklaryla ezildiinde kafasnn kartn; Trk solunun alkalanmaya baladn, kendisi bir yandan TP genel bakan M. Ali Aybarn grlerini makul bulurken, ayn zamanda, Sovyetik bir bak asna sahip olduunu; Moskovay bir yerde Sosyalizmin Mekkesi gibi kabullenmeye yatkn olduu iin igali onayladn; hocas Sadun Arenin de igali onayladn; Aziz Nesinin benzer dncelere sahip olduunu dile getiriyor. Uur Mumcu, Leninin Milletlerin kendi kaderlerini tayin etme hakkna sahip olduklar yolundaki grnden hareketle S. Arene, ekoslavakyann igalini soruyor. Aren bu soru karsnda, ekoslavaklarn Sovyet ordusuna kar koymadn ileri srerek, dolayl ekilde igale onay verdii anlalyor.728 Gn Zileli, Mehmet Ali Aybarn ekoslavakyann igalini knamasnn yan sra, ilk kez gleryzl sosyalizmden sz ederek, Sovyetler Birliinin ask yzl sosyalizmine kar bir alternatif sunduunu ve daha da ileri giderek sadece Marx ve Engelsi okumakla yetinmeyip, rnein, Proudhonu da okumak gerektiini sylediini kendisi gibi Ortodoks Marksistler iin bu kadarnn fazla olduunu; Aybarn yapt iin zndkln dik alas olduunu; kendisinin de iinde yer ald MDDci grubun ilk kez genel bakanl yapt TP kongresinde Aybar yuhaladn belirtiyor.729 Muharrem Kl, ufku, entelektel derinlii deneyimi ve kadrolar budanm bir hareket olarak sosyalizmin eyrek asr geirdiini bu sre ierisinde solun mzmin hastal olan blnme denilen illetin ana sebebinin ufkunun entelektel geliimini, deneyimini yitirdiini ve stelik bakalarnca kullanlan ezilmi bir harekette nce umudun arkasndan bu harekete katlm kiilerin birbirlerine olan sevgi ve sayglarn minimum dzeye inmesinin, solda siyaseti marjinalletirdiinin, siyasette marjinalliin ise blnme, blnme ve blnme olduunu ifade ediyor.730 Fikret Babuun Devrici Olmann Kurallar hazrlad mizahi bir ynetmelik olaylar mizahi bir dille anlatmaya alsa da, gereklik paynn yksek olduun dnyoruz. Postal ve parka giyip dolamak, tespihi hi elden brakmamak, parkann yan cebinde herkesin grebilecei ekilde hi iini ap bakmad Marxdan Leninden kaln bir kitap tamak. st ba dank ve kirli olmak, elinde tad tabancay herkesten gizliyor gibi yapp, ara sra tuvalete falan giderken, birini arp, byk burarak benim mavnay azck tutar msnz? diyerek ikide birde ona buna emanet etmek; en ksa zamanda yeni oluan fraksiyonlardan birini seip dier siyasetlere keskin
727 728 729 730

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 492-3. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 126. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 313-4. Muharrem Klla yaplan rportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 85.

223

kfrler etmek; yeni girdii fraksiyonun bir yerinde bir makam kapmak; devrimci eylemleri grnce bir yolunu bulup kvrtmak. Fikret Babu, genlerin fraksiyon tutmasyla ilgili olarak aadaki yorumlarda bulunuyor: u militanlarn birbirlerinin peine taklmas, herhangi bir fraksiyonu semesi ve bir eylem grubunun iine girmesi gerekten rastlantlara ve ou kez bir anlk iliki ve elikilere dayanyordu ve birounun fraksiyon tutmas spor takm tutmaya benziyordu. Kendi kendime dndm zaman, bu blnmelerin kiisel ayrmalarla balayp zamanla genelletiini ve derinletiini gryordum. Kukusuz bizden nceki devrimci hareket iinde de blnmeler olmutu. lk balarda TP iinde balayan blnmelerin ok nemli nedenleri olamazd. Bunlar hareketi hem zayflatyor, hem de kitlelerden soyutluyordu.731 Tunay elen, 1968de ykselen sosyalizme sempati duyan genlik eylemlerini ana balkta toplamaktadr: 1) Akademik talepler iin yaplar eylemler; 2) Antiemperyalist eylemler; 3) iler, kyller ve dier snf tabakalarla birlikte yaplan dayanma eylemleri.732 Oral allar 1966-69 yllar arasndaki sosyalist genlerin eylemlerini deerlendiriyor: Sosyalist genler, 1966-69 yllar arasnda genlik kitlesinin desteini salayabilmek ve byk kitle eylemlerine nderlik edebilmek iin ok dikkatli esnek bir politika izlemilerdi. Genliin btn temel sorunlarnn zmnde onlarla birlikte n saflarda ve fedakrca bir kavga iinde sivrilmi, genliin sempatisini kazanmlard. Ama 1969 ylna gelindiinde Dev-Gen, niversitelerde iktidard; genliin militan kesimini tamamyla evresine toplamt. renci dernekleri sosyalistlerin ynetimine gemiti. allar, sosyalist genlerin artk genliin ncs ve yneticisi olduklarn, bunun nemli bir deiiklik olduunu, 69 ylnn ayn zamanda devrimci ykseliin devam etmekle birlikte hznn kesildii yl olduunu, bu dnem MHPnin komandolar faaliyete getiini, dnya apnda da Kba Devrimi rnei solcu fikirlerin yaygnlk kazandn ardndan Latin Amerikada gelien Fokocu eylemlerin Trkiyedeki gelimelerle kesitiini; bylesine karmak bir ortamda devrimci genlik iinde kitleleri kmseyen, mttefikleri hor gren, kk grup eylemlerine eilim duyan bir cereyann ortaya ktn, bu cereyann Latin Amerikadan getirtilen yaynlarla fikri bakmdan beslendiini ifade ediyor. Oral allar, kendisinin de iinde yer ald

731 732

Fikret Babu, Ak le kmtk Yola, stanbul, Ozan Yaynclk, 2004, s. 151. Tunay elenin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 115.

224

Aydnlklar grubunun bu radikal eilimleri eletirdiini, ancak bu eletirinin sert ve i gerilimi kkrtc bir tarzda yapldn belirtiyor.733 Oral allar, 19 Mays 1969da Ankarada Tandoan Meydannda, FKFnin nderlik ettii byk bir anti-emperyalist miting dzenlendiini, polisle atmaya girildiini, ertesi gn 20 Mays akam Mihri Bellinin Kzlay civarndaki elikkale Sokaktaki evinde devrimci hareketin nde gelen isimlerini bir araya topladn; Deniz Gezmi, Mahir ayan, Dou Perinek, Glten ayan, Yusuf Kpeli, Cengiz andar, Mustafa Ltfi Kyc, Tark Alma, Mustafa Kemal amkran, Gn Zileli, mer zturgut ve kendisinin burada bulunduunu, yeni parti sorununun gndeme geldiini, rgtlenme ihtiyacnn konuulduunu, herkesin ortak dncesinin TP dnda ortak bir rgte ihtiya olduu, devrimci bir parti kurulmas gerektii eklinde olduunu, fakat Mihri Bellinin parti iine uzak durduunu, genlik iindeki ayrlklara sebep olan bir yol ayrmna gelindiini, devrimci harekete hkmeden, FKF ynetimine kumanda eden nc isimlerin bylesine geni katlml olarak, belki de ilk ve son kez bir araya geldiini ifade ediyor. allar, Mihri Bellinin ekingen davranmayp, insiyatif kullanm olsayd, genlerin devrimci bir partinin disiplini altna girecei, trajik olaylarn yaanmayaca, solun saa sola savrulmayaca grn tayor.734 Oral allar, 1969 Haziran niversite igalini ve sonrasn deerlendiriyor: 1969 Haziran niversite igalleri srasnda zellikle SBF ve Dil Tarih Fikir Kulpleri iinde bu tartma hz kazand. DTCF Fikir Kulb bakan o yllarda Gn Zileli, SBFde ise bendim. Aslnda o dnemde genlik iindeki etkili hemen tm isimler Dou Perinekin yanndayd. Ancak, genlik iinde, devletten ve lkc komandolardan gelen saldrlarn da etkisiyle, silahlanma eilimi geliiyordu. Denizlerin dalara ynelmesinin ilk tohumlar da bu dnemde atld. 1969 yaz aylarnda SBFye yaplan TS (Trkiye retmenler Sendikas) kongresinde Ecevitin yuhalanmas ve ODTde seim sandklarnn karlarak, sosyal demokratlarn dvlmesi bu ayrlklar krkleyen iki nemli eylem oldu. TSn yl iinde Kayseride dzenledii genel kurul gericilerin saldrsna uram, binay yakan saldrganlardan retmenler canlarn zor kurtarmlard. TS, yapt bu genel kurulu SBFde gerekletirmek amacyla 1969 yaznda bir toplant dzenledi. Blent Ecevit o zaman CHP Genel Sekreteriydi. TSn kongresine, gemi olsun dileklerini iletmek zere ieklerle gelmiti. DevGenli bir grup arkada Eceviti yuhalayarak karladlar ve tkrk yamuruna tutup tartakladlar. Olay o gn gazetelerin de nemli haberleri arasnda yer ald ve devrimciler aleyhinde bir dava yaratt.735 Ardndan yaplan ODT seimleri ikinci byk elikiyi yaratt. ODT renci dernei seimlerini sosyal demokratlar kazand. Bunun zerine, ilerinde Deniz
733 734 735

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 59-60. Oral allar, a.g.e., s. 118-20. Oral allar, a.g.e., s. 60.

225

Gezmiin de bulunduu bir grup devrimci, seim sandklarn kardlar ve sosyal demokratlar da dvdler. Seim iptal edildi, sosyal demokratlar aleyhte bir kampanya balattlar. Basn devrimcilere kar bir tutum ald Mnir Ramazan Aktolga bu tr eylemlerin nde gelen savunucularndan biri olmutu.736 Oral allar, MDD grn benimseyen Trk Solu dergisi evresindeki genlerin daha sonra ASD ve PDA diye ikiye ayrlmasn u ekilde anlatyor: Mihri Belli ise orta yolcu bir izgi izliyor, esas olarak bu eilimi destekliyordu. Ayrlk daha sonra Aydnlk iinde bir blnmeye de yol at ve dergiyle hi ba kalmad halde, Mnir Aktolga sahiplik belgesine dayanarak Aydnlka el koydu. 1970 yl Ocak aynda artk iki Aydnlk vard. Mahir ayan, Mihri Belli, Mnir Aktolga ve Atilla Sarpn iinde bulunduu Aydnlk Sosyalist Dergi (ASD), Dou Perinek ve arkadalarnn kard Proleter Devrimci Aydnlk (PDA).737 Devrimciler ierisindeki ayrln ykselii 1969 sonuyla 1970 arasna rastlar. zellikle Ankaradaki Fikir Kulpleri iindeki tartmalar younlamt. Mahir ayan, Mnir Aktolga, Mihri Belli, Yusuf Kpeli, Atilla Sarp bir kanadn; Dou Perinek, mer zerturgut, Gn Zileli, Erdoan Gbilmez, Cengiz andar, Atl Ant ve ben bir kanadn nde gelen isimleriydik. Bu toplantlarda mttefiklere kar tutum, kitle izgisi, kk grup eylemleri ve bireysel terr en ok tartlan konulard. Sosyal demokratlara yaplan saldrlar zerine bir tartmada sz alan Mnir Aktolga, o gnlerin mantn yanstan bir ekilde unlar sylemiti: Sosyal demokratlar kk burjuvalardr. Kk burjuvazi kuvvete tapar; onlar dve dve adam edeceiz. Bizlerin iddetle eletirdii bu fikirler bir gn ne yazk ki, devrimciler arasnda destek salamt. nce sosyal demokratlara saldrmay normal gren anlay, daha sonra devrimciler arasndaki kavgalara da malzeme olmu; o zaman da oportnizm, burjuvazinin devrimci saflarndaki beinci koludur denilerek hakl grlmeye allmt.738 in devrimcileri, yaptklar btn almalarda politik ve ideolojik almaya ncelik verme ilkesini doru benimsemiler ve kitlelere de bunu kavratabilmilerdir. Yine bu ilkeye uygun olarak, sosyalizmin altyapsnn esas olarak kurulmasnn hemen ardndan, in devrimcileri Byk Kltr Devrimi hareketine girierek, eski toplumun btn styap kalntlarna, proleter devrimci bilin ve yaantya uymayan btn unsurlara kar sert bir mcadele amlardr. in devrimcilerinin almas sonucu, proleter devrimciliinin u evrensel ilkeleri kitleler tarafndan sk skya kavranm, toplum hayatnn her alanna ve btn gnlk meselelere uygulanr hale gelmitir :

736 737 738

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 61. Oral allar, a.g.e., s. 61. Oral allar, a.g.e., s. 61-2.

226

Bir fikir, kitleler tarafndan kavrannca, madd bir g haline gelir. Btn dmanlar yenmemizi salayan silh, Marksizm-Leninizmdir. in Halk Cumhuriyetinin proleter devrimci kadrolar ve halk, ite bu esaslar doru kavradklar iindir ki, yaplan her ie, giriilen her mcadeleye halkn yaratc gcn en nemli ve etkili unsur olarak katmalar mmkn olmaktadr! amzda, halklarn yaratc gcn harekete getirmenin yolu, marksizm-leninizmi benimsemek ve doru uygulamak, proleter devrimci alma tarzn sk skya kavramaktr.739 PDAnn Aydnlkta Dnya ve Trkiye bal altnda Gerek Kahraman Kitlelerdir balkl aylk yazsnda, ii snfnn ekonomik mcadele iinde kendiliinden siyasi bilince ulaamayaca, ii snfnn siyasi bilincin, iktisadi mcadelesinde omuz omuza mcadele ederek ba kuran ve politik hedefler gsteren ii snfnn dostunu dmann tantan proleter devrimci kadrolar tarafndan gtrlecei belirtilerek740 iilerin, kyllerin, dar ve sabit gelirli zmrelerin, zellikle memurlarn, ibirliki iktidarla aralarnda uzlamas imkansz ztl her gn biraz daha ak bir biimde kavradklarn, iktidara kar tutumlar sertletike emperyalizm ve ibirlikilerinin dzeninin halkn karlaryla elien ynlerini grebildiklerini, bata devrimci genlik olmak zere devrimci glerin yrttkleri anti-emperyalist ve feodal, yar feodal kalntlara, btn gericilik unsurlarna kar demokratik mcadeleye katldklarn henz emperyalizm ve ibirlikilerinin kozmopolit ve gerici- dinci ideolojilerle etkinlii altnda hareketsiz duran ynlarn siyaset sahnesinde aktif gler olarak yerlerini almalarna byk katklarda bulunmasn bekledikleri bir dnemin eiinde TS ve Trkiye lk-Senin gerekletirdii retmen boykotlarnn hedefinin emperyalizme bamlln eitim alanndaki yansmalarn ortadan kaldrmak olduunu, sz konusu boykotlarn retmenler arasnda olduu kadar onlarn dndaki evrelerde de Amerikan emperyalizmine ve yerli ibirlikilerine kar mcadele tohumlarn attn dile getiriyor. Aydnlkta dnya ve Trkiye balkl yazda Aybar'n .Amerikanc Brokratlar tahlili ve ANT dergisi eletirilmekte, Trkiye'de asker-sivil aydn zmre ile brokrasi kavramlarnn kartrld, asker-sivil aydn zmrenin, brokrasi ve devlet memurlar kitlesi olmad, bu zmrenin zelliinin, kk burjuvaziden gelen radikal ve ilerici fikirlere sahip aydnlar ve genlikten olutuu, asker-sivil aydn zmrenin, bir devlet memurlar zmresi olmad, bu zmreye damgasn vurann memurluk, ya da subaylk olmad ifade edilmektedir.741 PDA, emperyalizm ve ibirlikilerine kar btn milli snf ve tabakalar arasnda kurulacak devrimci ibirliinin milli demokratik devrime byk faydalar
739

Aydnlkta Dnya ve Trkiye , Proleter Devrimci Aydnlk (Aylk Dergi), 1970 (Ocak) Say:15 s. 10. 740 Aydnlkta Dnya ve Trkiye , a.g.m., s. 168. 741 Aydnlkta Dnya ve Trkiye, a.g.m., s. 8

227

salayacan ifade ederek 69 deniz subaynn bildirisinin retmen boykotunun gl bir ekilde devam etmesine yardmc olduunu, ibirliki iktidar kanadnda tedirginlik oluturduunu belirtiyor; asker- sivil aydn zmrenin devrimci eilimlerine dikkat ekerek Sosyalist akm iindeki oportnizmin gerek kk burjuvazinin devrimci akm iindeki sa kanadn, asker-sivil aydn zmrenin devrimci niteliini daima inkar ettiini, ideolojik alanda btn glkleriyle bu inkarlarn belgelemeye altklarn buna kar yrtlen ideolojik mcadelenin sosyalist akm iinde oportnizmin bozgunuyla sonulandn iddia ederek yle devam ediyor: Asker- sivil aydn zmrenin devrimcilii, mcadeleler iinde salanacak ii snfnn nclnde ii-kyl ittifak zemininde, bu ittifaka destek olan bir unsur olarak toplumumuzda devrimin kalc zaferlere ulamasna yardmc olabilir. Ancak, imdiden asker-sivil aydn zmrenin emperyalizm ve ibirlikilerine kar kmas, bu gayrimilli ittifakn iktidar temellerini sarsmakta, halkmzn milli demokratik devrim mcadelesinin koullarn gelitirmektedir. zelde 68 Kua, genelde sol iindeki gruplarda yaanan balangtaki yntem tartmalar, daha sonra sol ii gruplar arasnda tartmalara, atmalara, eylemlere, hatta iddete dnebilmitir. Dolaysyla emperyalist, gerici, faist vb. teki hakkndaki nitelendirmeler ve eylemler, kuan kolektif kimliinin olumasnda temel rol oynad gibi, kuak iindeki gruplar arasnda yaanan tartmalarn ve atmalarn da kuan kolektif kimliinin ekillenmesinde nemli rol oynad kanaatindeyiz. Gn Zileli, Dev-Gen yesi PDAc ve Krmz Aydnlk genlerin ky ky dolaarak kylleri mitinglere ardklarn, kyllere propaganda yaptklarn, APlilerin kahvehanesinde souk karlandklarn, komnistlerden hazzetmediklerini, CHPli kahvehanelerin daha scak karladklarn belirtiyor.742 Gn Zileli, Malatyann kylerinde dzenledikleri mitinglerde zellikle alevi kylerden youn bir katlm olduunu belirtiyor743 Gn Zileli, iki grup arasndaki ideolojik ekime ve rekabetin retici mitinglerinde de devam ettiini, PDAnn, Dev-Genin drt bir yana yaylm rgtlenmesiyle ba etmesinin imkansz olduunu, bununla birlikte Dev-Genin dzenledii retici mitinglerinde boy gsterdiini, Dev-Genlilerin PDAc ky ekibinin varlndan holanmasalar da kendilerini aka dlamadklarn, ky almalarnda kendilerine grev verdiklerini, kendilerinin de ayr ba ekmek yerine, Dev-Genin disiplinine tabi olduklarn ifade ediyor744 Zileli, Malatya ky mitingleri sonras Dev-Genlilerle PDA!clar arasnda kavga yaandn belirterek 1970 ylnn ilk yarsnn iki MDDci kesim arasnda youn tartmalarla getiini dile getiriyor745
742 743

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 420-1. Gn Zileli, a.g.e., s. 423. 744 Gn Zileli, a.g.e., s. 422-3. 745 Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 425-6.

228

Baz aratrmaclar 1961 Anayasasnn getirdii geni zgrlk imknlaryla rencilerin gerekletirdikleri eylemleri noktada toplamaktadr: a) niversite reformu ile ilgili hareketler; b) ideolojik eylemler; c) lke sorunlaryla ilgili eylem olmak zere noktada toplanr. 1969-70 ders yllarnda muhtelif fakltelerde balayan boykotlar takiben renci istekleri daha belirsiz, ifadeler ise politik bir eda kazanm, halka dnk eitim, emperyalizmi kovacaz, NATOya hayr gibi sloganlar faklte duvarlarna yazlmaya balanmtr. niversite halktan yana olacak, topluma k tutacak, yurt gereklerini yanstacak, Trkiyenin sorunlarna eilecek ve zm yollarn gsterecek bir dzeye getirilmelidir eklinde yuvarlak ifadeler renci bildirilerinde yer alm, bu ara ideolojik aksettirilmitir. Bu cmleden olmak zere bir yazar dnyada ve Trkiyede genlik hareketini refah ve adaletsizlie isyan eklinde nitelendirmitir dava, yeni bir dzen yaratmaktr. Bu dzenin karakteri henz kesin hatlarla belirlenmi deildir. Fakat kapitalizme kar kesin cephe ald, buna karlk sosyalizmin temel ilkesi olan hrriyete en geni ve eitliki anlamda yer vermek istedii muhakkaktr.746 Vamk D. Volkann geni grup kimliini oluturan yedi ilmik (unsur)dan biri olarak sayd paylalm iyi zdeim, 68in geni grup kimliini tanmlamada bir ipucu verebilir. 68e nclk eden renci liderlerinin eski tfek sosyalistlerle, gemiteki renci liderleriyle, niversitedeki sosyalist dnya grn benimsemi hocalarla zdeim kurduklar, dolaysyla referans edindikleri kimselerin dnya gryle de zdeim kurduklar grlmektedir.747
746

Orhan Trkdoan, Sosyal iddet ve Trkiye Gerei, stanbul, Tima Yaynlar, 1996, I. Bask, s. 317-8. 747 Vank D. Volkan, Kr Krne nan -Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri- ev.: zgr Karaam, Okuyanus Yaynlar, stanbul, 2005, I. Bask, s. 56-60. * Sosyalist iktisadi gelimeyi izlerken, inli liderler, Sovyetler Birliinin takip ettii yoldan farkl bir yol takip etmilerdir. in modeli, hzl sanayileme zerinde deer deimesine, merkezileme zerinde ademi merkeziyetilii ve ehir hakimiyeti zerinde dengeli bymeyi temsil eder. Mao balangta, styapda (deerler) deimeler meydana getirmek iin alt yapda (iktisadi ilikiler) ki deimeleri beklemedi. Ona gre, alt (temel) ve st yap birlikte deitirilmelidir. Daha iyisi Maonun kanaati gvenli bir ekilde, temel deimeden cne ile deerleri (st yapy) deirmek, proletaryann kendisi yaratlmadan nce bile, proletarya snf bilincini yaratmak idi. Bylece temel sahalarda komnistler siyasi eitim ve deerler deimesini n planda tutmulardr. in komnizminin nemi, dogmalarnn entelektel seviyeye dayanmam olmasdr. Mao bu entelektellerin en byklerinden biridir. O daha nce belirttiimiz gibi, iktidarn kylye verilmesini ngren ve kyle isteklerine dayal bir devrimi savunduu iin, program Leninkine benzetilir. Leszek Kolakowski bu grtedir. nk, ilk safhada Leninizm, proletarya ve kylnn devrimci diktatrln nermiti. Byelce Maoya gre bundan sonraki safha arazinin toplulatrlmas, snflarn kaybolmas ve evrensel kardelik fikrinin yaratlmasdr. Kltr ihtilali dneminde ise odak noktas farkl olup, deer deimesi (st yap) esas ama idi. Temel (ekonomik deimebuna tabi idi. Bu geliimde st yap deiimine dayal drt esas politika younlatryordu: 1) Maddi tevikler zerinde moral tevikleri uyandrma kampanyas; 2) Kzl muhafzlar eyleminde genliin kastl olarak radikalletirilmesi; 3) Ky sahalarnda Batl inanlara ve dini pratiklere hcumlar ve 4) Sistemin tm sektrlerinde uzmanlama hususunda kzl etkiler. (Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 62-3.).

229

Vamk D. Volkana gre dierlerini, tekilerinin fena zellikleri kabul etme kendilerinin ve dierlerinin kt imgelerini dsallatrmakla ve kendilerine ait istenmeyen dnce, duygu ve beklentileri dierlerine yanstmaktadrlar. 68 Kuana ve referans noktalarna gre emperyalizme kar tavr gstermemek ya da emperyalizmin istismar edebilecei inanlar dnceleri ve statleri benimsemek, tekine ait olumsuz zelliklerdir. Fena olumsuz zellikler, ayn zamanda, kendilerine ait kimlii de pekitirmektedir. Vamk D. Volkana gre, geni grup kimliinin drdnc ilmii, belirli tipte liderlerce rlmektedir. Vladimir Lenin, Mao Zedung* gibi dntrc ya da karizmatik bir lider, politik yalnzlk iindeki yzlerce, binlerce ya da milyonlarca insan uyumsal ya da ykc yeni bir tr politik katlm iinde bir araya getirmektedir. Yazar bu tr liderleri geni gruplarn psiko-sosyal ve politik kimliini ve d dnyay biimlendirebileceini ifade ediyor.748 Dntrc ya da karizmatik liderler toplum iindeki grnmleri ve yaptklar konumalar, dile getirdikleri tercihler, nefretler ve hatta giyinme biimleriyle grubun fikirleri iinde yer alan duygular yanstmaktadrlar. Vamk D. Volkan, seilmi zaferlerin ve rselenmelerin geni grup kimliini oluturan baka bir faktr olarak zikretmekte; geni gruplarn olaylara ilikin olarak grup yeleri arasnda paylalan bir baar ve zafer duygusunu da ieren zihinsel tasarmlar, srdrme eiliminde olduklarn, zaman iinde byk lde mitletirilen bu olaylarn ve bu olaylarda yer alan kiilerin geni kimliin geleri haline geldiini, dier taraftan z benlik saygsn artrarak gruptaki yeleri birbirine baladn, geni grup kimlii ve kaynamlnn devam ettirilmesinde seilmi rselenmenin (bir geni grubun iddetli bir ortak kaypla ve umarszlk duygusuyla yzlemesiyle bir baka grubun kurban olmasna, ya da paylalm alalma ve incinme duygularna yol aan olayn zihinsel tasarm) rol, seilmi zaferden daha karmaktr. Byle bir durumda grup yeleri, incinmi zbenlik imgeleri gelitirmektedir.749 Utan ve aalanmay giderme edilgenlii etkinlie dntrme, saldrganlk duygusuna gem vurma ve rselenme ile ilikili kayplarn yasn tutmay sonraki kuaa aktarlan z benlik imgeleri olduunu bunun sonucu olarak seilmi rselenme bir kuaktan dierine geen yeni birtakm ilevleri de stlenebilir. Bu baz kuaklarda paylalm ve sreklilik gsteren kurban olma duygusunu (lkletirmesini) destekleyebilir. Dier bazlarnda ise bir intikamclar duygusu yaratmakta kullanlabilir. Seilmi bir rselenme bir grubun ortak belleinde kuaklar boyunca sessiz de kalabilir. Grup kimliinin tehdit edildii stres durumlarnda, propaganda ya da nefret ieren konumalarla yeniden canlandrlabilir. Dmanca duygular kamlayabilir.750
748

Vank D. Volkan, Kr Krne nan -Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri- ev.: zgr Karaam, Okuyanus Yaynlar, stanbul, 2005, I. Bask, s. 63-5. 749 Vank D. Volkan, a.g.e., s. 64-8. 750 Vank D. Volkan, a.g.e., s. 68-70.

230

Bu konuda Hikmet Altu u yorumu yapyor: Gelecek kuan ideolojisinin, geri kalm lkelerdeki Marksist anlaytan doacan, Kemalizmin yetersizliini, tutarl, anlaml ve kendi kendisini yenileyebilecek terimlerle ortaya konmu olmadn, smrgecilie, emperyalizme kar olmakla birlikte, ekonomik ve toplumsal deiiklikler iin yeterli anahtar olmadn, Trk halknn kurulu dzendeki egemen evrelerin basksndan syrlmam olduunu savunmaktadr.751 6. Filonun stanbula tekrar geleceinin duyulmas zerine 16 ubat 1969 Pazar gn stanbulda Beyazddan balayp Taksim Meydannda sona erecek Emperyalizme ve Smrye Kar i Yry dzenlenmitir. Tunay elen devrimcilerin tm gleriyle bu nemli yrye hazrlandn, Amerikan emperyalizmi ve ibirlikilerinin de bo durmadn; gerici, eriat gler srekli olarak, devrimcilere kar kkrtldn, camilerde klnan Cuma namazlarndan sonra cemaate Amerikaya kar kmann komnistlik olduunun, komnistlere kar cihad edilmesi gerektiinin sylendiini, bir takm tahrikler ve devlet ierisindeki baz odaklarn saldrganlar desteklemesiyle yzlerce insann yaralandn belirtiyor.752 elen, forumlarda Trkiyenin ve kendilerinin sorunlarn zgrce tartabilen, sa-sol siyasi liderlerle ak oturumlarda tartabilen genlerin zgr, demokratik ortamn dna itilmeye alldn, lkeyi ynetenlerin Amerikann ve bir avu kar evrelerinin karlar iin lke geleceini, lke genliini feda ettiini ifade ediyor.753 Oral allar, FKFnin Dev-Gene dnmesini anlatyor: Dev-Genin yeni tzn Dou Perinekin evinde hazrlamtk. 1969 ylnn Ekim aynn iinde Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF)nin genel kurulu yaplacakt. Bu kurultaya gitmeden nce FKFnin adnn ve tznn gzden geirilmesinin iyi olacan dnm ve Gn Zileli, Cengiz andar, Dou Perinek ve birka arkada daha, tzk tasla hazrlamak iin toplanmtk. Federasyonun adnn, Trkiye Devrimci Genlik Federasyon (TDGF) olmas noktasnda birletik. Yanl hatrlamyorsam, yine o tze, Anadoludaki fikir kulplerinin de federasyona ye olabilecei hkmn koymutuk. Bu tr deiikliklerle kongreye gidildi. Bu tzk kongrede kabul edildi. Federasyon ad bir sre TDGF diye kullanld. Ama lke apnda Dev-Gen ismi her yerde kabul gryordu. Giderek TDGFnin yerini Dev-Gen ismi ald.754 1969 Ekiminde yaplan kongrede Atilla Sarp genel bakan oldu. 1969, DevGen iindeki ayrlklarn balad yldr. Atilla Sarp ynetimi bu ayrlklarn uzlamas temelinde kuruldu. Bu ayrlklar daha sonra rgtte epeyce sorunlara yol at; ayrlklar ayrlklar kovalayarak atlaklar byd. Atilla Sarp ynetimindeki Dev-Gen merkez
751 752

Orhan Trkdoan, Sosyal iddet ve Trkiye Gerei, stanbul, Tima Yaynlar, 1996, I. Bask, s. 318. Tunay elenin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 122-3. 753 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, a.g.e., s. 123-4. 754 Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 85.

231

ynetim kurulu u isimlerden oluuyordu: Atilla Sarp, rfan Uar (Genel Sekreter), mer zerturgut, Gn Zileli, Oral allar, Aktan nce, Ergun Aydnolu, Tuncay elen ve Ahmet Bozkurt.755 allar, Atilla Sarpn genel bakanl dneminde Dev-Gen birok kitle eylemi yaptn belirtiyor. Yerli mal kullan kampanyas, zellikle Pepsi-Cola, Coca Cola gibi Amerikan merubatlar olmak zere, yabanc petrol irketlerinin rnleri ve yabanc mallar boykot ars, yabanc irketlere zarar verebilmek iin, onlarn reklam panolarnn sklmesi vs. 756 Hasan Cemal, 68 Kuann heyecannn, kendine zg arlklarnn nedenlerine sistemli biimde eilen olmadn; bu heyecann normal politik kanallara aktarlarak demokrasi iinde terbiyesi yoluna gidilmediini; devletin genlere acmasz davrandn; genliin cephelere blndn, birbirine kar oynandn; iktidar odaklarnn 1960lardaki deyiiyle iti ite krdrma politikasnn izlendiini Hasan Yaln, 1968 ile 1971in birbirlerinden farkl eyler olduunu, yaptklar ilerin ve ulat neticelerin farkl olduunu, 68in kitle hareketinin ykselmesi ve zirveye kmas olduunu; 15-16 Haziran ii hareketinin zirve olduunu, 71de kitlede daralma olduunu ve ideolojik yanlglara dldn, 68 sonrasnda Marigellalar, Debraylar vb. nc sava savunucusu yazarlarn kitaplar hzla evrilip Trkiye genliine sunulduunu; parti at altnda ulaamadklar halka rnek olmas iin devletin yenilebileceini kantlamak iin eylemlere giritiklerini, bunun yanl olduunu ifade ediyor.757 Buna mukabil Tuncer Sumer 68in hemen akabinde silahl rgtlenme almalarnn baladn, 68le 71 arasnda yl olduunu, ancak silahl mcadele rgtlenmesinin balangcnn 69 olduunu, 69 ylnda Deniz Gezmiin yannda drt arkadayla birlikte 5 kii Filistine gidip geldiini, kendisinin 1969 ylnda Hseyin nan ve Yusuf Aslanla beraber Filistine gittiklerini ve kendisinin Trkiye Halk Kurtulu Ordusunun kurucular arasnda olduunu belirterek fokocu mcadele eklinin doru olmadn, fakat bu mcadele tarznn, silahl mcadele rgtlenmelerinin de 68 Hareketinin barndan ktn ifade etmektedir.758 15-16 Haziran direnii burjuvazinin bocalamas buna kout olarak byk burjuvazinin seeneksizlii, solda bir proleter parti sorununu yeniden gndeme getirdi. TP ve Dev-Gen kongreleri yaklarken 7-8 ay ncesine dein birlik ve btnlk iindeymi gibi grnen milli demokratik devrim cephesi yakn gelecek hesaplar ve proleter devrimci parti projesi bakmndan kendi iinde kmelere ayrld. TP ynetiminin proleter devrimcilerin eline gemesi durumunda TPin proletaryann z
755 756 757

758

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 85-6. Oral allar, a.g.e., s. 86. Hasan Yalnn konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 69-70. Tuncer Smerin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Yayna Hazrlayan: Mehmet Ulusoy, I. Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 84-5.

232

rgt olabileceini ve yakn bir gelecekte ilerici bir ordu darbesi olasln geerli grenler Mihri Belli ve evresinde; legal bir proletarya partisi oluturup, mcadeleye nclk ederek ordunun olas ilerici davrannn devrimci mcadele lehine kullanlabileceini dnenler, Dr. Hikmet Kvlcml ve Sosyalist evresinde; ilerici bir ordu darbesini olaslk d gren ve illegal bir parti iinde devrimci bir silahl mcadeleyi rgtlemek gerektiini ileri srenler Mahir ayan evresinde; entelektel gevezeliklerle zaman ldrmenin anlamszln vurgulayan, hemen silahl bir rgtn temellerini atarak daa klmasn, cephe almasn ileri srenler Deniz Gezmi evresinde; ve bir sosyalist kurultay toplanarak, btn sosyalist eilimleri yasal bir partide birletirilmesini ve iktidarn krlardan kentlere doru para para ele geirilmesini savunanlar Dou Perinek evresinde toplanmaya balad.759 Aydnlkta dnya ve Trkiye balkl yazda 1960-70 dnemi emperyalizme kar dnya apndaki eylemler yle tasvir edilmektedir: 1960-70 dnemi Asya, Afrika ve Ltin Amerika'da halklarn ABD emperyalizminin boyunduruuna kar silhl kurtulu mcadeleleriyle dolu bir dnem olmutur. Dnyann mazlum milletlerinin ve halklarnn devrimci kitle mcadeleleri birbirinden gl dalgalar halinde kendi kendini dnya jandarmal na tayin etmi olan ABD emperyalizmine sert darbeler indirmitir. 1961'de ABD emperyalizminin Kba'dan kovulmasn, yiit Vietnam halknn mill kurtulu yolunda ABD emperyalizminin saldrsn pskrterek onun canna okumas izlemitir. Vietnam'da yrtt istil savandaki yenilgisi ABD emperyalizminin stratejik zaaflarn inkr gtrmez biimde aa karmtr. Bu zaaf noktalar unlardr: Destek bulmayan haksz bir savan yrtlmesi; yeteri kadar askerle tutulamayan ok uzun bir sava cephesinde dvmek zorunluluu; ikmal kaynaklarnn ok uzakta olmas ve nakliyat glklerine gs germe zorunluluu; savatan ylgn askerlerin kendi toprandan ok uzakta yaplan anlamsz bir savaa kar gittike olumsuzlaan tutumlar. Bu stratejik zaaflar, Asya, Afrika ve Ltin Amerika'nn baka lkelerinde de ABD emperyalizmine kar halklarn mill kurtulu davalar iin silha sarlmalaryla daha da aa kmaktadr. Sava alevleri iindeki Gney Dou Asya'dan Filistin halknn mill kurtulu mcadelesinin iddetlendii ve halk sava nitelii kazanmakta olduu Orta Dou'ya, Afrika'dan Ltin Amerika'nn dalk blgelerine kadar her yerde ABD emperyalizmi drt bir yannn sarldn grmekte, dnya halklarnn muhasaras altnda aresizlik iinde bocalamaktadr. Yllar getike hi bir yerde hi bir milletin ve halkn mill kurtulu mcadelesini bastramamas bir yana, bu gerici emperyalist politikasnn gerei olan saldr savalarnn yeni yeni cepheler domasna yol amas karsnda, ABD emperyalizmi daha da zayflamaktadr. Vietnam'daki saldr ABD kuvvetlerini blerek Laos'ta yurtseverlerin AKD emperyalizmine ve yerli kuklalarna
759

Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul, Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, 229-30.

233

kar hakl mill kurtulu mcadelelerini yrtmelerini kolaylatrmakta; Kamboya'da gericileri iktidara getiren CIA darbesi Kamboya halknn devrimci mcadelesinin hzla mill cephe ve halk kurtulu ordusu iinde rgtlenmesi sonucunu dourmaktadr. Sihanuk'un iktidardan uzaklatrlmasndan bu yana henz bir ay bile gemeden Kamboyal yurtseverler gerici Lon No iktidarna kar giritikleri savata zafer stne zafer kazanmlar, Kamboya kyllerinin desteiyle kurtarlm blgelerde devrimci iktidarn ilk nvelerini meydana getirmilerdir. CIA darbesi, emperyalizm ve ona kar "dnya halklarnn kurtulu bayram ykselten dnya devrimcilii arasnda umutsuz bir tarafszlk ve denge politikasnn uygulanabileceini sanan Sihanuk'un gzlerinin almasna yaramakta; Kambocyadaki Sihanuk taraftar yurtseverlerin bu lkede teden beri ABD emperyalizmine kar dvenlerin saflarnda yer almalarna yol amaktadr. Kamboya Halk Kurtulu Ordusu, bakent varolarna dayanmtr. Gerici iktidar-g durumdadr. Kamboya'y, gerici Lon-Nol hkmetinin ABD emperyalizminin asker mdahalesini davet etmesi de kurtaramayacaktr. Yakn gelecekte Kamboya'da kurulaca haber verilen Devrimci Hkmet ABD emperyalizminin bu lke zerinde hkimiyet kurma abalarna kar ok anlaml bir cevap olacaktr. Dergi geen on yl iinde Asya, Afrika ve Ltin Amerika halklarnn ABD emperyalizmine kar yrttkleri milli kurtulu mcadeleleri ABD emperyalizminin kttan bir kaplan olduunu inkr gtrmeyecek biimde ortaya karttn iddia etmektedir.760 Oral allar, Deniz Gezmiin bir iki kez Lbnandaki el-Fetih kamplarna gittiini, orada sraile ynelik askeri basknlara katldn, askeri eitim grdkten sonra, yurda dndn, daha sonra Nurhakda ldrlen THKOlu Kadir Manga, Alparslan zdoan ve yine Nurhakda yakalanan Tuncer Smer bir grup arkadayla birlikte el-Fetihden dnerken Diyarbakrda yakalandn, el-Fetihe gidip gelmenin devrimci genler iinde byk skse yarattn haberlere konu olduunu, henz THKO projesi ortalkta yokken yava yava birtakm silahl eylemlere balamann algsnn olutuunu, genlik iindeki iddet eiliminin glenmesinin devlet iindeki iddeti de kkrttn Kba Devriminin rzgrnn lkenin zerinde scak scak estiini; Latin Amerika ve Vietnamn bir an evvel devrime ulaabilme akn krklediini, eylemlerin henz silaha dklecek boyutlara ulamadn, polisle ve MHPli komandolarla atmaya girildiini, banka soygunlarna adam karmalara, baz tesis basknlarna giden yolun almak zere olduunu ifade ediyor.761 Regis debray, Devrimde Devrim kitabnn Trkiyede bir kuak zerinde ok etkili olduunu 70li yllarn sonunda renmi ve ok hayret etmi. nk diyor O belli zaman ve mekn koullarna bal bir kitapt. Sadece Latin Amerikaya aitti. Siyasal genellemeler yapan bir el kitab deildi. Debray bugn kitabnn z
760 761

Aydnlkta dnya ve Trkiye, Proleter Devrimci Aydnlk, Ankara 1970, s.12-15 Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 131-2.

234

eletirisini yapyor: Silahlarn eletirisini ve z eletirimi yaptm. Yanllarm tahlil ettim. Ulusal zellikleri kmsememizi, gerek devrimlerin ulusal nitelikli olduklarn fark etmediimizi anlattm ifadesini kullanmaktadr. 762 H. Cemal, polisin sac rencileri serbest brakmasn, solda iddeti savunan ve iddete tapan kiilerin iini kolaylatrdn iddia etmektedir.763 Trkiyedeki 68 Kuann belli zaman ve mekn koullarna bal olarak yazlan bir kitaptan genelleme yaparak Trkiyede uygulamaya almalar, Trkiyenin artlarn bilmeden teorik konular pratie acilen yanstma abasndan kaynaklanmaktadr. Burada uyarlamadan ziyade bir taklit sz konusudur. nk uyarlamada hem kitab hazmetme, analiz etme, hem de Trkiyenin artlarn anlama abas sz konusudur. Sevim Belli, 68 Kuann 71 Muhtras ncesi halet-i ruhiyesini u ekilde anlatmaktadr: Legalite uruna mcadele sz kimlerince pek de iyi anlalmad sanyorum. Sonradan 12 Mart dnemindeki tutukluluum srasnda, bunu illegaliteye kar legal almay ne geirme, onu savunma gibi anlayp pek revizyonist bulanlar olduunu grp hayret etmitim ve nedenini de yle deerlendirmitim: 12 Mart ncesinde, sonrasnda da olduu gibi, bir slogan devrimcilii tremiti. Baz pek megul militanlar bir yaznn tmn okumaya pek vakit bulamyorlar, hele yazar tutmadklar bir izginin adam ise sadece bal ile, slogan ile ahkam kesmeyi ve hatta hatta tahrifat yapmay byk bir beceri sayyorlard llegalite yeterli her koulda pek devrimci bir tutum saylyor; legalite pasiflik, korkaklk gibi bir ey sanlyordu. Oysa tm kitleleri hedefleyen bir hareket ilanihaye illegal kalamaz. Mcadele alann olabildiince geniletmek iin legaliteye kmak, koulsuz, snrsz bir legaliteyi kullanmak grevindedir. Legalitenin snrlarn zorlamak durumundadr764 Aydnlk Sosyalist Dergide Mao Zedungtan bir alnt yaplyor: Ortak dava uruna mcadele etmek iin daha dn bizim karmzda olmu olsa bile, bu gn bize kar olmayan her hangi bir kimse ile g birlii yapalm. Dergi Politik alma btn almann can damardr ilkesini kavrayp, mcadelemize baaryla uygulayacaz.765 sylemini benimsemekte ve geni cephe faaliyetini savunmaktadr: Faizme kar devrimcilerin silh, btn ileri ve demokratik glerin ortak mcadelesidir. Faist tehditler ve basklar, biz devrimci gbirliinin doruluunu ve nemini gerekten kavrayamadmz iin etkin oluyor. Proleter devrimci alma tek tek kiilerden ok kadrolarn disiplinli rgtlenmesine dayanr. Disiplinin garantisi, ideolojik salamlk ve devrimci bilintir. Devrimci kararllk, feragat ve salamlk,
762 763 764 765

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 94-5. Hasan Cemal, a.g.e., s. 171. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 459. Aydnlk Sosyalist Dergi, Say:15 Ankara 1970 s.1

235

vakar ve yiitlik, ideolojik salamla ve devrimci bilince dayanr. Bunun iin srekli ideolojik almaya ncelik vermedike devaml ve kararl bir rgtlenmeyi de gerekletiremeyiz.766 Cengiz andar Oportnistler Emperyalizmin Hizmetinde balkl yazsnda milli demokratik mcadeleye kar Amerikan emperyalizmine hizmet eden bir takim ideolojik akmlarn tasfiye olup klk deitirdiklerini ve devrime giden yolun nn tkadklarn devrimcilerin hedeflerine ulamak iin bu akmlarla ideolojik mcadele yapmasnn zorunlu olduunu 1969 genel seimlerinden sonra halk-aydn ikilemi yaratma amacnda olan ve milli demokratik mcadelenin dostlar ile dmanlarn birbirine kartrarak mcadeleyi saptrma sonucunu douran akmn sosyal demokrasi saflarnda etkili olmaya baladn ve sivil-asker aydn zmreyi eylemsizletirmeye yneldiini, bu teoriyi rtmek gerektiini sz konusu ideolojinin Ant dergisinin 146. saysnda Sencer Divitiolunun Yarnki Trk Sosyalizminin Potansiyeli balkl yazsnda tezgahlandn Divitiolunun Aybar Oportnizminin eski ideologlarndan olduunu, Divitiolunun bir hakim snf olduunu ve bunun iinde zmre adn takt bir sosyal tabaka olan sivil-aydn zmrenin, bir sosyal snf olan burjuvazinin ve yine bir sosyal snf olan feodalite kalnts toprak aalnn bulunduunu, iki sosyal snf art bir sosyal tabakann devleti temsil ettiini ve bunun bir hakim snf oluturduunu iddia ettiini aktaryor.767 Cengiz andar, Divitiolunun Nazm devlet tanm ile ve devletin muhtevasn ona smsk bal bulunan hakim snflardan ayrp ona bamsz bir muhteva atfederek bilimsel sosyalizmin tahlil ynteminde kendisini kopardn ve kk burjuva idealizminin batana saplandn bilimsel sosyalizmin devlet teorisini tahrif ettiini ileri sryor andara gre Divitiolu yarnki trk sosyalizminin iki potansiyel gc olduunu bunlardan birinin tipe oy veren kitle, ikincisinin ise mukaddesatlardr. andar Divitiolunun Bundan dolay Konyada yeermekte olan nclerin takunyallar diye alaya alnan imdi de trk kamuoyunu derinden ilgilendirmeye balayan mukaddesatlar hareketini yakndan takip etmek gerekir. Mukaddesatlarn asli ve tali snf ilikilerinde hareket ederek ideoloji ve eylemlerini salam bir toplumsal temele oturtmak zere olduklarn hareketin dayanann gelitii ortamn trk hakl tabakasnn iktisadi ve kltrel gereklerini yanstmaktadr. szn naklettikten sonra Divitiolunu yle eletirmektedir: Divitiolunun emperyalizmin anti komnizm silahna en fanatik bir biimde sarlan, feodal dnem art dinci ideolojileri kendine bayrak edinen tara mtegallibesinin avukatln yapt! Trkiyede mukaddesatlk dinci sembollerle en fanatik anti-komnizm bayraktarl yapmaktadr ve kaynan feodal artk,
766 767

Aydnlk Sosyalist Dergi, Say:15 Ankara 1970 s.3-4 Cengiz andar, Aydnlk Sosyalist Dergi, Ankara 1969 say:3, s.25-27

236

emperyalizmin Anadolu kolu tara mtegallibesinden almaktadr. Yazara gre yarnki trk sosyalizminin potansiyel unsurlardan birini oluturacak olan bu gn proleter devrimcilerine gre yarnki Trkiye sosyalizminin, hatta milli demokratik devrimin kkn kazyaca bir gtr. Cengiz andar, Divitiolunun bilimsel sosyalizme kfrettiini iddia etmekte Divitiolunu kurulacak olan bu sosyalizm herhalde Hristiyan kltrnn bir rn olan tercme ve telif eserlerin bize sunduu bir sosyalizm deil, fakat tarihi sre iinde ekillenecek ve k noktas ile gelime kanunlarn Trk toplumunda bulacak bir sosyalizmdir. grn aktardktan sonra andar Bat Hristiyan kltrnn bir rn olan eserlerin kendilerine sunduu sosyalizm sznden Marxn, Engelsin, Leninin ve dier devrimci nderlerin eserleri ile devrimci harekete k tuttuklar bilimsel sosyalizmin kastedildiini bilimsel sosyalizmin evrensel bir yntem; tarihin maddeci yorumu olduunu kavrayamayan ii snfnn teori ve eylem birlii olduunu bilmekten uzak Sencer Divitiolunun sosyalizm anlaynn bilimsel sosyalist retiye ve onun ortaya koyduu ii snf ideolojisine deil mukaddesatla ve halk tabakasna! yaslandn dolays ile ii snfna, sivil-asker aydn zmreye dman; mukaddesat ideolojinin sahibi feodal mtegallibeye dost, i birliki burjuvaziyi mttefik belledii iin gerekte halk dman olduunu ileri srmektedir.768 Cengiz andar 19 Ekim 1969 tarihli milliyet gazetesinde dris Kkmerin Sencer Divitioluna benzeyen tezlerini bir kere daha tekrarladn bu tezlerinde Trkiyeyi boyunduruu altna alan Amerikan emperyalizmi olgusundan sz edilmediini Amerikan emperyalizmini gzlerden karma abasna girerek sivil-asker aydn zmreyi ba dman ilan etmeye kadar vardn Divitiolu-Kkmer teorisinin milli cephe saflarn blme grevi stlendiini ifade ederek bylece kk burjuva saflarnda emperyalizmin ideologluunu yaptklarn ilerici tannan bu yazarlarn bilim d tahlillerinin nedenini yle aklamaktadr: Trkiyenin yar baml, yar feodal bir lke olduunu Amerikan emperyalizminin Trkiyede hegemonya arac olan gerici parlamentarizmin oyun kural olan seim mekanizmasnn kuraln bal olduu sisteme uygun sonu vereceini sonu olarak Divitiolu ve Kkmer gibi ideologlarla sosyalist kadrolara zerk edilmek istenen halkln bu gn ilerici kk burjuva ideologlarnca sivil-asker aydn zmrenin kadrolarna da zerk edildiini proleter devrimcilerine hedefi artp emperyalizm-ibirliki burjuvazi-feodal mtegallibe ittifak ile mcadele yerine sivil-asker aydn zmre ile mcadeleyi neren mili cepheyi blc nitelikteki bu teorinin sivil-asker aydn zmreye de halk kar dt izlenimini vererek onu eylemsizletirmeye ynelme amac tadn bunun Amerikan emperyalizminin millici gleri eylemsizletirme ve bl ve hkmet politikasnn teorisi olduunu bu teorinin millici saflardan ayklanmas ve tavsiyesi gerektiini bylece milli demokratik g birliinin gleneceini ve zafere yneleceini belirtmektedir. 769
768 769

Cengiz andar, Aydnlk Sosyalist Dergi, Ankara 1969 say:3, s.27-31 Cengiz andar, a.g.m., s.31-33

237

Osman Saffet Arolat, genlik eylemlerini yle deerlendiriyor: Biz genel olarak 1960 genlii, o dnem iktidar alma amacnda olan bir genlikti. ktidar iin mcadele ettiimizi sanyorduk. Bu hem TP paralelindeki hem de TP dndaki genler iin byleydi. Herkes erken bir dnemde iktidara gelineceini zannediyordu. Bu 1967deki Milli Bakiye Seim Sisteminin ortadan kalkmasna kadar da devam etti. Sonra o tr bir hareketin olamayaca ok ak olarak ortada olunca o zaman kadrolar kendi aralarnda farkl yollar setiler. Bir blm yine iktidara parlamento yoluyla geleceine inanp bu yolda aba harcad, bir blm fokoculuk dediimiz Latin Amerika devrimi rneini dnd, bir blm in devrimi rneini dnd. DB kadrosundaki arkadalar aslnda kendilerini erken olarak iktidarn aday bireyler olarak gryorlard.770 Artan basklar karsnda Aybar-Aren oportnizminin Hareket etmeyelim, faizm gelir anlaynn ve yanl faizm tahlillerinin devrimci saflarda yeniden yaygnlatn gryoruz. Basklara kar en gl silhn devrimci gbirlii olduunu kavrayamayan baz unsurlar, basklar arttka ylgnla kaplarak, kitleleri harekete geiren aktif mcadeleyi Faizm gelir gerekesiyle reddetmektedir. Bu anlay, eylemsizliin, doru devrimci almaya srt evirmenin gerekesi ve teorik klf olmutur. PDAclarn dergisinde faizm yle tanmlanmaktadr: Faizm, emperyalist lkelerde, tekelci burjuvazinin, glenen ii snf mcadelesine kar, btn burjuva-demokratik haklar ve kurumlar kaldrarak zorbala bavurmasdr. Emperyalizmin boyunduruu altndaki lkelerde ise, emperyalizmin gerici hkim ittifaknn, halkn kurtuluunu bastrmak iin bavurduu zorbalk rejimidir. Burjuva demokratik kurumlarn yerlemedii smrlen lkelerdeki rejimler, genellikle faist, ya da yar faist niteliktedirler. PDAclar Aydnlkta dnya ve Trkiye balkl yazda g birlii nndeki engelleri ykalm ars yaparak demokratik glerin birbirine kar kaba kuvvet kullanma eilimlerini mahkum etmek gerektiini kk burjuvazi kuvvete tapar felsefesiyle demokratik gler arasna dmanlk tohumlar serpen tutumun braklmas gerektiini kk burjuvazinin zorla devrimci yaplamayacan kk burjuva rekabetiliinin yenmek gerektiini nderliin Proletarya dndaki snf, zmre rgt ve kiileri devrimci ynde harekete geirmek olduunu ifade ediyor.771

Turhan Feyizolu, Deniz -Bir syancnn zleri- 17. Bask, stanbul, Su Yaynlar, 2000, s. 142. Proleter Devrimci Aydnlk, Ankara 1970, Say:15, s. 4-6. * Cengiz Aytmatov, Mao tr devrim iin halkn istek ve zlemleriyle oyunca gibi oynanm, yaamn eitlilik ve etkileim diyalektii, Maonun Kzl Kitap ad verilen yazlarndan ezberlenen birak basmakalp sze indirgenmi bir halkn, ok eski tre ve geleneklere dayanan zengin yaam belli bir dorultuda ynlendirilmeye kalklmtr. ok elikili grnse de, gemii inkr etme-yalanlama abas ile evresinde in Setti ekmeyi gerektiren kendini beenmi, elirli ovenizm arasnda byk bir benzerlik vardr. nk ancak in Settinin arkasnda, bir halkn btn br halklara stnl masal, hikyesi yaatlabilir.
771

770

238

Muharrem Kl, MDD syleminin etkin olduu ve sonraki dnemle ilgili olarak u iddialar ileri sryor: Soluduumuz hava dahil, epeevre MDDci sylem ve eylem frtnasyla sarsldmz halde, inatla direniyorduk. Siyasi klavuzumuz olan TPin blnd ve saygnlk kaybna urad, AP iktidarnn tm dinsel, siyasal ve resmi gericilii sokakta komnistleri ezmek zere iddet eylemlerine ynelttii, baz eski tfeklerin Marksist-Leninist sylemin cazibesiyle genlii gerekte kk burjuva darbeciliinin kucana ittii, gizli devlet grevlilerinin genlik eylemlerinde cirit att ve stelik Marx ve Engelsden ok, Che Gueverann Marighellann, Maonun* ve Alberto Bayonun okunduu, kapitalin gsteri olsun diye satn alnp, ki Taktikin hamasi nutuk atmak iin ezberlendii bir dnemde direnebilmek olaanst bir eydi. tiimiz su ayr gitmeyen, kiilik odalarda yan yana yattmz arkadalarmzn bir ksm bir noktaya kadar direnebildiler. Her biri bir keye savruldu, 12 Mart faizmi onlar Kzlderede Nurhakta, Kartal Maltepede yedi, bir blm ise yllarca zindanlarda tutuldu, ikenceden geirildi, bizler de tpk onlar gibi yok edilebilirdik772Latin Amerikal devrimciler Kba Devrimini*, onun simgesi Fideli ve Cheyi yreklerine yerletirdi; nceleri kk esintiler oluturan vg rzgrlar, sonralar frtnalar yaratt; gidip Sierra Meastra Dalarna arpp tm Latin Amerikay, Avrupay, yer yer Asyay ve Afrikay dolaan bir umut anaforu oluturduDnyann deimez grnd bir dnemde hemen devriliverecei topyas bu byk cokuya esin kayna oluturuluyordu. deolojik ierii, sosyalizmin teorik ve tarihsel kaynaklarna yeniden yneli II. Dnya Sava ve sonras parlamentoyla simgelenen yerleik kapitalist siyaset ve ege-

Orhan Trkdoan, birer milliyeti olarak in komnistlerinin srekli olarak aydnlara, rencilere, ideologlara yneldiini; bu sebeple tannm profesrlerin, nde gelen yazarlarn, aydnlarn kksz ve kozmopolit bir yapya sahip olmadklarn, tersine halkn uur altn, kamuoyunu biimlendiren, hatta sosyalist ideolojiyi inliletiren kategoriyi oluturduunu, Maonun kltr ihtilali dneminde (1966-76) millete devrimi hazrlayan g, brokrasinin merkezi gc deil, ideolojinin otoritesinden kaynaklandn belirtmektedir. (Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 66). 772 Muharrem Klla yaplan rportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 85-6. * Kba htilli ekseriya orta snf kkenli ihtillci aydnlar grubunun bir eseridir. Bunlardan Paul Kastro renci, Fidel Kastro avukat, bazlar doktor, retmen bir ksm da isizlerden ibaretti. Nitekim, bu hususla ilgili olarak Che Guevara yle diyordu: Sierra Maestrada bizleri tekil eden Granmaya katlan ilk grubun hibiri kylye ve iiye hrmeti bilmiyordu -onunla yaamalarna, ii ve kyl kkenli olmalarna ramen. Ayn ekilde, ihtill gruplar arasndaki blnmeyi giderek bir birlemeye ve kyl nfusu arasndaki balar salamaya ilk muvaffak olan Guillemo Garcia aslnda bir sr datmcs idi. Bylece, 50 silahl eylemci bir btnm gibi birleerek 28 Mays 1957 gn Batistann askeri gleri zerine yklendiler. Bunlarn ou sanayi iisi veya dou eyaletinden gelen proletarya idi. Hcumlar arttka kyl katlmalar da hzland. Yava yava kyller gerillalarn yenilmezliklerini tanmaya baladlar ve gerilla ordularna katldlar. Guevara byle bir olay Bu bizim gerillalara palmiye yapraklar giydirme dediimiz eydir diye aklyordu. Che Guevara Bizim ilk kyl tipi gerilla ordularna ait olan askerler lke iin gl sevgi gsteren bu sosyal snf kesiminden geliyordu. Yani kk burjuva ruhunda idiler. Bu durumda kyl savat, nk kendisi, ocuklar iin arazi salamak,onlara sahip olmak, kullanmak, satmak ve zengin olmay istiyordu. (Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 86-7).

239

menlik sistemine ynelik eletirel yaklam ve anti-emperyalist kurtulu mcadelelerinin uluslararas sosyalist harekete getirdii dinamizm tarafndan biimlenen bir devrimcilik kimlii tanmland. 1960l yllarla birlikte devrim, kimlii tanmlanan bu devrimcilerce gndelik yaamn iine sokuldu. Resmi komnist ve sosyalist partiler, yasal yoldan devrim yapmak isteyen susturulmu ve terbiye edilmi devrimcilerin yerine, iki, , daha fazla Vietnam yaratalm sloganyla dalara kan, nc gerilla grubunun mcadelesi geticaddeleri, sokaklar, parklar, meydanlar iletiim aralar olarak gren dnyann gen kktencileri kendilerini deiimin ajanlar olarak grmeye ve rgtl emein-siyasal partilerin tesinde devrim yapmaya giriti. Bu yeni kimlikle buluan, temelde renci ve aydnlar tarafndan beslenen kktenci hareket, II. ve III. Enternasyonal geleneine bal partilerin teorik ve siyasal dogmaikliini/ muhafazakrln ezip geti; onlar ulusu yaklamlarn sarst773 Proletaryann fiili nderlik rol ikinci plna itildi; teori ya olaylarn peinden geldi ya da olaylar yaandktan sonra retildi. ncler hareketi devrimin motoru olarak ii snfn gren bilimsel sosyalizmden kktenci biimde ayrlyordu. Artk silahl mcadelenin balamas iin btn koullarn olumasn beklemenin bir anlam ve gerei yoktu; bir gerilla fokosu btn bu koullar hazrlayacakt. Askeri olann, siyasal olana ncelii bulunan bir dnem balamt Dnyann gen kktencileri kendilerini deiimin ajanlarolarak grmeye balad ve rgtl emein-siyasal partilerin tesinde devrim yapmaya giriti. Bu yeni kimlikle buluan, temelde renci ve aydnlar tarafndan beslenen kktenci hareket, II. Ve III. Enternasyonel geleneine bal partilerin teorik ve siyasal dogmatikliini/muhafazakrln ezip geti; onlarn Ulusu yaklamlarn sarst.774 Yldrm Ko, 1968-1969 yllarnda iiler temel olarak antikapitalist bir programla deil, kapitalizmin erevesi iinde daha yksek cret, cretlerin denmesi, arkadalarn iten atlmasnn protesto edilmesi gibi dzen ii, ama anti-sermayedar sylem ve eylemlerle ortaya ktnda, Trkiye ii snfnn, kapitalizmi aan programlara hazr olduu yolunda bir izlenim, umut, beklenti olutuunu, 1968-69 yllarndaki ii snfndaki ykseliin ilk bakta zannedildii gibi sosyalist bir program benimseyen, antikapitalist bir program olan bir ykseli olmadn, bu ykseliin iilik bilinciyle snf bilinci arasnda dalgalanan ve snfn ancak ok kk bir blmnn katld bir eylemlilik olduunu, 1970 ylnda ii snf hareketi nce Marmarada, ardndan ukurovada yenildikten sonra, genlik arasnda d krklna yol atn, 1970in ikinci yarsndan itibaren ii snfnn beklentilerini karlamamas nedeniyle byk bir d krkl iinde bir siyasi savrulu yaadn, 15-16 Haziran yenilgisinin ardndan fokoculua, nc sava teorisine sarldn ve farkl noktalara gidebildiini sylemektedir.775
773

774 775

Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul, Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, 16-18. Esat Korkmaz, a.g.e., s. 17-8. Yldrm Koun konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s.140-2.

240

Aydnlk grubu iinde Garbis Latunolu ve brahim Kaypakkayayla tartmalar, 1970 yl iinde hz kazanmt. inde Lin Biaounun Maonun halefi ve en gl ikinci adam durumuna gelmesi; Hindistann Bat Bengal yresinde aru Mazumdarn nderlik ettii kyl kkenli bir parti olan Hindistan Komnist Partisi Marksist Leninist (HMLKPnin eylemlerinin ve fikirlerin Trkiyeye ulamas ve lkemizdeki devrimci dalgann geriye ekilmesi ayn tarihlere denk dmt. Lin Biao, Maoyu bir tanr dzeyine yceltecek arlklar iindeydi. in liderinin szlerinden semeleri ieren Kzl Kitap dogmatik bir ekilde her derde deva ilan ediliyor, yalnzca bu kitapn okunmasnn yeterli olduu syleniyordu. Hintli nder aru Mazumdar, Lin Biaodan daha da ileri gidiyordu. O sralarda, Bat Bengalde byk bir yoksul kyl ayaklanmas kmt. Mazumdar, bu kyl ayaklanmasnn etkisiyle, ar solcu sloganlarla mcadeleye giriti ve kyl ayaklanmasnn bastrlmasyla birlikte, trajik bir yenilgiye urad. Mazumdar, inin bakan, bizim de bakanmz diyor, Maonun Srekli Okunan Yaz balkl brorn okumann her eyi kavramaya yeterli olacan savunuyordu. Srekli Okunan Yaz Mao Zeudungun ksa makalesiydi aru Mazumdar, kylk blgelerde yrttkleri halk dmanlarn imha kampanyasnda, toprak aalarnn ldrrken yalnzca retim aralar (balta, kazma, nacak, orak) kullandklarn sylyor ve ehirlerde ve ii snf iinde almann, devrimcileri yozlatrdn ve revizyonizme srklediini iddia ediyordu. aru Mazumdarn partisinin kard Liberation isimli dergi ngiltereye giden Robert Kolejliler tarafndan Trkiyeye getirilmiti. Toplam drt be say lkemize ulaan bu derginin fikirleri bizim saflarda ok etkili oldu. Garbis Altunolu, Robert Kolej rencisi baz arkadalar ve brahim Kaypakkaya, bu yazlara ve yazlardaki fikirlere en ok rabet edenlerdendi. Bu ideolojik rzgarlar eserken, lkemizde 1968lerde dorua trmanan devrimci dalga yava yava geri ekiliyordu. i, kyl genlik kitlelerinde gemie gre bir durgunluk gze arpyordu. Btn bu etkenlerin st ste binmesi, kitlelerden kopuk eylemlerin zeminini hazrlad.776 1970 yl iinde sosyalist gruplararas bir ortak platform hazrlamak ve bu yoldan giderek bir yasal sosyalist parti kurmak gerektiini saptadk ve bu amala bir sosyalist kurultay nerisi hazrladk. TPin ynetimi nedeniyle o gnn devrimci ihtiyalarna cevap verdiini dnyorduk. Kaypakkaya, Altunolu ve stanbuldan bir grup arkada, sosyalist kurultay nerisine kar ktlar. Onlara gre zaten ehirlerde geirilen her dakikayla revizyonizme bulanyorduk, hele byle yasal rgtlere girimek tam anlamyla revizyonizmdi. ehirler terk etmeliydik, yayn organlarn kapatmalydk,
776

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A.., I. Bask, 2003, s. 112.

241

ehirlerdeki rgtlenmelere bir an nce son verip, krlarda partiyi ina etmek zere harekete gemeliydik. Oral allar keskinliin o zamanlarda ok rabet grdn, bu grleri savunan insanlarn ounun samimi olduunu, bugn bir ounun tannm retim yesi, gazeteci, bilim adam, i adam olduunu belirtiyor.777 Vamk D. Volkana, gre stres verici koullar altnda bir grubun yeleri geliimsel ynden geri (dsallatrlm) bir biimde, tekrar somut birtakm aralar kullanma yoluna gidebilirler. Ya da grup balarn yeniden glendirmek iin yeni ve elverili depolar yaratabilirler.778 Yukardaki metinde ehirde proletarya partisi kurmay brakp krlarda proletarya partisini ina etme yoluna gidildiini gryoruz. Paylalm eski depolarn yerine, yeni ve elverili bir takm aralar kullanarak veya grup balarn yeniden glendirerek yeni depolar oluturma gayretini mahede ediyoruz. Volkana gre, sradan koullar altnda paylalan depolarda, yer alan geni grup kimlii, geni grubu oluturan bireylerce soyutlanm ve iselletirilmitir; bununla birlikte, bu olguda ortaklaa olarak alglanan, geni grup kimliine ynelik tehdit, dsallatrma iin paylalm, depolarn kullanlmas ihtiyacn yeniden harekete geirir.779 Sosyalist dnya grn benimsemi, 68 Kuann genleri komnizmle mcadele derneklerinin milliyeti evrenin dzenledii mitingleri, tepkileri kendi geni grup kimliklerine ynelmi bir tehdit olarak alglam, bu durum paylalan bilin depolarn harekete geirmi; biz ve teki kartl keskinlemi. Bu durum, kimliklere daha keskin bir ekilde yansmtr. Garbis Altunolu ve baz arkadalar, bizimle birlikteyken, bizden habersiz rgtlenip Antalya yresinde dncelerini gerekletirmek zere yoksul kyl klna girip tarlalarda almaya gitmilerdi. Kyller, bunlarn klk kyafet ve davranlarndan phelenmiler (nk pek yoksul kylye benzer halleri yok), onlar polise ihbar edip yakalatmlard. Garbis, Mazumdarn fikirlerini en kat ekilde savunanlardan biriydi: inin bakan bizim de bakanmz diyor. Srekli Okunan Yazy yanndan eksik etmiyor, klk ve kyafetiyle kyllere benzemeye zen gsteriyordu. Srekli Okunan Yaz konusunu epeyce eletirdik. Garbis, bunun zerine Maonu Kzl Kitapna sarld, o da olmaynca, Maonun Seme Eserleriyle yetinilebileceini syledi. O yllarda Mao Zedungun eserlerinden 4 cilt ngilizce olarak baslmt. brahimle Garbis Ankaraya bir gelilerinde koltuklarnn altnda, (daha
777 778

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A.., I. Bask, 2003, s. 112-3. Vank D. Volkan, Kr Krne nan -Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri- ev.: zgr Karaam, Okuyanus Yaynlar, stanbul, 2005, I. Bask, s. 55. 779 Vank D. Volkan, a.g.e., s. 56.

242

dorusu Garbisi koltuunun altnda, nk ngilizce biliyordu), Maonun eserlerinin drdnn ortak bir cilt halinde getirildiini grdk. Herhangi bir konu tartldnda Garbis, bu eseri kartrp cevap aryordu. Oral allar, Mao Zedungun dncesinin byle ele alnmasnn kendilerini ok kzdrdn, hatta Garbisin ii o kadar arya gtrdn ki, Lenin ar solcu hatalara ynelttii eletirilerin bile artk bir deeri kalmadn ifade ediyor. Garbisler, brahimlerden nce saflarndan ayrldn, kendilerinden ayrlnca, kendi aralarnda da kavgaya giritiklerini, Adil Ovalolunun bu anlamazlkta trajik bir ekilde ldrldn ifade ediyor.780 H. Cemal, 12 Mart ncesinde oulcu demokrasiyi sevmediini, Cici demokrasi, Filipin demokrasisi dediini; halkn oyuyla gelen Meclisin kapsna kilit vurulmasn Trkiyenin kurtuluu iin bir balang noktas olarak dndn; fakat 12 Martta balayan srete demokratik dnceye doru savrulmaya baladn; ou kiinin de demokrasinin erdeminin askeri darbelerden sonraki acl dnemlerdeki dnce egzersizleriyle yakaladn belirtiyor.781 Oral allar, Garbisle 12 Mart dneminde Ankarada Mamak Askeri Cezaevinde karlatn, banaz Maoculuunun sona erdiini grdn, ylesine ycelttii insan daha sonra, revizyonist, oportnist dediini, 1974 Affyla serbest kaldn ifade ediyor.782 . Lainer, 1969 seimlerinde gerek CHPnin gerekse TPin baarsz olmasnn meydana getirdii hayal krklnn ardndan, iktidara varmann kural olarak seimin ve demokrasinin ne lde balayc olduu sorusunun tartldn; CHP evresinde saylan ordu ile sivil brokrasinin sol Kemalist eilimdeki radikal unsurlarn halkn ounluu ile geri ve gericilie ak olduunu, Trkiyede demokrasinin bu veri zerine kurulduu iin aldatmaca olduunu ileri srdn; zm askeri bir darbede grdklerini, sosyalist solda benzer bir yaklamla gerilla-halk savann temel alnmasn savunan eilimlerin glendiini, buna mukabil Ecevit liderliindeki CHPnin ve TPin askeri darbe ve halk savandan uzak durup, seim ve demokrasi temelinde sonu alnmasnda srar ettiini belirtiyor. 12 Mart mdahalesinde sosyalist/devrimci kanat dndaki sol Kemalist denilen kesimlerin askeri darbeye balanan umutlarn kesin bir ekilde krdn, sosyalist cenahtaki demokrasiye ancak arasal bir deer verebilen halk sava odakl eilimler zerinde pekitirici bir etki yaptn ifade ediyor.783 Muharrem Kl, sosyalist genlik rgtnn (SG) 1970 ortasndan itibaren genlik ierisinde glenme almalarnn Dev-Gen tarafndan ekinilerek izlendiini,
780 781 782 783

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A.., I. Bask, 2003, s. 113-4. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 99. Oral allar, a.g.e., s. 114. mer Lainer, Siyasal Akmlar: Sol, C.D.T.A., C.15, I. Bask, stanbul: letiim Yay., 1996, s.1239.

243

MDD hareketinin giderek blnd Emek Dergisi araclyla sosyalist devrim tezinin g toplad bir noktada SGnn yeniden fakltelerde faaliyet gstermesinin DevGeni rkttn ve SGnn MDDciler tarafndan basldn anlatyor.784 Teslim Tre, gemii tahlil ederken, yoksulluk felsefesini devrimci savan bir kaldrac gibi grdklerini; gemite, kapitalizmden sosyalizme geii salayacak olan devrimin, mutlak yoksullamann derinlemesi, yoksulluun ve kt yaam koullarnn toplumu bir devrime itmesi yoluyla gerekleecei felsefesinin yapldn, bu yaklamn ou kez ortam deerlendirmesinde bile kendilerini objektiflikten uzaklamaya, politik dnce ile yaklamda bulunmaya neden olduunu belirtiyor. Tre, tek tarihi esin kaynaklarnn Sovyet devrimi olduunu ve onun da daha ok alk, yoksulluk temelinde patlak verdii iin, kendilerinde devrimi oluturacak nesnenin yoksulluk olaca dncesinin kesin bir inanca dntn; kapitalizmin gsterdii her gelimeyi mutlak ktleme olarak yorumlayan, srekli bir toplumsal patlama beklentisi iinde olan tahlillerinin bu politik dnceden kaynaklandn bildirmektedir.785 Genlik eylemlerinin ama ve hedeflerine ilikin deerlendirmelere gelince, bu konuda mer Lainer, Trkiyede 1960larn bandan 1970lerin sonlarna kadar inan ve topyalar iinde hareketin cokulu dnemini yaadn ifade ederken,786 Hasan Cemal, bir ksm yazarlarn 1960larda niversite genliinin isteklerinin masum istekler olduunu, temiz ideallerle yola ktklarn niversitede reform istediklerini, ellerinde silah olmadn; fakat devletin sevgisiz davrandn solcu genlerin faili mehul cinayetlere kurban gittiini, Trkiyenin byk kentlerinde niversite reformu diye ayaklanan genlin, devlet tarafndan bir Fransadaki, bir ngilteredeki gibi anlayla karlansayd, renciler ynetime katlabilseydi, demokratik bir niversiteye geit verilebilmi olsayd, daa kmak, yer altna inmek, eline silah vermek gibi meraklarn u vermeyeceini ifade ettiklerini, bu bak asnda gerek pay olmakla birlikte bunun fotorafn tamam olmadn 1960larda niversite rencilerinin istekleri makul karlanm olsayd dahi, genlik rahat braklmayacan, nk Trkiyenin iki bloun Douyla Batnn en kritik hesaplama merkezlerinden bir corafyada olduunu bu yzden Souk Sava koullarnda genlik kitlesinin bir ekilde mutlaka engel yiyeceini belirtiyor. H. Cemal, bizzat iinde yer ald Doan Avcolu grubunun devrime giden yolun askeri darbeden getii dncesiyle askeri daha kolay kkrtmak ve darbeye gtrmek iin genlere engel atp kullandklarn, hedefin genliin heyecann
784

785 786

Muharrem Klla yaplan rportaj, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn GenlikLiderleri Konuuyor, Ozan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 87-117. Teslim Tre, Marxizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul, Pel Sor Yay. , 1992, s. 20-21. mer Lainer, Art Haber Dergisi, ubat 1998, s. 72.

244

kullanarak onlarn polisle askerle attrarak darbe ortamna hazrlamak olduunu Souk Sava, Bat ile Dou bloklar arasndaki hesaplamann Bat lkelerine kyasla Trkiyede ok daha acmasz oynandn, kimilerini sosyalizm adna, kimileri komnizmle mcadele adna kavgaya koyulup birbirlerini krdklarn itiraf ediyor.787 Mustafa Zlkadirolu, Trkiyede 27 Mays sonras sosyalizmi tercih edenlerin says, milli kurtuluu Kemalist gelenekten geldiini; sol rgtlerin 27 Mays sonrasnda kurulduunu; niversite kesiminin Kemalizm yanls insanlardan olutuunu; buna kar AP tekilatlarnn komnizmle mcadele dernekleri araclyla CKMP Komandolar ile saclarla solcular arasnda iti ite krdrma politikasn uyguladn; 1968de niversitelerde saclar bildiri dattktan sonra solcularn bildiri datmas mmknken, Kanl Pazar* olayndan sonra onun ithaliyle solun gl hale geldiini; solcular zerinde tahakkm kurulamadn; polisteki egemen dncenin de Trkslam senteziyle oluan faist dnceler olduunu belirtiyor.788 Hamet Atahan, Sarplarn bildirilerini askeri alt kademelerde yanksn bulduunu, ordudaki bu gelimelerin durdurulmasn, ntralize edilmesi hadisesini gizli servislerin olaanst almalarnda aramak gerektiini; bir yandan genliin provokasyona itilmeye alldn, bir yandan ordu iindeki genlik hareketlerinin ve ordu genliin provoke edilmeye alldn; bu yaanan srete 9 Mart olay erevesindeki baz giriimlerin durdurulduunu ve 12 Martn hayata geirildiini bu sebeple gizli servislerin olaanst becerisi sayesinde 27 Mays gibi bir hareketin kapdan dndn; Trkiyede 27 Mays niteliinde bir hareketin gizli servislerin mdahalesiyle akamete uratldn ifade etmektedir.789 Glay Gktrk, niversite gali balkl makalesinde amalarnn Ekim Devrimi bir usul darbeyi hedefleyen politik bir mcadele olduunu; bu karakteri yznden genlik hareketinin askeri darbeci kanatla ok kolay ittifak yaptn; kendisinin 1969 ylnda ODT igalini ilk balatan grubun ierisinde olduunu; demokratik niversite rencilerin ynetime katlmas gibi ortalkta bir takm klie szlerin dolatn; fakat bunlarn nemli olmadn, bu olaylarn birka yz kiinin ii olduunu, bu birka yz kiinin de okuldaki derslerle hibir alkasnn bulunmadn;
787

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 20-1. * 1905 Devrimi, ayaklanm olan iftilerle kentte yaayan ii snfn, Byk ar mp.nun snr blgelerinde yaayan uluslarla da Metropollerdeki liberalleri bir araya getirmiti. Merut ve parlamenter bir nitelie brnme yoluyla alnan nlemler lkedeki huzursuzluun giderilmesinde yetersiz kalmtr. Byk bir grev hareketi grld. 9 Ocak 1905te, Papaz Georgij Gapan liderliinde, gsteri yapan kitleler, Petersburg K Saraynn nnde, saray nbetilerinin kurunlaryla, toplu halde can verdiler. lerideki dnemlerde bugn, Bolevist devrimcilerin mitolojik tarih yorumuna Kanl Pazar olarak geecektir. Ludger Khnhardt, Devrim Zamanlar, ev. Hseyin Bac, enay Plassmann, ASAM Yay., Ankara, 2002, s. 181. Bizdeki 68 Kuann Kanl Pazar ismini buradan esinlenerek verdiini dnyoruz. 788 Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Kitabevi, 1998, s. 605. 789 Bedri Baykam, a.g.e., s. 33-4.

245

rencilerin ynetime katlp katlmamasn hi aldrmadn; eitim sistemine aldran byk renci kitlesinin de bu igalle hibir ilikisinin olmadn dile getiriyor. Gktrk, 1960-70 yllar arasnda yolu niversiteye dm herkesin 68 Kuann szclne soyunmasn balon iirmeye benzetiyor ve aradan geen 30 ylda hibir kimlik edinemeyip hl 68li kimlii ile idare etmeye alan kimilerinin oyununu bozmak gerektiini dnyor. 68li olduunu; fakat 68in toplumsal bir dnm hedeflemediini dnyay istiyorum, hemen imdi slogann hibir zaman 68in slogan olmadn, bu slogana biraz yaklaan milli kltrn semtlerine uramadn, 68lilerin Joan Baez dinlemeyi bile burjuvalk saydn, dertlerinin Ekim Devrimi bir darbeyi hedefleyen politik mcadele olduunu ileri sryor.790 S. Belli, 17 Mays 1971de THKP-C (ayanlar)nn stanbulda Efraim Elrom adndaki srail istihbaratnn nemli bir adamn esir aldklarn; Nihat Erim hkmetinin anarist ekya diye nitelendirmede bulunduunu; stanbul ve Ankarada solcu ve demokrat bilinen 40 kiinin Elroma kar rehine olarak toplandn; bu listede Mihri Bellinin, Halit elenk, Muzaffer Erdostun da olduunu belirtiyor.791 Hamet Atahan, 12 Marttan sonra skynetim iln ve arkasndan geni tutuklama hareketlerinin balad gnlerde Elromun karlarak ldrlmesi esnasnda birtakm eylemcilerin silahl mcadele ettirilip ettirilmemesi konusunda kendi ilerinde bile eliki yaadklarn; bu olay arkadaki gemileri yakmaya ynelik bir politika olarak ele almann mmkn olduunu ifade ediyor.792 MDD dncesini savunan M. Belli, 1971 Muhtras sonras ortamn silahl eyleme uygun olmadn dnmtr.! Sevim Belli, Denizlerin olay sonulandrlmadan, Sinan Cemgillerin Nurhak Dalarnda yok edildiini; Denizlerin idam yaklarken, ayn duygu ve dnceleri paylaan Mahirlerin nyedeki ngilizleri karmalar olaynn gndeme geldiini ve ardndan Kzlderede yaanan katliamla Denizlerin acsnn katmerletiini; Mahirin Elrom olayndan bir sre sonra Hseyin Cevahirle birlikte gizlenmekte olduklar stanbul Bostancdaki bir evde 12 Mart glerince kuatldn; Cevahirin ldrldn, Mahirin ise yaral olarak ele geirildiini; daha sonra Maltepe Askeri Cezaevinde tutukluyken, Mahir ve arkadalarnn tnel kazarak katn; Denizlerin infazna tepki olarak nye Tesislerinde grevli Amerikaly rehin alp, onlarn balar zerine pazarla girimeyi denediklerini; Kzlderedeki operasyonda Erturul Krk hari hepsinin ldrldn hatrlatarak bunun bir intihar eylemi olduunu; lider durumundaki bu kiilerin ilke olarak harcanmamas gerektiini; bu gibi durumlarda kitlelere snmann, inanmann ve kitleleri harekete geirmenin yollarn aramann gerektiini ifade ediyor.793
790 791 792 793

Glay Gktrk, niversite gali, Yeni Yzyl, 02.03.1996. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 502-3. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 35. Sevim Belli, a.g.e., s. 511.

246

3. 68 KUAININ GERD DEMLER Devrimcilik; halk adna ve halk ilin, ou zaman halka ramen kalknmaclk, aydnlanmann ve zgrlemenin zorunlu koulu olarak grlen dinsel bamllklardan kurtulma anlamnda laiklik ve Fransz devriminden bu yana tm bu deerlerin beii olduuna iman edilmi Batclk, zel aratrma ve irdeleme gerektiren kimi tekil olaylar ve kiiler dnda (kendisi de Marksizmin ve 17 Devriminin trevi olan Sultan Galiyevcilik vb.) sol aydnn ayrt edici nitelikleri olmutur.794 Trkiyeli sol aydnn Marxist ideoloji ve dnceye daha fazla yaklat, Kemalist izgi ile Marxist, giderek Leninist izgi arasndaki aslnda telif kabul etmez farklln bilincine yava yava ve neredeyse strapla varmaya balad 1950ler, hele de 1960lalr sonrasnda, aydnn biz-onlar ikilemi zayflamak yle dursun, derinlemitir. Marxist retinin felsefi temellerinden bamszlatrlarak ar siyasallatrlm ve emeki snflarn yada ou zaman onlar adna ynetecek olan elitlerin, aydnlarn- mutlak iktidar temeline oturtulmu bir hzl kalknma modeli olarak kavranan sosyalizm, sol aydn iin onlarla (Bat muasr medeniyetiyle) eit olabilmenin ve gecikmilii aabilmenin, yani zaman geriye alabilmenin anahtardr artk. Eitsizlik duygusu yaratan Baty, hem de bu eitsizliin temeli olarak grlen kapitalist emperyalizmi ykarak aan bir Batl model, Trkiye sol aydnnn tam da arad kurtulu yoludur.795 1960lardaki Marxist sol araylar ve hareketler bu trden bir Batcln ve kalknmacln btn izlerini tar.796 nsan dierlerine balayan sosyal ba, balanma, zdeleme, model alma, insanlar aras ekim gibi olgularda somutlayor. nsann yaamnn ilk yllarnda bakma muhta oluu, yaamak iin dierlerinin yardmna baml oluu, toplum yaamna katlan insanlarn birbirine ball gibi olgular, insanda dier insanlarla ilikiye girme ynndeki kkl bir ihtiyacn varlna iaret eder.797 68 Kua genleri kendi dnya grlerine yakn bulduklar gruplara katldn, balanma olgusunun gerekletiini, tutumlarn rgtlerken ve kimliklerini tanmlarken bu gruplara referansta bulunduklarn grmekteyiz. Bireylerin kendi tutumlarn rgtlerken ve kimliini tanmlarken dayand gruplar, her zaman yeleri olduklar gruplar deildir; bireyin yesi olmad referans gruplarnn da bu konuda vasta rol oynad gzlenmektedir. Referans gruplar esas
794

Oya Baydar, Batclkla Tutuculuk Arasnda Sol Aydnlar, Entellekteller Gerekli Mi?, Cogito, Aylk Dnce Derg., Yap Kredi Yay., stanbul, Say: 31, Bahar 2002, s. 253 795 Yazar dipnotta unlar ekler: Kemalizmin Batyla kapitalist model iinde eitlenme ve benzeme projesi, kapitalizmin ve emperyalizmin ykld sosyalist Bat ile eitlenme vizyonunu izleyen Marxist-sosyalist aydnlarn karsna her dnemde hesaplamalar gereken temel ayrm noktas olarak kmtr. Bu hesaplamadaki saflamalar, Trkiyede solun kendi iindeki ayrmalarn da kilididir. Oya Baydar, a.g.m., s. 257 796 Oya Baydar, a.g.m., s. 253-254 797 Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 120.

247

olarak bireyin kendisini veya dierlerini yarglarken referans noktas olarak kulland gruplardr. Hyman, bunu stat rneiyle aklar. Stat, bireylerin birbirlerine gre konumlarn ifade eder. Bireyin kendi konumuna ilikin dncesi, dikkate ald, deer verdii dier kiilere baldr. Birey, bu kiilere bakarak kendi statsn tartar; bu kiiler onun referans grubudur. Bireyin deerlendirmeleri, referansta bulunduu gruba gre deiir. Kelleye gre referans gruplarnn iki ilevi vardr. Referans grubu, bir yandan bireye normlar, modeller ve deerler sunarak, dayatarak ve uygulayarak normatif bir ilev grr; bireyin davranlarnn norma uygun olup olmamasna gre ona kaplarn aabilir veya kapatabilir. Referans grubu te yandan, bireyin kendini ve dierlerini deerlendirmede kulland bir lk olarak karlatrma ilevi grr. Sosyal karlatrma, bireyin zellikle kendi kendini deerlendirmede zorland, yeteneklerinden ve grlerinden emin olmad, duygularnn belirsiz olduu durumlarda yaad bir sretir. Bu tr mulak durumlarda birey, hem z saygsn koruma, soysal onay grme ve sosyal balanma ihtiyalarn giderme gibi duygusal nedenlerle ve hem de zihinsel tutarlln ve grlerinin geerliliini salama ihtiyacyla belirsizlii azaltmaya alr.798 Dnyada ve Trkiyede 68 renci Hareketlerini anlatan renci Ayaklanmalar kitabnn yazar Ahmet Taner Klal, 68 Hareketini balatan niversite rencilerini, ulusal kltrn bir paras olan alt kltre ait bir kesim olarak gryor.799 68 Kua, bilebildii kadaryla farkl sosyalist formlar, kalplar Trkiye ye uyarlamaya alan (Sol Kemalizm, Sosyalist Devrim, MDD vd.) zellikle Bat da yaanan snf elikilerini Trkiye ye tayarak emperyalizme kar mcadelenin snf uuru temelinden hareket etmesi gerektiini dnen, bunu salayamadnda baka mttefikler arayan (MDD dncesi gibi), nc devrimci gleri (ehir-kr gerillacl ki bu, bir eit ikameciliktir) nemseyen, deitirmeyi esas alan bir kuaktr. M. Belge, Batda 68 Hareketleri yaanrken Trkiyedeki 68 hareketinin var olmayan klasik solun boluunu doldurduunu; sosyalizmin gerek tarihinin bilinmemesi bir tarafa Trkiyenin siyasi kltrnn yeni yeeren sosyalist harekette arln hissettirmesinin asl problem olduunu; bu yzden Trkiyedeki 68deki politik hareketliliin Batdaki zgrlk ve bireysellikten yana hareket gibi geliemedii tespitinde bulunuyor.800
798

799

800

Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 121. Ahmet Taner Klal, Gazeteci Gzyle Sorunun Analizi, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, Yay. Haz.: Nuri Bilgin, I. Basm, stanbul, Balam Yay., 1997, s. 489. (Klal, szkonusu makalede, kltr, bir duyu, dn, davran birlii ya da benzerlii; ulusal kltr de, ayn topraklar zerinde benzer koullar paylaan insanlar arasnda olumu bir dayanma olarak tanmlamakta; fakat ulusal kltrn alt kltrlerden, alt kltrlerin toplamndan olutuunu; ulusal kltr ierisinde snfsal kltrlerin olduunu; iinin, iverenin kltr olduunu, kylnn kltr, blgesel ve yerel kltrler olduunu; ulusal kltrn bir ok alt kltrn sentezi olduunu ve bunlarn ortak noktalarndan olutuunu ifade etmektedir.) Murat Belge, 68 ve Sonrasnda Sol Hareket, Toplum ve Bilim Aylk Dergi, stanbul: Birikim Yaynclk, , 1988, Say: 41, s. 158-9.

248

H. Cemal, kafalarnn bo olduunu, ne Karl Popperlardan ne doru drst Avrupadaki sosyal demokrasinin geliiminden ne Sovyetlerdeki Stanilinizmden ne Gulaglardan haberdar olduklarn; bu yzden de birka kitap okuyunca gerekten dnyay deitireceklerini sandklarn; felsefi ve fikri birikimden yoksun bir ortamda diktac grlerin ksa zamanda sokaa ve kafalara hakim olduunu; bu nedenle sa ve solun karanlktan olutuunu; demokrasi kltrnden nasibini almam siyasal kadrolarn genlerin vurumalarndan medet umduunu; cehaletin bedelinin faili mehul cinayetlerle hapisler ve ikencelerle, darbeler ve idamlarla dendiini ifade ediyor.801 H. Cemal, Alevilik, slamiyetin Trk politikasndaki yeri gibi birok konunun Mlkiyede kendilerine retilmediini, okulun dnda renmeye altklarn; Anadolu denen corafyay hl renmeye altklar ifade ederek Trk aydnnn kendi corafyasna, kltrne uzak olduunu dile getiriyor.802 Mahir ayan, devrimci pratiin dorulamad her teorinin bo ve kof bir dogma, bir speklsyon olduunu ifade ederek, 68 Kuann okuduu temel referans kitaplarndan olan George Politzerin Felsefenin Temel lkeleri kitabndan alnt yaparak her teorinin devrimci pratie ynelmesi gerektiini dnyor: Her teori, zorunlu olarak pratie dnmelidir ve bu, iki sebepten byle olmaldr; Birincisi, teori kesin olarak pratik tarafndan yaratlmtr, dnyay seyreden heveskrca, bo bir merak iin deil, dnyay deitirmeye yardmc etmek iin kurulup hazrlanmtr. kincisi, mademki gerek, kesintisiz hareket ve deiikliktir, kendi kendine yeterli olmaya bakan her teori ksrlar, artk l bir dogmadan baka bir ey deildir; srarla, durmadan pratie dnmezse bilgi sreci duraklar803 H. Cemal, Frantz Fanonun devrimci iddete tapan birisi olduunu iddetin vgsn yaptn, iddeti sistemletirdiini, yeni smrgecilii yok etmenin tek yolunun iddete bavurmak olduunu, kendisinin onun kitabn 1966da yirmi iki yandayken aldn; kitaba iaret koymad bir yerin kalmadn ifade ediyor. Ben bu hayatta ne olacam? sorusuyla kvrand Almanya yllarnda ne olduunu kestiremedii hayata tutunmak iin bir dal arad iinde hi eksik olmayan umutsuzluk duygusuyla kendi kabuuna ekildii, yalnzlk ektii, hayatta kendisini nasl tarif edeceini bilemedii bir dnemde bir aidiyet duygusu gelitirmek istediini, byle gelecee ilikin bir aray ierisinde bulunduu bir kavak noktasnda bu umutsuzluk havasnn kendisinin Marksizme, solculua snmasnn ilk tohumlarn zihniyet toprana serptiini anlatyor.804

801

802 803 804

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 16970. Hasan Cemal, a.g.e., s. 170. Mahir ayan, Btn Yazlar, Tarihiz, stanbul, Devrimci Sol Yay. , 1979, s. 113. Hasan Cemal, a.g.e., s. 86-7.

249

H. Cemal, kendi i kavgalarn, elikilerini, zmszlk ve umutsuzluk ukurunda ektii kimlik sanclarnn iddetlendii Bremen gnlerinde kimlik sancs ektiini, Trkiye Cumhuriyetinin belki de milli birlik ve beraberlik bozulmasn diye az ey rettiini, kendisini cahil braktn, belki de bu yzden Marksizmin klasiklerini ilk eline aldnda kolay etkilendiini, hibir dnsel ve felsefi birikimi olmayan Trk toplumunun birdenbire Marlboro sigaras gibi speklatif ithal mal, ar sa-sol dncelerinin istilasna uradn, yine daha nce hibir dnsel-felsefi birikimi ve hazrl olmad iin sokaa kar bir diren gcn oluturmas gereken niversitelerin sokaa yenik dtklerini, pelerini brakmayan cehaletleri dolaysyla yaayarak snama yanlma yntemiyle doruyu rendiklerini anlatyor.805 H. Cemal, Trabzona gelir gelmez, 1969 balarnda TPe yelik bavurusunda bulunduunu; artk partili olmay istediini; iinde, bir kampa aidiyet duygusunun gvenliini hissetmeye baladn ifade ediyor.806 Ancak kendisinin Avcolunun, tepeden inmeci, parlamento ve partileri, askerlerle i tutarak bir darbeyle kapatma, yani demokratik devrimi yapma dncesiyle TPin darbeye kar olma ve sosyalist devrim dncesi arasndaki farklar henz anlayamadn fark ettiini ve TPe yelik bavurusunun kabul edilmediini ve bunun zerine D. Avcolu ile almaya baladn belirtiyor.807 H. Cemal, Biz ve onlar ayrmnn meydana getirdi kimlik atmasn anlatyor: Biz ve onlar! Onlar ve biz! Dnyamz biz ve onlar diye blme illetine tutulmutuk. Srekli dman reten bir kavramd bu. Bize gnah iletecek, yanllaryaptracak bir kavram. Defterimizde uzlamak, toleran diye kavramalar yer yoktu. Gitgide fanatikleiyorduk. dn vermek zellikle idealistlerin ve genlerin kulana hi de ho gelmeyen bir szcktr. nk dmanmla bar yapmak, idealist dnce asndan ahlaki bir dklktr. demekte, bugn ise hayatn olduu her yerde bir dnn de olduunu; dn vermek istemeyen kimsenin fanatikleeceini; bir idealin fanatii olacan, gerekleri gremeyeceini belirtiyor.808 3.1. 1971-1980 Aras Dnem Kentel, 1970lerden 80lere kadar sosyalizm adnda alternatif bir devlet fikrinin ortaya ktn, evrenin milli devlet fikriyle tepki verdiini, toplumsal hareketlerin krize girdiini ve kurtarcla soyunan sol ve sa ideolojileri bnyesinde toplam olan genlik hareketlerinin yukardan aaya bir misyon erevesinde deitirilmeye alldn, toplum dncelerinin yan sra, devlet sz konusu yaplsa da, atmann toplum ierisinde olduunu ifade etmektedir. Kentel, kentleme srecinde kentlere hcum
805 806 807 808

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk, stanbul, 1999, s. 88-9. Hasan Cemal, a.g.e., s. 147. Hasan Cemal, a.g.e., s. 147-9. Hasan Cemal, a.g.e., s. 172.

250

eden kitlelerin sosyal tabakalarn genlerine sadece semi olduklar merkezi veya evreyi tayan devlet hareketleriyle attklarn; fakat referansn devlet olarak kaldn yani sosyalist devlet veya milli devlet olduunu belirtiyor. Kentel, 1980lere kadar genlerin yeryz topyalarn kurup gelecee dnk olarak bugnk toplumsallklarn feda ettiklerini, o gnlere dair arzularn dile getiremediklerini ve en u noktaya srklendiklerini, kendi ilerinde de totaliterletiklerini belirtiyor.809 12 Mart Askeri Mdahalesi, 27 Maysn getirdii hkmet/ordu ilikileri sisteminin pratik bir uygulamasyd. nk artk devletin militarizasyonu iin nemli admlar atlm, ordunun zerklii anayasal ve yasal gvenceye balanm ve Milli Gvenlik Devletinin temelleri atlmt. Ordu hi kimsenin arsn beklemeden grev ve sorumluluk bilinciyle istedii her an emir-komuta zinciri ierisinde mdahale edebilecek hak ve yetkilere kavumutu. Nitekim, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar kendi aralarnda anlaarak nce 9 Martlar durdurmu, ardndan da orduyu teyakkuz haline geirerek bir ak mektupla hkmeti ekilmeye zorlamlard. Komutanlar, meclisi feshetmeden gdml hkmetlerle asl yrtme gcn ellerinde tutarak yar askeri bir ynetim kurmu ve muhtrann 3. maddesini uygulama tehdidiyle parlamento zerinde bask kurarak, Cumhurbakanna ve kendi aralarndaki youn elikilere ramen lkeyi iki buuk yl boyunca ynetmilerdi.810 ner Yac, 1970 sonras solun durumunu deerlendiriyor: Sovyet in atmasnn belirledii bir rotada solun ok nemli bir krlmaya uramas ve kabaca Sovyet tezlerini destekleyenler, in tezlerini destekleyenler ve iki kezin dnda kalanlar olmak zere e blnmesiyle de 20. yzyln son otuz ylna Trkiye solu, ykselirken daralan bir biimde girmi oldu. 1970li yllarda sol; toplumun knad, anlayamad, nerdeyse alay ettii bir blnml yaad. Says elliyi aan kmelenmelerin gerek uluslar aras sorunlarla (Sovyet-in atmasnn vard sosyal emperyalizm teorileri, eitli lkelerdeki gerilla savalarn rnek alan zel grupuklarn domas; Trokist, Avrupa Komnizmi ve dnya teorisi dnlerinin yan sra, Enver Hocaclarn, Hindistandaki aru Mazumdarclarn, Latin Amerikadaki kimi lkelerin devrimciliklerini rnek alan gruplarn kendi ilerinde de kk ideolojik ayrlklarla blnmesi) gerekse de lke sorunlaryla ilgili dnlerindeki (Krt sorunu, gerilla sava, kr gerillas, sendikalizm, yasal partiler kurup kurmama) ayrlklarla yeni blnmeler yaamas,
809

810

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 138 aban ba, Ordu, Devlet, Siyaset, ivi Yazlar, Birinci Basm, stanbul, 1998, s. 205 (1978 ve sonrasndaki atmalarda bulunanlar iin gerici-faist kavramn kullanrken sonradan zel Harp Dairesinin farkna varyor. s. 225 bak.)

251

ykselip genileyen ve yaamn her alannda rgtlenen, gl rgtlerini yaratan toplumsal muhalefetin gcn daraltt.811 Uluerin 1971 sonrasna ilikin deerlendirmesi: Bu dneme ilikin ne gibi sonular karyorsunuz? 1971 sonrasnda nceki dnemin olaylarnn heyecan ierisinde devrimci olan nemli bir kesim var. Ben de bunlardan biriyim. Bu dnemde eitli snf ve tabakalardan eitli nedenlerle ok sayda insan devrimci oldu. Bylesi bir durum, rgtlerin hzla imesine neden oldu. Hibir rgt, bu genilemeyi ynlendirecek gce sahip deildi. Herkes geldii evrenin eilimlerini sosyalist rgtlere tad. rgtler bu eilimleri sosyalistletirmeyi beceremediler. Bu yanl eilimler rgtlere hakim oldu. Neydi bunlar: Mslmanlk ve Dou toplumu olmaktan miras ahlak anlay. Buna bal olarak kadn sorununa geri bak. Farkl fikirlere tahammlszlk ve en ufak ayrmda tasfiye ya da ayrlma yolunu seme. Tabii kltrel seviyenin 1971 ncesine gre dmesi. Kitaplarda yazlandan farkl bir ey sylenildiinde, Kuran dna kan Mslman gibi arplacan zannetmek. Solun dier bir nemli yanl da, politikay baz sosyalist lkelerin konsolosu gibi kavramalaryd. Bu yle bir atma ortam yaratt ki, insanlar birbirlerini sosyalfaist, Maocu Bozkurt gibi ayrmlara tabi tutarak suni bir saflamaya girdiler. Sol ii atma, hibir rgt dnda brakmayacak bir biimde cereyan etti. Bu gnaha herkes ortaktr. Bu iin yanl olduunu sylemekle, bunun sorumluluundan klamaz. Bugnden, devrimden sonra bile bizim dmzda baka Marksist rgtlerin olacan kabul etmezsek, guruplararas atmann nne geemeyiz. nk, birbirimizi ilerisinin muhtemel bir dman gryoruz. Ben zlerek unu grdm. Sol gruplarn bazlarnn birbirlerine olan dmanl, burjuvaziye dmanlndan daha fazla.812 S. Belli, 1972 Sonbahar seimlerinde CHPnin en byk parti olarak ktn; tek bana meclis ounluunu salayamadndan MSP ile koalisyona giritiini; kademeli olarak Af Yasasnn kartldn aktaryor.813 S. Belli, 1974 affnn Trkiyede ilk kez 141. ve 142. Maddeler hkmleri zerindeki siyaset yasan kaldrdn, bylece kendilerinin ilk kez legal bir parti almas iinde bulunmaya yasal olarak imkan bulduklarn; 1970 proleter Devrimci Kurultaynn ngrd partinin gerekletirilemeden 12 Marta varldn, 12 Martta tm siyasal yaplanmalarn yasaklandn; byle bir partinin hayata geirilmesi grevini stlenenin olmadn, bunlarn sonucu olarak legal kadrolara daldn ifade ediyor. Belli, dier yandan, 60larn ikinci yarsndan sonra Trkiye politikasna damgasn vuran MDD hareketine kar Trkiyenin ilk ciddi Marksist hareketi TKPnin harekete getiini; buna karn kamuoyunca bilinen bir evre olarak ii snf hareketinin tarihi gemiinin geleneini temsil eden ve bunu srdrmeye alan bir
811 812

813

ner Yac, Emperyalizm ve Yurtseverlik, I. Bask, stanbul, leri Yaynlar, 2004, s. 197. Blent Uluer ile yaplan rportaj, Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, Cem Yay., stanbul, 1989, s. 134-135. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 547-8.

252

akm olarak yeniden rgtlenme parti kurma almalarna giritiklerini; 1975 ylnn ubatnda Trkiye Emeki Partisi (TEP)i kurduklarn; daha sonra Anayasa Mahkemesinin TEPi kapatma karar verdiini; 12 Eyllden nce 1980 Maysnda TEPin kapatldn anlatmaktadr.814 S. Belli, 12 Marta biimsel de olsa kar tavr alan zamann CHPsinin Af Yasas karma vaadinin gndemde olduunu; hapishaneler dolusu gen insann salnmasnn onlarn hayat ve geleceinin sz konusu olduunu; daha da nemli olann Af Yasasnn karlabilmesinin bir anlamda 12 Martn yadsnmas demek olduunu; bir demokratikleme -burjuva demokrasisi de olsa- umudunun olduunu; bunun cuntaya kar tercih edilebilecek bir seenek olduunu; CHPnin seimlerde baarl olduunu, bu baarsn biraz da 12 Martn yenilgisi gibi grmenin yanl olmayacan; halk kitlelerinin CHPde smet Paa iktidarn deviren Eceviti Karaolan imajyla benimsediini belirtiyor.815 Mahir ayann kurduu THKP-C hareketi 1975 ylnda ciddi bir ayrma yaad ve birka paraya blnd. Bunlardan biri de Kurtulu hareketi oldu. Hareket 1976da Kurtulu Sosyalist Dergiyi yaynlamaya balad. Hareket, THKP-Cnin mcadeleci gelenei dnda Mahir ayann hemen btn temel tezlerini reddetti. 1979da toplanan 1. Konferansta balca iki eilim kt. Birincisi ve ounluu meydana getirenler, i snfn temel almak ve arl buraya vermek kaydyla dier halk snflar iinde almay savundu. kincisi ise btn gcmzle ve sadece ii snf iinde alalm diyenler ayrld ve Avrupada sosyalist i diye bir dergi karmaya baladlar. ounluu meydana getirenler ise Trkiye ve Kuzey Krdistan Kurtulu rgt olarak devam etti. Hareketin isim deitirmesi karar 1983 ubatnda toplanan tam yeli ve geniletilmi merkez komitesi toplantsnda alnd. Kurtulu hareketi imdi, daha ok sosyalist demokrasi ve buna bal konularda olmak zere rgt ii geni bir tartma yrtyor.816 S. Belli, 1974den sonra fraksiyonculuun iyice yaygnlatn; aralarnda kanl bakl olan gruplarn olutuunu; bu gruplar ayr ayr snf ve zmre karlarn savunmu olsalard, dmanlklarnn anlalabilir karlanabileceini; ama hepsinin sylemlerinde proletaryann en has, en devrimci rgt olduklarn ileri srdklerini; 12 Eyll geldiinde bakalarnn daha byk felkete urayp meydan bo brakmalarndan kendileri hesabna parsay toplama umudu karanlarn bile olduunu; devrimcilii nce kendi kendinde ktl yenmekte, insan olmakta grdn; fraksiyonculuun gericilik olduunu; feodal koullardan kurtulamamak olduunu belirtiyor.817
814 815 816

817

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 556-564. Sevim Belli, a.g., s. 534. Blent Uluer ile yaplan rportaj, Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, Cem Yay., stanbul, 1989, s. 130-1. Sevim Belli, a.g.e., s. 536.

253

12 Marttan sonra DDKDnin yaratt boluun doldurulmas amacyla DDKDnn eski yneticileri ve Ankarada okuyan baz krt genleri bir araya gelerek 1975 ylnda Ankara Devrimci Demokratik Kltr Dernei (DDKD)yi kurdu. 1975 ylnn sonlarna doru DDKD polis tarafndan kapatld ve dernein kurucular hakknda dava ald. Bu dnemde Krt gruplar arasnda kan gr ayrlklar sonucunda eitli adlar altnda rgtlenmeler ve birliktelik oluturuldu ve bu gruplarn hemen hepsi, grlerini aklde yayn organlar kardlar. 1974 ylnda, aralarnda TPin yneticiliini de yapm baz Krt ilericileri, Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi (TKSP)ni kurdu. zgrlk Yolu adyla da anlan parti, 1976 ylnda Devrimci Halk Kltr Dernei adyla partinin yasal genlik rgt kuruldu. Bu rgtlerin yan sra, KAWA Denge KAWA, Krdistan Ulusal Kurtuluular (KUK), Rzgari-Ala Rzgari, Ekoin isimleri altnda eitli rgtlenmeler gerekletirildi. Bu sralarda THKP-C hareketinin devma olan rgtlenmelerin oluturulduu ortamda, bu atlar altnda bulunan krt renciler de kendilerini tartma ortamnn ierisinde buldular. Bu evrelerden birisi, Kasm 1978de Diyarbakrn Lice ilesinin Fis kynde bir parti kurumas kararna varan PKK (Krdistan i Partisi) olmutur.818 68 niversite igali ve sonrasnda Trk ve Krt gruplar her ne kadar ortak eylemlerde bulunsalar da, tam olarak biraraya gelememiler ve hatta Krtler kendi rgtlenmelerini oluturmulardr. Mustafa Zlkadirolu, 68 niversite igalinde igal komitesinin iki bakan olduunu; Bozkurt Nuholunun Karadenizli ve Trk olduunu, Kemal Bingllnn ise Krt olduunu bir de ortada Denizin igal komitesinde olduunu, asl arln Denizlerde olmasna ramen, Trk ve Krt srtmesinin veya iki ayr grubun varlnn birbiri iinde erimdiini; ilk dnemde Trklerle beraber hareket eden 6. Filo, anti-Amerikan hareketlerine katlanlara Krtler tarafndan sempatiyle baklmadn; Krtlerin DDKO ve daha sonra PKK ile kendi rgt temsiliyle varlklarn srdrdklerini; kendi topluluklarn bu hareketin dnda tuttuklarn; niversite rencisi olan Krtlerin kendi yurtlarnda kendi arkada gruplaryla beraber kendi kltrlerini yaadklarn; bununla birlikte, Dev-Gen hareketinin blgecilii dattn, devrimcileri ortak birlie zorlayan baarl bir hareket olduunu, DDKOyu da bu izgiye ektiini ifade ediyor.819 Sevim Belli, 1973 ve sonras dnemi u ekilde aktaryor: Ahmet Kamazn bakanlnda Trkiye Sosyalist i Partisi kuruldu. Yeni Af Yasasndan sonra TP, hemen hemen eski kadrosuyla yeniden faaliyete geti. Behice Hanm, genel bakand; M. Ali Aybarn kendi partisi vard. 12 Mart dnemi ve sonrasnda, 12 Martn yaratt
818

819

Arif Noktal, 1800lerden 1980e Krt Sorunu, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 852. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 598-9.

254

politik bolukta daha dorusu ylgnlktan yararlanarak en yaygn rgtlenme gsteren TKP oldu; mlteci TKPsi. Bar rgtleriyle ilerici kadn ve genlik rgtleriyle MDDye kar getirdii ulusal demokratik devrim ile en yaygn sloganlar Demokratikleme-toplumsal ilerleme oldu. Bu yzden de ounlukla ilerlemeciler diye anldlar. Sosyalist kamuoyundaki imajlarna gre, anl anl Sovyetler Birlii, sosyalizmin vatan ilk ii devleti vard arkalarnda. Bu arkalanma, rgt olarak sol kesimde geerli klyordu onlar.820 S. Belli, Emein Birlii grubunun Teslim Tre ve arkadalarnn haraketi olduunu, Teslim Trenin batan THKO militanlarndan olduunu; kendisinin kyllkle aydnl birletiren ayrks bir tip olduunu; THKO hareketinin Deniz, Yusuf, Hseyin, Sinan, Kadir Cihan, mer ve daha bakalarnn ldrlmelerinden sonra ikinci kuak militanlarn ynetimine getiini; bu grubun iindeki bir grubun PDA izgisine yaklatn; Sovyet Sosyal Emperyalizmi grn izlemeye baladn, bu nedenle blndklerini; iki gruptan birini Emein Birlii tekilerin, yani Sovyetlerin emperyalizme kar mcadele verenlerin ise Halkn Kurtuluu adn aldn belirtiyor.821 S. Belli, TEPde Ho i Minh tavrn savunduklarn, in Halk Cumhuriyetine kfretmediklerini, Sovyetlerin emperyalizmini bilimsel anlamda sama bulduklarn; Sovyetlerin ine kar tavrlarn byk devlet baskcln hogrmediklerini ifade ediyor.822 S. Belli, ilerlemeciler hareketinin rgt olarak PDAclarn gsterdikleri zaaflar, hastalk olarak nitelendiriyor. Klikiliin rnek alnan modele (Rusya, in, Arnavutluk Komnist partilerine) krkrne banazca ballk, klikilik (kulplk de) ste kmak iin her eyin mbah grlmesi, karalamada gayretkelik, yaranmada gayretkelik vb. zellikler tadn ileri sryor. Belli, 60larda yurtdnda mlteci komnist kurulmasn ve bunun Trkiyedeki uzantsnn, Trkiye Devrimci Harekete dayandrlmasnn bu harekete hibir ey kazandrmadn; benimsedikleri modelin kendi kendine ihanetin tm dnya kamuoyu nnde aa kmasndan sonra bizzat model temsilcilerince de ihanet kabul edilmesinden sonra nderlerine banazca ballklarn srdrdklerini dile getiriyor.823 S. Belli, 1974 sonras solda grlen hizipleme, klikleme eilimlerine dikkat ekiyor. Belli, kulplk hastalnn 1974 sonras hareketlerin hepsinde grldn ifade ederek, bu dnemi hasta bir dnem olarak nitelendirmekte; resmi ve resmi olmayan faist saldrlar karsnda glerini birletirmenin zorunluluunu herkes kabul ederken, bu durumda rgtlerin poplaritesine ynelik karcln ortaya ktn; bu
820 821 822 823

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 553. Sevim Belli, a.g.e., s. 581. Sevim Belli, a.g.e.,s. 581-2. Sevim Belli, a.g.e.,s. 554.

255

yzden de itenlikten yoksunluk, rgt dndan olanlara kar gvensizlik, sevgisizlik vb. yarglarn olutuunu; bu niteliklerin devrimcilikle birarada gitmeyeceini belirterek, ilke ayrlklarnn pek ok kez, fiili ayrlktan, yani kiisel nedenlerle kk burjuva geimsizlikleriyle ortaya kan ayrlmalardan sonra gelitirildiini; ounlukla da ayrla klf oluturulduunu; her grubun politika dna taan kendine zg bir davranlar karekteri gsteren zgn bir yaplanma ortaya kardn; sz konusu grup iindeki birlikteliin bir renk, bir flama, bir Ahmete ya da Mehmete ballk sorunu gibi yaandn; belli baz kalplarn zamanla gelenekletiini; bu durumda belli bir grup iinde genel davranlar bakmndan yerlerine oturmam durumda olan birinin, grup iinde -politik grleriyle deil de- gndelik yaam tarz ile ayrks duran sz konusu bireyin, en banaz savunucusu grnd gruptan ayrldn; daha iyi uyum salayabilecei bir bakasna getiini, bu kez aka hakszlk da ederek, eskiden birlikte olduu kiileri yeni grubun poplaritesini gzeterek eletirdiini ya da karaladn belirtiyor.824 S. Belli, Emein Birliinin, rgt olarak gruplararas dmanlk nedeniyle ldrld sylenen genlerin arkadalar tarafndan ansn yce ve canl tutmalarnn saygya deer bir davran olduunu; fakat talihsiz bir olaydan doan kan davasn srdrmelerinin ve zellikle yeni olaylara yol aacak kkrtmalara meydan vermelerinin yanl olduunu ifade ediyor.825 S. Belli, bu kulplerin birounun profesyonel devrimcileri yaatma (yani geindirme) dernekleri gibi bir ilevi de yerine getirdiini ve bu ilevin doal olarak onlarn rgt ve eylem biimi karakterlerini etkilediini ifade ediyor. rgt blnmelerinin sadece liderlerin politik grlerinden dolay uzlaamamalarna bal olmadn; anlamazlklarn bir de snfsal dayanaklar olduunu; fakat daha nemli ya da anlalmaz olann ayrlk nedenlerinin yok denecek kadar az olduu durumlarda bile blnmln ve gvensizliin inatla ve kskanlkla korunmas olduunu; bu durumun bir sonucu olarak cezaevlerinde bile birbirlerinin gzn oyan devrimcilerin bulunmasn ve bunlarn yalnzca kendi rgtlerini balamalarn zc olarak nitelendiriyor. Ahlaki hatta politik anlamda bir ilkesizliin var olduunu; kendi dediinden bakasna olanak tanmamak bir tarafa, bunu cinayet yoluyla susturmak ve yok etmek gibi bir anlayn da var olduunu belirterek sosyalizm davasn savunma iddiasnda olanlarn nce buna layk olmalar gerektiini; daha iyi, daha yaanlr bir dnya kurmay ama edinenlerin bu dnyay yaratmaya gnll olarak aday olanlarn o gelecek dnyann insann ilk nce kendilerinde yaratmalar o dnyann insann prototiplerini oluturmaya almalar gerektiini belirtiyor. Devrimcinin ilk nce kendi olumsuzluklarn yenmek, kendini olumlu sorumlu bulunduunu belirtiyor. S. Belli, sz konusu bozukluk karsnda sadece iyi niyet noksanln davran kusurlarn sulamay
824 825

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 554-5. Sevim Belli, a.g.e.,s. 582.

256

yeterli grmediini, yaplanmada ve alma yntemlerinde bir yanllk olduunu toplumu ilerletmenin sosyalizme gemenin ve onu srdrmenin artlarn iyice belirlemek gerektiini ortaya koyuyor.826 1970 sonrasnda Trk solu gibi, DDKO da bir ok gruba blnmtr. Krt solu da, Trk solundaki parti ve rgtler karsnda benzeri bir hayal krklna kaplm bulunuyordu. Bunlarn ou, Krtlerin kltrel tahakkm altnda bulunduunu, Batnn dou karsnda kayrldn ve dounun iktisadi olarak smrlmekte olduunu kabul ediyordu. Ancak, nerdikleri zm, proletarya nderliinde (Trk proletaryas) gerekleecek sosyalist bir devrimdi. Oysa tm sol hareket, Leninin uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk doktrinini kabul etmeyteydi. Sonu olarak, ok sayda krt, yesi olduklar Trk parti ve rgtlerini terk ederek 1975den sonra treyen ayr Krt rgtlerine katldlar. Ancak Krt hareketi sol izgiden dnmedi. Hemen tm krt rgtleri Marksist Leninist olduklarn iddia etmekteydiler. Hepsi de, ayr bir Krt ulusunun varln savunuyorlar ve kendi kaderini tayin hakk talebinde bulunuyorlard. Krt hareketinin geni kesimleri de 1970li yllarda sol ideolojilere kayd. ivann KDPsi lmnden sonra feshedilmiti; ancak bir grup sempatizan, DDKDnn baz byk ubelerini denetimleri altna aldlar. Kendilerini Devrimci Demokrat hareket olarak adlandrmaya devam ettiler ve yeni kurduklar mahalli derneklere DDKD adn verdiler. Bu rgtlerin byk ounluu Sovyet yanls veya en azndan Sovyetlere yakn grdkleri sosyalist izgileri izlediler.827 Ataol Berhamolu, 20 ubat 1971de Paristen H. Cemale yazd mektupta, faizmin byk lde var olduunu; bir direnme rgtlerinin bile olmadn; sol cephede amipsel blnmenin srp gittiini belirterek H. Cemale eskisi kadar hl iyimser olup olmadn soruyor.828 Sevim Belli, 70li yllarn sonlarna doru toplumun byk bir kemeke iinde kvrandn, siyasi cinayetlerin ard arkasnn kesilmediini, hemen hemen katillerin hibirisinin ele geirilemediini; CHPnin iktidar srasnda 1 Mays katliamlarnn, Mara olaylarnn gerekletirildiini; sol potansiyelin lkelerin kaderinde sz sahibi olacak byk bir rgtl politik gce dntrlemediini; irili ufakl hibir grubun rgtn bir fraksiyon olarak bunu zaten yapamayacan ve yapamadn; 60larn sonundaki dzeyden ok uzak olduklarn; dierleri gibi kendilerinin de ii snfnn, halk denilen geni emeki kitlelerinin tam gvenini salayamadklarn, bu kitleler iinde suda balk gibi olamadklarn belirterek bunun aslnda genlerin yapmas gereken bir i olduunu; fakat genliin halkla kaynamay beceremediini; birok kimsenin halkn
826 827

828

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 555-6. Martin Van Bruinessen, Krt Toplumu ve Ulusu Akm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 870. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk 1999, s. 132.

257

zlemlerine yant verecek doru biim ve yntemi bulamadmz dneceini sonuca bakarak doru biim ve yntemin bulamadklarnn anlaldn; zamana objektif ve subjektif koullara en uygun biimi ve yntemi uygulayamadklarn; fakat uygulama imkn bulamam olmann ille de uygulama biimi bulamam olmak anlamna gelmediini; Trkiye Solunun ok fazla ideolog yetitirdiini, 30-40 kiiyi peinden srkleyen 20 yalarndaki delikanllarn Leninden sonra gelmi gemi en byk nder ve teorisyen olarak ortaya karldn; iin hafife alndn, buna itenlikle inananlarn da olduunu, bir nder kltnn gelitiini; nderler bolluunca sra neferlerinin bir nderin komutasnda tekininkine gemekte pek de tutuk ve ikircikli davranmadklarn; her bir rgtten yeni birka rgtn trediini; solda dnya genelinde srmekte olan ideolojik-politik uyumsuzluun bize de yansdn; dier yandan, dergi radikalizmi denebilecek bir devrimcilik tr gelitiini; kendi dar okuyucu evresine masa banda gelitirdii en radikal grleri sunanlarn bu tip bir devrimcilikte tatmin bulduklarn; en yksek tatmine ulamak iin de btn abalarn bu alana yatrdklarn; teori ve eylemin birliini bozan ar bir teoriciliin gelitiini dile getiriyor.829 S. Belli, ii snfnn emeki ynlara mal edilemeyen hareketin ne kadar devrimci, ne kadar yaygn, ne kadar gl grnrse grnsn etkin olamayacan ve abuk sneceini; sonu olarak byle de olduunu; silahl propaganda teorilerine pek aklnn yatmadn; bunun, silah her hal ve durumda yadsmak, dlamak anlamna gelmediini; ii snfn ve emee dayanan bir dzen iin sava verenleri keye sktrann ve silaha zorlayann egemen gler olduunu; bu durumda eli kolu bal beklenilemeyeceini; fakat gene de esas gcn halk olduunu; temel silahn bu olduunu; ayet ynlarda mevcut dzeni orasndan burasndan dzeltme deil de, tmden deitirme; kendisine yepyeni koullar yaratma zlemi ve bu zlemi gerekletirme istei domamsa silahl gruplarn yiitte olsalar ynlarn onlarn peinden gitmediini, destek vermediini belirtiyor.830 3.2. 1980 ve Sonras Dnem 12 Eyll, solun blnmlkler nedeniyle gsz olduu bir dnemde gerekletirildi. 12 Eyll sonras yllarda da sol, bir yandan barnda tad eski blnmlkleri gelecee tarken bir yandan da yeni araylar iine girdi. Uluslararas alandaki, Sovyetler Birliinin dalmas, Dou Avrupa lkelerindeki dzen deiiklikleri, Avrupa Birliinin ata, iletiimin byk gc, Yeni Dnya Dzeninin kuruluunun iln, kreselleme, olaanst gelime ve deimelerin de etkisiyle 90l yllarn sonuna gelindiinde sol, deerlerini byk lde yitirmi bir noktaya geldi.831 Ferhat Kentel, 1980 darbesini bir tr tabula rasaya benzetiyor; her eyin silindiini, bir tr mutabakat liberalizm dncesiyle birlikte devletten kopuun
829 830 831

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 587-8. Sevim Belli, a.g.e.,s. 588. ner Yac, Emperyalizm ve Yurtseverlik, I. Bask, stanbul, leri Yaynlar, 2004, s. 212.

258

gerekletiini, artk devletin referans olmaktan ktn, hayal krkl yaandn, kurtarc devletin sz konusu olmadn, liberalizmin bir tr temizlik harekat yaparak sosyalist veya milli devleti herkesi ayn sonuca getirdiini, bireyin n plana ktn, toptanc totaliter ideolojilerden kendimizi kurtardmz, bireysel olarak zgrletiimizi, fakat byk gler karsnda yalnzlatmz, 1980 sonrasnda artk genlik denen eyin sona erdiini ve genlerin ortaya ktn, bireyler olarak kendileriyle uramaya balayan, kendilerini dnmeye balayan, apolitik denilen genlerin ortaya ktn belirtiyor. Bu dnemin tezahrleri olarak keyi dnme, zel sektre dn, devlet memuriyetinin cazip olmaktan kmasn rnek olarak veriyor.832 1980den sonra Trkiye solu iinde de zeletiri/eletirici sreci yaanm, kuramsal ve pratik tkanmalar almaya allmtr. Daha 1970lerde Althusserin baz kitaplarnn evrilmesiyle balayan araylar, 1990larda da canlln korumutur. Trkiyede yayn etkinliinin halen sol eilimli yaynevlerince saland ileri srlebilir. Bu yaynevleri, post yapsalclk ve post Marxist yaptlara ncelik vermektedirler. evreci yeil hareketin ve feminist eletirinin metinlerine el atlmaktadr. topya sorunsal evresinde odaklanan yaptlar, teknoloji mitinin sorgulanmasna yol amtr. Bu noktada Alvin Toffler gibi iyimser teknolojik ftrologlardan Andre Gorz gibi Marxist kkenli ftrologlara, bir dizi yazarn ilgin almas Trkeye evrilmitir 1980 sonrasnda yaanan eviri ve yayn patlamasnn kltrel yaam eitlendirdii aktr. 1990larda Trkiyede geni bir yelpaze olumutur. Farkl, hatta kart sylemler arasnda geiken alanlar olumutur. rnein, teknoloji ve kapitalizmin eletirisi dzleminde slamc ve solcu sylemlerin hayli ortak paydaya sahip olduu sylenebilir. Her iki sylem de daha insani bir yaam savunmakta ve ekolojik dzeye dikkati ekmektedirler.833 . Yac, sola soldan eletiri getiriyor: Sosyal demokrasi ve onu temsil edn eitli siyasal partiler sol kimliklerinden syrlma yolunda koca koca admlar atarken asl dkrkl sosyalist solda yaand ve solun deerlerini solcularn kendileri idi etmeye balad. Sol, tarikatlarla kol kola, omuz omuza olmay marifet ve deer sand, tarikatlarn sivil toplum rgt olduunu iddia etmeye kadar vardrd rmesini. Banazln ve kr inancn dnce zgrl olduunu savundu. Dinin toplum zerindeki basksn grmezden gelerek dinsel egemenlik peinde koanlarn sylemiyle inananlarn bask altnda olduu dncesini sergiledi Sol, kendi lkesine kfretmeyi deermi gibi benimsedi kendi lkesinin zayflamas iin elinden geleni

832

833

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 138-9. Ahmet Oktay, 80lerde Trkiyede Kltrel Deiim, Cumh. Dn. Trk. Ans., I. Bask, letiim Yay., c. 13, stanbul, 1996, s. 823-824,

259

yapt, kendi tarihine kfretti. Onu kmsedi, aalad, kendi lkesine kfredenleri gerek aydn kabul ederken bamszl ne karan ve ulusal deerleri savunan aydnlar devletin ibirlikisi iln etti. Ulusal deerlerinden dn vermeyenlerin an gerisinde kalmak ve milliyeti olmakla sulayarak prim yapmaya alt.834 1991de Cumhuriyetin genel yayn mdr olan Hasan Cemal, Sadun Arenin Sosyalist Birlik Partisi genel bakan olarak kendisini ziyarete geldiini, yannda eski TKPli avukat Atilla Cokunun da olduunu, solla ilgili bir muhasebe yaptn ve baz itiraflarda bulunduunu yle aktaryor: Fransz htilalini izleyemedik doru drst. Marksizmin de nereye gittiini gremedik. Kapitalizm yklacak dedik, yklmad. Kendini yeniledi. Glenerek yayor. retim aralarnn devletletirilmesini savunduk sosyalizm adna. Sonu vermedi. Devletletirmeden de oluyor. Artk dnyay daha iyi izlemeliyiz. oulcu ve katlmc demokrasi, baka are yok! Hasan Cemal, bugn hala Marksizm lmedi! diyenlerin, gnmzde dnyann nereye gittiini izleyip izlemediklerini soruyor. Bilimsel teknolojik devrimin, dnyay nasl bir deiime tabi tuttuunu, kresellemenin nasl geri dnlmez bir sre olduunun farkn olup olmadklarn sorguluyor. Ve bylece Sadun Aren hocann uyarsn hatrlatyor.835 ner Yac, solun politikalarn eletiriyor: Sol, kreselleme politikalarna boyun emeyi adalk sand, zgrlk ve insan haklar getirecek diye Avrupa Birliine yamanmakta saknca grmedi, kimi uluslar aras kurulularn maddi yardmlaryla yaamay iine sindirdi. Bamszla dudak bkmeye balad, ulusal deerleri yadsd, ama bakalarnn ulusal deerlerini ve bamszlklarn sahiplenmede kahraman oldu. Kendi malym gibi Kbrs verelim demeye balad rnein. Sol etenin solcusu sacs olurmu gibi, demokrasi ve insan haklar gerekesiyle kimi etelere arka kt. zgrlk getirecek diye uluslar aras sermayenin dayatmalarnn dnyayla btnlemenin yolu olduunu savundu. Kresellemenin ktlklerini bilmezden geldi. 11 Eyll sonras Afganistana saldrlar alklad.836 1980den sonra bence iki ey oldu. Birincisi, yakn bir pratik deiim ihtimali siyaset gndeminden kalkt. kincisi, kapitalizmin kendi iinde yaad bunalm aabilecei ideolojisi g kazand. Ve bu g henz imkanlarn kaybetmi gzkmyor. Sosyal demokrasi de dahil, kapitalizmi eletiren bir alternatifin kendisini pratik olarak ifad edemeyii de buna eklenecek olursa, insanlarn kendiliinden harekete geemeyileri, onlarn hesabna bir ihtiyatllk olarak anlalabilir. 12 Eyll sonras iktisadi politikalar, neredeyse herkeste, kendi hayatn ticari bir hayat olarak grmesini
834 835

836

ner Yac, Emperyalizm ve Yurtseverlik, I. Bask, stanbul, leri Yaynlar, 2004, s. 198-99 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk A.., stanbul, 1999, s. 126-7. ner Yac, a.g.e., s. 199.

260

salayan byk deiim yaratt. Krk nfusun kayda deer bir blmnn ticarilemi hayatn siyasi ifadesinin ANAPta bulduu dncesindedir.837 Trkiye sol hareketi, 12 Eyllden bu yana geen 15 yl iinde, hakim bloka nemli boyutlarda bir entegrasyon ve eklemlenme sreci iine girmitir. Bu entegrasyon ve eklemlenme, toplumsal, siyasal ve ideolojik dzlemlerin hepsinde birbiriyle balantl olarak yaanyor. Entegrasyonun, toplumsal dzlemde piyasa ekonomisi ve para dzeninin korkun arl ile yaandnn hepimiz biliyoruz. te yandan solun politik iradesini oluturan nder kadrolarda da nemli bir kayma yaanmtr. Dnyada ve Trkiyede Marksizmin yenilgisi bu kadrolarn eski nderlik alkanlklarnn bir devam olarak halihazr hakim mekanizmalarla uyum salamalarn getirdi. Marksizmin hmanist, retimci ve devleti z dolaysyla bu uyum ok byk vicdani problem de yaratmad. Gn Zileli, Dev-Yolun ve Halkn Kurtuluu Hareketinin legal parti kurmak giriimiyle burjuva legalitesini kabul ettiini bylece politik dzleme burjuva parlamenter yasalla eklemlendiini belirtiyor. En nemli entegrasyon ve eklemlenme alann ideolojik alan olduunu, bu alandaki hakim bloku oluturan bileenlerin adeta emici aygtlar gibi alarak solu kendi iine ektiini iddia ediyor. rnek olarak Dou Perinekin i Partisini veriyor. Yazara gre, i Partisi zellikle son bir yldr istedii siyasetlerden ve ideolojik sylemlerinden dolay rahatlkla Kemalist brokrasinin bir unsuru haline gelmitir. Yazara gre, i Partisi kendi plnn slamc kanadn yeniden paylam dayatmas sonucu lkede doacak bir laik-slam ya da Kemalist-dinci kavgasnda Kemalist devletin savunucusu olarak nemli bir burjuva cephesini nderliine ykselmek zere kurmaktadr.838 Zileli yle devam ediyor: Dier yandan, liberal muhafazakr kesim, 1980lerde SHP ve ANAPn demokrasi sylemleriyle bask altndaki soldan epeyce kadro devirdi. Bu sreci sivil toplumculuun solun nemli kesimlerini dntrp liberalizmin taban ve kadrolar haline getirmesi istedi. YDH (Yeni Demokrasi Hareketi) nemli lde bu dnen soldan g almakta ve kadrolarn eski solculardan oluturmaktadr. TBKPnin (Trkiye Birleik Komunist Partisi) sonunda Bernsteincilie varmas bu hareketi datt ve glerini ksmen YDHye, ksmen BSPye (Birleik Sosyalist Parti) srkledi. BSP ise devrim fikrini askya almas bu burjuva legalitesinin faaliyetlerini merkezine koymas sonucu, iindeki eski kurtuluularla, bir ksm Trokistle birlikte artk liberal burjuvaziye eklemlenme yoluna girmi bulunuyor. Zileli Geriye tek tek bamsz solcular ile, TKKO, Dev-Sol gibi hareketler kalyor. Bu gruplarn kendi i sertlikleri ve kavgalarndan uyguladklar yntemlerin
837

838

Erturul Krk ile yaplan rportaj, Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, Cem Yay., stanbul, 1989, s. 302-3. Gn Zileli, lhan Tekin, Trkiye.. Sosyal Patlamaya Doru -Bir Anarist Deerlendirme-, I. Bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 1995, s. 50-51.

261

iinde bulunduklar btn fikri ksrlklara, durumu dardan izleyenler devrimciyi endielere gark eden i mcadelelerdeki baskc yntemlerini, teorilerindeki dogmatikliklerini, darlklarn, kendilerini ilerde bekleyen tuzaklara ramen, yine de burjuvaziyle ve onun dzeniyle gs gse bir arpma iinde bulunduklarndan sisteme entegre olmu, daha nce szn ettii kesimlerden tamamen farkl konumda devrimci gruplar olarak deerlendirmektedir.839 lkay ve Necmi Demir kendileri ile yaplan bir rportajda sosyalist hareketin muhasebesi balamnda unlar sylemektedirler: Sol ve halk, 12 Eyll restorasyonundan byk darbe yedi, kazanmlarn ve krslerini yitirdi. Meydan devlet terrne ve kar evrelerine kald. Teslim Tre, gemii tahlil ederken, yoksulluk felsefesini devrimci savan bir kaldrac gibi grdklerini; gemite, kapitalizmden sosyalizme geii salayacak olan devrimin, mutlak yoksullamann derinlemesi, yoksulluun ve kt yaam koullarnn toplumu bir devrime itmesi yoluyla gerekleecei felsefesinin yapldn, bu yaklamn ou kez ortam deerlendirmesinde bile kendilerini objektiflikten uzaklamaya, politik dnce ile yaklamda bulunmaya neden olduunu belirtiyor. Tre, tek tarihi esin kaynaklarnn Sovyet devrimi olduunu ve onun da daha ok alk, yoksulluk temelinde patlak verdii iin, kendilerinde devrimi oluturacak nesnenin yoksulluk olaca dncesinin kesin bir inanca dntn; kapitalizmin gsterdii her gelimeyi mutlak ktleme olarak yorumlayan, srekli bir toplumsal patlama beklentisi iinde olan tahlillerinin bu politik dnceden kaynaklandn840 bildirmekte; kapitalizm altnda, gecekondularda yaayan bireylerin byk oranda beyaz eyaya sahip olduu rneini vererek daha iyi sosyal yaam arzusunun gnmzdeki toplumsal devinimi dinamizme edeceini dnyor. 841 Tre, bugn Marksizm-Leninizm in devrim mcadelesine klavuzluk etmeye devam ettiini, ne var ki bunun Lenin in yazd ve syledii her eyin doru olduu, tmnn bugn de geerli olduu, Lenin in yanlmaz biri anlamna gelmediini syleyerek Lenine eletirel yaklamda bulunuyor.842 Tre, Ekim devriminde, iikyl ittifaknn gerekletirildiini, devrimci zorun alabildiine ve kararl bir ekilde -hatta baz durumlarda dozunu aarak- uygulandn, iktidar alma ve iktidar egemenlii kavgasnn en etin geen kavgalardan biri olduunu, hatta iktidar hedefinin ar bir ekilde mitletirildiini, gerek i sava dneminde, gerekse de daha sonraki srete, binlerce susuz insann kar devrimcilerin ateiyle birlikte yandn, byk temizlik eylemlerinin binlerce eski komnistin canna mal olduunu beyan ediyor.843
839

840 841 842 843

Gn Zileli, lhan Tekin,Trkiye.. Sosyal Patlamaya Doru -Bir Anarist Deerlendirme, I. Bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 1995, s. 52. Teslim Tre, Marksizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul : Pel Sor Yay. , 1992, s. 20-21. Teslim Tre, a.g.e., s.21. Teslim Tre, a.g.e., s. 14-15. Teslim Tre, a.g.e., s. 10.

262

ner Yacnn bugn Marksizm hakkndaki dnceleri u ekildedir: Bugnden dne baknca, tarihin snf savamlar tarihi olduunu syleyen Karl Marx ve Friedrich Engelsle bilimsellie kavuan sol ideolojinin de, her eyin srekli deitii dnyadaki gelimeler bilim ve teknoloji alanndaki yenilikler, bulular, yeniliklerin ortaya kard yeni snf ve katmanlarn yeni konumlar dorultusunda ve eitli lkelerdeki dnn eyleme geirilmesiyle kazanlan deneyler nda kendini yenileyip var etmesi kanlmaz bir gerekliktir.844 H. Cemal, TP Trabzon il bakan Atilla Autla hararetli sosyalizm tartmalar yaptn, M. Ali Aybarn TP genel bakanyken Trabzona geldiinde oteli ve kendisine ayrlan oday beenmediini; Aybar iin Aristokrattan sosyalist mi olur? diye kzdn ifade ediyor.845 Ayn durumun H. Cemal iin de geerli olduunu dnyoruz. Karadeniz ve tesindeki Rus askeri faaliyetlerini izleyen Boztepedeki bir Amerikan radar ssnde harikulade bir manzaras olan bir tepede her trl konforun olduu, musluklarndan her dakika scak su akan, kaloriferli, dulu, mstakil bir odada, gndzleri ssn kitaplndan ve akamlar da barndan yararland; haftada iki gn sinemasnda Amerikan filmleri oynatld, Cumartesi akamlarn parti verildii Trabzonun erafndan olanlarn aileleriyle birlikte dansl toplantlara katldn H. Cemalin bizzat kendisi ifade etmektedir. 846 68 Kua renci hareketlerininin nclerinden olan Osman Saffet Arolat*, bugn kendisini u ekilde deerlendiriyor: 1966-67 yllarnda ttn mitingleri yapm, ynetmi, zeytinya sava vermiim. Ama bugn bir ok olaya 30 yl nce baktm gibi bakmyorum. Buna ramen Hasan Cemalin aksine gemite yaptklarnn arkasndadr Arolat: Hasan Cemal veya baka arkadalar, o dnemde yanl dndklerini, inandklarn
844

ner Yac, Emperyalizm ve Yurtseverlik, I. Bask, stanbul, leri Yaynlar, 2004, s. 194. * renci hareketlerinin nclerinden olan Osman Saffet, TMTFde basn yayn bakanl yapar. Ardndan FKFnin stanbul Sekreterliinde alr. Kemal Sunterin yannda Maden- Sendikasnn gazetesinde grev alr. 1966 ylnda ise, daha sonra yarglanmasna yol aacak dnemin solcu yayn yapan Ant dergisinde yazlar yazmaya balar. Alpay Kabacal, Yaar Kemal, lhami Soysal ve etin Altanlarn bulunduu Ant dergisinde rportaj yazlar kaleme alr. Derginin sorumlu mdr Alpay Kabacalnn evlilik iznine kmas ile oluan bolukta yaz ileri mdr olur. Dergi zellikle Sleyman Demirelle atma ierisindedir. Bu dnem, dergiye bir ok davann ald dnemdir. Davalarn sebebi komnizm propagandas ve hkmete hakaret yazlardr. Antn yannda Yeni Ufuklar, Yeni Dergi ve Ortam adl dergilerde de yazan Arolatn bir taraftan renci lideri, bir taraftan gazeteci olmas dikkatleri zerine ekmitir. 1971de ileri Bakan Faruk Skann hazrlad 38 kiilik lkeyi o gnk duruma getirenler listesinde Arolatn da ad yer alr. Yarglamalar olur. Bir ok davadan beraat eder. Ama1971 htilali ile davalarn bir ksm skynetim mahkemelerine tannca Arolat da tutuklanr; 25 yl ceza alr, fakat 3 yl hapis yatar kar. 1974te kan afla zgrlne kavuur. Bkz. Cemal A. Kalyoncu, Derin Gazeteciler, I. Basm, stanbul: Zaman Kitap, 2002, s. 254. 845 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk A.., stanbul, 1999, s. 129. 846 Hasan Cemal, a.g.e., s. 134-5.

263

varsayyor ve yanllarndan arndklarn iddia ediyorlar. Ben ise orada yanllarm varsa bana ait yanllardr diyorum. Bende farkllama veya tersine dnme yok, bir gelime var. Arolat, sosyalistim ya da deilim demekten ziyade diyalektik dnce ile srekli gelien bir dnyada yaadmza gre, deitirmek istediimiz dnyann zaten srekli deimekte olduunu; ama deimesi gereken alann hayat alan olduunu ve daha payalamc, adil bir dnya iin almak gerektiini ifade ediyor.847 Bu yllarda umuda yolculua sloganlarnn devrimci olduunu, toprak devrimi!, komuta ekonomisi, bankalarn, sigortalarn, d ticaretin devletletirilmesi, milli petrol! olduunu eyrek yzyl sonra sloganlarn tersine dndn, komuta ekonomisine son,ekonomide devlete son!, zelletirme, pazar ekonomisi, da alma, kreselleme. H. Cemal, 1980lerin bandan itibaren siyasal dzende olduu gibi, ekonomik dzende de serbest rekabete inanmaya baladn; siyasal ve ekonomik oulculuun demokrasiyi birlikte yaattn, ekonomik liberalizm olmadan sivil toplumun glenemeyeceini anladn; siyasal demokrasi olmadan ekonomide rekabet dzeninin geerli olabileceini; fakat temelinde pazar ekonomisi yatmayan, sivil toplumdan yoksun bir demokrasinin ancak ryasnn grlebileceini anlatyor.848 Hasan Cemal, THKO yesi Hasan Ataolun Orgeneral Kemalettin Ekene suikast giriiminde bulunup, uzun yllar hapiste yatp ktktan sonraki demecini aktaryor: Aradan 15 sene geti. Olaylara ayn ekilde bakmyorum. Gemie dnmek mmkn olsayd, kukusuz ayn eyleri yapmazdm. rnein,ben kendi adma, bir iki soygunla adam karmayla nclk yapp, halk peime takacam eklinde bir dnceye kaplmazdm.849 H. Cemal, gemite soygunlarn, adam karmalarn, bombalama eylemlerinin terr deil, devrimci eylem olduuna inandn, hakl bir dava uruna yapldklar iin de doruluklar konusunda en ufak bir kukusunun olmadn dile getiriyor.850 Kendisine bir z eletiri getirerek, Denizlerin ipe gitmesinde kendilerinin, yani Devrim grubunun pay olup olmadn soruyor: "Marksist cunta ne zaman iktidara geliyor? diye kendisiyle dalga geen Denizin kendi topyasnn peinde lme komasnda, kendilerinin yarattklar beklentilerin rol oynayp oynamadn sorguluyor. Ben de, onun gibi gen bir insandm. Fedai rolndeydim. deyip iin iinden syrlamayacan, nk Devrim yolu ancak askerle ittifak halinde yaplacak bir darbeyle alr, iktidar namlunun ucunda, cici demokrasiyle halkn oyuyla bir yere gidilemez, seim sandndan sadece gericiler kyor diyerek Denizleri kkrttn, stanbul ve Ankara sokaklarnda Ordu genlik el ele, Milli Cepheye! sloganlar ata ata yrrlerken, sol847 848 849 850

Cemal A. Kalyoncu, Derin Gazeteciler, I. Basm, stanbul, Zaman Kitap, 2002, s. 255. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk 1999, s. 45-6. Hasan Cemal, a.g.e., s. 70. Hasan Cemal, a.g.e., s. 71.

264

Kemalistlere, solcu cuntaclara, devrimci demokratlara gvenip kendilerini yol arkadalar iln ettiklerini, kendilerinin buna ses karmayp lkede istikrarszl krklemek iin onlar bir yerde kullandklarn ifade ediyor.851 H. Cemal, 68 Kuann ilk falii mehul kurban Taylan zgrn ldrlmesinden 28 yl sonra kzkardei Haleden ald mektuptan alntlar yapyork. Halenin 1968li yllarda bakaldran genliin byk ounluunun bugn lkenin gndemini saptayan, yazl ve grsel basnda nemli kelerde ve yetkilerde olduunu, Dnpte hi geriye bakmyorsunuz? diye faili mehul cinayetlere dikkat ektiini aktaryor.852 H. Cemal, Trabzonda beraber askerlik yapt arkada Ataol Behramolu iin siyasi konularda Nuh deyip peygamber demeyen inat bir kiilie sahip bir komnist olduunu, o zaman TPli olduunu ve Moskova dediini bildiriyor. H. Cemal, kendisi fazla bildiinden deil ama, belki Ataolu kzdrmak iin Maonun Pekini neden olmasn? sylediini; aralarnda tarttklarn; birbirlerine devrimin Rus usul m, in usul m iyi olur diye bartklarn;.853 1963te baz Demokratlarn Kayseri cezaevinden serbest braklmas zerine Kzlayda 27 Mays savunmak iin byk bir gsteriye katldn ve kitlenin Adalet Partisi binasn bastn; yllar sonra Demireli 12 Eyll yasakls iken demokrasi adna savunduunu; dn cici demokrasiyi rafa kaldrmak isterken, bugn demokrasi pltformunda bulutuklarn ve herkes iin demokrasi istediini anlatyor.854 3.3. SSCBdeki Deiim Ve Reel Sosyalizmin kmesi Hasan Cemal, Gney Korenin ithal ikamesi yerine ihracata arlk veren ak byme modelini tercih ettiini, retimde devlet yerine devletin ekonomideki roln Pazar ekonomisiyle snrlayan anlay benimsediini, bu ekonomik tercihi Trkiyenin Gney Koreye gre yirmi yllk bir gecikmeyle yaptn belirterek, yllar ierisinde nce ekonomi sonra demokrasi mi sorusunun hep tartldn, ancak yaanan rneklerin bu sorunun tek bir yant olamayacan gsterdiini, pazar ekonomisiyle demokrasinin i ie olduunu ya da olmadn gsteren rneklerin var olduunu belirterek grlerine yle devam ediyor: Pazar ekonomisi otoriter rejimler altnda da geliir. Fakat pazar ekonomisi, yani ekonomide rekabeti yaplar olmakszn demokrasinin oulculuun yeermesi imkanszdr. Ekonomide mekanizmalarn devlet elinde tutulduu merkeziyeti komuta ekonomilerinde, fikirlerin serbeste yart politik bir ortamn, sivil toplumun gelimesi mmkn deildir. Bunun gibi pazar ekonomisiyle oulcu demokrasinin zaman iinde oluan ve birbirlerini gelitiren birlikteliini yadsmak da olanakszdr. Ekonomik ve yasal liberalizm birbirlerini tamamlar.855 H. Cemal bu satrlar 1996da yazmtr.
851 852 853 854 855

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk 1999, s. 71-2. Hasan Cemal, a.g.e., s. 73. Hasan Cemal, a.g.e., s. 131. Hasan Cemal, a.g.e., s. 162. Hasan Cemal, a.g.e., s.117-8.

265

Mihri Bellinin 90. ya gn kutlamasnda stanbulda yapt konumada M. lhan Erdost, Tam Bamsz, Gerekten Demokratik Trkiye slogannn alarak Milli Demokratik Devrim anlayn ve devrim aamasn ortaya kardn belirtiyor; bamszlk sorununun gnmzn en acil sorunu gndemimize arln koyduunu ifade ederek MDD slogannn bugn de Trkiye emekilerinin, devrimcilerinin bamszlamasnn anahtar, demokratiklemesinin ifresi olduunu iddia ediyor. M. lhan Erdost, bu slogann devrimci devinim iinde yorulmu, pimi devrimci devinimi zenginletirmi ve glendirmi olanlarn slogan olduunu belirtiyor ve yle devam ediyor: Unutulmasn ki, onlar pratik iinde, yanllarnda dorular buldular, dorularnda yanllarn kavradlar.856 Hasan Cemal, Kapitalizm nsanl Kaderi Mi? diye soru sormakta ve cevap olarak, tarihin durmayacan, devam edeceini, daha adil ve gzel bir dnya iin mcadelenin hi dinmeyeceini kapitalizmin insanln kaderi olmadn; fakat zel mlkiyetin srdn, yaygnlatn, oulcu demokrasininsrdn derinletiini, yaygnlatn; buna karlk Marxn, Leninin, Trockinin, Stalinin, Maonun, Ho Chi Minhin, Pol Potun, Enver Hocann, Castronun zledikleri, temellerini attklar sistemlerin hibir ekilde insanln kaderi ve alnyazs olmadn; bir tarihsel gerek olarak herkesin gz nnde durduunu; 20. yzyln banda klan macerann daha yzyln sonuna varmadan iskambilden ato gibi ktn; ifade ediyor. Hasan Cemal, sosyalizmin kmediine inananlarn olduunu gerek sosyalizmin yaanmadn dnenlerin varolduunu belirtirken 68 Kuann en anlaml bulduu eyin knn grdn; belki tmyle bir dncenin deil ama, btn bir uygulamann kn; her eye yeniden balamann ok zor olduu bir dnemde grdn; ideolojinin bir yaam biiminin yanllarnn grldn; bunun bir topya olduunu, yerine hala daya iyisinin konulmadn; yanllarn grlmesi ama inkar edilmemesi gerektiini; tarihsel bir yanl yapldn belirterek insann ksa srede deieceini sanmalarnn en byk yanlglar olduunu; haka bir toplum arayn sosyal adalet arayn smrye kar kmann hi bitmeyeceini eitlik ve zgrlk taleplerinin devam edeceini; kapitalizmin almasn ngren bir mcadele araynn olacan ifade ediyor. Bununla birlikte, Berlin Duvarnn yklyla beraber hl eyler kmediini iddia edenleri inandrc bulmuyor. i snf diktatrlnn geerli olduu lkelerde topylarn, umutlarn hibirinin gereklemediini; zgrlk, eitlik ve adaletin lafta kaldn belirtiyor.857 Bugn yalar 50-60 civarnda olan bizim kuak, arlkl tema olan anti-emperyalizm yani Batdan bamszlk dncesinin ve mcadelesinin en inanm, en feda-

856

857

Muzaffer lhan Erdost, Mihri Belli: Gzel Mutsuzluk, Edebiyat ve Eletiri ki Aylk Edebiyat ve Eletiri Dergisi, 2006/02, Say: 86-87 (Mart-Nisan, Mays-Haziran), s. 34-35. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 47-8.

266

kr, en Ortodoks yelerini barndrmakla birlikte, gecikmilik duygusunu ve btnleecei sosyalist dnya zlemini en derinden ve sonularyla da en trajik yaam olan kuaktr. Bir nceki kuaktan sol aydnlar, Kemalist devrimin ve gen cumhuriyetin kurtulu yllarnda, ektikleri birok acya ve maruz kaldklar basklara karn, yklendikleri kurtarclk misyonunu yerine getirdiklerine ve gecikmilii aabileceklerine olan inanlarn her trl sorgulama ve tartmann dnda tutabilmilerdir. Onlar zafere mahkum olduklarna sonuna kadar inanrlar. Bugn deilse yarn, kendileri deilse ocuklar gecikmilii aacak, misyon tamamlanacaktr. Dnemin Trkiye ve dnya koullar, iman kertesindeki bu inanca izin vermi, onu hakl ve gereki klmtr. Oysa bizim kuan sol aydnlar iin, -baladklar deilse de vardklar noktada- alt st olan, a deitiren bir dnyada, sosyalist topyaya giden yolda uranan lmcl kazalarn ykntlarnn altnda kalmken, bu trden bir iman ve yakn bir zafer umudu artk mmkn deildir. Kurtarclar misyonlarn yerine getirememilerdir. Gecikmilik duygusu ve bu adan baklrsa gerei- giderek derinlemektedir. Reeteler, kitaplar, toplumsal mhendislik denemeleri, ideolojik ballklar, fedakr mcadeleler buna engel olamamtr. Kuamn aydnlar arasnda, bugn sosyalizm ve Bat konusunda balang noktalarnn tam kart bir noktaya gelmi olanlarn saysnn bir hayli fazla olmasn aklarken, belki bu tespitten de yararlanlabilir.858 Baydar, bu noktada, Trkiyeli sol aydnn servenini anlatrken, ayn kaynaktan doduunu, iki ayr su yatandan birini izleme durumuyla karlatn anlatr. Birinci yol: Kollektif kurtarc; toplumsal kurtulutan yani gecikmilii her boyutuyla amaktan umudu keser, kendinde vehmettii kurtarclk misyonunu reddeder, kurtarclktan kurtulur. Bunun yolu ise ou durumda birey olarak kendini onlarla eitlemekten, kendini Batnn paras klp yada yle grp rahatlamaktan geer. Batclk bireysel zgrlemenin anahtar gibi grnrken, bir kskaca da dnebilir. yle bir kska ki, kendi antitezini dourmaya, kendi zddna dnmeye her an aktr.859 Ya da ikinci yol: Gecikmiliin ve eitsizliin onlara benzemeye almakla alamayaca inanc, yenilmilik psikolojisiyle pekiir. Eit paras olunabilecek yeni bir dnya (sosyalist-komnist dnya sistemi) en azndan u alt stlk ve gei dneminde ufukta grnmedii ve enternasyonalizme olan inan ykld iin sol aydn, artk kendini baka bir deerler erevesine (onlara) referansla tanmlamay ve konulandrmay reddeder. Gecikmilik travmasn karlatrma nesnesini yok sayarak amaya abalar. Yeni referans noktasn gemiin zaferlerinde, 80 yl ncesinin artk uygulanabirlii ve gereklii kalmam projelerinde arar. Yz elli yl akn sredir iinde yer alnan sistemden ve en az be aydn kuan biimlendirmi kltrel birikimden, ilikiler ve elikiler yumandan- ne btnyle syrlmak, ne de yokmu
858

859

Oya Baydar, Batclkla Tutuculuk Arasnda Sol Aydnlar, Entellekteller Glerekli Mi?, Cogito, Aylk D. Dergisi, Yap Kredi Yay., stanbul, 2002, say: 31, Bahar, s. 254. Oya Baydar, a.g.m., s. 254-255.

267

gibi yapmak mmkndr. Bu durumda, Trkiye sol aydnnn birincil zellii olan kurtarclk misyonu, ulusal veya ideolojik tarihte yldzn parlad anlara atfla ve o gnlere zlemle yeniden g bulur. Tarihsel, ulusal yada ideolojik deerler ve zaferler zamandan ve gereklikten bamsz, mutlak ve kendine yeten btnsel varlklar gibi ele alnr ve savunulur. Bu, aydnn kendi kimliini ve kiiliini koruma abasdr da ayn zamanda. Ancak, bu yolu seen sol aydn, gitgide kendi iine kapanarak ve szcln yapt zamanda ve uzamda izolasyonizmi kendi benliinde de yaayarak sre iinde hem kurtarclk misyonundan uzaklar, hem de iyiden iyiye banazlaarak ve tutuculaarak aydn kimliini bsbtn yitirir.860 Aydn aydn klan en nemli niteliklerden olan dnsel ve eylemsel bamszln yani aydn zgrlnn (devletten, merkezi ve otoriter siyasal-toplumsal yaplardan, dnceyi dizginleyen ve kstlayan her trl engelden zgrleme), bizim toplumsal, kltrel, siyasal yapmzda kolay kolay salanamayaca bilinmeyen bir ey deil. Tarihsel olarak kurtarclk misyonuna mahkum olmu sol aydn kuaklarnn, kurtarmakla ykmlendii ve ou zaman ulusla zdeletirdii devletten, onun milliciotoriter-niter ideolojisinin tortularndan tmyle bamszlaabilmesi her zaman g oldu. Bu tr aydnda, gecikmilik ve eitsizlik alglamas dar ulusalcla, kof bir milli gurur sylemine, izolasyonist bir biz ve onlar saplantsna kolaylkla dnebildi. Batc laik aydnn Batya zlemi ve yknmesi, ou zaman anti emperyalist syleme de brnerek tam zttna, Bat dmanlna varabildi, hala da varabiliyor. te yanda, devletten ve resmi ideolojiden bamszlamak iddiasnda olan geleneksel MarxistLeninist sol izginin ve onun aydnn da, sylem bir yana zde devleti-millici solla ayn noktada buluabildii hayretle gzleniyor. Ksaca bir yandan 1917 ve 1923 geleneine, te yandan 1960larn dnya ve Trkiye koullarna bal olarak yetimi sol aydn kua/kuaklar, -pek az istisnayla- nc bin yln deien dnyasnda kendine yer ararken Batclkla tutuculuk arasnda zaten krlgan olan aydn kimliini yitirmek tehlikesiyle kar karya kalyor.861 1980 sonrasnda, sol politik znelerin (parti, rgt) dalmas veya byk g kaybna uramasyla, sol aydnlar bir greli zerklik edindiler. Dahas, gerek belirli kiiler, evreler olarak gerekse anonim ve mutasavver birileri olarak sol aydnlarn bir politik zne ikamesi konumuna yerletirildiklerini syleyebiliriz. 80 sonrasnn mahut depolizasyon koullarnda angajmansz olmann anlam bunalmn ve ezikliini yaayan, dolaysyla greli zerkliin hayrn grd sylenemeyecek olan sol tandansl aydnlar, zellikle 1980lerin ortalarnda ok hararetli olan bu davete icabet

860

861

Oya Baydar, Batclkla Tutuculuk Arasnda Sol Aydnlar, Entelekteller Gerekli Mi?, Cogito, Aylk D. Derg., Yap Kredi Yay., stanbul, 2002, say: 31 (Bahar), s. 255, (Cogito, say: 31, 2002 Bahar) Oya Baydar, a.g.m., s. 255-256

268

ettiler. ounlukla, sol politik kltrde hareket aydn ilikisinin bahsettiimiz yapsn yeniden reten bir ortamn olutuundan sz edebiliriz Biraz abartyla, yle de sylenebilir mi?: 80 ncesinde sol politik hareket, aydnlar angaje ediyordu; 80lerdeyse, sol aydnlar angaje edecek sol hareket aradlar.862 Aydn olmann ezeli-ebedi sorunsal: Angajman/balanma sorunu, bilgi-sevgisi ile politik kaygy telif etme meselesi 80den nce, sol camia(lar), zgrleimci-radikal ierimleri ve almlar olacak olsa bile, salt entellektel ilgiyi fuzul grr; hatta knard. Bu kadar o kadar mahzurlu olmayabilirdi belki; asl sorun, apolitik, ilevsiz saylan lzumsuz entellektel ilginin, bir dnsel ierikten ziyade sahibinin / taycsnn kimliine, duruuna bakarak tanmlanmasayd. nk aydnlar, dnsel katklarndan ok, kitle nezdinde meruiyet, poplarite salamalar bakmndan muteberdiler (teyze, amca bir imza ver) Gramscici terimle organik aydn bu deildir oysa. Organik aydn, snfsal kar/tercihi temsil ettii varsaylan politik zneye tabiyetiyle, o gel deyince gelip, git deyince gitmesiyle, belirli anlarda duru gstermesiyle tanmlanmaz; zaten durduu yerde yapmakta olduu iin, dnce ve anlam retimindeki, yeniden retimindeki katksnn politik ve snfsal gndermeleriyle tanmlanr.863 Anti-entellektalizmin, 80ler ve sonrasnda zamann ruhunun temel zelliklerinden biri olduuna kuku yok. Anti-entellektalizm, sadece aydn dmanl deildir. Gerek sorunlara kaytsz, memleketine/milletine/halkna yabanc, sorumsuz, hedonist, yoz bir aydn karikatrnn aalanmas nemlidir ama mesele sadece o deildirNeo-liberalizm rnn anti-entellektalizmi, dncenin iktisadi akln emrinde snrszca ve belirtik olarak arasallamasn ifade eder Yazar antientellektalizmi, faist ideolojinin ana geitlerinden sayar.864 Bu corafya iin ecnebi grnen bir eyin, eletirel dnmenin, teorinin mmkn olduunu kantlamak isteini, o solcu inadn, bizzat sol aydnlarn ecnebilikle damgalanmas geleneiyle birlikte dnmek gerek. Anti-komnist teyakkuzun dorukta olduu 60l ve 70li yllarda, memleketinden/halkndan kopukluklar, d mihraklarn gdmnde olmalklar, sola ve sol aydnlara yneltilen sabit ithamlard. Bu hncn kaynanda, o dnemde entelektel alanda solun hegemonik bir atlm iinde oluu vard. Sol, aydnlanma geleneine ve bunun vastas olarak Kemalizme (daha dorusu bir Kemalizm yorumuna) ve zgrlk probleminin tarihsel mirasna ballndan hareketle, sola en azndan- ak olmay, aydn olmann koulu olarak savunuyordu. Bu savununun, Kemalizme ballk yaratc markaj yannda, solun hegemonya iddiasnn iini koflatran etkilerine iaret edilmelidir. te yandan sa da, aydn olmay solculukla zdeletiren bak byk lde yeniden retti bu dnemde. Bu zdele862

863 864

Tanl Bora, Defter erhi, Entellekteller Gerekli Mi?, Cogito, Aylk D. Der., Yap-Kredi Yay., stanbul, 2002, say: 31 (Bahar), s. 262. Tanl Bora, a.g.m., s. 262. Tanl Bora, a.g.m., s. 263.

269

tirmeye, bir kar aydn hareketi rgtlemekten ok, anti-entellektalizme bavurarak, aydna dair ecnebi/yoz/hedonist/sorumsuz vb. imgelerini oaltarak kar koydu.865 Gazeteci Glay Gktrk, 2.3.1996 tarihli Yeni Yzyl Gazetesinde niversite gali balkl yazsnda unlar sylemektedir: rnein ben, 69 ylndaki ODT igalini ilk balatan gruptaydm. Rektrlk binasnn camna ilk tekmeyi atp on-onbe kiiyle birlikte binaya ilk girenlerdenim. Binaya girdikten hemen sonra Sinan Cemgilin biraz da akn bir ekilde- beni ve be kiiyi koridor nbetlerine gnderiini; birka saat sonra kafeteryann mutfana el koyup gn boyunca acemi alar olarak renciye yemek piiriimizi, igalin son gecesi, sabaha kadar rektrln tepesine koyduumuz drbnden Nizamiyeyi gzleyiimi, Jandarmalarn geldiini grnce rektrl yurtlara balayan yer alt ebekesinden yurtlara kam dn gibi hatrlyorum ama ileri srdmz taleplerden hibirini hatrlamyorum ve hatrladn syleyenlerin de samimi olmadn iddia ediyorum. Evet; demokratik niversite, rencilerin ynetime katlmas gibi yuvarlak laflar dolayordu ortalkta ama herkes bu klielerin hibir nemi olmadn; zaten btn bu olaylarn birka yz kiinin ii olduunu; bu birka yz kiinin de okulla ve derslerle hibir ilgisi bulunmadn; rencilerin ynetime katlp katlmamasna hi mi hi aldrmadn; eitim sistemine aldran byk renci kitlesinin de zaten igalle hibir ilgisi olmadn biliyordu. Gktrk, niversitedeki solcu genlerin rdn ispatlamaya alrken, arka plandaki kimi terrist rgtlerin de bu kargaada g toplama gayretinde olduklarn sylyor ve yle devam ediyor: 60-70 yllar arasnda yolu niversiteye dm herkesin 68 kuann szclne soyunup bu balonu iirdike iirmelerine dur demek gerekiyor. Aradan geen otuz ylda baka hibir kimlik edinemeyip hala 68li kimliiyle idare etmeye alan kimilerinin oyununu bozmak gerekiyor. Ben buna hakkm olduunu dnecek kadar 68liyim. Ve ben 68in asla toplumsal bir dnm hedeflemediini; Dnyay istiyorum, hemen imdi slogannn hibir zaman 68in slogan olmadn; bu slogana az buuk yaklaan hippy kltrnn bizim semtimize bile uramadn; 68lilerin Joan Baez dinlemeyi bile burjuvalk saydn; dertlerinin Ekim Devrimi usul bir darbeyi hedefleyen basit bir politik mcadele olduunu; bu karakteri yznden de genlik hareketinin askeri darbeci kanatla ok kolay ittifak yaptn, yaadklarmdan biliyorum. O yzden de bugnn genlerine 68 ruhu hikayelerine fazla aldrmamalarn; hele hele bu ruha yknp de 96 ruhu yaratmaya hi almamalarn tavsiye ediyorum.866 H. Cemal, bir zeletiri yaparak, bir zamanlar komnist olan aydnlarn bir ideal peinde kotuklarn; onlarn iin komnizmin Stalin terr, gizli polis, ikence ve bask
865

866

Tanl Bora, Defter erhi, Entellekteller Gerekli Mi?, Cogito, Aylk D. Der., Yap-Kredi Yay., stanbul, 2002, say: 31 (Bahar), s. 266. Glay Gktrk, Yeni Yzyl Gazetesi, 2.3.1996

270

demek olmadn; btn bu iddialarn emperyalist Bat tarafndan uydurulmu koca birer yalan olduuna inandklarn; komnizmin onlar iin zgrlk ve eitliin salanaca ideal bir toplum dzeni, bir topya olduunu; bu dzende insan onuruna sayg duyulacan, bireylerin yeteneklerini gelitirebileceklerini, mkemmel bir ortam bulacaklarn; smr ve basknn kalkacana, insann insana kulluunun biteceine inandklarn; sadece Mina Urgan, Nazm Hikmet, Sabahattin Ali gibi Trk aydnlarnn deil, pek ok Batl aydnn da Stalin terryle gzler alncaya kadar bir dn peinden yuvarlanp gittiini, komnizmin reel politik boyutu konusundaki bu tutukluu ve grmezlikten gelii kol krlr yen iinde kalr tavrnn yalnz Trk aydn asndan deil, az gelimi toplumlar asndan geerli bir durum olduunu, bunu dnemin artlaryla beraber deerlendirmek gerektiini ifade ediyor.867 H. Cemal, sosyalizmi sylem ve eylem bakmndan deerlendiriyor. Pratikle ilgili eletirilerde bulunuyor. 1954 yaznda Kazakistanda Kengir Toplama Kampndaki 8000 Gulag sakininin isyan ettiini, Stalin dneminde tanklarla kampn krk gn sreyle kuatldn, 25 Haziranda tanklarla kampa girdiklerini, nlerine kan herkesi ezip getiklerini, erkeklere bir ey olmasn diye vcudlarn kalkan yapan kadnlarn snglenerek ldrldn, bir blmnn de kurunla vurulduunu, l saysnn yz olduunu; ayn gnlerde Sovyetler Birlii gezisinden lkesi Fransaya dnen Jean Paul Sartren Liberationa izlenimlerini Sovyet yurttalar, kendi hkmetlerini her geen gn bizden daha etkili bir biimde eletirmeye balamlar. Sovyetler Birliinde tam anlamyla eletiri zgrl var eklinde yansttn bildirmektedir.868 H. Cemal, 1970lerin Kamboyasnda Marksizm-Leninizm adna devrim adna, Pol Potun Kzl Kmerlerinin bir, bir buuk milyon insan katlettiini; aydnlar, doktorlar, avukatlar, retmenleri, rahipleri, devlet memurlarn, rencileri gz krpmadan ldrdn; yeni bir toplum, yeni bir insan yaratmak iin Pol Potun kendi lkesinin insanlarn soykrmdan geirdiini dile getiriyor. 1970lerde lm Tarlalar isimli filmin gsterilmesiyle ve fotoraflarnn ortaya kmasyla Trk solunun baz keimlerinin buna inanmak istemediini; katliamlar Amerikan emperyalizminin CIAnn uydurmas, dezenformasyonu olarak nitelendirdiini; Cumhuriyet gazetesinin de bu dncede olduunu belirtiyor.869 H. Cemal, Aydnlanma ann, ilk niversitenin, insan haklar ve kutsal demokrasinin lkesi Fransann Pol Potu rettiini; Pol Potun fikirlerinin de totalitarizmin de Avrupann rn ve icad olduunu; Avrupann rettii ne kadar zgn ey varsa, hepsinin iyisiyle ktsyle evrenselletiini, akl tohumlarnn dnyaya, akla dayal eletiri biiminde, efsanelerin hizmetine giren aklamaclk
867 868 869

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 48. Hasan Cemal, a.g.e., s. 49. Hasan Cemal, a.g.e., s. 82.

271

biiminde ve barbarlklarn hizmetine giren arasal akl biiminde yansdn; akln birok yerde insanlar ezmenin bir klf olarak kullanldn ifade ederek buna akln cinayetleri nitelendirmesi yapyor ve akl her derde deva haline getirmek isteyenlerin akln her kilidi aacan sananlarn akla mutlak kurtarclk vehmedenlerin ya da aklla mutlak geree ulalacan dnenlerin Aydnlanma fikrini arpttklarn, znden saptrdklarn; oysa Aydnlanmann znde yatan akln aratran, soru soran, eletiren, beynini bakalarna teslim etmeyen, sr olmayan birey olan, ayn zamanda, farkl dnenlere tolerans gsteren akl olduunu dile getirmektedir.870 H. Cemal, Metin ulhaolunun Bin Yl Eiinde Marksizm ve Trkiye Solu kitabndan alnt yaparak unlar dile getiriyor: Bugn hl kenin reel sosyalizm olduunu; bunun iindir ki, smr devam ettii srece sosyalizm fikrinin lmeyeceini, aydn-Marksizm ilikisinde asl zlen ve gerileyenin Marksizm deil, aydnn kendisi olduunu, aydnn Marksizm krizi yznden savrulmadn, kendisi savrulduu iin Marksizme kriz tansyla yaklayor;871 gemite Chenin dlerindeki bir efsane olmadn; balta bileyen arklara temayl etmelerinin tek sulusunun kendileri olmadn; bu konuda sululuk duygular yaandn ve vicdan muhasebesine gidildiini; bir despot olan Castronun Kbasnn bugn sefalet iinde olduunu, seks turizmine ne yazk ki, nderlik ettiini; Chenin saf romantik devrimciliinin Kongodaki baarsz isyan hareketindeki ya da Bolivyadaki sekiz aylk gerillaclk oyununda bir ok yiit delikanlnn bou bouna krdrldn; hi kimsenin onlar hesaba katmadn; koca bir kuan Trkiyeden Parise Latin Amerikadan Praga binlerce gencin gslerinde kendisinin resmiyle yrd, o romantik maceracnn ac bilanosunu hesaplamyor.872 H. Cemal, sol radikalizm programnn Ynde ilendiini, 1969da Doan Avcolunun Trkiyenin Dzeni kitabyla zetlendiini, sonra srann devrime geldiini, asker-sivil-aydn zmrenin el ele vererek Trkiyede devrime giden yolu aaca beklentisinin yaygnlatn bildiriyor873 ve aradan geen 35 yln Yn bildirgesinde n grlen yollarla Trkiyenin kmazdan kurtulamayacan hayatn iinde herkese kantladn, Ynn ynnn yanl olduunu ortaya koyduunu ifade ediyor. H. Cemal, bununla birlikte, yine de Yn hareketinin kimi temel izgileriyle Trkiyenin geleceinde etkin olacana inandn; sz gelimi insanln geleceinde ekonomik plnlamann yalnz lkemiz iin deil, btn dnya bakmndan kanlmaz olacan; dnya bilim toplumlarna gebeyse Yn hareketinin tarihe deil, gelecee yazldn kabul etmektedir.874
870 871 872 873 874

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 83-5. Hasan Cemal, a.g.e., s. 49-50. Hasan Cemal, a.g.e., s. 98. Hasan Cemal, a.g.e., s. 111. Hasan Cemal, a.g.e., s. 112

272

1997 yl sonlarnda Pariste bir grup Fransz yazar ve tarihisi tarafndan yaynlanm olan Komnizmin Kara Kitab (Le Livre Noir du Communisme) isimli kitabn ortaya koyduu bilgilere gre, Sovyetler Birlii, Dou Afrika, in ve Kamboyada komnizmin faturasyla ilgili olarak insan kaybnn tahmini olarak 80 ila 100 milyon arasnda olduu bildirilmektedir. 875 H. Cemal, Fikir, doru idi deyip bunu itenlikle savunanlarn yannda, gelecei gemite yaamak isteyenlerin olduunu; tarihin onlar sollayp getiini; bunlarn kresellemeyi hl emperyalizmin oyunu, zelletirmeyi smr dzeninin devam olarak grebildiklerini; KTleri devletiliin, solculuu devrimciliin ls olarak belleyip savunabildiklerini; deiime akl erdiremediklerini, 20 yl nce dile getirdiklerini aynen tekrarladklarn, dncelerinin film karesi gibi donduunu; kendi dnme ve analiz etme ritmini hayatn ritmine uydurumayan, dnce tembelliinden kurtulumayan bir solculuun kanlmaz olarak tutulap salatn; byle olanlarn giderek marjinalletiini; toplumun, politikann kysnda kesinde kaldklarn; ok az insann mrne adad bir davann daha yaarken kaybolmasn kabul edebileceini iine sindirip bundan dersler karabileceini hayat boyu sren bir kavgada umduunu bulamayanlarn yaadklar d krklklarnn ancak ac ve hzn vereceini belirterek, 1987de 77 yanda kalp krizi geiren M. Ali Aybarn hastanede gazeteciye, Bamsz sosyalizmi kurmaya mrm yetmedi. Sosyalizmi grmeden leceim. eklindeki beyann rnek olarak veriyor. M. Ali Aybarn, Aziz Nesinin ve daha birok aydnn umduklarn bulamam olmann acsyla aramzdan ayrldn dile getiriyor.876 Sosyalizme olan inan, sosyalist dnya grne uygun bir hayat tarz yaama istek ve arzusu, sz konusu dnya grne uygun eylem ve tutumlarda bulunamama endiesi ve inand deerlerle elikiye dme psikolojisi, bizde bir dine inanan insann kendi inancna, dnya grne uygun hareket etme arzusu ve eylem ve tutumlaryla sz konusu gre aykr hareket etmeme endiesi ve hassasiyeti arasnda benzerlik olduu kans uyandrmaktadr. Yani, sosyalizme inanma ile bir dine inanma, balanma ile ilgili sreler arasnda benzerlikler, paralellikler vardr. S. Belli, Emein Birlii, yani Teslim Tre grubunun 80lerde TKP, TP ve TSP ile Sovyetler Birliinin Cumhuriyetler Birlii olarak dalmasndan ksa bir sre nce Sol Birlike katldn; halkn kurtuluunun ise tam tersi bir ynde tavra yneldiini; sol kamuoyunun adlandrd gibi, Arnavutluku, Enver Hocac olduklan dile getiriyor.877 Vaclav Havel, totaliter bir ideoloji olarak komnizmi anlatt kitabnda u ifadelere yer vermektedir: Bu sistemde brokratik devlet mekanizmasna, halk
875 876 877

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 51. Hasan Cemal, a.g.e., s. 51-2-3. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 584.

273

hkmet ad taklr. i snf, ii snf adna kleletirilir. Bireyin ayaklar altna alnmas, onun nihai kurtuluu olarak ilah edilir. Anlatm zgrlnn yokluu, en st dereceden zgrlk olarak nitelenir. Gln seimler, demokrasinin gereklemi en gzel rnei olarak sunulur. Bamsz dncesinin yasaklanmas, dnya grlerinin en bilimseli olarak anlatlr. Askeri igal, kardelik dayanmas olarak lanse edilir. nk rejim, kendi yalanlarnn tutsadr. Her eyi tahrif eder, deitirir bu rejim. Gemii de Bugn de Gelecei de878

878

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, Doan Kitaplk, stanbul, 1999, s. 165.

274

II. BLM TRKYEDE 68 KUAI VE DN 1. DEOLOJ, PRAKSS VE KOLEKTF KMLK deoloji, en basit biimiyle, en azndan sosyolojik anlamda herhangi bir toplumda hakim olan retim biimi tarafndan byk lde ekillenen ve onu belli biimlerde etkileyebilen ve hatta dntrebilen bir dnme ve eylem klavuzu olarak tanmlanabilir. deoloji kelimesi eski Yunanca eidos (idea/dnce) ve logos (loji/bilim) kelimelerinden tretilmitir. deoloji kavram ilk olarak Fransz filozofu Destutt de Tracy tarafndan 19. yzyl balarnda dnce bilimi olarak ortaya konulmusa da, zaman ierisinde ok eitli biimde tanmlanmaya balanm ve hakknda ok eitli kuramlar gelitirilmitir. deoloji kavram, Marx ve Engelsin Alman deolojisi adl eserlerinin 1927de yaynlanmasna kadar yaygnlk kazanmad. Marx ve Engels ideolojiyi gerekliin saptrlmas olarak tanmladlar. Bu tanmda gereklik, snf mcadelesi; arptma ise egemen snfn ideolojisini temsil etmektedir.879 Marksist terminolojide, ideoloji kavram bir tr yanlg anlamna gelmektedir. Marx ve Engels Alman deolojisi adl kitapta egemen snfn ideolojisi her dnemde yneten ideolojidir demilerdir.880 Marx, ideolojiyi hatal idrak problemiyle ilikilendirmitir. Marxa gre, ideoloji ya burjuva yazarlarnn alan emeki snf aldatmak iin srekli bilinli teebbs, ya da herhangi bir grubun kendi tutumunu objektiflik yani tarafszlk maskesi altnda kabul ettirmek iin srdrd bilinsiz teebbsdr. Anti-Marksist yazarlar Marksizmi ideolojinin balca rnei kabul etmilerdir.881 Karl Marx, Komnist Manifestosunu yazdnda kendisinin yepyeni nitelikteki sosyalizm anlayn, daha nceki topyac sosyalist anlaylardan ayrabilmek iin komnizm kelimesini tercih etmitir. Engelse gre, Marxn komnizm kelimesini semesindeki sebep, kendi bilimsel sosyalizmini, daha nceki hem Fransz ve hem ngiliz hayalci sosyalizminden ayrt etmekti. Bundan sonra komnizm kelimesi halk kafasnda yava yava Marksizm ile bir tutulmaya baland. Ve Leninist ihtillin baarsndan sonra btn dnyadaki Sovyet taraftar komnist partileri bu ad tekelleri altna aldlar. Marksist teoride komnizmin dar bir alan bulunmaktadr. Bu tarife gre komnizm, Marksist dzenin en kesin biiminde uygulanmaya geildii anda gerekleecek olan durumdur. Marksizmin en son aamas olan komnist dzende,

879

880 881

Kayhan Deliba Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, editr: Sevin Gl, I. Bask, stanbul: Birey Yaynclk, 2005, s. 194-195. Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 200-1. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 72.

275

herkesten kendi kabiliyetleri lsnde yararlanlacak ve herkese kendi ihtiyalar neyi gerektiriyorsa onlar tamamen salanacaktr.882 Marx, toplumlarn tarihini temel olarak ekonomik yaplarn yani, retim tarzlarnn tarihi olarak grmektedir. Hegel ise toplumlarn tarihini politik devletlerin tarihi olarak okumaktadr. Marxa gre tm toplumsal hayatn temeli insanlarn kendi kooperatif emekleriyle dahil olduklar toplumsal retim ilikileridir. Bu ilikiler belli bir zamanda bir btn oluturmaktadr. Marx, bu btne toplumun ekonomik yaps demektedir ve bu Hegelin sivil toplum adn verdii eydir. Dier toplumsal hayat formlar ve zelde politik devlet styapya aittir ve bu styap toplumsal ilikiler zerine ina edilmektedir. Bu temel bile insan retiminin toplumsal ve tarihsel koullarna baldr. Tarihin belli bir aamasnda insanlar belirleyici retici gler idi. Belli bir kooperasyon tarzn belirleyen ise toplumsal ilikilerdir. rnein retim srecinin kontroln ve meyvelerini toplumdaki dier kiileri geride brakarak belli kiilerin elinde toplanmasn belirleyen mlkiyet ve otorite biimleri... nsann retici gleri zaman iinde byme eilimindedir. Periyodik olarak bu byme, kooperatif emein yeniden rgtlenmesini zorunlu klacaktr ve bu da toplumun ekonomik yapsndaki toplumsal retim ilikilerinin deimesine neden olacaktr. Marx bu periyodik deiimi toplumsal devrim olarak adlandrmaktadr. Marxa gre nemli toplumsal deiiklikler ve ayn zamanda, felsefi dini fikirlerdeki deiiklikler toplumun ekonomik yapsndaki temel devrimlerin bir fonksiyonu olarak anlalabilir. Toplumsal devrimlerin mekanizmas snf mcadelesidir. Toplumsal retim ilikileri, insanlar ortak karlar ve ortak konumlar ile ilgili olarak ikiye blmektedir. Fakat bu blnme sonucunda hemen snflar olumamaktadr, ancak kendi snf karlar dorultusunda hareket ettiklerinde ve bu ekilde rgtlenip politik hareket ve snf mcadelesine yneldiklerinde snf vasf kazanmaktadrlar. Ayrca snf karlar, snfn yeleri olan bireylerin karlar ile tamamen zde deildir; aksine snf karlar, daha ok snf hareketi ile zdetir.883 Snfl toplumlar var olduu srece retim tarzlarnn niteliklerini ortaya koyan hakim bir snf da olacaktr, bu hakim snf mevcut retim ilikilerinin glendirdii ve ondan fayda salayan snftr. Aksine devrimci snfn tarihsel misyonu en nihayetinde bu mevcut retim ilikilerini ykmak ve yerine yenisini kurmak olduu iin, bu snfn snfsal karlar da belirli bir retim ilikisi dzenei tarafndan belirlenmektedir. Bu da snfn yelerini glendirmekte ve onlarn yararna ilemektedir. Dolaysyla rnein,
882

883

Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 87-8. Allen W. Wood, Hegel ve Marxizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefelogos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005, s. 25-26 ve 116-117.

276

zel mlkiyet ve piyasa zerine kurulu bir retim ilikisi burjuvazinin yararna ilemektedir. Burjuvazinin ykselii ve dnyay ele geirii modern dnyayla olmutur, nk bu aamada toplumun retici glerinin, zel mlkiyetin ve piyasann geliimine en uygun ey burjuvazinin varlyd. Marx, kendi ann gelip gemekte olduunu dnd iin gzlerini yeni ve ykselmekte olan snfa yani proletaryaya evirmitir. Marx proletaryann gelecek an hakim snf olacan ve onun sosyalist veya komnist retim tarzn var edeceini dnmektedir.884 Marxa gre, maddi hayatn retim biimi sosyal, politik ve entelektel hayatn genel srelerini belirlemektedir. Bu cmle tek bana Marxn felsefesini aklamas bakmndan son derece nemli ve merkezi bir tespittir. yle ki, Marx bu ifadeyle toplumsal yapy oluturan unsurlar arasndaki ilikiyi ortaya koymutur. Marx, toplumsal yapy oluturan unsurlar bir btn olarak ele alp, incelemekte ve siyasal alana dier ekonomik sosyal, kltrel ve ideolojik kurumlarna ayrlmamas gerei zerinde nemle durmaktadr. Marx anlamak iin Komnist Manifestoya bakmak gerekir. 1840larda toplumun devrimin eiinde durduu sonucunu karmak akla uygun olmayan bir varsaym deildi. i snfnn, ne kadar olgunlamam olursa olsun, bu devrime nderlik edecei dncesi de ayn derecede akla uygundu. Manifestonun yaynlanmasndan sonraki haftalar iinde Paris iileri Fransz monarisini devirmi ve Avrupann yars iin devrim iaretini vermilerdi. Bununla birlikte, kapitalist gelimenin, znde devrimci bir proletarya retme eilimi tamas, kapitalist gelimenin doasnn analiz edilmesinden karlamazd. Bu ihtimal, kapitalizmin gelimesinin muhtemel sonularndan birisiydi ancak tek muhtemel sonucu olarak gsterilemezdi. Yalnz, proletaryann kapitalizmi devirmeyi baarmasnn komnist gelimenin yolunu ister istemez aacandan sz etmek mmknd (manifesto bunun ok tedrici bir deiim srecini balatacandan daha fazla bir ey sylemez). Marxn proletaryann z itibariyle tm insanln kurtuluunu gerekletirmeye ve kapitalizmi devirerek snfl toplumu sona erdirmeye yazgl olduunu dnmesi, kapitalizm analizinin iinde yatan ama o analizin mutlak anlamda dayatt bir sonu da olmayan bir umudu temsil etmektedir.885 Burjuva retim ve deiim ilkelerinin, burjuva mlk ilikilerinin, dev boyutlu retim ve deiim aralarn yaratm modern burjuva toplumunun kendi ard doast gleri artk kontrol edemeyen bycye benzedii bir noktaya mutlaka ulalacaktr Sonraki gnlerin Marxn aktarrsak, retim aralarnn merkezilemesi ve sonunda emein toplumsallamas, kapitalist kabua artk smad bir noktaya
884

885

Allen W. Wood, Allen W. Wood, Hegel ve Marxizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefelogos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005, s.117. Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev. Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1999, s. 441

277

gelecek, o kabuk karlp atlacaktr. Bununla birlikte, dnyadaki ekonomik patlamann dnyann doal koullarna yansyan etkilerinin gsterdii gibi, bu durum ister istemez, zel mlk edinmeden global lekteki bir ynetime geie ynelmek zorunda olacaktr.886 Kapitalizm sonras toplumun hangi biimlere brnebilecei ve Marx ile Engelsin komnizmin hmanist deerlerini ne kadar somutlatraca, bu deiimin gereklemesini salayacak politik eyleme bal olacaktr. Manifestonun ortaya koyduu gibi, tarihsel deiimin ekillenmesinde asli nem tayan etken budur nk. Manifesto, yaygn varsaymlarn tersine, tarihsel deiimin kendi tarihini yapan insanlarla ilerlediini ngrdne gre determinist bir metin deildir. Oradaki mezarlar, insan eylemiyle kazlmak zorundadr.887 Toplumsal praksis araclyla, kolektif eylem araclyla gerekleen tarihsel deiim bu bakn znde yer alr. Manifesto, proletaryann gelimesini proleterlerin bir snf ve onun sonucunda bir politik parti eklinde rgtlenmesi olarak grr. Proletaryann politik iktidar feshetmesi (demokrasinin kazanmas), ii devrimindeki ilk admdr. Doal olarak toplumun gelecei de yeni rejimin daha sonra gerekletirecei politik eylemlere (proletaryann politik stnln kullanma biimine) bal olacaktr. Politikaya ballk, Marxizan sosyalizmi anaristlerden ve politik eylemi reddetmeleri nedeniyle manifestoda zellikle mahkm edilen sosyalistlerin ardllarndan tarihsel bakmdan ayran zelliktir. Marxizan kuramn ierii, Leninden nce bile, yalnzca tarihin bize gsterdii eylerin olmasyla deil, ayn zamanda yaplmas gereken eylerle ilgiliydi. Kabul edilecei zere, yirminci yzyldaki Sovyet deneyimi de bize, yaplmas gereken eyleri, fiilen baarlamayaca tarihsel koullarda yapmamann daha iyi olacan retmitir. Oysa bu ders, komnist manifesto zerinde kafa yorarak da renilebilirdi. Manifesto baarszl da gz nnde bulundurmu bir metindir ve bu ynyle de arpc bir zellie sahiptir. Manifesto, kapitalist gelimenin akbetinin genelde toplumun devrimci biimde yeniden yaplanmas olaca umudunu tayor fakat grm olduumuz gibi, toplu mahvolu alternatifini de dlamyordu.888 Leninin en byk katks, ideoloji kavramnn onu negatif imajndan kurtarm olmasdr. Lenine gre, burjuva ideolojisinden sz edilebilecei gibi, proleter ideolojisinden de bahsetmek sz konusudur. Lenin kapitalist retim biiminin bir sonucu olarak, snf mcadelesinin keskinletiinin, dolaysyla da proletarya da dahil olmak zere btn snflarn bir ideolojiyi benimsemek durumunda olduunu syler.889
886 887 888 889

Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev. Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1999, s. 442 Eric Hobsbawm, a.g.e., s. 443 Eric Hobsbawm, a.g.e., s. 444 Kayhan Deliba; Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, (Ed.), Sevin Gl, Birey Yaynlar, stanbul, 2005, s. 201.

278

Lenin in Marksizm anlaynn iki ruhu vardr. Biri, daha sonralar Stalin tarafndan geniletilen ve Gramsci tarafndan ar bir ekilde eletirilen felsefi materyalizm. Dieri de, Leninin somut durumun somut analizinden oluturduu ve onun bu metafizik yaklamla uyumayan Marksizmin yaayan ruhu anlay. Lenin, felsefi-materyalist ruhunun ierisinde, bir barnaktaymasna yenilgi, bask ve blnme dnemlerine geri ekildi. kincisi n plna geti ve politik hareketler iin her alan olutuunda belirleyici oldu.890 Neo-Marksist dnr Gramsci ise ideoloji ile hegemonya kavramlar arasnda yakn bir iliki kurmutur. O, Ortodoks Marksist grn, iddia ettii gibi, ynetici snfnn egemenliinin yalnzca ideolojik ya da fiziki bask ve zor mekanizmasna dayanmadn, fakat burjuvazinin hizmetindeki entelektellerin kltrel ve ideolojik etki alanlarnn ii snf zerinde ve ii snfndan ykselen entelekteller zerinde otoriter bir stnlk oluturarak onlar da bask altna almalarndan kaynaklandn ileri srmtr891. Lenin, emperyalizmin, demokratik merkeziyetilik modelinin ve eitsiz geliim kuramnn kapsaml analizlerini de yapmtr. Demokratik merkeziyetilikte partinin ve devletin alt organlar st organlara kar sorumluydu ve otorite, proletarya diktatrl adna merkezdeydi. Eitsiz gelime kuram ise geleneksel toplumdan modernlemeye sorunsuz ve tek bir dorusal yoldan geildii inancna kar kyordu. Bolevik Devrimi ile ortaya kan her eyin kaynann Leninizm (devrime balln, Marxist kuramn ve Rusya gerekliinin Lenine zg bileimi) olup olmad hala zmlenmemi ve tartlan bir sorundur.892 Treye gre, Marksizmin ii snfnn kurtulu mcadelesinin her trl snf egemenliklerini ortadan kaldrmak iin yrtlen bir mcadele olduunu vurgulamaktadr. Uygulamada ve tabii ki bu uygulamann teoriletirilmesinde, ii snfnn snf egemenlii, tartlmaz dzeyde fetiletirildi ve bu egemenlik sosyalist toplumun mutlak biimi haline getirildi. Bu egemenliin resmi ifadesini bulduu proletarya diktatrl, bir devlet biimi olarak kalclatrld.893 Bu durumun sosyalist lkelerde bir devlet rgtlenmesine dntn belirten Tre yle devam etmektedir. Proletarya diktatrl adyla srekli glenen bu devlet, bask ve brokrasi reten bir tokmak olarak proletaryann da tepesine indi. nmek durumundayd, nk diktatrlk yntemi, ii snfnn burjuvaziden geici olarak ald ve belirli bir
890

891

892

893

Allen W. Wood, Hegel ve Marxizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefelogos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005, s.194. Kayhan Deliba; Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, (Ed.), Sevin Gl, Birey Yaynlar, stanbul, 2005, s. 202. Gordon Marshall, Lenin (Vladimir lyi Ulyanov) 1870-1924, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 199l. 454-455 (Szlkte Lenin ve Mao devrimlerinin Marxizmle pek badamad ifade ediliyor. Bkz. Mao maddesi) Teslim Tre, Marxizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul : Pel Sor Yay. , 1992, s. 126.

279

sre zorunlu olarak bavurmak zorunda olduu bir arat ve hem Marksizmin, hem ii snfnn, hem de sosyalizmin hmanizmasnda yeri olmayan bir arat. Yani hibir zaman ama olamazd. Bunun iin, sosyalist toplumsal sistem iinde yerine bir trl oturamad. Sistem diktatrlkle, diktatrlk de sistemle, toplum ise her ikisiyle badaamad ve sonunda toplum siyasal devrimler yaparak hem bu diktatrlkleri, hem de diktatrlk temelinde tutunmaya alan sistemleri ykt. Sosyalist lkelerde toplumsal evrimin, siyasal devrimleri gerekli klmasnn nedenlerinden birisinin bu diktatrlk olgusu olduu kendiliinden ortaya kmaktadr.894 Teslim Tre, teorinin pratie uygulanmas konusundaki problemlerle ilgili baz tespitlerde de bulunmutur. Ona gre, Bu uygulamann teoriletirilmesi, bizim gibi devrim srecindeki Marksist partilerin programna yansmas mantken bile ters gelen yle formlasyonlar ortaya kard ki, devrimde ve burjuva egemenliinin yklmasnda proletaryann en ok ihtiya duyaca proletarya diktatrl sosyalizm aamasna ertelendi. Birinci aamada demokratik iktidarla burjuva egemenlii yklacak; ikinci aamada, yani sosyalist aamada ise proletarya diktatrl devreye girecekti. Yani, burjuvazinin egemenlii ve kalntlar demokrasiyle ortadan kaldrlrken, sosyalizm ise proletarya diktatrl ile kurulacakt. Proletarya diktatrln, sosyalizmin tartmasz siyasal erk biimi olarak gren bu formlasyonlar, uygulamada soysalizmi bugnk kmaza srkledi, bizlerin de nemli bir teorik amaz oldu.895 Teslim Tre, Lenin in devlete arlk veren devrimci modeliyle ilgili olarak ise unlara dikkat ekmektedir: Proletaryann, eski toplumsal yapy ykp retim aralarna ve siyasal iktidara el koyarak, toplumu yeniden rgtlemeye girimesinin yerine, siyasal yan ne kan devrimin proleter devlet eliyle srdrlmesi ve her eye devletin el koymas gemitir. radi zmler ve toplumun yukardan aaya siyasal erk araclyla yeniden rgtlenmesi gndeme gelmitir. Lenin in, devrimde ve yeniden kuruluta siyasal erkin nemine ar vurgular yapmas, bu zgl nesnel yapdan kaynaklanmaktadr tespitinde bulunmaktadr. lkay Sunar ile yaplan bir rportajda kendisine sosyal demokrasinin ne anlama geldii ve geirdii geliimlerin neler olduu soruluyor. Sunar unlar dile getiriyor: Sosyal demokrasinin geliiminin temel dinamii, bir uzlamalar zemini zerinde ykselmesidir. Batda sosyal demokrat partiler esas itibariyle sosyalist partilerdi, snf partileri olarak ortaya kmlard, Marksist partilerdi. lk karlatklar ikilem, sosyalist bir snf partisinin nasl iktidara gelecei sorununda yaand. Bir ksm sosyalistler, sosyalist iktidarn devrimle kurulabileceini savundular. Dierleri ise, demokratik kapitalist sistem ierisindeki demokratik kanallarn kullanlmasyla iktidara gelinebileceini sylediler. O zaman burjuva demokrasisi diye adlandrlan bu
894 895

Teslim Tre, Marxizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul: Pel Sor Yay., 1992, s. 128. Teslim Tre, a.g.e., s. 126.

280

demokratik kapitalist sistemin, parlamento, partiler ve seimler kanalnn kullanlp kullanlmamas ile ilgili tartmalar ortaya kyor. Devrimi savunanlar, demokratik kapitalist sistemin olanak verdii kanallarn kullanlmasnn esas itibariyle ii snfn ve sosyalist hareketi sistemin iine entegre edecei ve sosyalist hareketin bir noktada btnln, safln kaybedecei kaygsn tayorlard. kinci olarak u soru ortaya kyordu: Acaba bir snf partisi olarak sosyalist partiler iktidar ele alacak noktaya gelseler, sermaye ve dier gler sosyalist bir partinin iktidara gelmesine izin verirler mi? Devrimcilerin problemi u: Onlara kar olanlar diyor ki; yalnzca saf bir ii snf hareketi eninde sonunda izale olmak durumuna der. Bir getto partisine dnr. Hi bir taviz vermeden, yalnzca ii snfn bir arada tutacak politikalar ve ii snfnn karlarn korumak iin demokratik kanallar kullanmayan bir strateji eninde sonunda yalnz ve aznlkta kalmaya mahkumdur.896 Bu noktada, bir nc tutum ortaya kyor: Demokratik kanallar kullanlmaldr fakat eer sermaye tarafndan sosyalist iktidara izin verilmezse, o zaman devrimsel bir harekete de hazr olunmaldr. Aslnda en prist tavr taknanlar sosyalistler deil, anaristlerdir. Onlar hibir ekilde ii hareketinin demokratik kapitalist kanallara bulamamasn, prizmini muhafaza etmesini istiyorlard. Sosyalistler ise seim ile devrim arasndaki ikilemi, genellikle sylediim gibi, tm demokratik olanaklar kullanmak, ii snfnn karlarn korumak iin parlamentoya girmek ayn zamanda, son dakikada bir kar darbe ihtimaline kar devrime hazrlkl olmak stratejisiyle amaya alyorlard.Burada kastettiim genellikle Almanyada gelien sosyal demokrat harekettir. Ama T. Enternasyonalde alnan tavr hemen hemen bahsettiim tavrdr. Sunar, sosyalistler arasndaki kopularda iki nemli nokta olduunu; bunlardan birinin retim aralarnn toplumsallatrlmas, ikincisinin ise Avrupann hibir yerinde ii snfnn salt ounluunu oluturmamas olduunu ifade ediyor ve bunlar aklyor: retim aralarnn toplumsallatrlmas iin ya dorudan doruya bir darbe yapacaksnz, ondan sonra yukardan aaya bir dayatmada bulunacaksnz. Bu izgi sosyalist hareket iinde biroklar tarafndan, getirecei siyasal rejim asndan, arzu edilir bir tercih olarak ortaya kmyor. kincisi ise, eer ii snf hibir yerde tek bana ounluu salayacak bir seimsel tabana sahip deilse, o zaman baka snflarla, baka gruplarla, baka kesimlerle bir koalisyona gitme zorunluluu ortaya kyor. Bu noktada, sosyal demokrat olarak gelien izgide u karara varlyor: Toplumsallatrma hem teknik adan baz zorluklar getiriyor, hem de sermayede bir reaksiyon yaratyor. Bunun bedeli ok yksek, bir faist reaksiyona kadar gidebiliyor. Toplumsallatrmay iktidara geer gemez deil, tedrici, evrimsel bir gelime iinde gerekletirmek. Fakat daha nemlisi iktidar stratejisi ne olacak? Bunu yle saptyorlar: i snfnn yanna baz koalisyon ortaklar almak. 897
896

897

Resmi Tarih Sivil Aray Sosyal Demokratlarda deoloji ve Politika, Rportaj: Ruen akr-Hdr Gkta, I. Basm, Metis Yaynlar, stanbul, 1991, s. 45 (lkay Sunar ile yaplan grme) Ruen akr Hdr Gkta, a.g.r., s. 45-47

281

Burada ii snf halen nc g olarak grlyor. Fakat nc g olmasna ramen tek bana iktidara gelemeyecei iin kk reticilerle, kk burjuvaziyle bir koalisyon ortaklna gitmesi zorunluluu ortaya kyor. Yani yalnzlktan, getto partisi olmaktan kurtulup iktidara gelebilmek iin -bu kk burjuvazi- ii snf ittifakyla birlikte salt snf partisi olmaktan kitle partisi olmaya doru gidiyorlar zetle birinci uzlama seimleri kabullenmek. Marxn ardndan ideoloji ve tarihsel materyalizm kavramlarn netletirmeye alan Engels, ideolojiye kar negatif tavrn srdrmtr. nk o da ideolojiyi, gereklikle ilikisini kesmi, cehalet balantl dnce olarak tanmlamtr. 20. yzyln balangcnda Marxn dncelerini gzden geirmeye alan Edward Bernstein, Marksizmin de bir ideoloji olduunu ileri srmtr. nk ona gre Marksizm dncelerden meydana gelmitir ve dnce de ideoloji demekti. K. Manheim, mevcut dzenin adaletsizliini ortaya koyabilecek bir tarzda, d dnyay tasvir eden fikirlere ideoloji; alglanmayan ve fantastik gibi grnen yeni artlar meydana getirmek iin mevcut dzeni ihlal iin halk tevik eden fikirlere de topya denilir.898 Karl Mannheim da, Marksizmin bir ideoloji olduunu syler. Mannheim, 1936da yazm olduu deoloji ve topya adl eserinde ideolojiyi, sosyal fenomenler hakkndaki dnce biimleri (styles of thought) olarak tanmlam; buradan hareketle Marksizmin de bir ideoloji olduu yargsna ulamtr. Mannheim, ideolojilerin snrl ya da zel ideolojiler ( rnein kk iadamlarnn ideolojileri gibi) olabilecei gibi, her eyi aklamaya ynelik genel ideolojilerin (total ideology) de olabileceini sylemitir. 899 Karl Mannheimn gr asna gre, bir ideoloji, kiinin sosyal durumunun bir ifadesidir. Bu ekolde sosyal faktrlerin bir kimsenin dnceleri zerindeki etki derecesi hususunda uyumazlk mevcuttur.900 deoloji kavram incelenirken kanlmaz olarak tartmann bir tarafnda Marksist ve neo-Marksist kamp-ideolojiyi egemen snflarn her dnemde egemen olan yaygn dncesi olarak deerlendirir- bulunurken, dier tarafta ise ok sayda farkl dnya gr ya da dnyann bir ksmnn gr mevcuttur. Yalnz burada dnya grn felsefeden ayrmamz gerekmektedir. Birincisi felsefe ok daha kapsamldr ve dnceler hakkndaki dnceleri temsil eder. Bylece felsefe epistemoloji iermektedir ya da bilgi teorisi, metafizik ya da neyin var olduunu inceler, sanat ve ahlki inceler. kinci olarak ise ideoloji eylemle yakndan ilintilidir. Yani eylemlerimizi merulatrma temeli oluturur ve eylem iin olan arzuyu ortaya koyar.901

898 899

900

901

Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 393 Kayhan Deliba Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, editr: Sevin Gl, I. Bask, stanbul: Birey Yaynclk, 2005, s.195-6. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 73-4. Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 196.

282

Birok dnr ideolojiyi siyaset biliminin temel ilgi alanlarndan birisi olarak kabul etmektedir. Eulau, H ve March, H. Gda belirttii gibi insann dnce ve idealleri onun hareketlerine enerji ve eylemine de bir yn vermektedir. deolojiler ba emeye, raz olmaya ya da bakaldrmaya hizmet eden az ya da ok btnlkl ve tutarl inanlar, deerler, grler ve istemler btnldr. Her eyden te ideoloji bireyin politik alanda yapt eylemlerine bir anlam vermektedir.902 Talcott Parsons, ideolojiyi bir grubun yeleri tarafndan paylalan dnce sistemi olarak tanmlamtr. Ona gre, ideoloji gruplarn dnyay belli bir biimde yorumlamalar ve alglamalarn salayan bir dzenlemedir. Ayn zamanda, Parsons ideolojiyi bir bireyin dnce sisteminde onun eylemlerinin teorisi olarak da tanmlanabileceini syler. Antropolog Clifford Geertz ideolojiyi dinsel, sanatsal ve bilimsel kltr sistemleri gibi kltrel sembol sistemlerinden birisi olarak tanmlamtr. Geertz, ayn zamanda, ideolojiyi oynad rol bakmndan yansz olarak tanmlamtr.903 Daniel Bell, ideolojiyi dncelerin/fikirlerin sosyal eylemler dntrlmesi olarak tanmlamaktadr. Ona gre Feuerbach ve Marx gibi sol Hegelci filozoflar da ideolojiyi bu gzle grmlerdir. Onlara gre de felsefenin grevi eletirel olmak, gemiin gnmzdeki izlerini yok etmektir. Bell, ideolojiye gcn veren eyin tutku (passion) yani onu benimseyenlerin sahip olduu tutku/yksek ballk olduunu iddia eder. deolog iin gereklik eylemde ortaya kmaktadr ve bu gereklie verilen anlam ise, bu dntrc ann deneyiminden yola klarak verilmektedir. deoloji dnmekte deil, fakat eylemde yaam bulmaktadr. Ona gre, ideolojinin en nemli gizil fonksiyonu bir tutku kayna olmasdr. Ayn zamanda, dinin dnda duygusal enerjinin kanalize edilebildii ok az biim vardr.904 Mustafa Zlkadirolu, FKF gibi gl bir rgt datan DBn 68 niversite igalleri sonucunda eylemin iinde patlayan bir hareket olduunu, bakanln Deniz Gezmi, sekreterinin de Mustafa Grkan olduunu, o dnemde etkin olan bu rgtn mesel stanbul niversitesinin igalini 5-6 kii tarafndan balattn; daha nceki devrimci hukukularn Denizin rgtledii bir oluum olduunu; THKPnin sonra katldn bildiriyor.905 M. Rush, ideoloji kavramn sorgularken ideolojilerin fonksiyonu konusunda iki nemli okulun varlndan sz eder. Bunlardan birincisinin ideolojileri, bireylerin psikolojik ihtiyalarn yanstan, dier gr ise, bir kurumun kendisini anlamas, toplum ierisindeki yeri ve konumunu anlamas olarak tanmlar. Ona gre, ideolojinin drt nemli ve birbiriyle ilintili fonksiyonu vardr.
902

903 904 905

Kayhan Deliba Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, (Ed.), Sevin Gl, Birey Yaynlar, stanbul, 2005, 194-5. Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 196. Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 197. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 598.

283

1. deolojilerde zel bir konu hakkndaki tutumu buna benzer baka alanlardaki tutumlarla ortaklk gsterir. rnein konuma zgrlne dair inan toplant ve gsteri zgrlkleri konusunda da benzer olacaktr 2. Bunun gibi inanlar az ya da ok olmakla birlikte, belli bir yalnlk aklk ve i tutarllk gsterecektir. Hatta ideolojinin temel bir iki k noktas, yanl olsa bile, bu i tutarllk ve devamllk ilkelerini etkilemeyecektir. En azndan, bu ideolojiye inananlar iin byle anlalacaktr. 3. Bu dnce ve inanlar insan rknn doas hakknda rnein, egoisttir, dayanmacdr, rasyoneldir, bireyselcidir, ortaklamacdr ya da sosyaldir gibi konular yanstacaktr. Bu inan ya da dncenin gerei yanstp yanstmad bir ideolojinin varl iin n koul deildir. 4. Bu tr inanlar elde edilmesi iin abalanan ve yaatlmas istenen bir takm sosyal durumlar ya da bir dizi dzenlemelerle ilgili olacaktr..906 T. Ball ve R. Daggera gre politik bir ideoloji az ya da ok sistemli dnceler yn olup ona inananlar aklama, deerlendirme, yn verme ve bir eylem program sunma ilevini yerine getirmektedir. Ball ve Daggera gre, ideolojiler u nemli drt ilevi yerine getirmektedir: 1. deoloji bireye dnyann bir resmini sunar. (rnein, birey dnyay nasl grmektedir). 2. deoloji aktan ya da gizliden dnyann tercih edilmi bir resmini bireye sunmaktadr. (rnein, birey dnyann nasl olmasn ister). 3. deoloji bireye dnyada bir kimlik sunmaktadr. (Bireyi toplumunda kendini bir yere oturtmasn araclk etmektedir). 4. deoloji bireylere olgular karsnda tepki gstermenin aracn salamaktadr (olan biteni birey ideolojisi sayesinde deerlendirir ve ona gre tavr gelitirir). Dier bir deyile ideolojiler bireye eylemlerinde bir klavuz salamaktadr. zellikle dnyay nasl tutmal ya da ne ynde deitirmeli konularnda yol gsterici klavuz grevi grmektedir.907 Anthony Giddensa gre, siyasal gten kast bireylerin ya da gruplarn kendi karlarnn gzetilmesini, yerine getirilmesini, kardakilerin istememesine ramen, yaptrabilmeleridir. Siyasal g, baz durumlarda dorudan gcn/iddetin kullanlmasn ierebilir, fakat hemen her zaman gc elinde bulundurann, yan glnn eylemlerini merulatran dnce biiminin yani ideolojilerin gelitirilmesiyle desteklenir.908
906

907 908

Kayhan Deliba; Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, (Ed.), Sevin Gl, Birey Yaynlar, stanbul, 2005, s. 197-8. Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 198-9. Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 199.

284

Daniel Bell, ideolojinin insanlar harekete, eyleme geirme kapasitesine sahip olduunu sylerken, insanlarn rasyonel varlklar olduunu ve ideolojinin de bu rasyonel davrana bir arasallk unsuru olarak katldn ifade eder. Bellin ideolojiyi bu ekilde ele aln, insann duygularn yattran gizil bir ilev olarak kabul edilmektedir. Sorel de, Bellin anlaynn benzerini ortaya koymak suretiyle ideolojiyi eylemle ilikilendirmekte ancak ona mitsel bir olgu olarak kabul etmektedir. Bu yaklam, insanlarda ortak bir inan olmakszn ortaya kmas imknsz olan eyleme geirici bir yaratc hususiyet gstermektedir. deoloji, ballar arasnda bir snf birlii (bilinci) ve dayanmann ortaya kmasna yol amaktadr. Sz konusu bu dayanma olgusu sezgi vastasyla oluur.909 deoloji kavram konusunda farkl yorum ve tartmalar olsa da, u konuda bir uyuma vardr: deoloji bir felsefe deil, bir dnce biimidir. Bir siyaset deil, siyasal bir faaliyet programdr. Bu rollerin ideolojiyi meydana getirmek iin nasl birletii ise anlamazlk konusudur.910 Leninin* getirdii teorik teklifler esas olarak tr. nce, ihtilal hareketinin daima bilimsel bakmdan belirtilebilen bir doktrine dayanmas. kinci olarak, emeki snfn (sadece Rusyada deil, dnyann her yerinde) sosyal ihtilaldeki tarihsel grevini yerine getirmesi iin, gerekli sosyal bilinci kendi bana kazanamayacan, kendi hallerine braklrsa bunlarn sendikac taleplerle yetinecei ve bu gidiin burjuvay daima iktidarda brakan bir uyuma ile sonulanaca. Bu sebeple, sosyal bilinci proletaryaya devrimci hareketi yrten aydnlar tarafndan dardan getirilmesi gerektii nc olarak, iilerin kendiliinden hareketinin, ihtilalin sadece yenilgisine yol aaca; ihtilalin hem proleter hem aydn meneili profesyonel kendilerini tmyle bu ie adayan ihtilalciler tarafndan, son derece sk, merkezi ve srekli disiplin iinde allarak dzenlenmesi gerektii911

909 910

Robert E. Dowse; John A. Hughes, Political Sociology, Second Edition, 1986, s. 238. Henry, Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 71. * Leninizm (Marksizm-Leninizm), SSCB ile onun yolundan giden eitli devletlerin siyaset ve hkmetlerinin resmi olarak dayandrld siyasi doktrindir. Bu doktrin, Rus sosyal demokrat hareketinin Bolevik kanad lideri olan V. I. Ulianov, yani Lenin (1870-1924) tarafndan uygulanmaya geirilerek gelitirilmitir. Sonradan komnist olarak tannan Bolevikler Rusyada 1917 Mart ihtilali ile kurulan geici Sosyal Demokrat Hkmeti, 1917 Kasmnda devirmeyi baarmlard. Esaslar bakmndan Leninizm 1899-1902 arasnda gelimi ve temel ilkeleri 1902de yaynlanan Ne Yapmal? balkl kitapta toplamt. (Bkz. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 91.) 911 Henry Ducker, a.g.m., s. 91.

285

Bu hareket noktalarndan ilki, dorudan doruya Marxdan alnmtr. kincisi ve ncsnn Marxdan alnm olduu tezi birok eletiricinin itirazna uramtr Leninizmin aynen Marksizmden alnd pheyle karlansa bile, ilhamn Marksizmden ald phe gtrmez. Birok tarihi, Lenin doktrininin gnll ve rgt taraflarnda daha geleneksel Rus ihtilal izgileri bulunduuna iaret etmektedir. Leninin siyasete esas olarak iki pratik katks olmutur. lk olarak, rgt ihtilal teekkllerinin prensiplerini, hibir yerde hibir zaman olmayan bir derecede mkemmelletirmi. kinci olarak, kk bir aznlk partisi ile halk ktlesinin liderliini elde etme sistemini gelitirmitir. Ki, bu hem sosyalizme kar olduklarn iddia edenler (Mussolini gibi), ve hem de bunu uygulamaya koymaya iddia edenler arasnda hazr taklitiler bulmutur. Bu sistem parti yelerinin toplumdaki btn kurumlar ele geirmesinden ve kendilerini en sert merkez disiplin altna alarak, -ki bu daha ok tek bir liderin ynetimi eklinde belirmitir- bu kurumlar ynetmelerinden ibarettir. Leninizm ve daha muhtemelen onun Stanilizm adl ekli esas olarak az gelimi lkelere yitirilen insan bedenine hi aldrmadan hzla endstrilemesi iin bir metoddur.912 Trkiyede 1960 htillini yapanlar, Trkiyenin Atatrkn kurduu Cumhuriyette geriye doru gidildii iddiasyla bir takm koalisyonlar kurarak, askeri bir darbeyle iktidar elde etmilerdir. Sol Kemalist bir yaklamla halk yukardan aaya deitirmeye almlardr. Seimle, halkoyuna dayanarak ounlukla iktidara gelme imknlarnn zor olduunu dnerek daha ksa yollardan, cuntaclk gibi, iktidar elde etmeye almlar, halka ramen halk iin en iyisini yaptklarna inanmlardr. Giddensa gre, ideoloji, atma ve uzlama arasndaki ilikileri analiz etmemize de yardmc olmaktadr. Buna gre, ideoloji, deerler ve inanlardan oluan bir kavramdr ve gl olanlarn karlarnn zayflara kar korunmasna yardmc olmaktadr.913 Sosyal bilimsel perspektiften baklnca ideoloji, mevcut g ilikilerini korumaya, deitirip gelitirmeye ya da tamamyla alaa etmek zere rgtlenmi siyasal eylemler temel tekil eden az ok tutarl dnceler, fikirler btndr.914

912

Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 92-3 913 Kayhan Deliba; Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak, (Ed.), Sevin Gl, Birey Yaynlar, stanbul, 2005, s. 200. 914 Kayhan Deliba Emin Yiit, a.g.m., s. 200. * Kiisel kimlik ok sayda kimlii btnletiren bir sistemdir. zellikle modern toplumlarda, benim dedii eitli kimlikleri vardr ve bu trlln dinamik organizasyonu kiisel kimlii zenginletirir. Benlik, vcud bilincidir (fiziksel kimlik), ben (I) diyen, bir ad tayan, kkenlerini oturtan ve pekitiren (blgesel, ulusal, etnik kimlik vb.) birtakm statler igal eden, roller oynayan, ilikiler kuran, bir iletiim a iinde yer alan (sosyal kimlik), kural ve normlar benimseyen, bir anlam, bir deerler sistemi kuran ve ideolojik sistemlere gre kendini konumlayan (kltrel kimlik) eydir. Bkz. Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 240.

286

Marksist ideolojinin ve yorumcularnn eylemlerle, devrimle dnyay deitirme abasnn rgtlenmi siyasi eylemlere yol atn; bir anlam ve deer sistemi getiren Marksist ideolojinin siyasi, sosyal eylemlerle birlikte kuan siyasi, sosyal, kltrel ve kolektif kimliini oluturduu grlmektedir. Kimliin birok veheleri vardr.* Sz konusu dnem ideoloji ve eylem arlkl bir dnem olduu iin biz daha ok kolektif kimlik zerinde durmak istiyoruz. Bireysel kimliklerin oluumu ancak kiiler aras ilikiler balamnda mmknse, kolektif kimlikler oluumu da komnoteler (cemaat) aras ilikiler balamnda sz konusu edilebilir. Kolektif kimlik gemie dnk bir yan vardr; nk kolektif kimlik bir takm semboller, anlar, sanat eserleri, treler, alkanlklar, deerler, inanlar ve bilgilerle ykl bir gelenekten, gemiin mirasndan ksacas kolektif bellekten hareketle ina edilir. nsan topluluklar kendilerini ortak gemite tanr, bu gemii belleine iler, ritel trenlerle anar ve yorumlar. Dolaysyla kolektif kimliin inasnda sosyal imajinerin kolektif bellei ekillendirmesi sz konusudur; sosyal imajiner, kuaktan kuaa szlerek aktarlan bellek elerini, kolektif kimlii temellendirici deerler ve anlamlarla ykler; tarihsel olaylar, anlar, sembol, mit veya efsaneye, bu olaylarn aktrlerini ise kahramanlara, sembol ahsiyetlere dntrr. Bu dntrme ileminde yazarlar, sanatlar, entelekteller ve iletiim aralar katalizr rol oynarlar. Berquee (1978) gre kolektif kimlik birbirine kart birtakm boyutlar kapsamaktadr: a) Kimlik, hem gvenlik verici, hem de harekete geiricidir; b) Kimlik, hem devamllk, hem transformasyon ierir; dnm olmadan kimlik yoktur; dnmn olmas ise, bir eylerin biz olarak dnmesini gerektirir; c) Kimlik, objektif ve subjektif zellikleri birletirir; d) Kimlik bir btnselliktir, ayrtrlabilir; e) Kimliin eitli yanlar, aktrleri ve kategorileri birbiriyle deitirebilir.915 Kolektif kimliin zellikleri u ekilde sralanabilir: a) Kolektif kimlik, grup yeleri tarafndan sbjektif olarak alglanr ve yaanr. b) Kolektif kimlik, dierine kartlk iinde bir kontrast (ztlk) ve dierlerinden fark olarak tanmlanr. c) Gruba aidiyet bilincinden kaynaklanr. d) eitli temsillerin bir sistemi iinde kavranr. Bu temsiller iinde birtakm negatif nitelikler (kanlacak) eyler ve pozitif nitelikler bulunur; pozitif nitelikler ou kez, etnosantrik tutumlar reten defansif bir ekirdek olutururlar (bunun d tehlike karsnda uyanmas, defansif niteliinin bir gstergesidir). e) Bu tutumlar ve yanlar, olduka tutarl bir fikirler sistemi veya ideoloji ieren bir sylemde ifade edilir. Lipiansky bu ideolojik sylem ile bireysel veya sosyal bilin arasnda byk lde tekabliyet olduu grndedirBirey ideolojik sylemde sadece sosyal bask
915

Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 53.

287

nedeniyle deil, ayn zamanda, onda kendini anlamlandrabildii, kimliini ereveledii bir form bulduu iin kendini tanr, yani bir yanda ideoloji retimi, te yanda ideolojinin pasif bir tketimi yoktur; genel bir sosyal pratik sz konusudur. Sylem, bu pratik iinde saduyuya bir ekil verir; anlalabilir kolektif bir biim salar; bireyin kendini grd bir ayna meydana getirir; bireyin kimlii bu sylemde bir ekil bulur ve bu ekil ona imge biiminde geri gnderilir. Levi-Strauss, kolektif kimliklerin, fark ve kartlk tarznda gzlendiine, herkesin kendini, dierlerinden farkl zgl bir bireysellik olarak sunduuna iaret eder. Ona gre, insan gruplar arasnda mesafe nedeniyle farkllklar vardr; ama bunun kadar nemli bir baka farkllk kayna, kar olma, ayrt edilme, kendisi olma arzusudur.916 Kolektif kimlik, belirli bir insan grubunun kendi hakkndaki bilinci ve duygusuyla ilikilidir; topluluun kendine zg niteliklere sahip olduu ve bir tekillik tad ynndeki bilinci ve aidiyet duygusudur. Bu balamda, dil, kltr, din, tarih, yaam alan, maddi koullar gibi elerin yan sra, topluluun bellei, kolektif kimlii yaplandran nemli bir faktr olarak belirmektedir. Kolektif bellek bir topluluk tarafndan yaanm ve iselletirilmi deneylerin bilinli olan veya olmayan anlarnn btn olarak, topluluun gemiinden, kalan ve sregeleni ve bu topluluun gemiini ne yaptn ifade etmektedir.917 Kimlik oluumumun ayrt edici nitelii, bu srete bireyin kendisini belirli bir kollektiviteye ait hissetmesidir. Bu kollektivite ulus, rk, cemaat, mezhep, snf, siyasal parti vb. olabilir. Kolektif kimlik byle bir aidiyet duygusuyla geliir ve her zaman kendi dnda, farkl ya da kart kolektif kimliklerin varln ya da varsaylmasn gerektirir. Bir baka deyi, her kimlik kendisini teki kimlikler araclyla tanmlar. Kolektif kimlik bir yandan darya kar bir farkllk olutururken, biryandan da i farkllklar ya da deiik aidiyetleri siler, kollektivite iindeki bireylerin kiisel farkllklarn eritir. Dolaysyla, bireylerin kiisel farkllklarn koruma eilimleri zayflad lde kolektif kimlik de glenir. Bu durumda ayn kimlii paylaan bireyler bir tr kiilik kaynamas iinde birbirlerinin yaantlarna ve duygularna katlrlar. Kiilik oluumunda ise bireyin belirli bir kolektiviteyle zdelemesi deil, toplumsal yaam iinde edindii kiisel niteliklerin ve benimsedii rollerin (cinsel, ailevi, mesleki, etik, toplumsal vb.) zgl bir bilemii sz konusudur.918 68 Kuann kolektif kimliinin olumasnda sosyalist dnya grne sahip TP, Sosyalist renci dernekleri, Fikir Kulpleri, Dev-Gen gibi gruplar genlerin
916

917 918

Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 54-5. Nuri Bilgin, a.g.e., s. 55. Trk Genlii 98 Suskun Kitle Byte Altnda- stanbul Mlkiyeliler Vakf Sosyal Aratrmalar Merkezi, Konrda Adenauer Vakf iin hazrlanmtr, Ankara, 1999, s. 77.

288

kendilerini aidiyet duygusu ierisinde hissettikleri etkin referans kaynaklardr. Bunun yannda Yn-Devrim, MDD grn savunan Trk Solu dergisi, Ant, Aydnlk, PDA gibi dergiler ve Marksist yaynlarn etkisiyle Sol-Kemalist ve Sosyalist sylemlerin benimsenmesi ve bu sylem erevesinde giriilen eylemler kolektif hafzay ve kimlii oluturucu unsurlardr. Dier taraftan 1968den sonra ortaya kan kart gruplar ve kart gruplarla giriilen eylemler kolektif kimliin tanmlanmasnda tekinin roln ortaya koymaktadr. H. Cemal, 1960larda sosyalizm hayalinin canl olduunu, kuandan biroklaryla birlikte kendilerini Trkiye iin hayli yeni saylabilecek bir entelektel ve siyasi ortamda bulduklarn, oklarnn yasalara gre ergenlik a olan 18ine girerken inisiyasyonunun (insiyatif alma) teki ksm olarak Marksizme de girdiklerini dolaysyla epey sert bir atma ortamna girdiklerini, o dnemde var olan ideolojiler dnyasnda Marksizmin kar konulmaz bir stnl ve ekiciliinin olduunu gen bir insan dnya ve hayat kavrayabilecei bir dnce sistematii verdiini, kimi insanlarn bir el kitabnda tarih boyunca toplumlarn retim tarzlar bakmndan be aamadan getiklerini okuyup renmelerini kendilerine yetebildiini bununla birlikte bir muhalif kimlik ihtiyalarnn olduunu; bunun varolusal bir sorun olduunu herkesin her an bir tarafndan ikayet ettii, herkesin bir biimde kurtarlmas gerektiine inand bir toplumda yaadklarn; gen olduklar iin grdkleri pislikle, ktlkle zdelemek istemediklerini; muhalif ve mcadeleci bir kimlik aradklarn ifade ediyor.919 H. Cemal, sosyalizm inancn bir kimlik belgesi gibi sakladn dile getiriyor.920 Hasan Yaln, Muammer Aksoyun iinde bulunduu ama aktif militanln esas olarak Tnn yapt Milli Maden-Milli Petrol mcadelelerinin, afilemelerin vs. kendilerini iyice sosyalist siyasetin iine ektiini; sosyal demokrasi; sosyalizm konularnda fikirlerinin net olmadn, ayrm yaptklarn, sosyalist fikirlerin henz dar evrelerde konuulduunu sylyor. H.Yaln yle devam ediyor: Geri TP kurulmutu, YN dergisi kyordu. Bunlardan gelen ileri devrimci fikirler genlik iinde etkiliydi; ama henz st bir yap yoktu. te o zamanlar genliin deimesinde konferanslar etkili oldu. 1965te mesela Muammer Aksoy, Sadun Eren geldiler, niversitede konuma yaptlar. evket Sreyya Aydemir geldi. Bunlar tabii nemli tarihsel kiilikler. Bizi ok etkiledi o konferanslar. imdi bir konferans bir panel yle olmuyor tabii. nsanlarn hayatn o kadar deitirmiyor; ama o dnemde genliin fikrini kitlesel bir ekilde deitiriyordu.921 Yaln, Teknik niversitenin mevcudunun 1000in altnda olduu bir ortamda 400-500 kiilik konferanslar verildiini ve rencilerin btn fakltelerden
919 920 921

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 44-5. Hasan Cemal, a.g.e., s. 74. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 561-562

289

toplandn; toplumda byk bir ilericilemenin olduunu, insanlarn youn bir aray iinde olduunu, yeni fikirlerin patlama eklinde topluma yayldn; a ve aray iindeki insanlar zerinde ok etkili olduunu ve kitlesel bir deitirmeye sebep olduunu, mesela, bir konferansn btn bir kitleyi bir yerden bir yere gtrebilecek bir gce sahip olabildiini ifade ediyor ve imdi yaplan birok toplantnn yaratclktan mahrum bezdirici bir tekrar olduunu; toplumda TPin etkisinin hzla arttn, 1965 seimlerinde kendisinin de TPli olduunu; sosyalizme ok byk bir inancnn olduunu ve ok etkili olduklarn dndklerini; ama 15 milletvekilliini almalarn baarszlk olarak algladklarn anlatyor.922 H. Yaln, Deniz Gezmi, Mustafa Grkan evresiyle 1965-66da tantn; kendisinden 3-4 ya byk veya kk olanlarla ilikilerde aabeylik yerine arkada, yolda ifadesinin kullanldn; Denizin hatta kendisinin TP iin ok belirleyici bir isim olmadn, o dnemin eksenine Denizi koymamann gerektiini; onu 1968ten sonra deerlendirmek gerektiini; TPin parlamenter bir ideolojiye sahip olduu iin, devrimciliin eksik kaldn, rgtlenmesinin de biraz seimlere gre olan bir yaplanma olduunu; TPin o gnk spontane genlik hareketinin zerinde ykseldiini; Milli Maden-Milli Petrol kampanyalarnn, zel okullarn protestosuna ynelik, emperyalizme kar, 6. Filoya kar eylemlerinin niversiteyi kitlesel olarak kucaklayan ve renciyi TPin yanna gtren, solculatran eylemler olduunu; kendilerinin TPin ynettii genlik liderleri olmadklarn, genliin kard genlik liderler olduklarn ifade ediyor. 923 Hasan Cemal, Yn Dergisi, Sosyalist Kltr Dernei ve TPin kuruluu srasnda, zn pek de kavrayamadn syledii bir tartma iinde, ounlukla bilerek deil, srklenerek TPi ya da Ync olduklarn, Ruhi Sunun sesinin, trklerinin; Ak hsaninin deyilerinin kendilerini srekli bilediini; geirdikleri byk deiimde rol sahibi olduunu; Marxdan Engelsden ilk Trke evirileri olan Feuerbach ve klasik Alman Felsefesinin Sonu, Ailenin, zel Mlkiyetin, Devletin Kkeni, ilk ekonomi politik kitaplarnn nihayet Kapitalin ilk cildinin etkilerini aktarmakta, anfileri, snflar boaltp; fabrika nlerine miting meydanlarna, grevlere, gecekondu mahallelerine, kylere, tarlalara kotuklarn; eski tfeklerin Malatya Kongresinde muhalefet yaptklarn; Behice Boran Cehennemin yollar iyi niyetle denmitir dediini; muhaliflere fkelendiklerini ya da eski tfeklerin yannda saf tuttuklarn; 1965 seim propagandasnda radyolardan ilk kez iler, kyller, rgatlar, marabalar! 50 yldr ayr kaldmz, sesimizi ulatramadmz kitlelere davet Byk bir telala gerekst bir cokuyla yarm yzyllk kuatmay ama umuduyla Lenin, Mao, Stalin evirileri arasna gmlp nasl varlacan aramaya altmz
922 923

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 562. Bedri Baykam, a.g.e., s. 563-64.

290

devrimle, deiimin gerekletiini, dnyaya snf penceresinden baktklarn; ii ve emekinin hakknn tek bir yoldan alnacan dndklerini; ii snf diktas retim aralar stndeki zel mlkiyetin sona erdirilmesi gerektiini inandklarn ifade ediyor.924 Yaznsal eviriler, 1961 anayasasyla elde edilen zgrlk ortamnda siyasal ierikli evirilere brakmtr yerini. 1960-1980 dneminde Marx, Engels, Lenin, Mao vb. sol dnce ve eylem adamlarnn yaptlar geni okur kitlelerince ilgi grmeye balam, eviri etkinlii yaznsal yaptlardan siyasal yaptlara ynelmitir.925 S. Belli, o dnemde ODT rencilerinin ounun Mao dncesine daha yakn olduunu dile getiriyor.926 Yaln, T Talebe Birlii Bakanl yaptn, en hareketli dnemlerde, 68 igalinde igalin ilk liderinden biri olduunu, hem basnla ilikileri srdrp hem de organizasyonu yaptn; genliin kendi renci mcadelesi iinde ortaya kard insanlar bulunduunu ve bunlarn bir kitle nderi olduklarn, herhangi bir parti hiyerarisinin, parti nderinin otoritesinin oluturduu bir adam gibi deil de, dorudan doruya kitlelerin ne kard, gvendii, arasndan gittii bir adam konumunda olduklarn belirtiyor ve niversite talebe birlikleri arasndaki ilikilere ve etkileime rnek olarak, ODT Talebe Birliine geldiini, fotoraflk klz, satran kulb, kitaplk kulb gibi bir sr kulbn kurulduunu, hepsinin odalarnn olduunu ve bunlarn adeta havra gibi olduunu, genliin bir eitim kampnda gibi olduunu sylyor ve buradan hareketle teknik niversitede birok kulp kurduunu, kitap kulbnn teknik niversite hayatlarnda ok byk bir rol oynadn, rencilere dn kitap veren, kitap satan, tartmalar yapan bir konumda olduunu; kitap tartmalarnn yan sra bilimsel sosyalizm, diyalektik materyalizm, ekonomi politik vs. zerine nemli adamlar getirip konuturduklarn, mesela sosyal demokrasi adna Eceviti, sosyalizm adna o dnem ok popler olan etin Altan, Vietnam sava zerine Aydn Yaln getirdiklerini; bu kitap kulbnde TP iinde ayrlklarn da tartldn; MDD ve Sosyalist devrim arasnda ayrlklarn baladn, TPin genlik kuruluu olan DevGene ye olduklarn ve onun kongrelerine, mcadelelerine katldklarn; 1971 12 Martna giderken, hem TP hem genlik iinde etkin olduklarn; 68e vardklarnda, ii ve kyl hareketiyle de balar kurduklarn anlatyor.927 Karl Mannheim, erginlerin veya yetime anda olanlar, zellikle rencilerin ahsi karlarnn tesinde, temel siyasi veya sosyal alaklar bakmndan ilgi alanlar bir kimsenin problemleri, cevaplarnn tesine gittiinde ortaya kan durumlar zerine
924 925

926 927

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 74-5. Nedim Grsel, Uygarlk ve eviri, Cum. Dn. Trk. Ans., I. Bask, letiim Yay., c. 2, stanbul, 1983, s. 323 Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 527. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 564-565

291

tesis edilmitir demektedir. Ona gre, gen, ailesi tarafndan kendisini kuatan kuku ve belirsizlik havas iinde baka deer ve hayat tarzlarnn bulunduunu rendii zaman bu durum ortaya kmtr. Bu suretle, zgrlk duygusu ile evresinde aranrken delikanlla has yorumlar ve yeni deerler elde eder. Kendini tantma ve meydan okuma bu yeni deneyime refakat eder. Aile iinde retilmeyen imkanlarn farkll ile bu temas, pheli durumda kalmaktan ziyade zihnini kartrr ve bir ok gen bylece evde retilenlere kar kesin nitelikli yeni inanlar peine taklr. Entelektel banazlk, zmnen kabul edilen kaltmn rn deil; fakat daha ziyade bir kategorik inancn benimsenmesi sonucu phe durumunun anp ypranmasn amalayan bir endienin ifadesidir.928 Kimlik aray bir kimsenin hayat dngsnn dier aamalarndan daha fazla oranda bir genlik aktivitesidir. Eriksonun be geliimsel aamas, gen delikanllk anda verili roller, ve yeni erikin roller arasnda salanan uzla araclyla bir olgun kimliin oturmas srecinde gereklemektedir. Ayrca, Erikson, kimlik ve ideoloji arasnda asli bir ban olduunu da iaret etmektedir. Bir bireyin kimlii ona anlam ve tutarllk salayan bir ideolojik ynelim temelinde ina edilmise, salam olmaktadr. Bir rnek vermek gerekirse Barselonadaki solcu ve milliyeti militanlarla yapt mlkatlarda Hank Johnston militanlarn ounun geleneksel, genelde dini bir orta snf yetime tarz ile Marksizm arasndaki uzlama sorunundan ortaya kan psikolojik uyumsuzluktan sz ettiklerini tespit etmitir. Kimlik uzlas gen renciler ve ii snf militanlarnn etkileiminin zyd.929 Sosyolojide kimliin deiik ynleri konusunda olduka fazla ey yazlmtr. Sosyal hareketlere katlm iin merkezi olan farkl kimlik boyutu gze arpmaktadr: bireysel kimlik, kolektif kimlik ve kamusal kimlik.930 Bireysel kimlik, her ne kadar biyolojik miras ve toplumsal hayat arasndaki etkileim araclyla da kurgulanm olsa da, idiosinkratik biyografiler olarak sosyal harekete tanan ve iselletirilen kiisel zellikleri ortaya koyar. Sosyal hareketler sosyolojisi bireysel kimliin harekete tandn ve srete deitiini tanmak zorundadr. Sosyal hareketler alan, bireysel kimlik hakknda dnmenin kavramsal temeli olarak, toplumsal rollere sembolik etkileimci yaklam benimsemektedir. Bir sosyal hareket aktrnn toplumsal benlii ksmen hareket iindeki aktiviteleriyle ekillendii gibi, ayn zamanda, normatif davranlar yasaklayan kurumsal ve rgtsel rollere tekabl eden eitli toplumsal kimlikler ile de vcuda gelir.931Sosyologlar ve
928

929

930 931

Orhan Trkdoan, Sosyal iddet ve Trkiye Gerei, stanbul, Tima Yaynlar, 1996, I. Bask, s. 314. Hank Johnston ve dierleri, Kimlikler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler, Yayna Hazrlayan: Kenan ayr, stanbul, Kakns Yaynlar, 1999, s. 143-4. Hank Johnston ve dierleri, a.g.m., s. 140. Hank Johnston ve dierleri, a.g.m., s. 143-4.

292

sosyal psikologlar bireysel kimliin, toplumsal etkileim araclyla, yani farkl roller oynayarak ve bizi, tekilerin nasl grdn yorumlayarak ortaya ktna iaret etmektedirler.932 Alberto Melucciye gre kolektif kimlik deiik bireyler (ya da daha kompleks dzeyde gruplar) tarafndan retilen etkileimsel ve paylalan bir tanmdr. Hareketin yer ald frsatlar ve snrlamalar alan ve hareketin ynelimiyle ilgilidir. yeler tarafndan bir durumun paylalan tanm araclyla ina edilir. Bir mzakere ve kolektif hareketin ama ve aralaryla ilgili farkl unsurlarn uyumlu hale getirilmesi srecinin sonucudur. Bu etkileim mzakere ve durumun tanm zerindeki atma sreciyle yeler kolektif bizi kurguluyorlar. Bu tanmda ilk olarak katlmcnn bireysel kimlii ve grubun kolektif kimlii arasnda srekli geiler ve karlkl etkileimler olduu varsaymna dayanmaktadr. kinci olarak, altmz olgunun doas itibaryla sosyal hareketlerin kolektif kimlii, hareketin tarihinde farkl zamanlarda hakim olan deiik tanmlar temelinde srekli yer deitiren bir hedeftir. ncs kimlik yaratm ve idamesi hareketin farkl safhalarnda srekli faal olan bir sretir.933 Reichter, birey grupla zdeletike ortaya kan grup normlar davran daha ok snrlandracan ve ekillendireceini ileri srmektedir. Ortaya kan normlarn gc, kolektif kimlik mekanizmas insann doasnda bulunan grupla zdeim kurma eilimi araclyla ilerlik kazanmaktadr. Melucciye gre, kolektif kimlik verili ya da yapsal niteliklerin bir btn olmaktan ok, kendi zerine dnmenin sonucu ve bilinli hareketin rndr. rgtlenmenin bilinli srecine tekabl etmekte ve bir durum deil, bir hareket olarak tecrbe edilmektedir. Kolektif aktrlerin bugn kendilerini tanmladklar sretemelli, kendi zerine dnen ve kurgusal nitelii vurgulayan kolektif kimlik yaklam gl bir sembolik etkileimci etkiyi kabul etmektedir. Genel kabul gren; kolektif aktrlerin kendilerini toplumsal bir balamda tanmladklar ve herhangi bir kurgusal grn, hem kimliin olutuu etkileimsel durumlara hem de srece katlan teki insanlara gnderme yapma zorunda olduu eklindedir. Bu da, grup yelii ve kolektif kimlik arasndaki iliki hakkndaki kanlmaz sorular gndeme getirmektedir. Debra Friedman ve Doug MacAdam nceden var olan gruplar kiileraras alara olan bireysel bal -zellikle de bu balla yksek dzeyde bir deer atfediliyorsa- nasl ska kolektif kimliin kayna olarak ilerlik kazandn gndeme getirmilerdir. Deer atfedilmi grup ball varsa, aratrmaclarn kolektif kimlii Mancur Olsonun

932

933

Hank Johnston ve dierleri, Kimlikler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler, Yayna Hazrlayan: Kenan ayr, stanbul, Kakns Yaynlar, 1999, s. 142. Hank Johnston ve dierleri, a.g.m., s. 145.

293

terimiyle seilmi bir harekete geirici olarak yeniden ele almaya dier bir deyile mikro yapsalc bir yaklam rasyonel seim modelleriyle uzlatrmaya itmitir.934 Kltrel ve rgtsel sreklilik iin merkezi bir noktann bulunmas gerekir. Zihnimizde dolayl olarak ncekileri ima eden bir nesiller aras iliki balar mevcuttur. Kltrdeki ideolojideki ve rgtsel biimin baarlmasndaki sreklilii anlamada, nesiller aras ilikilerin anahtar rol vardr. Bu, eski nesilden yenisine doru, tek ynl bir iliki ynn ima etmemektedir. Daha ok birok harekette yal yelerin genlerin radikalizmini yumuatacaklar, genlerin ise yal nesle yeni ufuklar aacaklar bir karlk al veri sz konusudur. Kimlik araynn bir genlik aktivitesi olduu dikkate alnrsa, nesiller aras ilikilerle alkal teorik yaklam, gnmz hareketlerinin almasndan daha anlaml olacaktr.935 FKFnin ikinci kurultaynda muhalif bir grup gelimi ve bu grubun eletirileri FKFnin eylemsizlik izgisi stnde younlam ve sosyalist genliin eylem istei dile getirilmitir. Muhalefet szcleri sokak gsterileri faizmi hzlandrr mantnn yanl olduunu, faizmi tevik eden gerek kuvvetin emperyalizm olduunu Trk devrimcilerinin davranlarnn ve devrimci hareketin bymesi sonucunda kar devrimcilerin karlarn tehlikede grdkleri an devrimci hareketi yok etmek amacyla bu yola bavurduklarn, o halde bunun tarihi gelimenin sonucu olduunu, devrimcilerin grevinin dzenin stne stne gitmeyi bilmek olduunu, faizm gelir diye harekete gememenin faizme teslim olmak anlamna gelecei (Trk Solu 1968) vurgulanmtr. David Krech; Richard S. Crutchfield; Egarton L. Ballachey, Cemiyet inde Fert adl kitaplarnda, her srekli toplumsal grubun yelerinin birbirleriyle olan karlkl iliki ve davranlarnn seyri esnasnda bir grup ideolojisi gelieceini, insanlar bir gruba girmeye sevk eden isteklerin farkl olabileceini, bununla birlikte, bir ideolojinin varlnn muhtelif yelerin eitli isteklerinden ileri gelen davran farklarn asgari bir dzeye indireceini belirtmekteler. Yazarlara gre, ortak bir ideoloji, yeler arasnda benzer isteklerden oluan bir z meydana getirmek ve eitli istekleri ifade etmee zg bir metot gelitirmek suretiyle bunu gerekletirmektedir.Grup ideolojisi ortak inanlardan, deerlerden ve normlardan olumaktadr.936 Yazarlara gre, her eyden nce insanlarn ou ortak isteklerini tatmin etmek iin bir gruba katlrlar. Ortak istekler ise, belirli bir dereceye kadar inanlarn ortak olmasn gerektirir. kincisi, ayn istekleri tatmin eden eitli toplumsal gruplar vardr ve insanlar bunlarn arasndan istediklerini semekte serbesttirler. nsanlarn bu gruplardan
934

935 936

Hank Johnston ve dierleri, Kimlikler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler, Yayna Hazrlayan: Kenan ayr, stanbul, Kakns Yaynlar, 1999, s. 147-8. Hank Johnston ve dierleri, a.g.m., s. 158. David Krech; Richard S. Crutchfield; Egarton L. Ballachey, Cemiyet inde Fert II, ev.: Mmtaz Turhan, I. Basm, MEB Yaynlar, stanbul, 1971, s. 206.

294

belirli birisine katlmasnn sebebi, ou defa seilen grubun inan sistemlerinin, kiinin mevcut inanlarna en uygun deni olmasdr. Bylece daha balangta bir toplumsal grubun yeleri arasnda ortak birtakm inanlarn ortaya kmasn salayan seici bir faktr vardr. ncs, inanlarn ou otoriteler tarafndan verilen bilgilere dayanmaktadr. Hemen hemen btn toplumsal gruplarn kendilerine zg otorite veya uzmanlar vardr ve lider bunlardan biridir. ou defa bir toplumsal grubun ekicilii ve bireylerin baz gruplara giri sebebi liderin uzman olmasyla yakndan ilgilidir. Grup yelerinin olaylara ait bilgilerini ayn lider, uzman veya otoriteden edinmeleri yelerde ortak inanlarn olumasn salar. Son olarak, herhangi bir toplumsal grubun yelerinin devaml olarak ortak ve zellikle grup kontrol, grup onay, grup propagandas ve eitim aralar gibi snrl bir sahaya ait bilgilere maruz kalmalar, onlarn ortak birtakm nanlar ve hkmler edinmelerine sebep olur.937 Deerler, hangi obje ve eylemlerin iyi ve arzu edilir, hangilerinin kt ve arzu edilmez olduklarna dair inanlara iaret ederler. Grup deerleri, tpk byk bir inan sistemi gibi grubun hedeflerini yanstr.938 Muzaffer erif-Carolyn W. erife gre, her grubun bir norm sistemi vardr ve birey tek bana toplumsal bir norm oluturamaz. Ancak, grup normlarnn oluumu iin ortak hedefleri ve problemleri olan bireylerin belirli bir sre etkileimde bulunmalar gereklidir Bir toplumsal grup iin hangi meselelerin nemli olduu, o grubun balca amalarna, hedeflerine, toplumdaki dier gruplarla olan ilikilerine ve iinde bulunduu dier koullara gre deiir. Genel olarak yeler arasndaki ilikiler ile grubun birlii ve devam her toplumsal grup iin nemlidir.939 Farkl referans gruplar, bireyin ayn davran alann ynlendiren farkl, hatta birbirleriyle elien normlara sahip olabilirler. Bu nedenle bireylerin eitli gruplarn yeleri olarak ilev grdkleri farkllam toplumlardaki davranlarnn anlalabilmesi iin farkl gruplardaki ho grlebilir davran yelpazesinin ve bunlarn birbirleriyle ne lde rttklerinin bilinmesi gerekir.940 Festingere gre, kendi inan ve dncelerinin doruluunu test etmek amacyla hareket eden bireylerin, bu inan ve dncelerini geerli bir hale getirme abasdr. Bundan dolay toplumsal grup yeleri kendi dnce ve inanlarnn geerliliini salamak iin, geree uygunluu tecrbeyle ya da doruluu bir mantk testi vastasyla denenemeyen konularda yeler arasnda gr birlii temin etmeye alacaklardr. Dnce ve inanlarn doruluu konusunda gr birlii salamak olduka nemlidir. kincisi, bir toplumsal grubun btnln koruyabilmesi ve niteliklerini srdrebilmesi iin yelerin tutum ve eylemlerinde belirli bir lde

937

938 939

940

David Krech; Richard S. Crutchfield; Egarton L. Ballachey, Cemiyet inde Fert II, ev.: Mmtaz Turhan, I. Basm, MEB Yaynlar, stanbul, 1971, s. 206-7. David Krech; Richard S. Crutchfield; Egarton L. Ballachey, a.g.e., s. 209. Muzaffer erif-Carolyn W. erif, Sosyal Psikolojiye Giri I, ev.: Mustafa Atakan, Aysun Yavuz, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1996, s. 240-41. Muzaffer erif-Carolyn W. erif, a.g.e., s. 244-5.

295

yeknesaklk bulunmasdr. Ayn ekilde, grubun geleceini gvence altna almak ve sorunlarn dzeltmek iin yeler arasnda karlkl iliki ve davranlarn koordine edilmesi gerekir. Bu bakmdan yelerin eylem ve davranlarn dzenleyen normlar, toplumsal grubun geleceini gvence altna almaya ve sorunlarn zmeye yarayan bir alettir.941 ster resmi, ister gayr resmi bir nitelik tasn, tm toplumsal gruplar, her zaman yelerinin tutum ve davranlar zerinde denetleyici bir etkiye sahiptir. Grubun genel tutumuna uymayan yeler zerinde dolayl ya da dolaysz bask sz konusudur. Byle bir durumda ye, dier yeler tarafndan yalnz braklabilecei gibi dorudan doruya grubu terk etmeye zorlanabilir. Zaten toplumsal gruplar her yenin, grup normlarn, yani deer, dnce, tutum ve davran kalplarn peinen kabul etmi ve benimsemi olduunu varsayar.942 Lider, bir toplumsal grup iinde hakim ve baskn konumda ya da merkezi bir rol igal eden, grup zerinde en ok etkiye sahip olan kii olarak tanmlanmaktadr. Liderlik, belirli amalar gerekletirebilmek iin, astlarn grevlerini gayret ve gvenle yapmaya ikna edebilme yeteneidir. Liderlik, toplumsal nitelikli faaliyetlerde bireyleraras iletiim ve etkileim sonucu ortaya kan bir fenomendir. Ksaca liderlik, grubun amalarn gerekletirmek iin, bireyleri bir araya getirip ynlendirme sanatdr.943 68 Kua genlerinin referans ald Yn-Devrim ve MDD gruplarnn yetkin insanlar lider konumundadr. Fakat bu liderlik tek bana ilevi olan bir liderlik deildir. Genlie yn verecek eylemler, nc gen kadronun eski nesil sosyalistlerle karlkl fikir alverii ve etkileimi ierisinde ana hatlaryla belirlenmekte ve bu nc genlik kadrolarnn, rnein TMGTnda genlie yn verecek eylemleri konumas, belirlemesi ve daha sonra niversitedeki formlarda, renci rgtlerinde eylemlerin ne ekilde yapacaklarnn detaylaryla tartlmas sonucu ortaya kmaktadr. Fakat, 1969 ve sonrasnda genlik eylemleri yaygnlatnda iktidara etki eden bir bask grubu fonksiyonunu aarak iiye, kylye bilin tamaya alan ve belli bir kitle desteini elde eden nitelie brnmtr. Hkmetin niversitelerde genlik eylemlerine snrlamalar getiren ynetmelikler karmas ve 15-16 Haziran 1970 i eylemleriyle devrim bilincine ulam bir kitlenin olutuu dnlerek genlik liderleri nc, emeki snflar ateleyecek nc eylemlere, gerilla hareketlerine girimilerdir. 68 Kua ierisindeki renci gruplar (FKF, TMGT, TMTF, niversite renci Birlikleri, Dev-G, Dev-Gen, THKO, THKP-C gibi) grup yelerinin birbirlerini
941

942

943

David Krech; Richard S. Crutchfield; Egarton L. Ballachey, Cemiyet inde Fert II, ev.: Mmtaz Turhan, I. Basm, MEB Yaynlar, stanbul, 1971, s. 209-212. Kamil Kaya, Mikrososyoloji ve Toplumsal Grup Tipleri, Faklte Yaynevi, Isparta, I. Bask, 2002, s. 81. Kamil Kaya, a.g.e., s. 85.

296

tandklar, yz yze ilikilerin hakim olduu, dncelerini paylatklar bunun sonucunda duygusal yn kuvvetli, ibirliinin hakim olduu birincil gruplardr.944 Nafiz Tok, ilevsel kimlik tanmnda u hususlar ortaya koyuyor: 1) Kimlik kii tarafndan hem kefetmeyi hem de eletirel dnmeyi ieren bir usa vurma srecinde znel bir biimde tanmlanr. Bu srete kiinin kaltsal kapasiteleri gerekletirilir ve onun gerek varln, belli zel davranlar, alkanlklar, karakter zellikleri, seimleri, fikirleri, inanlar, deerleri ve belli bir dil vs. sahip bir kiiye dntrlr. 2) Kimliin tanmnda, kiinin kapasitelerinin gerek varlna dntrld o yzden kiinin gerekten mevcudiyet kazand sre, dier kiilerle etkileim ierisinde sosyo-kltrel bir balamda oluan zneler aras bir sretir. Kimlik yalnzca, bir kimlik balam (kltr) ile iliki ierisinde tanmlanabilir ve bu yzden kii sadece bir kimlik balamyla ilgili olarak mevcudiyet kazanabilir ve kendini gerekletirebilir Netice itibaryla bir kimsenin kimlii onun kltrel kimlii ile i ie dokunmutur. 3) Kendilerini ayn kimlik balam ile iliki ierisinde tanmlayan ve bu yzden de ayn kltrel ya da sosyal kimlie sahip olan iki kii ayn kii deildir. (nk farkl sosyal ve doal donanmlara, kiisel gemilere ve deneyimlere sahiptir ve ayn kimlik balamnda farkl seimler yaparlar). Ayn ekilde, ayn kiinin kimlii de zaman ierisinde radikal bir biimde deiebilir. Sz konusu kii hala ayn kii olarak kalrken, kimliini radikal bir biimde yeniden tanmlayabilir veya deitirebilir. 4) Nokta kiiye, kiisel zelliini veren, onunla ayn toplum ya da kltre sahip olanlardan onu farkl klan ve ayn zamanda kimliinde meydana gelen radikal deimelere ramen, onun kiisel btnln salayan baz kimlie ait unsurlarn varln belirtiyor. Bunda herkesin bir maddi benlii, bedeni ve fiziksel grn olduu gibi (onlar ayn toplumsal kimlie sahip olanlardan ayran ve kimliklerini radikal bir biimde yeniden tanmlam olsalar bile kiisel btnlklerini salayan) bir isel, znel varl olduunu da karabiliriz.945 Nafiz Tok, kimlik kategorisini gruba ayrarak kimliin kiiye zel deien ve deimeyen zelliklerini anlatmakta ve kimliin sosyo-kltrel unsurlar hakknda unlar sylemektedir: Sosyo-kltrel kimlik, kiinin kendini tanmlad kltrel kimlik (kimlik balam) kltrel kimlikle zdelemesinin bir sonucu olarak sahip olduu ama, ballk ve sadakatlerdir. Sosyo kltrel unsurlar bir kimsenin kimliini bir btn olarak tanmlamas iin n kouldurlar. Rehberlikleri altnda yaammza biim, dzen, anlam

944

945

Kamil Kaya, Mikrososyoloji ve Toplumsal Grup Tipleri, Faklte Yaynevi, Isparta, I. Bask, 2002, s. 161-4. Nafiz Tok, Kltr, Kimlik ve Siyaset -Kltre likin Meseleler iin Kimlik Temelli Bir Yaklam, stanbul, Ayrnt Yaynlar, I. Basm, 2003, s. 118-9.

297

ve yn vermek suretiyle kiiler olarak mevcudiyet kazandmz kltrel modelleri, tarihsel olarak yaratlm olan anlam sistemlerini salarlar. Seenek sahamz, deer ve inan sistemlerimizi salar, belirler ve snrlarlar. Bu snrlar deerlerimizin, inanlarmzn, ballklarmzn ama ve sadakatlerimizin, ksacas benlik anlaylarmzn kaynadrlar Bu yzden yukarda listelenen ilk iki grup unsur ne gibi psikolojik ya da znel yetenekleri kapsarsa kapsasn bunlarn yannda kltrel kimlikle bir kimsenin kiisel btnl ve tutarlln salamada nemli bir rol oynar.946 Kimlik yalnzca znelerararas olarak ve bir dizi zel anlam ve seenekler salayan bir kimlik balam, (bir kltr) ile iliki ierisinde tanmlanabilir. Kimlik, kimlik balamlarmzda hem seme hem de kefetme yoluyla kazandmz ama, ballk ve zdelemelerimiz tarafndan oluturulur. Bu ekilde olumu olan kimlik, kiinin gerekten mevcudiyet kazanmasn gerekli n kouludur. Nafiz Tok, kiisel kimliin kiinin yaamn nasl srdrdnde ifadesini bulacan ve da yanstlacan belirtiyor.947 Nafiz Tok, kendimizi kimlik balammz olarak grdmz eylerle iliki iinde tanmladmz, bunu yapmann yaadmz olaylara bir anlam vermemizi yaamn ak ierisinde kendimizi bir yere yerletirmemizi ve ynlendirmemizi mmkn kldn, ayn zamanda, nemli ahlaki ve manevi sorularla ilgili olarak nerede ve nasl durduumuzu bilmemizi mmkn kldn, seenek ve deerlerimizi belirleyip snrladn, seimlerimizin hedeflerimizin, ballklarmzn, sadakatlerimizin, arzularmzn, niyetlerimizin, duygularmzn ve tepkilerimizin altnda yatan ve onlar aklayan olan bu nedenle kim olduumuza gerekten neyin nemli ve merkezi olduunu vastasyla anladmz belli insanlar olarak temel tanmlayc karakterimizi kabul ettiimiz eyleri kimlik balarmzndan aldmz belirtiyor.948 Trkdoan, genlerin eitli corafi ve kltr evrelerinden gelmeleri, yeni ekolojik artlara uyum salamalarn etkilediini, merke-evre ilikilerinin younlatrd ahsiyet yapsnn, genlere yeni bir dayanma erevesi kazandrdn, bylece gencin babasnn etki alanndan uzaklatn, Trk toplumunun gei aamasnda bulunduu bu dnemde genlerdeki protesto eiliminin ortaya ktn ileri srmektedir.949 Biz burada sosyal iletiim anda yer alan 68lilerin toplumsal kimlikleri ve kendi ideolojik sistemlerine gre kendilerini tanmlayan 68lilerin kltrel kimlikleri konusunu ele alacaz.

946

947 948 949

Nafiz Tok, Kltr, Kimlik ve Siyaset -Kltre likin Meseleler iin Kimlik Temelli Bir Yaklam, stanbul, Ayrnt Yaynlar, I. Basm, 2003, s. 119-120. Nafiz Tok, Kltr, a.g.e., s. 120-122. Nafiz Tok, Kltr, a.g.e., s. 122. Orhan Trkdoan, Sosyal iddet ve Trkiye Gerei, stanbul, Tima Yaynlar, 1996, I. Bask, s. 314.

298

1960dan nce Trkiyede sol kolektif bir bilincin tam olarak olutuunu syleyemeyiz. 1960 htilaliyle ve arkasndan gelen anayasa ile birlikte, solun alm salamas mmkn olmu; dnyada meydana gelen gelimelerle birlikte Yn, TP, MDD gibi referans noktalar genlii kolektif kimliinin olumasnda nemli rol oynamtr. Solun kolektif bilincinin olumasnn, 1960-71 aras eski kuaklarla yeni kuaklarn etkileim ierisine girmesi ve eyleme ynelmesiyle birlikte gerekletiini dnmekteyiz. 68 Kuan da iine alan 1960-71 aras dnem, Trkiyede sosyalist bir hafza ve kimliin olumasnda etkin rol oynamtr. 68 Kua, anti-emperyalist ve sosyalist kolektif (toplumsal) bilincin ve mcadelelerin kitlelere mal olmasnda etkin bir rol oynamtr. 1965 yl, genler arasnda sosyalist dncenin etkin olmaya balad yldr. ABD emperyalizmi, Vietnam ve Kba direnileri, dnyadaki bamszlk yanls hareketler, Che Guevera ve Gney Amerikadaki devrimci hareketler, lkedeki i referanslarla birleince youn bir eylem sreciyle kolektif kimlik olumutur. 68 Kua bir anlamda eyleme ynelerek, eylem ierisinde kendi bilincini ina etmitir. 68 Kua, siyasal ekimelerin, atmalarn yaand bir okuduklaryla, rendikleriyle bir siyasi kimlik edinme ihtiyac duymutur. ortamda

Benim zerimde eitli kitaplar etkili oldu. Daha Marxist kitaplar etkili oldu. Sosyal Mcadele kimliine giriimiz ise, sosyal petrol ve milli petrol kampanyalaryla oldu. O zamanki en byk rgt Milli Genlik Tekilatyd. Alp Kurann genel bakanlndayd. Trkiye Milli Talebe Federasyonu vard. TMGTye bal. TMGT, onun altnda TMTF, onun altnda talebe birlikleri; onun altnda talebe cemiyetleri. Bizim okulumuzun talebe birlii mcadele asndan ok aktifti. Milli petrol kampanyasna da nclk etmiti.950 H. Cemal, George Politzerin Felfesenin Temel lkeleri kitabnn kendi hayatn da deitirdiini; Politzerin kitabndaki amacn Marx ve Engelsin ve onlarn en byk rencileri Lenin ve Stalinin ana fikirlerini renmek isteyenlere yardmc olmaktr eklindeki ifadeleriyle aktararak, askerlik dn 1967 ylnda okuduu bu kitap sayesinde yeni bir siyasi kimlik edindiini belirtiyor.951 Bireyin politik anlay ve dnya gryle kimlik duygusu arasnda bir korelasyon bulunur.952 Kimliin sreklilii ve deikenliini inceleyen Boesch, kimlii inac bir modele gre yorumlar. Bu modelde kimlik, eylemin dolaymsz deneyimini verilerinden itibaren bir yaplandrmann sonucudur. Kimliin inas bir uyum ilevine

950 951

952

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s.561 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 1745. Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 239.

299

hizmet eder ve birtakm d destekler, dayanaklar gerektirir. Kimliin ilevini eylem, taycsn eya (veya daha genelde obje) olarak nitelendiren Boesche gre, her eylemin bir objesi (gerek veya sembolik) vardr. Her obje, eylemsel deeri tarafndan tanmlanr.953 Cemil Meri, ihtillci bir aksiyon olmadan yeni bir ideolojinin kk salamayacan, Marxa gre, ihtillci fikirlerin, ihtilalci bir aksiyonunun nazari ifadesi olduunu; nce aksiyonun sona ideolojinin geldiini, pratik ne kadar geni olursa realiteyi ne kadar kkten deitirirse, realitenin tasavvuru olan ideolojinin de o kadar tutarl olduunu, yeni ideolojinin yaylmas kendini kabul ettirmesi iin pratie ihtiya olduunu, kalabalklarn eski ideolojilerin basks altnda olduunu, ayet ihtillci faaliyete katlmamlarsa, ihtillci ideolojinin tek bana onlar eylemlerinden kurtaramayacan; aksiyonla dnya gr arasndaki diyalektiin hem ihtilalci dnceyi hem de ihtillci aksiyonu zenginletirdiini ifade ediyor. 954 Touraine, mcadeleyle kazanlan, sosyal mcadeleler iinde gerekleen bir sosyal kimlikten sz eder. Bu kimlik her eyden nce eski kimlik illzyonlarndan kurtulmaya baldr. Birey, sosyal ilikileri analiz vastasyla iine gmld sosyal dzenin rtsnden syrlr; kendini tarihin aktr olarak tanmlar; stlendii/ortaya koyduu kar kma davranlar sayesinde zne olur Bu erevede ideoloji-pratik ilikisini ele aldmzda yle denebilir: bireyler, davranlaryla inanlarnn (geni anlamda ideoloji) tutarlln veya eklemlenmesini, birtakm kstaslara gre deerlendirmektedir. Davranlarn alannn dar veya geni olmasnda dorudan etkilidir. Determinist bir kstas seildiinde, bireylerin birtakm davranlar yapmamas mmkn grlmediinden, davranlarn meruiyeti d belirlemelerin veya sosyal basklarn varlna dayandrlmaktadr; bu tr bir temsile sahip olan bireyler kendilerini yaamamaktadr; inanlarna, tutumlarna, kanaatlerine, deerlerine ve ilkelerine aykr davrandklarnda bilisel bir eliki hissetmemektedirler.955 deoloji ve topyann kimlik ina etmedeki roln anlamak iin topyann mahiyetini kavramak gerekir. Marksist ideolojide de topyac bir taraf vardr. htilal ve sava gibi olaanst durumlar (unpatterned situation) ideolojiyi de topyay da tayin eden durumlardr. Yani, ancak sosyal duruma bal olarak yorumlanabilirler. Bu durumlar, ideolojilerle topyalarn douunu aydnlatr. Ama muhtevalar bakmndan tarihi bir konjentrn btnn aarlar topyalar imdiki durumda mevcut olmayan nesnelere ynelirler. Bugnk dzeni ykc bir gleri vardr. Kendi ideal anlaylarna uygun olarak tarihi realiteyi deitirmek isterler deolojiler gemi bir durumda mevcut olan nesnelere ynelirler. Sosyal dzeni salamlatrrlar. Bugnk gerekle
953

954

955

Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 243. Cemil Meri, deoloji, Sosyoloji Dergisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 19678, s. 21-22, s. 135-6. Nuri Bilgin, a.g.e., s. 245-6.

300

ideolojiler arasnda bir kopuu vardr. arpk olular bundandr. Cemil Meri, buna rnek olarak materyalist cemiyette, Hristiyan zhdnn bu cemiyeti ykmak yle dursun, ferdi davrana ilham verirken, ok defa deiiklie uradn, nk materyalizm zerine kurulan bir dnyada boyna dervi gibi yaanamayacan syler. C. Meri, Lefevbreye gre ideolojinin devlet ve cemiyet hakkndaki btn tasavvurlarn, sosyal pratiin btn ifadelerini kapsadn ifade ederken ideolojilerle topyalarn hem onlar imal edenlerin hem de onlar benimseyenlerin sosyal duruma sk skya bal olduunu, itimai mnasebetler hakkndaki uurun snrl ve arplm bir uur olduunu bu mnasebetlerin ifadesinin ideolojik bir karaktere brndn, ideoloji mefhumunun siyasi atmadan ykselen biricik kefi aksettirdiini, hakim gruplarn dncelerine sk bir menfaat bayla balandklarn, bu yzden hakimiyet uurlarn ypratacak bir takm olaylar kavrayamadklarn, baz durumlarda baz gruplarn kolektif uur dlnn cemiyetin iinde bulunduu gerek artlar hem cemiyetin kendi gznden, hem de bakalarnnkinden sakladn, ideoloji mefhumunun byle bir perspektifi belirttiini, insanlarn dncelerinin cemiyetin varl hakknda shhatli bir tehisten aciz olduunu gerekten mevcut olanla bir mnasebetlerinin kalmadn, dncelerinin mevcut durumun yklna angaje olduuna ve inancn sarsabilecek deiiklik fel edebilecek her eye arkasn evirdiini belirtiyor.956 zellikle 1968den sonra, sosyalist bir bilinle Marksizm dncesini kabul eden ve sosyalist devrim yoluyla iktidar elde etme amac gden genlik, kendi halknn, toplumsal kltrnn dinamiklerinden bamsz olarak snf temelli kavramlarla dnyay anlamlandrp, snf temelli ideolojik mcadeleyi baarya ulatrmaya almtr. Kolektif uuruna ters gelen her trl dnceyi de dlamtr. 1.1. 68 Kua-ktidar Sylemleri ve Devrimci iddet 68 Kuann iktidar sylemlerine gemeden evvel demokrasi ile ilgili grlerini inceleyelim. H. Cemal, genler dahil byk ounluun ok partili rejimi kmsediini, Bat demokrasisi deyince tylerinin diken diken olduunu gerek demokrasiden proletarya diktasnn; nc dnya lkelerinin tek partili otoriter rejimlerini Sovyetlerdeki indeki ya da Kbadaki diktatrlkleri anladklarn itiraf ediyor.957 mer Lainer, Sol Entellijensiyann Krizi balkl makalesinde, seksenli yllarn entelektel, ideolojik hegemonyann arlk ve ilevinin kaybedildii yllar olduunu, bu olgunun Trkiyeye zg nedenlerinden sz edildiinde 12 Eyll rejimi akla geldiini, sol Marksist aydnlarn 60lardan beri, seksen mdahalesiyle gen kuaklarn sol kesime akn durduunu, 1960lardan bu yana ard ardna gelen renci
956

957

Cemil Meri, deoloji, Sosyoloji Dergisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 19678, S. 21-22, s. 138. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 101.

301

kuaklarn en iyi eitimlilerinin bata olmak zere, giderek oalan ve 70lerde ounluu oluturan ksmnn srekli takviyesiyle srekli zenginleip genilerken, 1980lerde kaynan kuruduunu ifade ediyor. Sadece Trkiyede deil, Sosyalist Blokun ani knn tahmin edilemedii seksenli yllarda hem ileri, endstriyel Bat toplumlarnda, hem de evre lkelerde sol Marksist aydnlar alannda eski canlln snkletiini ifade ediyor ve u tespitleri yapyor: Yakndan bakldnda dnemin farkl Marksizm yorumlarna tekabl edecek biimde ayran Kltr Devrimi gibi atlmlarn, Halk-kyl sava ya da nc Sava, ehir Gerillas gibi teori ve hareketlerin aslnda Marksizmin temel varsaymlar ile gereklik arasndaki uyumazlklar amaya ynelik aray ve denemeler olduu grlr. Kltr Devrimi Marksizmin sosyalist toplumda devlet konusuyla ilgili temel fikir ve beklentilerine aykr olgulara, halk (kyl), ehir gerillas ve nc sava teorileri znde yine Marksizmin ii snf ile temel fikir ve beklentilerine aykr duran gerekliklere kar bir zm yolu bulabilme arayn yanstmaktayd. nk Marksizmin klasik yorumu, anlal tarz ve pratii iinde ne sosyalist toplumlarda devletin hele bu totaliterlik dozuyla- varoluu ne toplumun genel olarak duraanla itilmesi, ne de ii snf(lar)nn devrimci eylem ve amalardan giderek uzak durmalarnn bu denli kalc olabilecei ngrlmt. Kukusuz tm bu olgularn bir izah yaplabiliyor, ama her izah bu kez Marksizmin deer ve ideallerini zel olarak ii snf ile zdeletiren, onu bu ideallerin srekli salam taycs, znesi sayan temel varsaym gitgide daha kukulu hale getiriyordu. Bu noktada Marksist aydnlarn en enerjik ve cokulu kesimini oluturan gen, renci aydnlar arasnda nc sava teorilerinin olaanst bir benimsenmeye konu olmas anlamldr. Bu teoriler, bir bakma ii snf veya kitleler tarafndan yerine getirilecei varsaylan devrimci ilevin yerine getirilememesi karsnda stlendikleri nclk ilevine bu boluu da dolduracak grevler ve eylem enerjisi ykleyerek, genel teorinin karlat amaz bertaraf etmek eiliminin tezahr idiler. Aydn rolnn en u noktasna vardrlmas idi bu. Nitekim 1960l 1970li yllar dnemi, btn dnyada gen Marksist aydnlar kuann olaanst bir adanmayla -adeta- ii snfndan, kitlelerden beklenmi eylemi ikame edecek kadar younlatrlm bir enerjiyi seferber ederek yrttkleri nc mcadelelerin her tr denendikten sonra hzla neredeyse birdenbire sona erdi. Tpk tm enerjisini toplayarak nndeki duvar amaya alan birinin, bu denemesiyle de aamaynca o duvarn nnde ylp kalmas idi.958 Lainer, aydnn stlendii toplumsal ilev gerei toplumsal hedeflerin, deerlerin dorultusunda tavr almak iin bilgiyi bu tavrlarn dayand fikirlerin retiminde ve iselletirilmesinde kullanmay, yani bilgiyi sosyalist praksisin

958

mer Lainer, Sol Entellijensiyann Krizi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 11. Cilt, letiim Yaynlar, stanbul, 1975, s. 97-9.

302

teoriletirilmesinde kullanmak gerektiini belirtiyor. Sosyalizmin Trkiyedeki krizini aydnlanma perspektifinin paradoksuna balyor. Akl ve bilginin zaferlerinin yaygnlamasyla geni insan ynlarnn bilgiyle ilikilerinin mekanikletiini, giderek pasifletiini, salt tketici konumuna itildiini belirtiyor. zgrln ve eitliin sentezinin yeniden yaplmas gerektiini ifade ediyor.959 H. Cemal, Karl Poppern Ak Toplum ve Dmanlar kitabndan alnt yapyor: Bilim de yanlabilir. nk bilim bir insan rndr Daha nemlisi, bize dncenin grevinin iddet ve sava yoluyla deil de eletirici tartmalar yoluyla devrimleri yapmak olduunu, yce Batl aklclk geleneimizin savalarmz kllarla deil, kalemlerle yapmamz gerektirdiini gsterebilir. H. Cemal, kendisiyle yzleiyor: Oysa Haso sen 1960larda kalemin deil, klcn peindeydin. Devrimin yolunu zorun, iddetin aacana inanyordun. Bu konuda pirin Doan Beydi. Doan Avcolu Ama iktidara gelemezdiniz. 12 Martta dlerin sona erdi. ktidar baka namlularn ucunda olduunu anladn.960 Hseyin Yavuz, sz konusu dnemde btn gruplarn ortak hedefinin sistemi deitirmek olduunu sylyor: Sadaki, soldaki, gerideki, hangi grup olursa olsun, iindeki provokatr, ajan ya da karc kesimleri bir yana braknca, bir de elbette devletin kurduu resmi ya da gayri resmi rgtleri. Hepsinin ortak yan, var olan sistemi deitirmek istemeleriydi. Daha da ilerisi, hepsi de blmn adaletsizliine, lks yaama bir tepki duyuyordu. ounlukla ayn snfsal kkenlere dayanan bu kesimleri harekete geiren, daha iyi koullarda yaayanlara duyulan zlem, buna ulamann olanakszln anlaynca zaman zaman iddete dnen bir fke vard. Bu fke, bazen sosyalizm adna, bazen dindarlk adna, bazen rklk adna yaplyordu.961 Yazar, her grubun getirecei sistemin bir diktatrlk olacan iddia etmektedir.962 Hseyin Yavuz, sol sa sistemi deitirme adna verilen tepkileri, snfsal bak asyla gelir dalmndaki adaletsizlie balyor. Bunun etkisi olmakla birlikte, Milliyeti, muhafazakar tepkilerin altnda yatan temel motifin milliyetilik ve din olduunu dnyoruz. Yavuz bu konuda yle deerlendirmede bulunuyor: Sosyalistler doa kaynaklarnn en aklc ve rantabl kullanlmasn ve savasz smrsz bir dnyann kurulmasn amalayarak rafine bir ideolojiyi, kendi kk burjuva yok olularnn intikamn alma aracna dntrmlerdi. Samimi ortamlarda

959

960 961

962

mer Lainer, Sol Entellijensiyann Krizi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 11. Cilt, letiim Yaynlar, stanbul, 1975, s. 99-102. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 80. Hseyin Yavuz, syan Gnleri-I, Bir Uzun Kouydu 68, I. Bask, stanbul: Biz Anadolu Kltr Yaynevi, 2005, s.67-8. Hseyin Yavuz, a.g.e., s.68.

303

iktidar alnca, burjuvazinin ta ocaklarnda nasl acmasz altrlacann espirili senaryolar anlatlyordu. Bunun iin Stalin, Leninden onlara daha yaknd.963 68 Kuann iktidar sylemlerinde sosyalist sisteme geilebilmesi iin ncelikle iktidara hakim olunmas gerektii fikri baskndr. Bunun peinden iktidara ulama yntemleri konusundaki tartmalar gndeme getirmektedir. Asker-sivil-aydn zmre nclnde iktidarn ele geirilmesi mantyla ordunun ynetime el koymas fikrine scak baklmaktadr. M. Ali Aybar, 27 Mays darbesiyle bir yandan yeni anayasann demokratik almlar ve kazanmlar saladn belirtirken, dier yandan Trkiyede 1946tan beri sivil toplumun oluturulmas iin bir savam verildiini, demokrasinin ilk admlarnn atldn, 27 Mays darbesinin bu hareketi baltaladn ifade ederek yle devam ediyor: 27 Mays darbesinin yeni yeni darbelere yol at: 1960tan beri, ikisi baarsz, tam be tane askeri darbeye tank olduk. Ortalama drt ylda bir darbe seim gibi adeta. Bu sivil toplumun olumasn, kk salmasn durduran son derece tehlikeli bir tersine giditir. Hi bir gereke, demokrasiye, sosyalizme inanm olanlarn gznde askeri darbeleri yararl ve meru klamaz. Yksek komutanlarn Anayasann zerine karak, ikide bir ynetime el koymalar iyi bir ey deildir Orduyu st dzeyde politik bir g haline getirmenin zararlar pek oktur Toplumu ordu olarak dnmek, hele amzda byk yanltr964 R. W. Connell, iddet ile ideoloji arasndaki balantnn toplumsal iktidarn oul karakterine dikkat ektiini, nemli bileenlerden birinin de g olduunu, rgtl iddet aralar -silah ve sava teknii gibi- vastalarla kendini ortaya koyduunu belirtiyor.965 Trk siyasi hayatnda meydana gelen siyasi kutuplamalarda 27 Mays htilalinin nemli bir kilometre ta olduu, sa ve solun ayrt, atma kltrnn etkinlik kazand, 68 Kuann byle bir siyasi kutuplama ikliminde ortaya ktn, bu kutuplamann siyasi kimliklerini n plna kardn ve keskinletirdiini grmekteyiz. Burada siyasi sylemin iddetlenmesinde, sol dnceye yakn niversite hocalarnn ve aydnlarn da rolnn olduunu belirtmeliyiz. Hasan Cemal, devrimci iddetle ilgili olarak unlar ifade ediyor: Bir tek amacmz vard: Askeri kkrtmak Darbe sreci bu kkrtma ve provokasyonlar sayesinde hzlanacakt. Ve devrime giden yola kacaktk. iddet artt, devrime giden yolu amak iin. Yani hedefe varmann yolu, gerektiinde insan hayatn
963

964 965

Hseyin Yavuz, syan Gnleri-I, Bir Uzun Kouydu 68, I. Bask, stanbul: Biz Anadolu Kltr Yaynevi, 2005, s.68. Mehmet Ali Aybar, Trkiye i Partisi Tarihi, C.I, stanbul: BDS Yay. Tar. Yok, s. 270-271. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 1089.

304

hie saymaktan geiyordu. Gaye iin her yol mbah966 Cemal, kimilerinin 1960larda 70lerde milliyeti sol ya da Kemalist-sol anlayn demokratik yorumuna sahip karken, Doan Avcolunun otoriter yolu tercih ettiini, daha kestirme bir yol izleyerek seim sand deil, hedefe ulaabilmek iin namlunun ucunu setiini ;967 Dev-Gen genel bakan Erturul Krknn konumasn bitirerek renci kitlesini Shhiye orduevi istikametine deil, tam aksi istikamete, Ulus tarafna yrttn, bylece toplum polisinin o zamann deyimiyle Frukolar hedef alan bomba tuzann yattn, lmlerin aclarn stne zplayarak politikaya yapmaya iddeti politikann arac klmaya inanr hale geldiini, o yllarda iddetten medet umduunu ifade ediyor.968 Muazzez Aktolga 68 Kuana etkide bulunan . Seluk iin u tespitlerde bulunuyor: 60l, 70li yllarda evde bana lhan Seluku derlerdi. 12 Mart 1971den sonra ben Cumhuriyeti, o arada lhan Seluku pek okumadm ama yllarn alkanl ile yine de arada okurum. Biraz amam gerekirse, lhan Seluk, hem yazlar hem konferanslar ile genlerin devrimci genler olarak yetimelerine n ayak olmu, onlarn ayaklanmalarn desteklemi cuntaclarla birlikte-, sonra da genler Demokratik Cumhuriyeti savunup cuntacl eletirince, gazetesi topyekn ocuklara ate pskrtmtr. imdi gryorum ki devlet diyorlar. Demek ki devlete bakaldrmak, baa gemek iinmi. Devrimciliin kavramn bizim kuaa eskiyi ykp yeniyi kurmak diye retmilerdir. Demek ki 50-60 yl nce daha devrimciymiiz. imdikiler ykmak szcn kullanmyor. Batdan esinlenerek, rnein Fransadan- II. Cumhuriyet diyorlar969 68 Kuandan birok kimse 27 Mays darbesini ilerici bir darbe olarak grr ve savunur. Mesela, Esat Korkmaza gre, despot bir iktidarn elinde devlet halkna yabanclamt, kurtarlmalyd. Derken 27 Mays geldi... Adna ilerleme denilen, kavgayla, gzyayla gerekletirilecek bir sreci ksaltp, bir gecede zmleyiverdi. Korkmaza gre, 71 Muhtras devlet terr anlamna gelmektedir. Korkmaz, darbe konusunda unlar sylemektedir: Her askeri darbe, nitelii ne olursa olsun adatr; iktidarda bulunan snfn ya da bu snf ierisinde iktidar seenei oluturan gcn geleceini gvence altna alr. Darbeye katlanlar, kimilerinde var olan devleti kurtarma gds o andaki toplumsal rgtleni biimindeki hiyerariyle uyum salayabilirse anlamldr.970 H. Cemal, bir zamanlar devrim gibi iddeti de sevdiini; iddeti terre, devrimci etiketi ilitirmeye zen gsterdiini. Bylece hem iddeti kendince gerekelendirdiini,
966 967 968 969 970

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 26. Hasan Cemal, a.g.e., s. 110. Hasan Cemal, a.g.e., s. 26-8 Muazzez Aktolga, Bir Annenin 68 Anlar, I. Basm, Sistem Yaynclk, 2000, s. 250-251 Esat Korkmaz, Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul, Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001, s. 23.

305

hem de devlet terr ile kar devrimci terr arasna izgi ektiini; kendini rahatlattn; iktidarn namlunun ucundu olduunu dnd iin, iddetin de politikann ayrlmaz bir paras olduunu; Doan Avcolunun ve lhami Soysaln devrimci iddetten holanan insanlar olduunu aktaryor.971 Sa iktidarlarn siyaset minderini demokrasi adna yalnz kendilerine ayrmalar, Trkiyede politikann atma yrngesine oturmasn salad. Yine bu politika Moskovann Trkiyeyi istikrarszlatrma abalarna da yarad. S. Belli, bizde ve dnyann birok yerinde silah bir sre feti haline getirildiini, yani ara olmaktan karlp, ama haline getirildiini, insanlar ycelten ve emeki snflarn kurtuluu iin savaan bir militann, lkcnn can skldka ve nerede hareket orada bereket mantyla insan avna kamayacan; bir rgtn btn iinin, tek iinin halk dmanlarn cezalandrmak olamayacan; byle bir hareketin politik rgt deil, ancak bir tenkil rgt olduunu; kurban seiminde balca etkenin uygulama kolaylklar olduu; daha da nemlisi bu gibi eylemlerin mutlaka kitlesel ve hareketi yneten etkili bir rgtn, halkn nabzn elinde tutan yetkili bir organn onay ve katlmyla ve ancak zel durumlarda uygulanabileceini; yoksa aklna esenin insan hayat zerinde hkm veremeyeceini; ldrme histerisinin devrimci bir tavr olamayacan, devrimin her eyden nce akl ii olduunu; devrimcinin gz kara oluunun akldan inantan ve sorumluluu kavramasndan ileri geldiini, ksacas lke halklarn emeki ynlarn yararna olmayan bilinlenmesi ve devrimcilemesi dorultusunda yarar salamayan eylemlerin drt olarak ne kadar hakl da olsalar yanl olduunu ifade ediyor.972 S. Belli, en etin kavgay veren, yani en etkin (silahl) propaganday yrten rgtn kitleleri peinden srkleyeceinin sanldn, bu balamda bir yarmaya girildiini; bu yzden gerekli ittifaklarn aranmadn, ii ve yoksul kylnn en geni biimde katlmnn aranmaya allmadn; herkesin grup grup marjinal kaldn, daha ok retim ve eitim d genlik hareketi olarak kaldn; en yaygn olan DevYolun bile bu durumda olduunu dolaysyla genel politikas ve stratejisi gibi eylemlerle snrl olmayan rgtlerin genlik kesimlerinin bu durumdan etkilendiini, bunun da birtakm olumsuzluklara alma ortamn etkileyen felce uratan huzursuzluklara yol atn, birok gente legalite ile illegaliteyi birbirine kartrmama, keskin snrlarla birbirinden ayrma dncesinin egemen olduunu, tersine davrann provokasyon gibi deerlendirildiini; dzeni deitirmeye ynelik bir partinin bir yerlerde bir baka kimlik altnda yedek bir kolunun olmas gerektiini dile getiriyor.973

971 972 973

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 81. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 589. Sevim Belli, a.g.e., s. 589-90.

306

Hasan Cemal, anlarnda 27 Mays idamlarna kaytsz kaldn, 12 Mart idamlarna zlp tepki gsterdiini belirterek, kendisine bunun utan verici bir ifte standart saylp saylmayacan soruyor.974 H. Cemal, iddet tutkusunun ok boyutlu olduunu, sadece eitsizliklerden adaletsizliklerden dolay ortaya kmadn, Fransz smrgecilerin Cezayirde, Vietnamda, Kamboyada halka yaptklar zulmlerin gz ard edilemeyeceini Amerikann Vietnamdaki, Latin Amerikadaki kepazeliklerinin 3. Dnya devrimcilerinin, komnistlerinin saplandklar iddet ve terr tutkusunda rol oynadn ve oralardan bize doru iddet meraknn ve hatta iddete tapmann dalga dalga geldiini ifade ediyor ve bu konuda etkili olan iki kitab rnek veriyor. Birincisi Zlf Livanelinin Ekim Yaynlarndan kan Gerilla Sava ve Marksizm, dieri de Ant Yaynlarndan kan Carlos Marighellann ehir Gerillas. Gerilla Sava ve Marksizm kitabnn giri notunda unlarn yazl olduunu belirtiyor: Karl Marxdan gnmze kadar kurtulu ve sosyalizm uruna yaplan silahl mcadeleler zerine yazlm derlemesi. H. Cemal, Che Guevarann da kitapta bir makalesi olduunu Kba halknn Batista diktatrlne kar kazand silahl zafer Halkn gerilla sava yoluyla kendisini ezen bir hkmetten kurtulma yetenei eklindeki satrlar izdiini belirterek ehir gerillas kitabnn sz konusu tarihlerde genliin devrimci geyik muhabbetlerinde ok konuulduunu, kapanda kurun deliini andran delikler olduu iin devrimci genler tarafndan delikli diye adlandrldn, sz konusu kitapta Biz terrizmden bombal suikastlere giriimi anlyoruz. Bu ilemlere patlayc yapmnn teknik bilgisine sahip olanlar ile, en soukkanl kiilerden baka kimse katlmamal. ehir gerillas desteini elde etme amacyla eylemini her zaman halkn karlar dorultusunda srdrmeli. satrlarnn altn izdiini; ilgin olann Havanada 1970 Ocak aynda kan kitabn alt ay sonra Trkeye evrilip Haziran 1970de bizde yaynlandn, 1970 tarihinin devrimci kesiminde kr ve ehir gerillaclnn da ve yer altna merakn u verdii bir tarih olduunu, Fokoculuun yani devrimcilikte Latin Amerikan modelinin o yllarda rabet grdn, Fokoculuk stratejisinin Castro dncesinin belkemiini oluturan gerilla hcreleri stratejisi olduunu anlatyor.975 Oral allar, Lbnandaki el-Fetih kamplarna gidip gelmenin byk skse yarattn, genlik iinde iddet eiliminin glenmesinin devlet iindeki iddeti de kkrttn, Kba Devriminin rzgrlarnn Latin Amerika ve Vietnam rneklerinin bir an evvel devrime ulaabilme akn krklediini;976 1969 ylndan itibaren iddet eylemlerinin g kazanmasyla sol iinde de kavgalarn ne ktn belirterek, yerli yersiz silah eken kabadaylk yapan, day Veysel rneini veriyor. Geri bir toplumun
974

975 976

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 78,68. Hasan Cemal, a.g.e., s. 90-2. Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 131-2.

307

insanlar olduklarn, bu geriliin genlik iinde yansdn bu tip cahil insanlarn zaman zaman sz sahibi olabildiklerini geriliin provokatif iler yapmaya da elverili olduunu977, devrimciliin bir vn kayna, toplumsal prestij nedeni olduunu, nc genlerin o dnemin kymetli popler simalar olduun, ksa srelerle de olsa, hapse girip kanlarn prestij kazand pozculuun ve sivriliin genellikle sonu iyi bitmeyecek bir yknn balangc gibi durduunu, 1969 ylyla birlikte Dev-Gen iindeki ayrlklarn n plna kmaya balamas bu tr gz boyayc, toplumu etkileyici gsterilerin kt bir ekilde kullanlr hale geldiini, ayrlk tartmalar srasnda konuurken krsye hcum edildiini, tekmeli yumruklu saldrlar olduunu belirtiyor.978 H. Cemal, o tarihlerde politikada iddeti sever ve meru sayardm. Hem de nasl! 1972 yln ilk baharnda Deniz Gezmilerin daraacna gittii gnlerde idamlara kar imza kampanyas almt. Kimileri imzalamaktan kanmt. Gerekeleri neydi bilir misin? Ben de iktidara gelince iddet yapacam. Snf dmanlarm asacam. imdi bunu imzalarsam, sonra kendi kendimle ters derim. Biz politikada devrimci iddetten sz ederken, gen ipe gitti: Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nan979 H. Cemal, Trkiyede 1960larn ikinci yarsnda iddet hareketlerinin ykselmeye baladn; genlerin bu hareketlerde kullanldn; bir yanda, Souk Savan en keskinletii dnemlerde Trkiyeyi istikrarszlatrmak isteyen d glerin zellikle -Moskova-, dier yanda rejimin daha dar bir demokratik ereveye oturtmann ilerine geldii i glerin yani sa iktidarlar-, gen insanlar kkrttklarn; 12 Mart darbesine, 12 Eyll darbesine giden yollarn bylesi kkrtmalarla iren provakosyanlarla dolu olduunu; iddetin iddeti dourduunu, beslediini; 1960larn ikinci yarsndan itibaren TPe saldrlarn baladn; faili mehul cinayetlerin yaandn; lkclerin rgtlenip saldrdn, solun da silahlandn; solun baz kesimlerinin silaha tapmaya baladn bylece solun kazanamayaca bir mcadele biimini kabule zorlandn; Trk devletinin yasaklarn ve anti demokratik yapsyla herhangi bir ciddi muhalefetin yasal temelini ortadan kaldrdn; o fikre inananlarn yasa dl silahl mcadeleye ektiini ve sonra tepesine kp ezdiini; bunu iten ve dtan eletirenlere kar Ne yapabilirim, silahl haydut diye kendini savunduunu dile getiriyor.980 H. Yaln, 1971 ncesi herkesin ordudan gelecek bir hareket beklentisi ierisine girdiini; Mustafa Grkan ve zellikle THKP-C bu hayale ok kapldn; Mihri Belli THKP-C tarafndan reddedilmekle beraber kendisinin de bu hayallerin iinde olduunu;

977 978 979 980

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A. ., stanbul, I. Bask, 2003, s. 134-6. Oral allar, a.g.e., s. 137-9. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 68. Hasan Cemal, a.g.e., s. 99-100.

308

Hikmet Kvlcmlnn da yanldn; Ordu klcn att, yani yolu at diye yazdn; ordudan bir beklenti iinde olduunu belirtiyor; PDA izgisini bunun dnda tutuyor. Yaln, kitleden kopan THKOnun sonu olarak darbecilerle btnletiini; halk ve genlikten kopan devrimci akmn baar iin baka bir kuvvete yaslanmak zorunda kalacaklarn; ideolojik sebep olarak zikrediyor. Darbecilerin de rgtsel olarak ortam oluturmak iin byle bir gce muhta olduklarn ve bu gle bulutuklarn ifade ediyor.981 Yaln, silahl mcadelenin bir ama olmadn, halkn silaha zorunlu kald zaman bavuracan, zorunlu kalmadan silaha bavurulmasnn veya bir ncnn kendini kurban gibi ortaya atmasn silahl mcadele olmadn; Marksizmde iddet veya silahn bir ara olduunu; iddetin Marksizm ideolojinin bir paras olmadn; iddetin halka uygulanan iddete baka trl cevap verilemeyecekse bir ara olduunu; kitlelerin silahlanmaya hazrl yoksa ncnn silahlanmasn bir ie yaramayacan; kitleler silahlanmaya hazr ve silahl mcadeleye girmek istiyorlarsa, nc silahlanmaya engel oluyorsa bu ncnn gerici olduunu; TPin silahlanma asndan deil ama, kitlelerin toprak igali yapt bir dnemde genliin sokaa kt bir dnemde bu durumu kendi legalite sine zarar verecek bir eylem olarak deerlendirdiini; kitlelerin gerisinde kaldn ve giderek koptuunu belirtiyor.982 H. Cemal, kendilerine saldrldndan dolay, Amerikallardan plnlanan bir i sava stratejisiyle kar karya kaldklar iin kendimizi korumak zorunda olduklar iin bu aralara bavurduk diyen soldaki sylemin benzerini Alparslan Trkete de olduunu; radikal sa savunurken, komnistler saldrd iin lkc genlik silaha sarlmak zorunda kald eklinde cevap verdiini aktaryor.983 iddeti mazur gren bak as hem solda hem de sa da olduu grlmektedir. PDAclar Aydnlkta dnya ve Trkiye balkl yazda g birlii nndeki engelleri ykalm ars yaparak demokratik glerin birbirine kar kaba kuvvet kullanma eilimlerini mahkum etmek gerektiini kk burjuvazi kuvvete tapar felsefesiyle demokratik gler arasna dmanlk tohumlar serpen tutumun braklmas gerektiini kk burjuvazinin zorla devrimci yaplamayacan kk burjuva rekabetiliinin yenmek gerektiini nderliin Proletarya dndaki snf, zmre rgt vb kiileri devrimci ynde harekete geirmek olduunu ifade ediyor.984 Sol iindeki gruplarn kendi iinde rekabetilikten te, birbirlerine kar zaman zaman tahammlsz davrandklar ve kuvvete bavurduklar gzlemlenmektedir. rnein SDDF'li genlerin dzenledikleri Ulusal Egemenlik ve Bamszlk Haftas dolaysyla yazdklar Kahrolsun Amerika, NATO'ya Hayr gibi yazlarn altndaki SDDF imzasn silmeye kalkmak, ya da SG adl genlik kuruluunun yaptrd

981 982 983 984

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 576. Bedri Baykam, a.g.e., s. 577-8. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, st., s. 100-1. Proleter Devrimci Aydnlk, Ankara 1970, Say:15, s.5-6.

309

Toplum Polisi Kaldrlmaldr afilerini, bu rgtn oportnist TP kliinin uydusu olduu gerekesiyle yrtmak,, mitinglerde SDDF'nin temsilcileri yerine SDDF'yi temsil etmeyen gstermelik mttefiklerin konumasnda srar etmek, devrimci davranlar deildir. Hele SDDF'nin anti emperyalist iarlar yaydklar, bamszlk haftalar dzenledikleri, kitlelerin demokratik ve iktisad mcadelelerini katldklar bir srada bu tutumlar daha da vahim bir niteliktedir. Kk burjuva devrimcilerine kar mcadelede, kullanlacak mcadele metotlarnda politik almann esas alnmasna dikkat etmeliyiz! Baz arkadalarda zaman zaman kendini belli eden, 'dayak en tesirli ikna metodudur fikri kesinlikle yanltr. Kitleleri bilinlendirmenin ve rgtlendirmenin tek yolu, kitlelerle kopmaz balar kurmak, kitlelerin iine derin kkler salmak, kitlelerin btn mcadeleleri iine girerek onlara doru izgiyi gstermek, kitleler iinde politik alma, yapmaktr. Bunu da ancak kitlelere uzun vadeli menfaatlerini kavratarak baarabiliriz.985 1.2. Modernleme Balamnda Sosyalist Hareketler ve Genlik Hasan Blent Kahraman, Trkiyede Cumhuriyetin kendisini Batyla zdeletirerek her trden soruna ksa ve kestirmeden bir yant verme abasna girdiini; Batya ok belirgin bir ideolojik arayla yneldiini; pozitivizmin, bu yeni dnemin zerine oturaca zemini saladn; pozitivizmin Trkiyeye bir sonu olarak girdiini; Bat metafiziinin zellikle Protestanlk evresinde yaad sorgulama, irdeleme ve kopu evrelerini yaamam ve uhrevi-dnyevi atmasn yerliletirmi bir benlikte somutlatrmam bir Trkiyenin, pozitivizmi, yalnzca bilimin ve teknolojinin stnl olarak grmeyi , hatta yle gstermeyi tercih ettiini; Cumhuriyetin bu dnemde ortaya koyduu keskin bir kopu ve yneliin kararllyla Batnn teknoloji ve bilimle zde hale geldiini ifade ediyor986 H. B. Kahraman yeni zihniyetin kltre yaklamn anlatyor: Yeni zihniyete gre kltr, ekonomik kalknmann ve bymenin teknoloji kkenli bir yansmasdr. Bu yanyla Cumhuriyet kltr, zihnin, evreni, ona ikin nesneler dzenini belli bir yaklamla almas olduunu bilmez ve dnmek istemez; kltr, bizatihi teknolojiyi belirleyen, onun kurucu ve asal olgusu olarak grmez. Kahraman, pozitivist mantn yeni dnemin neredeyse tek dayana olduunu; yeni zihniyetin bu balamda, slamn bilimsel ilerlemeye engel olup olmadn tarttn, slamn yanl yorumlandn dile getirdiini, tartmalarn slama yneldiini, ideolojik tercih olarak pozitivizmin kullanldn; bu durumun laisizmi ve pozitivizmi yeni dinsel alanlara dntrdn ifade ediyor.987

985

986

987

Proleter Devrimci Aydnlk, Ankara 1970, Say:15, s.6; Oral allar, Hedef AP iktidardr, Silah : Devrimcilerin Gbirliidir, Trk Solu, say : 125, s. 4 H. Blent Kahraman, Trkiyede Kltrel Sylem Kurgular: Koputan Eklemlenmeye ve Geleneksizliin Gelenei, Dou-Bat Dnce Dergisi, stanbul, s. 9, Ankara, 1999, s. 127-128. H. Blent Kahraman, a.g.m., s. 1128-129.

310

dris Kkmere gre, Batllama, Bat toplumuna girme, sivil toplum yaratma abalar, Bat kapitalizminde olan ve yerli retim tarzndan kopuk ya da onunla btnleemeyen szde kltr devrimi niteliindedir. Var olan retim aralarnn sahipleri ve halkn byk blm st yapsal kltr devrimi hareketini (Anayasasndan sanatna kadar) kabul edemeyecek ve tepki gsterecektir. Kkmere gre, bu tepkinin dini grnmne aldanmamal, gerisindeki tarihi gerek anlalmaya allmal, ayrca Batc-laik brokratn bu dini grn kendi iktidar iin kullanmas da doru tehis edilmelidir.988 erif Mardin, Atatrk zamannda cumhuriyetin bir umdesi haline gelen garpllamann lmnden bir mddet sonra eletirilere uradn, sada ve solda Batcln Bat taklidinden ileri gidemediinin ifade edildiini, 1940larn sonunda Trk Mslman kltrne Cumhuriyette ihanet edildii teziyle ortaya kan bu eletirilerin soldan gelen rneklerle daha ok 1960lardan sonra rastlanldn, bu eletirilerin bir kaynann da Atatrk devrinde yetien bir kuan hzla deien 195060larn ortamnda dnyaya alglama sistemlerinin krlm olmasna balanabileceini, Batnn Trkiyeye en yaltkan ve yzeysel biimde yerlemesinin, MslmanOsmanl-Trk kltrnn yap unsuruna bal olduunu ifade eder.989 Cemil Meri bu konuda, Batllamak Bat irfan ile kaynamaksa, Batllamamtk. Bat medeniyeti liberalizme dayanyordu; liberalizm sanayileen Avrupann, baka bir deyile burjuvazinin dnya gryd. Avrupann Batllanz teklifi tek anlam tayordu: kapitalizme teslim olunuz! Brokratlarmz Batlamaktan ok, Batlam grnmek istiyorlard. Avrupay tanmyorduk, ama kendimizi de unutmutuk. Korkuyorduk, dnceden, zirvelerde dolamamz yasakt. Baty Bat yapan dnce fatihlerinin yalnz ismini biliyorduk. Ne Locke evrilmiti dilimize, ne Hobbes, ne Darwin. Hegel, bize gelmeyen bir yldzd. Marx, Mavi Sakaln krknc odas. Harf devrimi ktphanelerimizi dilsizletirmiti. Tek parti, elik bir korse giydirmiti uura. 60lardan sonra setler ykld. zmler bulank bir sel gibi akt lkemize. Tanzimattan beri susmaya alan halk sesini ykseltmeye balad. Yasak blge kalmamt artk. slamiyet de serbestti, sosyalizm de990 tespitinde bulunur. Cemil Meri Sosyalizm Tanzimatla balayan Batlamann, Cumhuriyetle kkleen laik ve pozitivist dncenin en efendice, en tabii sonucu deil mi? mann kaybeden tarihten koparlan gen nesiller iin son kurtulutu sosyalizm. Yllarca lde yaamlard, vahaya kouyorlard lgnca. nne geilmez bir alnyaszyd bu. nsan her yasaa dkndr. Sosyalizm tehlikelerle dolu bir blgeydi. O da Avrupadan geliyordu ama, Avrupadan ok Dounun ezilen milletlerine sesleniyordu.
988

989 990

dris Kkmer, Batllamada Brokrasinin Yeri, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 248. erif Mardin, Batclk, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 245. Cemil Meri, Batlama, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 243.

311

Hrriyet, terakki, anayasa gibi, soyut bir kavram deil, bilimsel bir dnya gryd. Genlerimiz hrriyetin sarholuu ierisinde bu memnu meyveyi kabuu ve ekirdei ile yutacaklard ve yuttular. Bir din oldu sosyalizm. Marx, Hz. Muhammedin yerini ald. Kapital Kurann. Bir anlamda ilk defa Batllayorduk. Marx, btn eserleri dilimize evrilen ilk ve son Batl yazar. Kanla mhrlenen bir Batlama. Okuyan genlik, dne gider gibi, lme kotu, sosyalizm uruna. Bilmiyordu ki, 1.Hibir dnce bir lkeden tekine olduu gibi aktarlamaz. 2.nsan dnce iin deil, dnce insan iindir. 3.Batan bir lkeyi bir anda kurtaracak hibir sihirli forml, yani zm yoktur. 4.Avrupa ile aramzda almaz bir duvar var. Dou, kapitalist iin da sosyalist iin de smrlecek bir alandr. Doulu ise, bir yar insan, pheli bir yanda, tek kelimeyle dmandr. 5. Zilletten kurtulmann yolu, haysiyetimizi ispattr. Haysiyet, uur ve fedakarlk demek. uur hibir kiliseye balanmamak, her vesayeti reddetmek, kaplarn her a amak demektir. Fedakarlk ise inand derler uruna her ileyi gze almak, hatta lm bile. Saygya layk insan kendi kafasyla dnen ve dncesini haykrmaktan ekinmeyendir. Cemil Meri, adna birok cinayet ilenen Marksizmin uurlamamza yardm ettii, Trk insannn papaan Batclktan gerek Batcla Marksizm sayesinde geebildiini, biz de bir dnce devrimi yarattn, Avrupann yalancln kapitalizmin smrsne dikkat ektiini, Bat dncesinin dokunulmaz bir hakikatler btn olmadn, her snfn her milletin, her camiann kendini korumak iin uydurduu yalanlarnn olduunu, Batdan icazet almadka Baty tenkit edemezken Marksizmin bu icazeti bize verdiini, uurumuza taklan zincirleri krdn, Avrupa bysn bozduunu dnmektedir. Meri, Marksizmin dinletirilmemesi gerektiini, Marksizmin tenkit, phe ve aratrma yntemi olduunu dile getirir. 991 H. Blent Kahraman, 1961-71 siyasal araynn aslnda Trkiye toplumunun kltrel planda yaad kltr kopumalarnn ve eklemlenmelerinin de ilgin dnemecine iaret ettiini; merkezle evrenin, yksek kltrle kitle kltrnn, yerelle evrensel plann bu noktadan balayarak yeni bir srece girdiini belirterek yle devam eder: Bu dnemde Marksizm neredeyse her eye damgasn vuracak bir arlkla ne kmaktadr ve Trkiyede bu kkenden treyen eilimler ne yazk ki, yeterli bir birikime hibir zaman kavumamtr. Marksizm, temelli bir dnsel sistematik olarak ele alnmaktan ok, gerekletirileceine inanlan bir siyasal kn meruluk zemini olarak nerilmitir. Bu anlay, Trkiyedeki yapnn daha uzunca bir sre hi sorgulanmadan srdrlmesine yol aan belki de en nemli etkendir. Marksizm, bir ideoloji olarak Modernizmin doruklarndan birisi diye grlebilir. znde de devletle
991

Cemil Meri, Batlama, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 244.

312

yaad sorunlu bir iliki sz konusudur ve o dnemde Sovyetler Birliinin devleti yaklamlaryla tam bir rtme gstermektedir. in belki de daha vahim yan, devletilii bir dnsel sistematik olarak hi irdelenmemesidir. Bir baka deyile, devletilik yalnzca ekonomik kkenli bir gereklik olarak kabul edilmitir ve bunun dndaki almlar yok saylmaktadr. ylelikle de, tm bir 1970ler Trkiyede olanca hareketliliine karn, zihinsel yaamn kltrel yaam derinlemesine sorgulamad bir duraanlk dnemi olarak grlebilir. Mevcut yapnn tartlmas ancak ok kk bir evrede yaanmtr. H. Blent Kahraman, mevcut yapy tartmaya aanlara rnek olarak, Marksizmi Trkiye balamnda yorumlayarak Kemalizm senteziyle ortaya koyan Atilla lhan vermektedir.992 1994-6 yllar arasnda DYP-CHP koalisyon hkmetinde CHP eki Gn Trkiyede mevzilenmesine evet demek zorunda kalyor. Muhalefetteyken, eki Ge ABDnin politikalarna kar eletiri ieren sylemleri, iktidar orta olduklar dnemde deimek durumunda kalyor. Gemite sol syleme sempati duyan DP iktidarna kar Ordu genlik el ele slogan atan ve Milli Birlik Komitesi ile i ie olan Algan Hacalolu sz konusu dnemde Milletvekili olarak eki Ge evet demek durumunda kalyor. Bugn 60 ihtilali ile askerin politikaya giriine zemin hazrlandn kabul ediyor ve bunu gemite alglayamamalarn ciddi bir eksiklik olarak gryor.993 1.3. Modernleme Balamnda Marksizm, Milliyetilik ve slamclk erif Mardin, Trkiyenin siyasi-sosyal tarihinde var olan Marxizm,

Milliyetilik ve slamclk dncelerinin derinlikli olmadn dnyor ve onlar bu ynleriyle benzer gryor: Ama ne Marxizm, ne milliyetilik, ne de slamclk; entellektel muhalif bir zmre kararak, kendi kendine bakp da, bunun nasl bir ey olduunu merak edip de, gerek temel kritiini derinliine yapmaya cesaret etmitir. Muhalefet varsa kritikleri daima bir eit sen-ben erevesinden kaynaklanmtr. Bunun ksa ifadesi udur: Bu fikirlerin de sath bir ekilde ifade edilmitir: bunu sylediiniz zaman da, yine sath bir ey sylemi oluyorsunuz. nk, Marxizm Trkiyede niin sath, diye soracaklar size. O zaman, Marxizmin Hegele giden, hmanizme giden bir taraf olduunu anlatmak lazm. Bu konular Trkiyede hibir zaman irdelenmemitir. erif Mardin, milliyetiliin ise, kendi oturduu yerin, kendi oturduu ideolojik alann bir zorunluluu olarak, kendisini ok fazla kritie imkn veren bir ey olmadn; milliyetinin, kendi milliyetiliinin derinliklerinde yatan mekanizmalar ok fazla analiz etmediini, bunun sebebinin de nderler olduunu iddia994 ediyor.
992

993 994

H. Blent Kahraman, Trkiyede Kltrel Sylem Kurgular: Koputan Eklemlenmeye ve Geleneksizliin Gelenei, Dou-Bat Dnce Dergisi, stanbul, S. 9, Ankara, 1999, s. 134-135. Nurime Akman, Mebus Borcu, Dnya Yaynlar, stanbul, 1999, s. 201-207. erif Mardin ile Trk Siyaset Dncesi zerine yaplan rportaj, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, cilt: 2, s. 1, stanbul, 2004, Bilim ve Sanat Vakf Yay., s. 370

313

Mardin, slamcln da bir mdafaa sylemi olduunu, derinlikli olmadn ve birbirleriyle balantl olmayan farkl slam araylarnn olduunu ve birbirleriyle tartmadklarn belirtiyor,995 Btn bunlarn sebebini u ekilde aklyor: Dnce rnlerinin kamu mal haline gelmesi, Avrupada gemiten gelen ve yava yava gelimi olan bir ey. Rebuplic of letters diye bir ey var Avrupada. Birbirleriyle konuan, tartan ve haberleen aydnlarn meydana getirdikleri bir birikim. Bu birikim bizde henz olumad. Bu da bizim karakterimizden kaynaklanyor Fikir sahibi olan kii, karsndakine bunu bir silah olarak dorultuyor. Batda bu yok mudur? Bir dereceye kadar var ama paylama da var. Yani yeni bir dnce retmi bir kiinin, bu fikri bir silah olarak kullanmamas lazm. Bu, Trkiyede fikirle siyasetin ok i ie ve yan yana eyler olmasndan ve birinin dierinden kmasndan dolay byledir sanyorum diyor ve bu durumu kritik dnme geleneinin olmamasna balyor.996 2. MARKSST DEOLOJ VE DN 68 Kuana gemeden nce, kua etkilemesi balamnda Marx ve Marx yorumcularnn dine yaklamn zet olarak vermeye alacaz. Marx, Hegelci Hukuk Felsefesinin Eletirisine Girite din hakknda, u szleri sarf etmektedir: Dinsel sknt hem gerek skntlarn bir da vurumu hem de gerek skntlara kar bir protestodur. Din, tpk ruhsuz bir dnyann ruhu olduu gibi, zdrap iindeki yaratn bir feryad, kalpsiz bir dnyann ruhudur. Din halkn afyonudur. Michael Lwy bu metni u ekilde deerlendirmektedir: Marxn metninin tmnn Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi zerine- incelenmesi gstermektedir ki, Marxn bak as, dini bir klerikal komplo olarak kavrayan Aydnlanma Felsefesinden ok, onu insani varln yabanclamas olarak kavrayan sol Yeni-Hegelcilik tarafndan belirlenmektedir. Aslnda Marx, bu metni yazd zaman henz Feurbachn bir rencisidir, yani bir yeni Hegelcidir. Onun din analizi bu nedenle snfsal olmayan Marksist ncesi bir analizdir. Ama tmyle de diyalektiktir. nk bir yandan var olan dnyann hakl gsterilmesi te yandan da ona kar bir protesto olarak dinsel olgularn elikili karakterini kavramaktadr.997 Dinin toplumsal ve tarihsel olgu olarak, yani zorunlu olarak maddi retim ve ona denk den toplumsal ilikilerce koullanan ideolojinin bir halkn manevi retiminin, fikirlerin, tasarmlarn ve bilinen eitli biimlerinden biri olarak asl Marksist incelemesi, daha sonra Alman deolojisi (1846) ile balar. Bu andan itibaren
995

996 997

erif Mardin ile Trk Siyaset Dncesi zerine yaplan rportaj, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, cilt: 2, s. 1, stanbul, 2004, Bilim ve Sanat Vakf Yay., s. 370-371 erif Mardin, erif Mardin, a.g.r., s. 371-372 Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 28-9.

314

Marx, zel anlaml bir kltrel-ideolojik dnya olarak dine gittike ok daha fazla dikkat gstermitir.998 Marxa gre nemli toplumsal deiiklikler ve ayn zamanda, felsefi ve dini fikirlerdeki deiiklikler toplumun ekonomik yapsndaki temel devrimlerin bir fonksiyonu olarak anlalabilir ve aklanabilir. Marxa gre,999 toplumsal devrimlerin mekanizmas snf mcadelesidir. Toplumsal retim ilikileri, insanlar ortak karlar ve ortak konumlar ile ilgili olarak ikiye blmektedir. Fakat bu blnme sonucunda hemen snflar olumamaktadr, ancak kendi snf karlar dorultusunda hareket ettiklerinde
Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 29. 999 Konuyu anlamak asndan Komnist Manifesto ya gz atmamz gerekmektedir: 1840larda toplumun devrimin eiinde durduu sonucunu karmak akla uygun olmayan bir varsaym deildi. i snfnn, ne kadar olgunlamam olursa olsun, bu devrime nderlik edecei dncesi de ayn derecede akla uygundu. Manifestonun yaynlanmasndan sonraki haftalar iinde Paris iileri Fransz monarisini devirmi ve Avrupann yars iin devrim iaretini vermilerdi. Bununla birlikte, kapitalist gelimenin, znde devrimci bir proletarya retme eilimi tamas, kapitalist gelimenin doasnn analiz edilmesinden karlamazd. Bu ihtimal, kapitalizmin gelimesinin muhtemel sonularndan birisiydi, ancak tek muhtemel sonucu olarak gsterilemezdi. Yalnz, proletaryann kapitalizmi devirmeyi baarmasnn komnist gelimenin yolunu ister istemez aacandan sz etmek mmknd (Manifesto bunun ok tedrici bir deiim srecini balatacandan daha fazla bir ey sylemez). Marxn proletaryann z itibariyle tm insanln kurtuluunu gerekletirmeye ve kapitalizmi devirerek snfl toplumu sona erdirmeye yazgl olduunu dnmesi, kapitalizm analizinin iinde yatan, ama o analizin mutlak anlamda dayatt bir sonu da olmayan bir umudu temsil etmektedir. Burjuva retim ve deiim ilkelerinin, burjuva mlk ilikilerinin, dev boyutlu retim ve deiim aralarn yaratm modern burjuva toplununun kendi ard doasst gleri artk kontrol edemeyen bycye benzedii bir noktaya mutlaka ulalacaktr. Sonraki gnlerin Marxn aktarrsak, retim aralarnn merkezilemesi ve sonunda emein toplumsallamas, kapitalist kabua artk smad bir noktaya gelecek, o kabul karlp atlacaktr. Bununla birlikte, dnyadaki ekonomik patlamann dnyann doal koullarna yansyan etkilerinin gsterdii gibi, bu durum ister istemez, zel mlk edinmeden global lekteki bir ynetime geie ynelmek zorunda olacaktr. Kapitalizm sonras toplum un hangi biimlere brnebilecei ve Marx ile Engelsin komnizmin hmanist deerlerini ne kadar somutlatraca, bu deiimin gereklemesini salayacak politik eyleme bal olacaktr. Manifestonun ortaya koyduu gibi,tarihsel deiimin ekillenmesinde asli nem tayan etken budur nk. Manifesto, yaygn varsaymlarn tersine, tarihsel deiimin kendi tarihini yapan insanlarla ilerlediini ngrdne gre determinist bir metin deildir. Oradaki mezarlar, insan eylemiyle kazmak zorundadr. Toplumsal praksis araclyla, kollektif eylem araclyla gerekleen tarihsel deiim bu bakn znde yer alr. Manifesto, proletaryann gelimesini proleterlerin bir snf ve onun sonucunda bir politik parti eklinde rgtlenmesi olarak grr. Proletaryann politik iktidar fesh etmesi (demokrasinin kazanmas), ii devrimindeki ilk admdr. Doal olarak toplumun gelecei de yeni rejimin daha sonra gerekletirecei politik eylemlere (proletaryann politik stnln kullanma biimine) bal olacaktr. Politikaya ballk, Marksizan sosyalizmi anaristlerden ve politik eylemi reddetmeleri nedeniyle manifestoda zellikle mahkum edilen sosyalistlerin ardllarndan tarihsel bakmdan ayran zelliktir. Marksizan kuramn ierii, Leninden nce bile, yalnzca tarihin bize gsterdii eylerin olmasyla deil, ayn zamanda, yaplmas gereken eylerle ilgiliydi. Kabul edilecei zere, yirminci yzyldaki Sovyet deneyimi de bize yaplmas gereken eyler i, fiilen baarlamayaca tarihsel koullarda yapmamann daha iyi olacan retmitir. Oysa bu ders, komnist manifesto zerinde kafa yorarak da renilebilirdi. Manifesto baarszl da gz nnde bulundurmu bir metindir ve bu ynyle de arpc bir zellie sahiptir. Manifesto, kapitalist gelimenin akbetinin genelde toplumun devrimci biimde yeniden yaplanmas olaca umudunu tayor, fakat grm olduumuz gibi, toplum mahvolu alternatifine de dlamyordu.999 (Bkz. Eric Hobsbaum, Tarih zerine, ev. Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 1999, s. 441-3).
998

315

ve bu ekilde rgtlenip politik hareket ve snf mcadelesine yneldiklerinde snf olurlar.1000 Marksizm iinde de pozitivizmi bulmaktayz. Bu konuda Marksist Dnceler Szl unlar sylemektedir: Marksizm iinde de tarihsel materyalizmin felsefi dzeyde bir bilim olarak kavramsallatrlmas ve bilim ile devrimci siyasal pratiin birliinin savunulmas, pozitivist ve neo pozitivist Marksizmlere yol amtr. Viyana evresinin nde gelen yelerinden Otto Neurath 1920lerde ve 30larda amprik sosyolojinin materyalist temeller zerinde gelitirilmesini savunmutur. Bu amprik sosyolojisi, Marx ve Engelsin teorisini toplumsal hayatn planl ve yeniden rgtlenmesinin temeli olarak eletirecektir. Sosyalist planlama fizik bilimlerindeki deney yapmaya benzetilebilir ve toplumsal yeniden rgtlenmenin lei bydke sosyoloji teorisi de o kadar geliecektir. Amprik bilimin anti-metafizik ve anti teolojik eilimi ve buna bal dnya gr zamann hakim snflarn tedirgin etmitir. Kitlelerin zihinlerinde yanlsamalar yaratmak iin dine ve metafizie dayanan bugnn hakim snflar da, ayn ekilde amprik bilimin topluma uygulanmasna kar durmaktadrlar. Viyana evresinin dier yeleri gibi Neurathn bilim anlay da amprik tahmin ve dolaysyla teknolojiye sk skya baldr. Marksizm ile pratik arasndaki balant bu eklide byk apl bir toplumsal mhendislik biimi olarak anlalabilir. kinci Enternasyonalin Revizyonizmi bylesi bir toplumsal mhendislik pratiine bal amprik bir bilim olarak Marksizm anlayna dayanmaktadr. Keza Stalinizm denen eyin oluumunda da benzer bir anlay rol oynamtr. Stalinist biimleriyle tarihsel materyalizmin bilimsel stats sonuta onun temel nermelerini dogmatikletiren ve tarihin tun yasalar ad altnda otokratik bir teknokrasiyi merulatran bir bilimsel dnya grne dayandrlmtr. Frankfurt Okulunun eletirel teori kuramclar teori ve pratik ilikisinin toplumsal mhendislik anlayn en nde gelen eletirenleridir. Gerekten zgrletirici toplumsal teori mevcut durumun amprik gerekliinin resmedilmesine saplanp kalmaktan te, onu aan potansiyellere de ak, yorumlayc ve kendine dnk olmaldr. Habermas ve Wellmer gibi dnrler, gnmz toplumlarnda insann insan zerindeki egemenliinin en gl biimlerinin pozitivizmin miras olan teknokratik ideolojiye dayandn sylemekte ve Marxn dncesinde de rtk bir pozitivizm bulmaktadrlar. Dolaysyla Marksist gelenek iinde teori kurma abas, ancak kendi bilimsellik kavramn reddeder ve bu kavramn ait olduu teknokratik ideolojiyi terk ederse zgrletirici olabilir. Eletirel teori dnrlerinin pozitivizm eletirilerini sonuna kadar gtremedikleri ileri srlebilir. Birincisi, sosyal bilimler iin natralist bir program reddetmeleri doa bilimlerinin pozitivist ve amprisit felsefelerinin yeterince eletirememelerinden kaynaklanmaktadr. kincisi, bilim ve teknik rasyona1000

Allen W. Wood, Hegel ve Marksizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefelogos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005,Sa. :25-26, s.116.

316

litenin zde balantl olduunu varsayarken pozitivistlerin izinden gitmektedirler. Marksizmin, nemli bir katksnn hem nesnel, hem de zgrletirici olan bir bilim anlayn gelitirme abas olduu ileri srlebilir. Nitekim, gerek Habermas, gerekse Wellmer, eletirel kendine ynelik dnmenin, bilimin balad trden genelletirici ve nedensel analizlerle tamamlanmas gerektiini kabul etmektedirler.1001 Marxn tarihsel maddecilii en bata kendi bireysel ekonomik karlarnn peinde koan birey fikrini reddetmektedir. Marxn iddiasna gre bu insanlar bir araya gelip ortak karlar ve arzular peinde, bireysel iyiye indirgenemeyecek ortak karlar peinde koarlar ve bunun iin bazen fedakarlk yapmak da gerekebilir. Bu adan bakldnda Marksist snf modeli Hegelci etik yaam kavramna uyuyor gibi gzkyor.* Bu da katlmclarna iyiyi vaat eden kolektif bir eylemdir ve ayn farkn zamanda e zamanl olarak bu insanlara daha yksek iyiyi vaat etmektedir; bu bir lde bireylerin bireysel iyiliine de denk dmekte ama ayn zamanda fedakarlk da gerektirmektedir.1002 68 Kuann dine yaklamn belirlemede Marx, Engels, Lenin ve Maodan yaplan eviriler nemli bir rol oynamtr. Bu konuda Engelsden biraz bahsetmek gerekir: Friedrich Engels dinsel olaylara ve onlarn tarihsel rollerine Marxtan ok daha fazla ilgi gstermitir. Onun Marksist din incelemesine en nemli katks, dinsel tasarmlarn snf mcadelesiyle ilikisinin analizidir. dealizme kar maddecilik felsefi kartl zerinden hareketle, dinselliin somut toplumsal ifade biimlerini kavramaya ve aklamaya alr. Hristiyanlk artk Feurbachta olduu gibi zaman d bir varlk olarak deil, tersine tarihsel dnem noktalarna uygun olarak dnen bir kltrel biim olarak ele alnr Din kart toplumsal glerin feodal teoloji, burjuva Protestanlk ve plebyan ve kyl tarikatlarn- att bir sembolik alan olarak grnr. Bu analiz bazen dinsel hareketler sorununun yarar ve kullanmyla skca ilikili bir snrl deerlendirmeye eilim gsterir. Engels bu konuda yle der: ..eitli snflarn her biri kendi sz konusu dinini (kullanr) Egemenlerin kendi dinlerine bizatihi kendilerinin inanp inanmadklarnn bir nemi yoktur.1003

1001

1002 1003

Pozitivizm maddesi, Marksist Dnce Szl, Yayn Yn. Tom Bottomore, Derleyen: Mete Tunay, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 467-468. Allen W. Wood, Hegel ve Marksizm adl makalesinde, Marxn proletaryas ile Hegelin ayaktakm arasndaki en byk ve en temel farkn bu gruplarn kolektif eylem kapasiteleri olduunu; Marx iin proletaryann snf dayanmasna giden yolda temel bir neme sahip olduunu, proletaryann toplumu devrimciletirmek ve insann evrensel zgrleimini baarmak eklindeki dnya tarihsel misyonu yerine getireceini; bununla birlikte Hegel in tm kolektif eylemlilii etik yaamn bir ilevi olarak grmekte olduunu, ayaktakmnn kendi toplumunun etik ilkelerinden dland iin herhangi anlaml bir eylem olanana sahip olamayacan belirtmektedir.(Allen W. Wood, Hegel ve Marksizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefelogos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005,Sa. :25-26, s s.113). Allen W. Wood, Hegel ve Marxizm, a.g.m., s. 117. Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 29-30.

317

Lwy, Engelsin eitli inan biimlerinde sadece snf karlarnn dinsel kisvesini alglar grndn fakat Aydnlanma filozoflarnn aksine, Engelsin snf mcadelesi yntemi sayesinde maddecilik ile din arasndaki atmann her zaman devrim ve gericilik arasndaki mcadeleye denk dmediini aka grdn, rnein 17. Yzyl ngilteresinde Protestan mezheplerinin Stuartclara kar devrimci mcadelelerinde dini bayraklarna yazarken, Thomas Hobbesn ahsnda maddeciliin de mutlak monarinin savunuculuunu stlendiini ifade eder. Lwye gre, Engels, maddeci, ateist ve dinin uzlamaz kart olmasna ramen, tpk gen Marx gibi dinsel olgunun ikili doasn yani yerleik dzeni hakl gstermedeki roln ama toplumsal dnm noktalarnda eletirel, protestocu ve bizatihi devrimci roln anlamtr. Onun somut incelemelerinin ou her eyden nce, bu ikinci yn kapsamaktadr. Aslnda Engels, ilkin yoksullarn, dlanmlarn, aresizlerin, ezilen ve baskya urayanlarn bir dini olarak ilk Hristiyanlkla ilgilenmitir. Engels daha da ileri giderek, ilk Hristiyanlk ile modern sosyalizm arasnda alacak bir paralellik izer: Bu her iki hareket de her ne kadar her ikisinde de peygamberler eksik olmasa da nderler ve peygamberlerce yaratlmamtr; aksine bunlar kitle hareketleridir; b) Her ikisi de baskya urayan ezilen kadn ve erkeklerin hareketidir. Yandalar hkmetlerce hor grlm ve saldrya uramlardr; c) Her ikisi de sefalet ve klelikten hemen kurtuluu haber verirler. Bu karlatrmasn desteklemek iin Engels, Fransz Tarihisi Ernest Renann bir deyiini aktarr: lk Hristiyan cemaatin nasl bir ey olduunu gznzde canlandrmak istiyorsanz, Uluslararas iler Birliinin herhangi bir yerel seksiyonuna bakn..1004 Lwye gre, dolaysyla her iki hareket arasndaki fark Engelsin szleriyle ilk Hristiyanlk kurtuluu teki dnyaya havale ederken, sosyalizm onu bu dnyada beklemektedir. Engels, dinsel olgular snf mcadelesi nda analizi sayesinde, dinin protesto potansiyelini gzler nne sermi, din ile tarih arasndaki ilikiye yaklamnda hem Aydnlanma Felsefesi hem de Alman Yeni Hegelciliinin yaklamndan farkl yeni bir yol izlemitir. 20. Yzylda din zerine yaplan Marksist incelemelerin ou, Marx ve Engelsin gelitirdii dnceleri yorumlamak gelitirmek veya bu ya da u gereklie uygulamakla snrldrlar. 1005 Leninin Din Konusundaki Tutumumuz yazsndan alntlar aktaryorum: Sosyal demokratlardan daha devrimci ve daha solda grnmek hevesiyle, dinsizlii dine kar bir sava ilan anlamnda ii Partisinin programna aka sokmaya yeltenenleri Engels daima mahkum etmitir. 1874de, komn mltecilerin, Londraya gm blonkistlerin nl manifestosundan (beyanname, bildirge), sz eder1004

1005

Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 30-1, Michael Lwy, a.g.e., s. 31-32.

318

ken, bunlarn naral, lkl dine kar sava bildirisini budalallkla nitelemektedir. Engelse gre bu eitten bir sava ilan, dine kar ilgiyi canlandrmann, dolaysyla da dinin ortadan kalkn gletirmenin en iyi yoludur. i Partisinin siyasi bir dev gibi dine kar sava amasnn anariste bir dnceden baka bir ey olmadn belirten Engels, Blankistleri, ezilen halk kitlelerini dinin boyunduruundan kurtaracak olan eyin ancak ve ancak, geni proletarya tabakalarnn sosyal, bilinli ve devrimci eylemde bulunmalar ve toplumcu eylemin gereklerini uygulamalar olduunu anlamadklar iin knamaktadr. 1877de anti-Dhringde, Dhrinin dine ve idealizme verdii en kk tavizlere bile iddetle saldran Engels, gene ayn Dhrinin sosyalist toplumda dinin yasaklanmas gerektiine dein szm ona devrimci fikrine de kesinlikle kar kmaktadr. Dine kar bu eitten bir sava amak, Engelse gre Bismarcktan da fazla Bismarck olmak, yani Bismarckn din adamlarna kar aptalca mcadelesini (nl Kulturkampf, ktr sava yani Bismarckn 1870den sonra bir merkez partisi olan Alman Katolik Partisine kar polis basknlar b. Yoluyla mcadelesi) tekrarlamak olur. Bismarck bu mcadeleyle, militan (savaan, bir ideal uruna savaan) Katoliklerin yrtt papaz taraftarln daha da pekitirip salamlatrm ve politik blnmeler yerine, dinsel ikilikleri ve blnmeleri n plana karp demokrat kitlelerin ve ii snfnn baz tabakalarnn dikkatini asl grevlerden en yzeysel (sathi) ve en burjuva yalanc bir papaz aleyhtarlna evirerek, gerek kltr davasna zarar vermitir.1006 Ar devrimci gzkmeye heveslenen Dhringi, Bismarckn aptalln bir baka biimde tekrarlamakla sulayan Engels, i Partisinin dine kar politik bir sava mecrasna atlmak dine kar politik bir sava macerasna atlmak yerine asl ie, dinin zamanla ortadan kalkmasyla sonulanacak olan, proletaryann eitimi ve rgtlenmesi iine sarlp girimesini ve bu yolda sabrla almasn art kouyordu. Bu gr, Cizvitlerin Almanyaya kabul edilip serbest braklmasn ve u ya da bu dine kar polisli mcadele tedbirlerinin toptan kaldrlmasn savunmu olan Alman sosyaldemokrasisinin kanna ilemitir. Din, herkesin kendi zel iidir. Erfurt programnn (1891) bu nl maddesi, sosyal-demokrasinin siyasi taktiini talandrm olacaktr. O gnden bu yana bir grenek deeri kazanan bu taktik, Marksizmin bu sefer ters ynde, oportnizm ynnde yeni bir deformasyonuna (tahrifine) yol amtr. Erfurt programnn ana ilkeleri, biz sosyal demokrat ve Parti olarak dini zel bir i saydmz eklinde yorumlanmaya balanmtr. Engles, bu oportnist gre kar ak bir polemie girimeksizin, 1890dan itibaren olumlu ve kesin biimde cephe alacaktr.1007 Gerekten de bile bile, srarla zerinde durduu bir bildiriyle Engels, sosyaldemokrasinin dini kendi asndan, Marksizm ve i Partisi asndan deil de Devlet asndan herkesin zel ii olarak grdn belirtecektir.1008
1006

1007 1008

Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1966, s. 35-6. Lenin, a.g.e., s. 36. Lenin, a.g.e, s. 36-37.

319

Avrupa ii hareketi iinde, din karsnda radikal dman tutum alan ama ayn zamanda tanrya inanan ve inanmayan iiler arasndaki birlik onu gerektirdii iin,dinsel ideolojiye kar ateist mcadeleyi snf mcadelesinin gereklerine bal olarak ikincil plna koymak gerektiini dnen saysz Marksist vard. Dini ou kez bir bir mistik sis olarak eletiren Lenin 1905te yazd makalede ezilen snflarn bir yeryz cenneti uruna bu gerekten devrimci mcadelesinin birlii, bizim iin proletaryann gkyz cenneti zerine fikir birliinden daha nemlidir. gerekesi ile ateizmin parti programnn bir paras olmamasn istiyordu. Roza Lxemburg da ayn grteydi, ama baka ve daha ustalkl bir yol seti. Ateist olmasna ramen yazlarnda daha ok dinin bizetihi kendisine deil, tersine kendi geleneini istismar eden kilisenin gerici politikasna saldrmtr1009 Botto bauer ve Max Adler gibi Avusturyal mark sistler dine kar Alman ve Rus yandalarndan ok daha az dmanca tutum alyorlard. Mark siszmin dinin belli bir biimi ile uyuabileceini dnm grnyorlard. Ama burada her eyden nce somut tarihsel dinsel geleneklerden ok, felsefi bir inanc (yeni kant dnceleri) anlyorlard.1010 Marx ve Engelsin din konusundaki gr ve davranlarnn d grn ite budur. Marksizmi tersinden anlayanlar, dnmesini bilmeyen ya da istemeyenler iin bu grn, anlamsz, sama elikiler ve tutarl dinsizlikten dini ho grmeye kadar uzanan, Tanrya kar devrimci savala dindar iilere ho grnmek, onlar rktmemek gibi, korkaka bir istek arasnda ilkesiz, prensipsiz sallantlar ve gidi gelilerle doludur.1011 Ama Marksizmi ciddi ekilde kavrayabilen, Marksizmin felsefi prensipleri ve uluslar aras sosyal-demokrasinin deneyleri zerinde durup dnmeyi becerebilen herkes kolaylkla kavrayacaktr ki, Marksizmin din konusundaki tutumu derinlemesine tutarl ve Marx ve Engels tarafndan iyiden iyiye dnlp, tartlm bir tutumdur. Hibir ey bilmeyenlerle, her eyi bildiini sananlarn, sallant ve kararszlk dedikleri, aslnda diyalektik materyalizmin kanlmaz ve ilk ve aralksz bilekesi sonucudur. Marksizmin din konusunda grnrlerdeki lmllkn, iileri rktmemek hevesi gibi taktik endielerden ileri geldiini sanmak byk bir hatadr. Tam tersine Marksizmin tpk genel politikas gibi bu alandaki tutumu da, felsefi prensiplerine blnmez, kopmaz ekilde baldr. 1012

1009

1010 1011

1012

Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 33. Michael Lwy, a.g.e., s. 34. Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.: Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1966, s. 37. Lenin, a.g.e., s. 37-8.

320

Marksizm, materyalizmdir. Bu sfatla da en az 18. yzyl materyalistleri ve Feuerbach materyalizmi kadar kesinlikle dine kardr. Bu, phe gtrmez. Ama Marx ve Engelsin diyalektik materyalizmi, materyalist felsefenin sosyal bilimler ve tarih alanna uygulanmasnda, Feuerbachtan ve Fransz ansiklopedistlerinden de ileri gider. Dinle mcadele etmekle ykmlyz. Bu, btn materyalizmin ve tabii Marksizmin de abcsidir. Ama Marksizm, abc ile yetinen bir materyalizm deildir, daha da ileri gider. Dinle mcadele etmesini bilmek, bunun iin de imann ve dinin kaynan materyalist ynden aklamak gerektiini syler Marksizm. Dinle mcadeleyi, ideolojik soyut bir vaiz olarak snrlamamak, kafa iirici bir ders ekline indirgememek, tam tersine bu mcadeleyi, dinin sosyal kklerini ortadan kaldracak ekilde, snf hareketine balayp somut bir eylem haline getirmek gerekir. Geni yar proletarya tabakalarnda ve kyl kitlelerinde olduu gibi ehir proletaryasnn geri tabakalarnda da niin tutunabilmektedir din? lerici, burjuva sanr ki, halkn bilgisizlii ve cehaleti yznden. yleyse kahrolsun din, yaasn dinsizlik ve de ilk hedefimiz dinsizlik dncesini yaymak ve gelitirmektir arkadalar, ileri! Marksist de der ki: Durun arkadalar, yanl bu i, ok yanl. Ar ve katksz kltr iin mcadele fikri dile getirir bu gr, yzeyseldir, dardr, geersizdir. Byle bir gr dinin kklerini yeterince aklamaz, materyalist deil, idealisttir.1013 Bugnk kapitalist lkelerde, dinin kkleri zellikle toplumsaldr. Dinin en derindeki kklerini halkn bilgisizliinde falan deil, emeki kitlelere yaplan sosyal baskda, bu kitlelerin emekilere her gn, her saat savalar, depremler, su basknlar gibi olaanst olaylardan bin kere daha fazla ac ektirenkapitalizmin kr kuvvetleri karsnda kendilerini hepten gsz grmelerinde aramaldr. Tanrlar yaratan, korkudur. Sermayenin kr-halk kitleleri tarafndan ne yapaca nceden kestirilemeyen ve proleteri, kk patronu hayatlarnn her annda durmadan tehdit eden, onlara en beklenmedik, en kazara, en apansz biimde iflas, ykm ve felaket tayan bir zanaatkar bir gnde bir dilenci, bir ev kadnn bir gnde bir orospu haline getiren ve sonunda da alktan lmeye srkleyen, kr evet- sermayenin kr kuvveti karsnda duyulan korku: ite dinin derin kk. Materyalizmden snfta kalmak istemeyen her materyalist, her eyden nce ve her eyden nemle, bu kk gz nnde bulundurmaldr. Halk kitleleri, dinin bu kkne kar, hangi kla brnrse brnsn, Sermayenin saltanatna kar bilinli, sistemli rgtl ve tutarl ekilde kar kmay renemedike hibir halk dilinde kitap, hibir halk yayn (vulgarisation) kapitalizmin ykc kr kuvvetlerine klelenmi, kapitalizmin zindannda serseme dnm kitlelerin barndan bu din ihtiyacn skp atamayacaktr.1014 Bu, dine kar halk dilinde kitaplarn, halk yaynlarnn faydasz ve zararl olduu anlamna gelmez tabii. Anlatageldiklerimizden kan sonu bambakadr.
1013

1014

Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.: Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1966, s. 38. Lenin, a.g.e., s. 38-9.

321

Sosyal-demokrasinin

dinsizlik

propagandasnn,

smrclere

kar

smrlen

kitlelerin mcadelesini gelitirmek olan temel greviyle birlikte yrtlmesi gerektii kar bundan. Diyalektik materyalizmin, yani Marx ve Engelsin felsefesinin temelleri zerinde uzun uzadya dnmemi bir kimse bu tezi anlayamaz (ya da, hi deilse ilk bakta anlamayabilir). Ne demek? deolojik propaganday, belirli fikirlerin yaylmasn, kltr ve ilerilik dmanna kar binlerce yldr yaplan sava (yani dinle mcadeleyi) ekonomik ve politik alanda belirli hedeflere ulamak amacyla yaplan bir mcadeleye balamak da ne demek?1015 Proletaryann baz tabakalarnda yer etmi dinsel inanlarn yklmas demek olan teorik dinsizlik propagandasnn, gene bu tabakalarn mcadelelerinin artlarndan, geliiminden ve baarsndan mutlak ve almaz bir snrla ayrldn sanmak, diyalektik bir yarglama tarz deildir. Bu olsa olsa aslnda grece (nisbi) ve deiken bir snr mutlak bir engel haline getirmek ve yaayan geree blnmez ekilde bal olan her eyi zorla kknden koparmak olur. Bir rnek alalm. Diyelim ki, belli bir blgede yaayan ve belli bir sanayi dalnda alan iilerden bir ksm yeterince aydn ve tabii dinsiz- sosyal demokrat, bir ksm da krdan ve kyl kitlesinden hemen kopup gelme, Tanrya inanan, kiliseye giden ve oradaki papazn, hatta orada bir Hristiyan iiler sendikas kurmak zere olan bir papazn etkisine girmi olsun. Ve diyelim ki, bu blgedeki ekonomik mcadele bir greve yol asn. Bu durumda, bir Marksist, grev hareketinin baarsn ilk plana almak ve bu mcadelede iilerin dinsizler ve Hristiyanlar olarak ikiye blnmesine kesinlikle kar kmak, yani bu ikilii ortadan kaldrmak iin rpnmak zorundadr. nk bu artlar iinde dinsizlik propagandas yersiz, hatta zararldr... Byle bir anda ve bu artlar iinde dinsizlik propagandas yapan kii, iilerin greve katlanlar ve katlmayanlar olarak ikiye blnn, Tanrya inananlar ve inanmayanlar eklinde ikiye blnme gibi grmek ve gstermek isteyen papazlarn ekmeine ya srm olur.1016 Her ne pahasna olursa olsun, Tanrya kar sava isteyen anarist (zaten btn anaristlerin gerekte burjuvaziye yardm ettikleri gibi) aslnda papazlara ve burjuvaziye yardm etmi olur.1017 Marksist ise bir materyalist olarak dine kardr. Ama bir diyalektik materyalist olarak, dinle mcadeleyi soyut, teorik ve kendi kendini hibir zaman aamayan kalplam bir propaganda eklinde deil, alabildiine somut ve elle tutulur biimde,
1015

1016 1017

Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev. Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1966, s. 39. Lenin, a.g.e, s. 40 Lenin, a.g.e., s. 40-1.

322

halk kitlelerinin en iyi ve en ksa yoldan eitecek biimde, yani o anki mcadelenin artlarna uygun yrtecektir. Gerek durumu gz nne almak zorundadr. Marksist, anarizmle oportnizm arasndaki (grece, deiken, kaypak ama gerekte var olan) snr daima sezip grebilmeli ve anaristin soyut, szde ve bo devrimcilikine kaplmad gibi, dinle mcadeleden ekinerek bu alanda kendine den grevi unutan, giderek Tanrya inanc olaan karlayan, snf atmasnn karlarna uygun olarak deil de, yaamak ve herkesi istedii gibi yaamaya koyvermek deyip, iileri rktmemek, karmamak, tedirgin etmemek gibi sefil ve soysuzlara yarar bir hesapllkla davranan-kk burjuvann ya da liberal aydnn oportnizmine ve ikiyzllne de dmemelidir.1018 Komnist Enternasyonalde dine hemen hemen hibir ilgi gsterilmez. nemli sayda Hristiyan harekete katlmt. Hatta svireli eski Protestan papaz julez HumbertDroz 1921-1931 arasnda Komintern Sekreteriydi. O zamanlar Marksistler arasnda geerli olan bir Hristiyan sosyalist veya komnist olacaksa zorunlu olarak daha nceki bilimd ce idealist grlerini terk edecei dncesiydi. 1936 ve 1938 yllar arasnda Fransada gerekten de devrimci Hristiyanlarn bir hareketi ortaya kt; binlerce insan kucaklayan bu hareket, ii hareketini, zellikle de onun en radikal kanadn (Marceau Pivertin sol sosyalistlerini) destekledi. Temel sloganlar yleydi: Sosyalistiz nk hristiyanz1019 Komnist hareketin nder ve dnrleri arasnda din sorununa en byk ilgiyi gsteren muhtemelen Gramiscidir. Ayrca, Katolik Kilisesinin halihazirdaki rol ile dinsel kltrn halk kitleleri nezdindeki anlamn kavramaya alan ilk Marksistlerden biridir. Hapishane Notlarnda din zerine yazdklar, dank ve sistemsizdir ve sadece imalar iermektedir, ama hi de belirsiz deildir. Dinin tutucu biimde ynelttii keskin ironik eletirisi, zellikle tiksindii Katolikliin Cizvit vermekten alkoymamtr: Din, tarihin tand en devasa topya, en devasa metafizik (tir): nk o tarihsel yaamn gerek elikilerini mitolojik biim ierisinde uzlatrmak iin en byk giriimdir. Aslnda insan ve tanrnn doasnn ayn olduunu. () tanr tarafndan yaratlm olarak varolmasyla, tanrnn olu, dolaysyla dier insanlarn kardei olarak btn insanlarn eit olduunu, baka insanlarn arasnda zgr oldunu ve bunlar gibi zgr olduunu () varsayar. Bu nedenlerdir ki kitlelerin her radikal bakaldrsnda bu talepler belli biimler ve ideolojiler iinde bu ya da u ratzla ortaya konmutur.1020 Gramscinin incelemeleri zengin ve esinlendirici olmakla birlikte, sonu itibariyle dini anlamann yeni bir yntemine grmez. Ernst Bloch Marksist ve evrimci
1018

1019

1020

Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev. Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul 1966, s. 41. Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 34-35. Michael Lwy, a.g.e., s. 35-36

323

perspektifini terk etmeden, dinin teorik erevesini radikal biimde deitiren ilk Marksist yazardr. Tpk Engles gibi o da, kart iki akm: bir yanda halkn afyonu, egemenlerin hizmetindeki bir uyuturma arac olarak resmi kilisenin teokratik dini ile te yanda Katharerlerin, Huscularn, Manastr Bapapaz Joachim di Fiorenin, Thomas Mnzer, Franz Xaver von Baader, Wilhelm Weitling ve Leo Tolstoylarn resmi olmayan isyanc ve sapkn dini arasnda ayrm yapar. Ama ayn zamanda, Engelsin tersine, dini yalnz ve yalnzca snf karlarnn bir rts olarak grmeyi kabul etmedii gibi, bu tezi aka eletirir, ama onu Kautskye mal eder1021 Dindar sosyalist (ona gre sadece bir ateist iyi bir Hristiyan ya da sadece iyi bir Hristiyan ateist olabilir) ve devrim teologu olarak Bloch, sadece diriliiliin Marksist okuma parasn (ki burada Engelsin ayak izlerini takip eder) deil, aksine sosyalist mcadelenin, gemiin eskatolik ve kolektivist gnll hareketlerinin dorudan mirass olarak derlendirdii marksizmin dirilii bir yorumu ve bu yeni bir ey-da salar. Elbette Bloch, tpk gen Marxn 1844deki nl sznde belirttii gibi, dinin ikili doasn: onun bastrc yn ve isyanc potansiyelini bnirlikte kabul eder. Birinci yn, kendi szleriyle marksizmin souk akmn, yani ideolojilerin ,put ve putperestlerin uzlamaz maddeci analizini gerektirirken, buna karlk ikinci yn, dinlerin topikkltrel kazanmn, onlarn eletirel ve nleyici gcn kurtarmaya alan scak akm gerektirmektedir. Bloch, bir diyalogdan ok daha tesine geerek, hristiyanlk ve devrimin tpk kyller sava dneminde olduu gibi gerekten birlemesini hayal eder. Blochun grleri bir dereceye kadar Frakfurt okulunun baz taraflarnca kabul grd. Max. Horkheimer, din saysz kuaklarn arzular, zlemleri ve ikayetlerinin toplamdr grndeydi1022 Marx ve Engels. dinin isyanc rolnn gemie ait bir olgu olduunu, modem snflar mcadelesi anda artk bir anlam kalmam olduunu dnmlerdi. Bu ngr, bir yzyl boyunca esas itibariyle dorulanmtr. Ancak baz nemli istisnalar (zellikle Fransa'da) vardr: Yzylmzda 30'larn hristiyan sosyalistleri, 40'larm ii papazlar, 50'lerin Fransa Hristiyan Sendikalar Konfederasyonu (Confederation franaise des travailleur chretiens) sol kanad, vb''Fakat yaklak yirmi,yldr Latin Amerika da ve ayn ekilde Filipinler'de ve snrl llerde de olsa teki Ktalarda da neyin cereyan ettiini anlamak iin. Bloch'un (ve Goldmanrfn) yahudi-hristiyan gelenein topyac potansiyeli zerine ortaya koyduu bilgileri analizde hesaba katmak gereklidir.1023

1021

1022 1023

Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 37. Michael Lwy, a.g.e., s. 38-39. Michael Lwy, a.g.e., s. 40.

324

Sosyal demokrasinin din konusundaki tutumuna dein btn tikel (tek tek) meseleleri, ite bu adan zmek gerekir. Bir papazn sosyal demokrat partiye ye olup olmayaca, rnein, sk sk sorulmaktadr. Bu soruya da genellikle, hibir ihtiyatl kayd konulmakszn ve Avrupal sosyal demokrat partilerin deneyine dayanarak, evet cevab verilmektedir. Unutulmaktadr ki, Avrupal partilerin deneyi sadece Marksizmin ii hareketine uygulanmasndan deil, ayn zamanda, Batya zg ve Rusyada bulunmayan birtakm tarihsel artlardan doup olumutur. yle ki, burda bugn bu soruya kesinlikle evet cevabn vermek yanltr. Papazlar bizde hibir vakit ve artlar ne olursa olsun, sosyal demokrat partiye ye olamazlar demek istemiyorum. artlar ne olursa olsun ve her vakit olabilirler dncesine kar kyorum. Bir papaz bize, ortak politik almaya katlmak zere gelir ve partinin programna kar kmakszn Parti iindeki grevini bilinle yerine getirirse, onu sosyal demokrasinin saflarna kabul etmemek iin hibir sebep yoktur. nk bu durumda, bizim programmzn prensipleri ve ruhuyla sz konusu papazn dinsel inanlar arasndaki uyumazlk, elime ve atma, o papazn yalnz kendini ilgilendiren bir elime ve atma, onun kendisiyle uyumazl olarak kalabilir. nk siyasi bir rgt olan bir partinin grevleri arasnda, yelerinin zel inan ve kanlaryla parti program arasnda uyumazlk olup olmadn anlamak zere insanlar snavdan geirmek gibi bir dev yoktur. Ama szn ettiimiz papazn Avrupada bile az rastlanan bir k meydana getirecei de apaktr. Hele Rusyada bsbtn ve rnein bir papaz, sosyal demokrat partiye girip, tek ve belli bal i olarak, dinsel inan ve grlerin parti iinde aktif propagandasn yaparsa, bir an bile duraksamadan Partiden atlr.1024 Tanrya inana iileri, sosyal demokrat partiye deil kabul etmek, gerekirse davul zurnayla arp almak zorundayz ve onlarn dinsel inanlarna kar en kk bir hareket ve imann kesinlikle karsndayz, ama onlar alrken deprogrammzn ruhuna uygun ekilde eitmek iin alyoruz, bizimle programmz hakknda ve parti iinde mcadele etsinler diye deil. Parti iinde fikir hrriyetine yer veriyoruz biz, ama gruplama hrriyetiyle belirlenmi snrlar iinde yer veriyoruz, yani partinin ounluu tarafndan reddedilmi fikirlerin aktif savunurlaryla kolkola yrmek merakls deiliz.1025 Marxn ahlk anlayna da ksaca deinelim: Marxn devrimci pratik kavramlatrmas ahlakd hatta ahlak kartdr. Marx, ahlk ve ahlki eletiri gibi terimleri dzenli bir biimde, ii snfnn taleplerini hak ve adaletler gibi standartlar zerine temellendiren sosyalistlere kar saldr sfatlar olarak kullanmaktadr ve bunlara modas gemi laf kalabal ve ideolojik plk adn vermektedir. Bakalar, Birinci Enternasyonelin kurallar iine ahlki retorik

1024

1025

Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.: Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1966, s. 41-2. Lenin, a.g.e., s. 42-3.

325

gelerini katmasnda srar edince Marx bunun iin Engelsten zr dilemi ve yle demitir: Ykmllk ve Hak zerine iki cmle eklemek durumunda kaldm ayn ekilde hakikat, ahlk ve adalet zerine eyler de eklemek durumunda kaldm, fakat yle bir konuma yerletirdim ki bu terimleri, hibir zararlar dokunmaz. Tpk Hegel gibi Marx da tarih iinde hep kt tarafn iyi tarafa stn geldiini dnyordu. nk kt taraft hayata hareket getiren ve mcadeleyi var etmek suretiyle tarihi gerekletiren1026 2.1. deoloji, Din ve Kimlik 2.1.1. Resmi deolojinin Dine Yaklam, Pozitivist Eitim ve Kimlik nas Trkiyede Cumhuriyeti kuran iradedeki pozitivist, aydnlanmac dnce ve dini kurumlara ynelik tutum ve uygulamalar ile TKPnin Kemalist modernlemeye verdii destein ortak payda olmasnn yannda, Trkiye solunun da Batllama taraftar olmas, Trkiyede bir ii snf ve uuru olumadndan, Trkiye solunun Marksist ilerleme yerine pozitivist ilerlemeyi tercih etmesine yol aacaktr. Pozitivist, evrimci bir eitimden geen gelecein aydn ve brokratlarnn sol dnceyi dnyadaki konjonktrn de etkisiyle daha kolay benimsedii; dine ilgisiz kald veya kar tavr ald grlmektedir. Eskiye ait kurumlarn ve deerlerin gerici saylmas, yerine sosyal ilikiler sistemini kuatacak btncl bir deerler sistemi getirilememesi ve verilen pozitivist eitim Cumhuriyet in ilk nesillerinden balayarak sonraki nesilleri de etkilemitir. 1789 Devriminin ideolojik erevesini hazrlayan Aydnlanma ann bir baka rn de, unutmayalm ki, Aydn Despotizmidir. Pozitivizm, bilimin etkinlii kavramn sivriltmi ve gerekten baarl olmak iin, kesin bir metafizik dmanlyla, eski gelenekleri ykma zorunluluunu vurgulamtr. Pozitivizmin halkn onay diye bir sorunu yoktur. Hatta demokratik uzlamalar, bilimin etkinliini kreltecek, kstekleyecek anlamsz dnler diye grr. Demokrasiyi dlayan bu erken pozitivizmlerin din kurumunun yapca gllnden esinlenerek, Tanrlar ve dogmalar deitirilmi birer Yeni-Hristiyanla ya da nsanlk Dinine varm olmalar, onlarn etkisiyle yola kan bizim deneyimizin gelime srecine de k tutmaktadr.1027 Cumhuriyetin ilk yllarnn nemli isimlerinden olan Hseyin Cahit Yaln, pozitivist dnya grn okuyucuya ulatrmtr.* Pozitivist dncenin Trkiyeye
1026

Allen W. Wood, Hegel ve Marksizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefelogos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005,Sa. :25-26, s. 118. 1027 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde TEK-PART YNETMnin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yaynlar, Ankara, 1981, s. 326. * Durkheimn Dini Hayatn ptidai ekilleri isimli eseri 1924 ylnda Osmanlcaya tercme etmitir. ** Trkiyede sosyolojinin kurumlamasnn ncs olan Ziya Gkalp, Durkheim mektebini Trkiyeye aktarrken Auguste Comteun Hl Kanununu yeni Trk toplumuna Trklemek, slamlamak ve Muasrlamak eklinde intibak ettirir; ahlakn gayesini cemiyete balar.

326

ithalinde Ziya Gkalp**, Beir Fuat, Ahmet Rza, Salih Zeki, Rza Tevfik, Ahmet uayp etkili olmulardr. Atatrk devrimleri brokratik bir kadro ynetiminde gerekletirildi. slam teokratik niteliini kaybedince, asker-sivil devrimci kadroya Batdan en kolayca aktarlabilecek bir ideoloji bulundu: Pozitivizm. Yakn tarihimizin Gen Osmanllar Jn Trkler- II. Merutiyet izgisi de bu evrimin gelime ortamn hazrlamt. Aslnda baka bir vesile ile belirttiimiz gibi, buna pozitivizm de denemez. Bilimsel ortamn yokluunda, yaplan daha ok bilim edebiyat olmutur. Atatrkn abalarna ramen, milli bir burjuva snf gelimeyince, 1929 buhrannn da etkisiyle devlet iktisadi hayata geni lde girmi ve brokrasi daha da glenmitir.1028 kr Haniolu, Jn Trklerin merkez-evre ilikilerindeki yerini tespit ederken merkez iin muhalifler zellikleri tadn, aslnda bu durumun, Jn Trk merutiyet sonras ve cumhuriyet dneminin aydnlarnn, elit dncelerine uygun dtn, nk bu kimselerin elit yesi olma zellii kazandran bata eitim olmak zere yerel avantajlar dndaki zelliklerdir.1029 Gen Trk dneminde, laik ve pozitivist fikirler belli bir derecede rabet grd. Voltaire ve Rousseau gibi Comte ve Haeckel de, aydnlar evresinin tesine taan etkileriyle -rnein konyak iip jambon yemeyi bir eref sayan Gen Trk subaylareviriciler ve hayranlar buldular. Btn pozitivistlerden daha nemli olanlar, dinin devletten ayrlmasn tleyenler -Cumhuriyet laikliinin ncleri- idi.1030 Trk Devriminin gemiinin Jn Trk Devrimine kadar uzand ve Cumhuriyeti rejimin kurulmasnn temellerinin 1908de atlm olduunu syleyen1031 . Mardin laikliin gemii hakknda unlar sylemektedir: Bilinli ama sk sk kamufle edilmi bir ideoloji olarak laiklik, Jn Trklerin zamannda zaten harekete gemiti, mantki sonucuna Trkiye Cumhuriyetinin kurucular tarafndan ulatrld.1032 Ahmet Oktay, 1930lar Trkiyesini komnist ve faist akmlar gz nnde bulundurmadan anlayamayacamz, yeni Trkiyenin bir ideoloji aray ierisinde olduunu ifade ediyor ve Falih Rfkdan Yeni Rusya kitabndan alnt yapyor: Trkiyenin iktisat ve ina plnn yapmak inkilap frkasn komnist ve faist, yani eski nizamdan yeni nizama geen memleketlerin frkalarndan rnek olarak kurmak, brokrasi yerine ihtillci metodlar almak ve hi durmakszn byk ynn terbiyesine gemek. Yine Falih Rfknn Moskova Roman kitabnda ocuun, devletin daha
1028

1029

1030 1031 1032

Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 3. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, dal Neriyat, 1981, s. 403. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, London, 1961, s. 396-7. erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 167. erif Mardin, a.g.e., s. 164.

327

dorusu partinin mal olduunu savunduunu gryoruz: Halkn ocuunun anasnn karnndan kar kmaz, yatt beik frka kucadr.1033 Ahmet Oktay, Cumhuriyetin ideoloji arayn en iyi ortaya koyan yayn organnn Kadro olduunu, . Sreyya ve . Hsrevin yazlarnda bugn kullanlan merkez-evre kavramsallatrmasna o yllarda deindiklerini, Kadrocularn iktidara ak destek vermi olmalarna ramen, Marksist kuramn yntemlerinden yararlanmalarnn rejimin houna gitmediini, rejimin i ve d olaylarnn seyrine gre, kimi zaman sosyalist sloganlar kullandn ama gerek bir sosyalizme izin vermediini, bunun jeopolitik olduu kadar, tarihsel ve kltrel sebeplerinin olduunu, nn dnemiyle nder kavramnn Milli ef kavramna dnt, Tek Parti dneminin snfsz toplum d zerine kurulduunu ve bu dn siyasal basknn gerekesi haline getirildiini toplumsal muhalefeti pasifize etmek iin dzenlemeler yapldn ifade ediyor.1034 Ahmet Yaar Ocak, Trkiye Cumhuriyetinde merkez-evre ilikilerinin veya devlet-halk, yneten-ynetilen mnasebetlerinin merkeziyeti bir anlayla ele alndn ve yrdn, toplumsal problemleri zmekten ok devletin selametinin esas alndn, devletin niter ve uluscu devlet gerekesi altnda srekli irtica ve blclk fobisi ya da etnofobi, slamofobi ile yaadn sylyor. Ocak, Cumhuriyet rejiminin Fransz usul laik bir dzeni amaladn, ynetici elitin bu erevede oluturulan pozitivist Batllama projesinin Osmanl Devletinde uzun asrlar boyunca siyasal, toplumsal ve kltrel alanlarda hakimiyetini srdrdn, slama bu sektrlerin dna kardn, bu projenin yeni Trkiyenin bir anlamda resmi ideolojisi sfatyla laiklii, devletin dini ve dini zmreler karsnda taknaca yansz; fakat uzaktan kontrolc tavr, siyasal alan dini alandan ayrmaya ynelik bir anlay ve politik olarak alglamak yerine, adeta slamn yerine konulan yeni bir dini kltrel kimlik ve yaam biimi olarak algladn bu yeni kimliin ordu ve basn bata olmak zere brokratik, akademik, siyasal ve entelektel evrelerle sermaye kesiminden oluan elit tabaka tarafndan benimsendii; fakat halk tarafndan kabullenilmediini ifade ediyor. 1035 A. Y. Ocak, Batllama yolunda slam bir anlamda reforme edilmi ve medeni Mslmanlk projesinin oluturulmaya alldn, bu meyanda camilere Batdaki kiliselere benzer bir ekil vermeye ynelik olarak stanbul Fakltesi profesrlerince hazrlanan projelerde ibadet dilinin ve ezann Trke olmas yolundaki denemelerin ve hatta Dolmabahe Saraynn Atatrkn huzurunda incesaz refakatinde Trke Kuran tilaveti denemeleri, devletin slamn klt alann da kendi beenisi dorultusunda
1033 1034 1035

Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, stanbul, B/F/S Yaynlar, 1986, s. 340. Ahmet Oktay, a.g.e., s. 340-1. Ahmet Yaar Ocak, Merkez evre likileri erevesinde Trkiyede Laiklik, slam ve Terr, Trkiyede Terrizm Dn, Bugn, Geliimi ve Alnmas Gereken Tedbirler, Bildiriler, (10-11 Mays 2000), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003, s. 22-3.

328

ekillendirme abalarna dair ilgin rnekler olduunu belirtiyor. 1950lere kadar hararetli bir ekilde srdrlen Batllamac kimliin halka benimsetilmesi abalarn, 1950lerde Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle evrede bulunan halkn merkeze olan tepkisini ifade ettii, halkn yukarlardan mdahale edilmedii takdirde slama souk bakan sol partileri iktidara getirmeye yanamadn ifade ediyor.1036 A. Y. Ocakn grlerinden hareketle 1960 ihtillinin merkezde bulunan brokrat ordu, basn, aydn evrelerin, evrenin siyasetteki uzants ya da ifadesi durumuna gelen Demokrat Partinin iktidardan uzaklatrlmas ve merkezin tekrar ele geirilmesi giriimi olarak deerlendirebiliriz. Ynetme, iktidar etme ve dolaysyla dzenleme ilevlerinin yan sra, merkezde olmann birtakm ekonomik getirilerden, statlerden yararlanma imkanna sahip olmay da getirdiini gzden uzak tutamayz. Nitekim, Demokrat Parti zamannda asker kkenli milletvekillerinin saysnda azalma olduunu, KTlerdeki ynetim mekanizmalarnn bana DP kkenli olan insanlarn getirilmesi eski asker ve brokrat kkenli olanlarn bu statlerden ve mevkilerden ayrlmas, merkeze bal evreleri honutsuz etmitir. 1960dan sonraki darbeler, 1969 seimleri sonras younlaan darbe giriimleri merkeze eklemlenmi sol Kemalist ve sosyalist etki gruplarnca merkeze yn verilmesini, merkezin deitirilmesini, dntrlmesini ve iktidarn elde edilerek sosyalist projenin hayata yansmasn salamaya ynelikti. Fakat burada merkeze etki eden d glerin mdahalelerini grmekteyiz. 1960 ihtilli, 1961 Anayasas ile tekrar ekillenen merkez ve merkeze etkide bulunan gruplar sola, sosyalist faaliyetlere daha ak bir yapya brnyor. TPin YN Dergisinin daha sonra Mihri Belli nclndeki MDD dncesinin yaygnlk kazanmasyla nceleri merkeze ve merkezin deerlerine bal olan genlik yava yava merkezin deerleriyle eklemlenmi bir sosyalist anlaya kaymaya balyor. Seimlerle iktidara gelemeyeceini anlayan sol, sosyal yapy dntrmek iin askeri mdahaleleri kapsayan geni cephe faaliyeti ile iktidara el koymak, merkezi ele geirmek istiyor. Burada balangtaki solda iki fikir mcadele etmektedir. TPin seimle ibana gelmeyi ngren sosyalist devrim anlay ve YN-Devrim ile MDD anlaylarnn aralarnda bir takm farklar olsa da asker-sivil aydn zmre ile iktidar ele geirme giriimleri, ikinci gr geni cephe faaliyeti anlay ierisinde her trl meslek rgtlerini ordu, brokrasi, medya, aydnlar ve dier meslek kurulularn kapsayan bir g birlii dncesi ierisinde merkeze mdahale ederek sosyalist bir sisteme gemeyi amalamaktadr. Fakat d mdahale etkisiyle askeri darbe beklentileri boa karacaktr. Burada 1960 ihtilali ve 71 Muhtras ile birlikte darbelerin yapsallatn
1036

Ahmet Yaar Ocak, Merkez evre likileri erevesinde Trkiyede Laiklik, slam ve Terr, Trkiyede Terrizm Dn, Bugn, Geliimi ve Alnmas Gereken Tedbirler, Bildiriler, (10-11 Mays 2000), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003, s. 23-5.

329

ve olaanlk kazandn grmekteyiz. 1971 sonras solda askeri darbe ve silhl mcadele dncesi hayata geecektir. Fakat bu durum, yapy deitirmeyecektir. Ar solun gerill faaliyetlerine milliyeti genlerden gelen karlklarla anarik bir ortam oluacaktr. 1975 sonras sol ve sa gruplarn atmalaryla bir anlamda yap dengelenmi olacaktr. Ayn zamanda, sa-sol atmas ileri srlerek yaplan darbeyle sa ve sol tasfiye edilecek, ortaya kan yeni yap daha sonra ABD merkezli dnya sistemiyle entegre olacaktr. Mete Tunay, Ali Mazrunin, Kemalist devrimin ne slam bsbtn kovduunu, ne de dinin d belirlenimlerini bastrmakla yetindiini; slamn yetkisinin hemen her alan kapsayc olmaktan karldn ve birok sorunlarn dnyevi dzenlemelere tabi klnarak sonu itibariyle devrim ncesine gre dinin deitirildiini ifade ediyor.1037 Anl een, kendisiyle yaplan bir mlakatta Kemalizmin jakoben olmak zorunda olduunu; toplumun kendi kendine yapamad bir dnm toplumun kendi iinden kan okumu aydnlarn nclnde gerekletirmenin jakobenizmin genel tanm olduunu, yzyllarca yeni bir snfn olumas beklenemeyeceinden, bunu aydnlarn tarihsel bilgi birikimini baka lkelerin tecrbelerini kendi lkelerine tayarak ada dnm gerekletirmeleri olarak grmek gerektiini, bu erevede Kemalist devrimin onbe ylda Batnn beyz yllk birikimini yeni devlete tamay hedeflediklerini dile getiriyor ve farkl yorumlarla herkesin kendine gre Atatrklk anlaynn ii biraz yozlatrldn, Kemalizmin bir ideolojik yorum olduunu sylyor.1038 Atatrkn laikleme siyaseti iinde halifeliin kaldrlmas, svire Medeni Kanununun kabul, Latin Alfabesinin kabul, slamn devlet dini olmaktan karlmas ve Anayasaya laiklik ilkesinin konmas gibi tedbirlerden sk sk sz edilmitir. Hakknda az sz edilen ise, bu arada Ulema kurumunun da ortadan kalkm olmasdr. Halifeliin 1924de kaldrld gn, eyhlislamlk ile eriyye ve Evkaf Vekaleti de kaldrlmtr. Eitim sisteminin tmyle laikletiren Tevhid-i Tedrisat Kanunu da ayn gn kabul edilmiti. Ayn yln Nisannda eri mahkemeler kaldrld. Bu kanunlarn toplu etkisi ilmiye dzeninin ortadan kalkmasyd. lmiyyeden saylma iddias artk sadece Diyanet leri Bakanlna bal din grevlileri ile Bakanln baz yksek memurlar iin sz konusu olabilirdi. Ulemann fiilen ortadan kaldrlmasyla, laiklemenin yolu alm oldu. Bylece, 1928de Anayasann slamn devletin dini olduunu belirten hkmnn kaldrlmas kolaylam oldu. lk defa olarak 1928de parlamentoda tartld zaman din ile dnya ilerinin ayrlmas olarak
1037

1038

Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde TEK-PART YNETMnin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yaynlar, Ankara, 1981, s. 326. Bekir Fuatn Anl een ile mlakat, Milletin nanlarndan Bamsz Bir Ulusalclk Mmkn Olamaz, Gerek Hayat, Yl:3, Say:179, 26 Mart 2004, s. 11.

330

tanmlanm olan laiklik ilkesi bundan sonra Kemalizmin en stn ilkesi haline geldi ve 1937de Anayasaya kondu.1039 retimin birletirilmesi Kanunu ile kurulmasna karar verilen lahiyat Fakltesi 1924 ylnda stanbul niversitesinde alr. mam ve Hatip yetitirmek iin de memleketin eitli blgelerinde 26 mam ve Hatip Okulu kuruludur. Fakat bu dini eitim, Cumhuriyetin laiklik politikas karsnda hibir gelime gsteremez. Ald yl 224 rencisi olan lahiyat Fakltesinin renci says, 1934 ylnda 20ye der. O yl yaplan niversite reformu ile lahiyat Fakltesi kapatlarak, slam ncelemeleri Enstits adnda bir enstit kurulur. mam ve Hatip okullar ise, 1928 ylnda Laikliin Anayasaya girmesi ile, devletten grdkleri maddi yardmlar kaybederler. Memlekette devletten ayr byk bir din rgt ve onun mali kaynaklar olmad iin, 1930-31 yllarnda mam ve Hatip Okullarnn tm kapanr. Bylece Cumhuriyetin ilk on yl iinde Trkiyede devlet tarafndan desteklenen hibir din eitimi okulu kalmaz. 1927 ylnda yaplan program deiiklii ile, din dersleri ve Arapa, Farsa gibi dou dilleri de ortaokul ve lise programlarndan karlr. Eitim Bakanl laik bir memleketin okullarnda din dersleri okutulmasnn Anayasaya aykr decei kansndadr.1040 TBMMnin nc Dneminin ikinci toplant ylna balad 1 Kasm 1928de 1353 sayl kanunla Latin Alfabesi kabul edilmi, Osmanl-slam geleneklerinden kurtularak adalamay abuklatrmas yolunda nemli bir adm atlmtr.1041 Cumhuriyetin ilk dnemlerinde tanrtanmazla varmamakla birlikte, din adam aleyhtarl tesinde, din, dolaysyla slam kartl ynndeki anlaylar onaylanrken, tarikat ve tekkeler yrrlkteki anayasaya aykr olarak yasaklanr. Zira Anayasann 24. Maddesindeki tarikat ve felsefi itihattan dolay kimsenin muaheze edilemeyeceine dair hkmde tarikat kelimesi 1937de laikliin Anayasaya girmesiyle kaldrlacaktr.1042 CHFnn 1931 yl programnda laiklik ilkesini tanmlarken, din telakkisi vicdani olduundan din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ayr tutmay milletimizin muasr terakkide balca muvaffakiyet amili grr denilmektedir. 1935 yl programnda da dilinin ztrkeletirilmesi dnda aynen korunan laiklik ilkesi, pozitif bir bilimselcilikle e anlaml kullanlm; dini bir vicdan ii olarak kabul edip, din ile dnya-devlet-siyaset ilerini birbirinden ayrmtr. Bununla birlikte, Kemalist ideolojinin rehberlik ettii uygulamada din ile devlet ilerinin birbirinden ayrlmasnn tesinde de admlar atlm, din, devlet denetimi altna almtr. Topluma doru din
1039 1040

1041

1042

erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 121-2. lhan Bagz, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, 2. Bask, Ankara, TC Kltr Bakanl Yaynlar, 1999, s. 79. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde TEK-PART YNETMnin Kurulmas (1923-1931), Ankara, Yurt Yaynlar, 1981, s. 230-2. Mete Tunay, a.g.e., s. 219, 226.

331

retecek memurlarn devlet tarafndan yetitirilmesi bunun en nemli gstergelerinden biridir. Uygulamalarla birlikte ele alndnda, Kemalist laiklik anlaynn daha ok siyaset alannda, Osmanl dneminde etkin olan idari-siyasi dinsel kurumlarn nfuzunu krma amacyla yola kt ve laiklik ilkesini bu amala kullanp dini, devlet denetimi altna ald sylenebilir.1043 Trkiye 1930-33de devlet eliyle CHP, iinde oluturulan bir ideoloji ile evvelden rastlanmayan ideolojik bir rejim altnda yaamaya balamtr. Alt Ok eklinde parti programna giren bu ideoloji 1938de Anayasann bir paras olmutur. Aslnda Alt Ok bir ideolojiden ziyade bir hkmet programdr. Kemal Karpat, Tanzimat devrinde balayan ve alan genileyen laiklemenin 1931den sonra laisizm eklini alp devletin ana ideolojisi haline geldiini ifade ediyor.1044 E. Fuat Keyman, Kemalist sekinlerin nesnel seklerlemenin gerekletirilmesi iin bir dizi kurumsal ve yapsal deiiklii balatp, bylelikle devleti siyasiletirip dini kurumlar ve sembollerden ayrmaya kalktklarn, bunu yaparken, Trk toplumunun daha gelimi, modernlemi ve uygar hale geldiini dndklerini; znel-seklerleme srecinin oluacan ve bunun da ulusal kimliin olumasnda dinin sembolik ve kltrel roln azaltacana inandklarn belirtiyor. Keyman, Trk toplumunda laik kimliin kabul edilmesiyle znel seklerleme srecinin baaryla gerekleecei varsaymna dayanarak nesnel ve znel srelerin tepeden inme devletten topluma empoze edilen bir model olarak benimsendiini ifade ediyor.1045 Keyman, Trk seklerlemesinin kurumsal ve anayasal olarak nesnel seklerleme kurulmas ve srdrlmesinde baarl olmakla birlikte znel seklerlemeye ulaabilmek iin gerekli olan sekler bir toplumsal etosun yaratlmasnda zayf kaldn, slamn varlnn gl bir ekilde hissedildii Trkiyede yakn dnemde, sekralizasyon (kutsallama, b.a) ve kamusallama srecinin yaandn ve kltrel slamn kimlik oluumuna ilikin nemli bir sembolik ve ahlaki g olduunu belirtiyor.1046 Attila lhan, Cumhuriyet devriminin tpk Rusyada sosyalist devrimin yapt gibi, nce snfsal tabann yaratmaya altn, fakat ortaya kartlmak istenen ulusal kltrn Beyolu alafrangal ile Ziya Gkalp Anadoluculuu arasnda kaldn, Mustafa Kemal dnemi burjuvann oluamadn, halk evleri ve kltr ocaklar aarak feodal kltre yneldiini sylemektedir. A. lhan bu konuda nn dneminde bir kltr seferberlii balatldn, kylere zorunlu okul gtrmek, konservatuar amak,
1043

1044

1045

1046

Ahmet Demirel, Atatrk Dnemindeki Kemalizm", CDTA, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 770. Kemal Karpat, Trkiyede Bugn deoloji Durumu, Dou-Bat Dnce Dergisi, Dn, Bugn, Yarn -deolojiler 3-, S. 30, Ankara, s. 35. E. Fuat Keyman, Trkiyede Laiklik Sorununu Dnmek: Modernite, Seklerleme, Demokratikleme, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, 2003, s. 23, 2003/23, s. 123-4. E. Fuat Keyman, a.g.m., s. 23, 2003/23, s. 125.

332

opera kurmak, devlet radyolarn Bat mziine tahsis etmek, Milli Eitim Bakanl yaynlaryla Bat kltrn Trkeye aktarmak, ii liselerde Yunanca ve Latince derslerinin konulmasna kadar gtrmek olmutur. Kltrel dzeyde Bat kltrne balanmak, siyasal dzeyde ngiltere ve Fransa ile ittifak yapmak uygundur eklinde bir yorum getirmektedir.1047 A. lhan, Mustafa Kemalin bamsz bir ulusallk, bamsz bir ulusal bileim yaratlmasndan yana olduunu, nnnn Batl bir Trk kltrn savunduunu, milletin seciyesini, ruhunu, ananat bir kenara koyup, sekin Batl aydnlar yetitirerek halk bunlarn ynetimine vermeyi ngrdn ifade ediyor. lhan, Mustafa Kemalin snf- mnevver telkinle, iradla, kitle-i ekseriyeti kendi maksadna gre iknaya muvaffak olamaynca, baka vastalara tevessl etmi, halk istibdatta bulundurmaya kalkmtrifadesini aktaryor. A. lhan, nn dneminin ok byk bir bask dnemi olduunu ve Tanzimat usul bir Batclk olduunu, yine nnnn ilericisinin tipik bir jn Trk ilericisi olduunu, devlete kafa tutsa da, onun nne ataca kemii kapmaya hazr olduunu, nnnn mmet dnemi kltrn halka braktn, Tanzimat sonrasnda olduu gibi Batl kltr evresine mensubiyeti kalknmann ve uygarlamann tek yolu saydn, bu yolun 1950 balarndan itibaren Trkiyeyi ekonomik ve siyasal bamszln kaybetmeye kadar gtrdn ifade etmekte ve Trk sosyalistleri iin yle bir tespitte bulunmaktadr: Trk sosyalistleri uzun sre Jn Trkleri ilerici saymlardr. nk Trk sosyalistlii de gerekte bir Jn Trk zellii olarak tarih sahnesine kmtr. Osmanl aydnlar nasl Batllara bakarak liberal oluyorlardysa, ayn biimde, Batllara bakarak sosyalist oluyorlard. Sosyalizm, Osmanl toplumunun nesnel koullarnda bir gereksinme haline geldii iin deil, Osmanl sosyalistlerinin, Selanik gibi komprador ekonomisinin ve kltrnn beii bir ehirde belirmesi, stelik bunlarn Yahudiler olmas bouna m sanrsnz? Mtarekede stanbulda kurulan Trkiye Sosyalist i ve ifti Frkasnn Selanikli Doktor efik Hsn, Fransz aydn Barbussen tavrndan esinlenerek rgtlemi, dergisinin Aydnlk adn bile Barbussen dergisi La Clarteden alarak vermitir. Onun evresinde toplanan teki Trk sosyalist aydnlarnn sava sonrasnda Almanyadaki sosyalist hareketlerden etkilenen genler olduunu biliyoruz. in tuhaf, bu sosyalist jn Trkler de tpk kendilerinden ncekiler gibi, sonradan cumhuriyet brokrasisi tarafndan benimsenmi, yksek yneticilik olanaklarna kavumulardr.1048 E. Fuat Keyman, devlete atfedilen rolden dolay Trk modernitesinin nceliklerinin esas olarak devlet merkezli bir siyasi proje olduunu dile getiriyor ve Ernest Gellnerdan u sz naklediyor: Kemalist sekinler, hem siyasetin ve toplumun
1047 1048

Attila lhan, Hangi Bat? -Anlar ve Aclar-, 3. Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1982, s. 227-8. Attila lhan, a.g.e., s. 229-30.

333

modernizasyonunu, hem de siyasi modernitenin meruiyeti ve hakllatrlmasn, ulus-devletle ilikili olarak ve devlete g vermesi balamnda grmlerdir. Keymana gre, Kemalist sekinler modernitenin gerekli kurumsal temellerinin kurulmasyla geri kalm ve geleneksel (dinsel) toplumsal hayatn, modern ve sekler bir ulusal kimlie dntrlebilmesi iin gerekli olan toplumsal bir etos yaratlmasn beraberinde getireceine inanyordu.1049 Batllamak iin Batnn kltr kaynaklarna inmek gerektii, bu mantki izgiyle kltr iktibas edilmesi gerektiini, kalknmay baarabilmi toplumlarn kltrnn yksek kltr olduunu, yksek kltrn aktarlmas neticesinde kalknma probleminin zlecei dnlmtr.1050 Laik ideoloji gerei ulusal olan dinsel olandan ayrmak ya da, dinsel belirlenimler tamayan etnik bir yeni-ulusuluk nosyonunu temellendirmek dorultusundaki ar pozitivist yaklam, Cumhuriyetin ilk onbe ylnn ayrt edici zelliidir. Bunu, zellikle 1940larda ulusuluk ilkesi yerine, halklk ilkesinin konulduu; ulusuluun yerini halkla brakt yaklam izler. Halkevleri bu yaklamn temel birimleri olmulardr. Halkevlerine yn veren brokratlar halk sanatlarna, yaznna, halk danslarna, halk oyunlarna, folklara, bu kez ar bir romantizmle yneldiler. Bu dnemde de bir nceki dnemin laik, ya da din d tavr ar basar. Hasan Ali Ycelin Milli Eitim Bakan oluuna kadarki dnemde Batclk ister ar pozitivizm, ister ar romantizm biiminde gzksn, bir tek anlam tayordu: Bat dnya grnden, Osmanl dnya grnn kart anlalyor, yani kltr alannda Batclk, Osmanll imleyen ne varsa, onun kartn anlamak biiminde dnlyordu.1051 Taner Timura gre Atatrk brokrasinin ideolojik temeli pozitivizmdir. Pozitivizm Trkiyede ortaya k ekliyle laikliin temelini tekil etmi ve Batl burjuva bilimlerinin stnlnn kabul ve onlarn anlalabildikleri lde aktarlmalar sonucunu dourmutur. Trk niversiteleri de bu aktarma grevini az ok baarabilmitir.1052 Bra Ersanl Benar, pozitivizmin laik politikalar yerletirmede arasal olarak kullanldn, eitimin laik politikalar yerletirmede belirleyici bir rol oynadn, bilimin sivil bir din olarak dinin yerini aldn, pozitivizmin tarih tezlerine yansdn, Gne-Dil teorisiyle Trk dilinin slamn boyunduruundan kurtarldn belirtiyor.1053

1049

1050 1051 1052

1053

E. Fuat Keyman, Trkiyede Laiklik Sorununu Dnmek: Modernite, Seklerleme, Demokratikleme, Ankara, Dou-Bat Dnce Dergisi, 2003, s. 23, 2003/23, s. 122. Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul, Boazii Yaynlar, 1992, s. 42. Hilmi Yavuz, Osmanllk, Kltr, Kimlik, I. Basm, stanbul, Boyut Kitaplar, 1996, s. 14. Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 4. Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), Afa Yaynlar, stanbul, 1992, s. 163-177.

334

slamc siyaset kesinlikle reddedildi. slam bir ekilde Trkletirildi. Buna ramen, pek ok kii sz konusu bu seklerleme srecinde dini ve ahlk deerlerin ya zayflatld veya tamamiyle ortadan kaldrld kanaatindeydi.1054 Hmanizmin bir kltr politikas olarak belirlenmesi, Hasan Ali Ycelin Milli Eitim Bakanl dneminde olmutur. Bu dnemi, Orhan Trkdoan, Kemalist ideolojinin tarihi Trk kltr kadrolarndan karlarak, Greko-Romen kaynaklara ynelmesi veya transmutasyonu (dnm) olan yeni bir dnem olarak adlandrmaktadr.1055 Dnemin nemli yazar ve mtercimlerinden olan ve partinin kltr ilerinde arlkl yeri olan Nurullah Ata unlar yazmaktadr: Bugnk Batya gitmekle i bitmez, gerekten yle iinde anlayp benimseyemeyiz bugnk Bat uygarln, btn gemiini incelemek, renmek, kavramak gerektir. Kolay deilmi bu, abuk olmazm. Olur dedik mi? Bir uygarl renmek, benimsemek ivediye gelilerden midir? Bat kafasn, Avrupal kafasn edinmekte. Avrupallar bugnk kafaya, bugnk medeniyete, dnceye Yunancay, Latinceyi renerek ermiler, eitimlerinin temeli o diller olmu. Demek byk bir g var o dillerde.1056 Orhan Trkdoan, dinin manev bir yap unsuru olarak 1940lar Trkiyesinde tamamiyle geri plana itildiini, 1945 ylnda yazlan ve ileri Bakanlna (Dahiliye Vekaletine) Matbuat Umum Mdrl tarafndan yaynlanan bir teblide, Biz her ne ekilde ve surette olursa olsun, memleket tarihinde, dini neriyat yaptrarak, dini bir atmosfer ve genlik iin dini bir zihniyet vcuda getirilmesine taraftar deiliz tarzndaki ifadesini naklediyor ve 1944den beri uygulanan ar laikleme sreci kadar, milli ve tarihi kklerden uzaklama ve hatta milli kltr unutacak kadar Greko-Latin kltrne dnler yapldn belirtiyor.1057 Kltrde hmanizma akmyla beraber 1940-50 aras yllarda militarist laikliin uygulama alanna aktarld grlmektedir. Hatta bu dnemde Tanr tanmazla kadar uzanan bir politika ile hmanist topya iin dini hayat devre d braklmtr. Nitekim, nnnn retmenlere Sizin vereceiniz terbiye, dini deil, milli, beynelmilel deil millidir. Milli terbiye istiyoruz Kafalar mazinin demir emberi iinde kilitlenen milletlerin vay haline eklinde hitap etmitir. 1058 Bu dnemde ideolojik araylarn artt snr tanmaz iddialarn yol at uygulamalar grmekteyiz. Atatrkn direktifiyle gelitirilen Tarih tezi, Trk dil teziyle desteklenmi bir ok dilin ana dilinin Trke olduu ifade edilmitir. Trke ideolojinin merkezi saylan Trk Ocaklar kapatlm, yerine kurulan halk evleri ayn grlerin oda olmaya devam etmitir.1059
1054

1055 1056 1057 1058 1059

Roderic, H. Davison, Turkey A Short History, Second Edition, The Eothen Press, Huntingdon, England, s. 143. Orhan Trkdoan, Deime, Kltr ve Sosyal zlme, stanbul: Birleik Yaynclk, 1994, s. 14. Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul: Boazii Yaynlar, 1992, s. 48. Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 390. Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul, Boazii Yaynlar, 1992, s. 50. Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, stanbul, B/F/S Yaynlar, 1986, s. 342.

335

Halkevleri laikletirme politikasnn vastas olarak kullanlm; halk evleri ktphanelerinde dinle ilgili herhangi bir yaynn bulunmas yasakland iin, dini bilgileri ve duygular hatrlatacak, retecek bir faaliyetin olmas sz konusu olmamtr. Yine bu dnemde geleneksel usullerle -yani anlatma ve ezbere dayal olarak dini bilgilerin yeni nesillere aktarlmas neredeyse imkanszdr. Sonraki yllarda zerinde oka durulduu gibi, polisin ve jandarmann bu husustaki iddet ve basklar ileri safhadadr. te yandan, eriat esaslarna uygun bir dini hayatn yeniden canlanmamas iin dinde reform yaplmasna ynelik tasar ve uygulamalar olmutur.1060 Giderek laikleme hareketinin (bu hareketten etkilenen) ehirli kesimlerde yaratt manevi boluun bir yar-din haline getirilen ulusulukla doldurulmaya allmasna allm, Atatrk bata olmak zere nderlerin de bu ideolojinin Olimpos topluluu diye grlmesi ve gsterilmesi kanlmaz olmutur.* Demek ki, Atatrk ya da en azndan tek-parti dneminde yaratlan Atatrk imgesini anlamak iin, yeniden laiklik sorununa bakmak gerekmektedir. Bu ise, dinin yerine ikame edilmek istenen bilim anlaynn incelenmesinden ayrlamaz.1061 Cumhuriyet Halk Frkas ilmiye snfn ortadan kaldrmak ve tarikatlar yer altna itmek suretiyle, Trkiyede dini gcn iki dayanan fiilen ykm oldu. Bununla birlikte devlet, arta kalan btn din grevlilerinin kendisine baland ve Babakanla bal bir kurum olan Diyanet leri Bakanl kanalyla yine de dinin denetlenmesinde anahtar bir rol oynamtr. 1920lerdeki bu laik jakobenizmin zamanla tersine dnmesini balatan hareketin Cumhuriyet Halk Frkasnn sralar arasndan domu olmas, bunun iin ironik bir gelimedir. Bu tersine dn, Partinin 1947de toplanan yedinci kongresinde balamtr. 1946dan sonra ok partili rejime yeil k yaklmasyla Cumhuriyet Halk Partisi, gelecek seimlerde, dini muhafazakarlar etrafnda toplayan bir rakip parti ile, Demokrat Parti ile kar karya gelecekti. Fakat CHPnin DPye byle nem vermesinin sebebi, Cumhuriyetin laikleme siyasetinin yaratt boluktan, CHPnin baz nde gelen yelerinin rahatszlk duymalaryd.1062 Bu grlerin bir sonucu olarak, Milli Eitim Bakanl okullarn programna yeniden -semeli- din dersleri koydu. Ayrca imam-hatip yetitirilmesi iin okullar at Din eitimi konusunda 1947de balatlan yeni tutumu, dini tren ve ibadetleri serbest brakan baz yeni admlar izledi. lk defa 1948de Hacca gitmek isteyenlere dviz verilmeye baland, 1949da da trbeler yeniden ziyarete ald.1063
1060

1061 1062 1063

Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul, Boazii Yaynlar, 1992, s. 5051. Mete Tunay, Edirne mebusu Mehmet eref (Aykut 1874-1939) Beyin 1936 ylnda yazd Kemalizm adl eserinin nsznde Kemalizmi, yalnz yaamak dinini alayan ve btn prensipleri ekonomik temeller zerine kuran bir din olarak tavsif ettiini aktarmaktadr. (Bkz. Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde TEK-PART YNETMnin Kurulmas (1923-1931), Ankara, Yurt Yaynlar, 1981, s. 327.) Mete Tunay, a.g.e., s. 325. erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul: letiim Yaynlar, 1998, s. 123. erif Mardin, a.g.e., s. 123-4.

336

. nn dnemi eitim faaliyetleri asndan ky enstitlerinin kurulmas nemli bir giriimdir. Ky Enstitlerinin mimar olan Tongu yllar sonra, retmen devrimin btn dinamizmasn ykleniyor. Sarkl ky hocasnn yerini almaya alyordu. demektedir.1064 Ky Enstitlerinin kurucusu smail Hakk Tonguun olu Engin Tongu ise yle demektedir: Ky Enstitleri sistemi balbana ne bir okuma yazma kampanyas, bir ky kalknma problemi, ne bir retmen yetitirme abas, ne bir okul yapm giriimiydi. Temel amac bakmndan tarihi artlarn hazrlad bir imkandan yararlanarak iktidara katlp elde edilen yrtme gc ile emeki snflar bilinlendirmek ve devrimsel sreci hzlandrmak iin giriilmi bir devrim stratejisi ve taktii idi.1065 Osman Turan, smet Paayla birlikte Trkiyede in Devrimine benzer bir kltr ihtilali yaandn, Ky Enstitlerinin bu ihtilalin kalesi olduunu ifade ediyor. Dini, milli, ahlaki btn ananelerin ky ocuklar ile yklacann sanldn belirterek Ky Enstitlerinin kltr ihtilaline bir zemin hazrladn anlatyor.1066 nn dneminde Atatrk dneminin milliyetilii hmanist kltre doru Batcl ise Avrupallamak topyasna kanalize edildi. Bunun iin toplumun slami esaslarndan bsbtn tecrit olunmasna alld.1067 Osman Turan, mazinin tamamiyle gmlmesi ve eski kltr kalntlarnn silinmesi iin btn tarihi eserlerin, ktphane ve arivlerde rtlmesinin bahis mevzuu olduunu, Trkiyede Hasan Ali Ycelin himmetiyle bir hmanizma hareketine giriildiini, eski Yunan ve Latin eserlerinin birinci plana alndn, bu ilerici gaye ile liselerde Latince derslerinin okutulduunu, Yunan, Bizans ve Hristiyan devrine ait harabelerin ok defa Trk abidelerinden daha fazla itinaya mazhar olduklarn, Hristiyan ziyaretgahlar keif ve ihya olunurken, tarihi byk trbelerin kapatlmas ve ziyaretlerinin yasaklanmasnn sz konusu olduunu, hatta ehir ve kasabalardaki pek ok mezarlklarn yktrlp yerlerine parklarn yaplmasn bu zihniyetin bir yansmas olduunu ifade ediyor ve rnekler veriyor: kr Kayann (dnemin leri Bakan) Bayburtta tazim gren Seluklu devrine ait bir trbenin yklmad taktirde ehrin haritadan silineceini ilan etmesi ve bir gece emrin yerine getirilmesi; yazma kitaplarn yaklmas, suya atlmas, ariv vesikalarmzn vagonlarla Bulgaristana gnderilmesi ilmi ve milli kayp olarak deerlendirmektedir.1068 Cumhuriyetin ilk dnemlerinde dini kurumlarn ortadan kalkmasyla birlikte, Cumhuriyetin ilk nesillerinin dinle ilgili salkl bilgilere ulamas imkan kalmamt. Bunun yannda, bata ders kitaplarnda olmak zere eitimdeki pozitivist, evrimci
1064 1065 1066

1067 1068

Ali Ata Yiit, nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul: Boazii Yaynlar, 1992, s. 82. Ali Ata Yiit, a.g.e., s. 89-90. Osman Turan, Trkiyede Komnizmin Kaynaklar, 4. Bask, stanbul: Naklar Yaynevi, 1980, s. 168-171. Ali Ata Yiit, a.g.e., s. 93. Osman Turan, a.g.e., s. 148-9.

337

ilerlemeci bilim anlaynn etkisiyle dine olduka mesafeli bir nesil yetimitir. Bu durum 68 Kuan da etkileyecektir. Cumhuriyet dneminde din kart birok yaynlarn kt bilinmektedir. Mesela, Dr. Abdullah Cevdet din kurumuna ynelttii eletirilerin yan sra, yeni rejimin hogrs ile biyolojik materyalist klasiklerin halk dzeyinde en etkili olabilecek olanlar yaynlanma imkanna kavutu.1069 Trk Tarihinin Ana Hatlar adyla 1930da baslan, daha sonra drt ciltlik lise tarih kitaplarna kaynaklk eden ve 19311941 aras dnemde okutulan kitapta evrimci ilerlemeci bir tarih anlay verilmi; insan tabiatn mahluku saylm, dinin menei atalardan korkmaya balanm, evrim teorisi bilimsel kanun olarak sunulmutur.1070 O halde tabiat hem kanunlarn sahibidir, hem de ayn kanunlara tabidirGerekten insan tabiatn mahlukudur. Hayatn byk kaidesi tabiata tabi olmaktr. Tabiatta hibir ey yok olmaz ve hi bir ey yoktan var olmaz. Yalnz tabiat vcuda getiren varlklar, tabiatn kanunlar icab olarak ekillerini deitirirler. Sz konusu evrimci anlayta kayalarda ilk hayat izlerinin grld, basit bitkilerden hayvanlara geildii, daha sonra insann atalarnn ve insann olutuu sylenmektedir. Ksaca insanlar, sularda kaynap rpnan bir mevcuttan, ok yava yryen bir evrimle bugnk ekle geldiler. nsann bugnk yksek zeka, idrak ve kudreti milyonlarca nesilden geerek hazrland Hayat tabiatn dndan gelmi deildir ve tabiatn stnde bir nedenin eseri de deildir.1071 Yine ayn eserde dinin atalardan korkma ile balad, daha sonra bu korkunun yerini kabile Allah korkusuna brakt iddia edilmektedir: nsanlarda ata korkusu, tehlikeli hayvanlara kar olan korku ile kart. Bu suretle Allah kavramnn balang hali olan ulviletirilmi ataya temsili olarak eitli hayvanlara ait ekiller verildi. Daha sonra korkularn glenerek pekitii, insanlarn kutsal gelenekleri icat ettikleri haram, mekruh kavramlarnn olutuu, insanlar tehdit eden kuvvetler lehine evirebilmek iin kurban kesmenin ortaya kt, kurban kesecek rahipler snfnn olutuu tanrlk vasfnn insan zekasnn bir rn olduu sylenmektedir.1072 Bu kitabn nsznde Dou Perinek, kitabn tantmn yaparken devrimci kuaklarn ideolojisini belirleyen temel eser diye takdim yapmaktadr. Perinek, bu drt ciltlik tarih kitabnn Atatrkn, Avrupa merkezci tarih tezlerine kar ulusal devrimci tarih teorisini ina etme amacyla balatt tarih almalarnn en nemli rn olduunu iddia etmektedir.1073
1069

1070 1071 1072 1073

kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat, 1981, s. 390. Tarih I, Kemalist Eitimin Tarih Dersleri (1931-41), 4. Basm, stanbul: Kaynak Yay., 2000, s. 2-24. Tarih I, a.g.e., s. 1-8. Tarih I, a.g.e., s. 21-24 Tarih I, a.g.e., s. III-VII.

338

1924 ylnda Milli Eitim Bakanl, Trkiye Cumhuriyeti iindeki eitim kurumlar zerinde kontrol salad ve zellikle balar yoluyla ayakta tutulan medreseler kapatld. Din grevlileri iin daha yksek dzeyde eitim veren Sleymaniye Medresesinin vazifesi, stanbul niversitesinde kurulan bir lahiyat Fakltesine devredildi. 1933 ylnda bu faklte, bir slam Aratrmalar Enstitsne dntrld. Kuran Kurslar kald. mamlarn maalar cemaate brakld.1074 1930lu yllarda Trkiyede laiklik basks olduka artm, din eitimi yasaklanm, camilerin fonksiyonu laikletirilmi, hzla ina edilen yeni bakentte hibir yeni cami yaplmamtr. Bernard Lewisin belirttii gibi, stanbulu fetheden Fatih Sultan Mehmed bir sembol olarak kiliseden camiye evirdii Ayasofya ibadete kapatlarak mze haline dntrlmtr.1075 Bu durumda, gerek sekinlerin nezdinde, gerekse halk nezdinde dinin ve din grevlisinin itibar kalmamaktadr. Byle bir atmosferde yetien genliin dine ve din grevlisine sempati beslemesi ve sayg duymas beklenemez. Batdaki laiklik, dini kurumlarn devletten ayrlmasn getirmi; Trkiyede ise bu sre bu kurumlarn tasfiyesi ile birlikte devletin denetimine alnmas, ulemann etkisizletirilmesi, meruiyetini kaybetmesi ve dinin ferdin hayatna indirgenmesi sonucunu getirmitir. Laik Trk aydnlarnn kltr, Batdan kaynaklanan yap talarndan olumutur. Bu kltr Bat modelinde plastik sanat yaptlarna, gnlk yaam tanmlayan tarzda bir romann gelimesine, ok sesli mzie, Darwinin evrim bilgisine ve Trk halk biliminin museificationunu yaratmaya ynelik bir aba ierir. Bu kltrn kendine zg zellikleri, uygulayanlarn yaam tarzlarna kazandrd yol gstericilerde yatar. Bunun en iyi rnekleri de akademik personel diploma gerektiren meslekler ve brokrasi iinde bulunur.1076 Giderek toplumsal normlar Cumhuriyetin sunduu kurallarla, yani svire Medeni Kanunu ve Cumhuriyetin kanunlaryla zdeletiriliyordu. Bir dier normatif sektr Trk milliyetiliiydi. Bu yeni deerlere snrsz ballk yoluyla ortaya karlan toplumsal dayanma, Cumhuriyetin birinci temasyd; bulunulan koullarda bu onu eletirilemez, yanllanamazd.1077 Trk Devrimi kitlelerce desteklenen bir hareket deildi; Trk Devriminin ilk aamas olan Trk Bamszlk sava, nefret edilen bir igalciye kar direnii temsil ettii srece alt snflardan epey destek grd. Oysa, Devrimcilerin sivil amalar, yani Trkiyenin politik ve toplumsal modernlemesi, halkn talepleriyle paralelletirilmi
1074 1075 1076 1077

erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 98. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, London, 1961, s. 410. erif Mardin, a.g.e., s. 215. erif Mardin, a.g.e., s. 206.

339

deildi. Trkiyedeki dnm kitlelerin kndan kaynaklanmad. Konu daha kukucu bir bakla ele alnsa ve kitle katlm, kitlelerin sekinler tarafndan harekete geirilii olarak grlse bile, Devrim bir kitle grngs olarak nitelenemez.1078 Hilmi Yavuz, Batllama ile gerekleen dnmn, bir medeniyet deiimi problemini ortaya kardn, Ahmet Hamdi Tanpnarn bir medeniyetten brne gememizin getirdii bu ikiliin, evvela umumi hayatta baladn, sonra cemiyeti zihniyet itibariyle ikiye ayrdn, nihayet ameliyesini deitirerek fert olarak iimize yerletiini syleyerek, bu durumu ift maksatl yaamak olarak tasvir ettiini; benzer bir yaklamla Kemal Tahirin Batllamadan sonraki Trk toplumunu ift gerekli toplum diye adlandrdn belirtmektedir.1079 . Mardin, Medeni Kanunun uygulanmasndan sorumlu olan aydnlarn Trk toplumunda kitle iletiim aralarndan yararlanabilen ve onlar kontrol edebilen gl bir grup oluturduklarn, bu sekinlerin bu kanun etrafnda artk yerleik hale gelmi olan laik gelenek iinde yetimi bulunan hekim, savc, avukat, profesr ve yneticilerden olutuunu, askerlerin de byle bir gten destek alarak laiklik adna politikaya mdahale ettiini belirtiyor.1080 Kurucu byklerin hl denetimleri altnda tuttuklar partiler dini konularn, yeni rakipleriyle seim yarnda istismar edileceinden korktular. Ama sonunda, 1949da din retisi Jakoben CHP tarafndan devlet ilkokullarnda eski konumuna getirildi.1081 2.1.2. Trkiyede Resmi deolojinin Sylemlerine Eklemlenen Solun Dine Yaklam (1923-60) Temel tezlerimizden birisi, Trkiyede 68 Kuann gemite dine yaklamlarn belirlemede, pozitivist, aydnlanmac eitimlerine eklemlenen Marksist yorumlarn etkili olduudur. 68 Kuann dine yaklamndaki olumsuzluklarn altnda yatan sebepleri, sosyo-kltrel artlar, sosyal ilikiler an inceleyerek bir din sosyolojisi yapmaya alacaz. Taner Timura gre, Atatrk dnemi, 1946da girilen ok partili dnemden ayran zellik, pozitivizmin ideolojik tekelidir. Geri bu dnemden Marxdan eviriler yapldn ve Kadro yazarlarnn Marksizmden mlhem tahliller yaptklarn biliyoruz. Fakat bunlarn toplumsal hayatla ilgili pratik bir nemi olmamtr. Nitekim, Kadrocular Atatrkn temel fikirleri ile elimee dmemee zel bir itina gstermiler ve bu konuda Marksizmi de tahrif etmekten ekinmemilerdir. yle sanyorum ki, bu durumu en iyi tehis eden dnr, Adnan Advar olmutur. Advar diyor ki: Bat dncesinin
1078 1079 1080 1081

erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 149. Hilmi Yavuz, Osmanllk, Kltr, Kimlik, I. Basm, stanbul, Boyut Kitaplar, 1996, s. 52. erif Mardin, a.g.e., s. 131. erif Mardin, a.g.e., s. 207.

340

veya daha dorusu Bat pozitivitizminin o zaman ki hakimiyeti o kadar kuvvetli idi ki, buna glkle dnce denebilir. Bunun ismi olsa olsa dinsizliin resmi dogmas olabilir Cumhuriyet hibir zaman ilmi pozitivizmin ve pozitivist dnce akmnn kalesi olmaktan geri kalmad Son yirmi sene iinde Trk genliinin byk ekseriyeti resmi bir dini eitimden gemedi ve eskiden slami dogmalar nasl empoze ediliyorsa, Batl pozitivizm de yle empoze edildi. Bu genlik, kendi elinde olmayan sebeplerle 1950-60 fikir boluunun temsilcisi olmutur.1082 Beir Ayvazolu, Cumhuriyetten sonraki tercme faaliyetlerinin ayrc vasfnn, Bat medeniyeti hakkndaki resmi gr dorulayan eserlerin zellikle seilmi olduu kanaatindedir. Ayvazoluna gre, Bat dncesinin antik Yunan ve Latin hmanizmasndan balayp zorunlu olarak materyalizme uzanan deimez bir izgi takip ettii eklinde bir kanaat yerletirmeye alan sekinler farkl dncelerin de tercme yoluyla beslenmesini uzun sre nlemi; daha akas, Batclk ve solculuk adna Bat kltrnn bilim ve teknolojinin ardndaki zihniyetin deil, pozitivizmin, materyalizmin ve Marksizmin misyonerliini stlenmi, stelik bu felsefeleri bir eit din gibi kabul ettirmek, dinin yerine ikame etmek istemilerdir.1083 Osman Turan, Trkiyede milletin kaderini tayin eden aydn ve sekin zmrelerin ilericilik adna ciddi bir medeniyet hamlesiyle medeniyet ve ilericilik namna Trk milletini zor duruma drdn, kltr ksrlna ve maneviyat buhranna yol atn, bu buhrann iinde kltr, ahlk, mefkure ve mukaddesattan mahrum braklm nesillerin akna dndn, uurunu kaybettiini, Trkiyedeki sosyalistlerin bundan faydalandn, dnyadaki solcularn daima iktidar dman ve muhalefet dostu gzkmesine ramen, Trkiyedekilerin tamamiyle tersi bir durumda olduunu, Trkiyedeki solcularn komunist radyolarnn hcumlarn muhalefet zerinde tutmadklarn ve mensuplarn gerici, faist Menderes kuyruklar adlaryla damgaladn, iktidar da ilerici, memleketi sfatlaryla ykseltmeye altklarn, milli irade tecellisiyle mevki ve menfaatlerinin tehlikede olduunu dnen bir ok materyalist politikac, beynelmilel gazeteci, profesr, memur ve patronun siyasi bakmdan sosyalistleri istismar etmeye alrken, onlarn aleti durumuna dtklerini iddia ediyor.1084 Ayvazoluna gre, halkevleri ve halk odalar CHPnin yan kurulular gibi faaliyet gstermitir. Halkevleri ve halk odalarnn lkenin en cra kelerine kadar gtrd tiyatro vastasyla resmi ideolojinin gelecek projesine uygun olarak retilen yeni gemiin halka benimsetilebilecei sanlmtr.1085

1082

1083

1084 1085

Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 4. Beir Ayvazolu, 1980 Sonrasnda Kltre Farkl Bir Bak, C.D.T.A., 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 833-4. Osman Turan, Trkiyede Komnizmin Kaynaklar, I. Bask, ark Matbaas, Ankara, 1964, s. 55-7. Beir Ayvazolu, a.g.m., s. 831, 836.

341

Tek Parti dneminde bastrlm sol sylemin bilin altnda, Tek Parti dneminin ideolojik geleri derin izler brakmtr.1086 Bankasnn maddi katklaryla kan Tan Gazetesinde1087yaz yazan Sabiha Sertel, 1940ta Yeni Sabah gazetesi ve Sebilr-Reat dergisinin Tevfik Fikret aleyhinde yazd yazlara cevap verdiini, genlerin Fikretiler ve Akifiler diye iki gruba ayrldn; Yeni Sabah gazetesinin Robert Kolejde retmenlik yapan Tevfik Fikrete ateizminden, devrimci fikirlerinden, insaniyetiliinden dolay hcum ettiini iddia ediyor1088 mer Lainer, Trk solunun hem aydnlanma geleneiyle ilikili hem de Trkiyedeki Batllama serveniyle balantl olduunu anlatyor: Btn dnyada sol bir kere tartmasz bir ekilde aydnlanmacdr. Aydnlanmann iki z ocuu vardr: Biri liberalizmdir, dieri de sosyalizm. Birok ortak noktalar vardr bunlarn. Onun iin de kolay tartrlar aralarnda. Farkllklar da ciddi ekilde vardr, ama ayn dilden, ayn dnyadan konuurlar; ikisi iin de bilim referanstr, ikisi de insanln retici kapasitesinin artrlmasna alrlar. Trkiyede devrimci solun kendi ncelleri olarak kapitalizm ncesi eitliki kyl hareketlerini, rnein Trkiyede eyh Bedreddinin bir tr atalar olarak grmeleri gibi, rnein Robespierre(den de saygyla bahsetmeleri bu yzdendir. Burjuva devrimlerinin en azndan bir saygnlklar vardr. Voltaire, Danton Rousseau gibi dnrler, en azndan dman deildir. Onlar da devrimci gelenek iinde ilgiyle baktn kiilerdir. Aydnlanma ile solun bir gbek ba vardr, olmas da gerekir Trk solu hem bu aydnlanma geleneiyle ilikili hem de Trkiyedeki Batllama serveniyle balantldr.1089 . Lainer, Trkiyede Batda olduu gibi, laik ve devlet d aydnlar zerinden bir aydnlanmann deil, devlette yer alan imtiyazla donatlm aydnlar tarafndan devletin ve devlet cihaznn aydnlatlmasnn sz konusu olduunu mparatorluk zerinden bakldnda ilk sosyalist hareketlerin Rumelide aznlklarn etkin hareketler olduu, bunlarn devlet ve devlet d hareketler olarak nitelendirilebilecei ilk sosyalistlerin ounun aznlklar olduu, cumhuriyetin kurulup Trkiyenin milli devlet haline gelmesiyle sosyalist hareketin ilk kurucularnn, efik Hsnler, Read Fuadlar gibi bunlarn hepsi ya brokrat ya da yksek brokrasinin ocuklar olduunu; Nazm Hikmet de dahil, ounun belirli bir tabakalaya, st snfa mensup insanlar olduunu; sosyalizmin tabiat gerei alt snflarla iliki kurmaya altklarn fakat, st tabakann iinde olmann genlerine iledii bir devlet ve otoriteyle birlikte i yapma eilimlerinin Trkiyedeki sol harekete 1920lerden
1086 1087 1088 1089

Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, B/F/S Yaynlar, stanbul, 1986, s. 343. Sabiha Sertel, Roman Gibi, Anlar, 1919-50, stanbul, Cem Yaynlar, s. 174. Sabiha Sertel, a.g.e., s. 204-209. mer Lainer ile yaplan rportaj, Trkiyede Sol ve Sosyalizm, Rportaj yapan: Cemalettin Haimi ve Murat Gzel, Tezkire, Trk Solu Says, Yl 11, Say 26, s. 167.

342

balayarak sindiini; TKPnin kuruluundan beri, Sovyetler Birliinin gdmnde bir parti olduunu Trkiyenin toplumsal durumuna ynelik zgn zmleri olmadn, Stalinin hakim olmasndan itibaren dnyada zgl politikalar retilemediini, TKPnin Trkiyede 1970, hatta 80lere kadar ne yapp ne yapmayacaklar hakkndaki ynergeyi Sovyetler Birlii politikalarndan aldn, TKPnin 1960larn sonlarna kadar toplumsal bir hareket olmak iin aba sarf etmediini belirtiyor.1090 Taner Timur, 27 Mays hareketiyle birlikte brokratik ideolojinin

kuvvetlendiini, 1961 Anayasasnn kabulnden sonra, sosyalizmin gelimeye baladn, bu gelimede Kbrs davas, Vietnam Sava gibi, dorudan veya dolayl olarak milletleraras problemlere ramen, ancak asl nedeni retim koullarnn gelimesi asndan pozitivizmin ve onun doal sonucu olan burjuva ilimciliinin kendi zaafnda aramak gerektiini; da bal bir kapitalizm yarattn, snf elikileri iinde pozitivizmin ibirliki sermaye ve brokrasinin st kademelerinin tutuculuunu yansttn ve buna kar tepkilere paralel olarak gerilediini, pozitivizmin klasik tutumunun dinci ideolojiyi yobaz ve gerici olarak damgalamak sol ideolojiyi de eskimi ve modas gemi Marksizm olarak iln etmek olduunu ve pozitivizmin Trkiyede halen ok etkili bir ideoloji olduunu ifade ediyor.1091 Cumhuriyetin ilk yllarnda devrimin ilkelerini oluturmada ideolojik rehberlik rolne soyunan Kadrocularn dine yaklamlaryla ilgili olarak Mustafa Trke, Kadrocularn tarihi materyalizmi batan itibaren aka dile getirdiklerini ve dier dnya grlerini idealizm olarak tanmlayarak reddettiklerini ifade etmektedir.1092 Trkee gre, Kadrocularn esinlendii ikinci ideolojik kaynak Lenindir. Zira, Aydemir ve Tkin, eitimlerini Moskovada tamamlamlar, Bak Kongresine katlmlardr. Kadrocularn esinlendii nc kaynak, Tatar Bolevik Sultan Galiyev, drdnc kaynak, Sovyet deneyimidir. Trke, sanayilemi metropoller ile sanayilememi koloniler arasndaki kartlk, ii snflar arasnda farkl niteliklerin olmas gibi konularda Galiyevin grleriyle Kadrocularn grleri arasnda rten tartmalar olmasna karn, Galiyevin ngrd Mslman toplumlar bir araya getirerek ortak bir cephe oluturma fikrinin Kadroda olmadn, Galiyevin fikrinin ana unsurlarndan birisi olan slami genin Kadronun tartmalarnda hi yer almadn ifade etmektedir.1093 Bu dnemde, Hilmi Ziya lkenin nsan dergisinde cemiyetin sosyalist bir cemiyete dneceine dair yazlar yaynlanmtr. Yine 1938-39 yllarnda Ses ve
1090

1091

1092

1093

mer Lainer ile yaplan rportaj, Trkiyede Sol ve Sosyalizm, Rportaj yapan: Cemalettin Haimi ve Murat Gzel, Tezkire, Trk Solu Says, Yl 11, Say 26, s. 167-8. Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 4. Mustafa Trke, Ulusu Sol bir Akm: Kadro Hareketi(1932-1934), I. Bask, Ankara: mge Yay., 1999, s.103 Mustafa Trke, a.g.e., s. 105-109.

343

Yeni Ses dergilerinde Mecdi Devrim imzal Emperyalizm Nazariyesi, Emperyalizm ktisad, baln tayan yazs yaynlanmtr. Bu dnemde radikal ve toplumcu aydnlar, yazn araclyla ve hem iktidar sylemi iinde kalarak hem de kalyormu gibi grnerek, egemen ideolojide gedik amaya almlardr.1094 Rejim, domakta olan entelijansiyay bir devlet ideolojisi evresinde btnletirmeye alyordu.1095 1929 ylnda yaynlanan Resimli Ay dergisi Putlar Ykyoruz balkl saysnda toplumda kutsallatrlm, aknlatrlm eletiri d braklm olan dahilik ve milliyetilik kavramlarnn sorgulanmasn gndeme getirmi. Bu kampanyay yrten Nazm Hikmet, hem egemen yazn hem siyaset ideolojisi zerine gidebilme imkn elde etmitir.1096 Sosyalist yazarlarn sadece rejimin ideolojisini oluturma abasyla kalmayp, yeni yetien neslin Milli Eitim Mfredatna gre okuyaca kitaplar yazmaya ynelmesiyle tesir sahasn genilettiini grmekteyiz. Bu anlamda, toplumcu yazarlardan Sabiha Sertelin ilk mekteplerin be snf iin yazd kitaplarn Milli Eitim Bakanl tarafndan kabul edildiini gryoruz.1097 Resimli Ay, sol yazarlarn topland bir dergi oluyor. Sadri Ertem, Suat Dervi, Sabahattin Ali vd.1098 Nazm Hikmetin genlere devrimci dnce ve ruhu aksettirmesinin yannda metafizie kar materyalist dnya grn verdiini gryoruz. 1099Nazm Hikmetin sadece bu dnem genliini deil, iirleriyle, fikirleriyle 68 genliini etkileyen bir yazar olduunu, gerek yazl eserlerden, gerek yaptmz mlakatlardan grmekteyiz. Nazm Hikmet, Resimli Ayda eski ediplere kar mcadele edilmesi istiyor.1100 Sabiha Sertel, Mehmet Akifin mistik ideolojisini rtmeli idik szn sarfediyor.1101 Sosyalist eserlerin tercmesini gerekletiriyor, Kautskynin Snf Kavgas isimli eseri
1094 1095 1096 1097 1098 1099

1100 1101

Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, B/F/S Yaynlar, stanbul, 1986, s. 344-5. Ahmet Oktay, a.g.e., s. 348. Ahmet Oktay, a.g.e., s. 356. Sabiha Sertel, Roman Gibi, Anlar, 1919-50, stanbul, Cem Yaynlar, s. 117-8. Sabiha Sertel, a.g.e., s. 119-20. Sabiha Sertel, anlarnda N. Hikmetin bu ynn tavsif ediyor: Nazm materyalist gr ile maddi alemi aksettirmi,metafiziin kalplarn krmtr. Gerei his aleminde deil, toplumun iinde aramtr. Denilebilir ki, Nazmn iirlerine ruh veren, ezilen ve smrlen insan ve halklar iin duyduu sevgi, ezenlere kar besledii nefrettir. Nazm devrimci yapan da bu ideolojisi ve felsefesidir. iir onun elinde hislerini, heyecanlarn, fikirlerini ve ideolojisini aksettiren bir aratr. Bunun iindir ki, Nazm sanatn devrimin hizmetine vermi, devrimci bir air olarak eski ediplerin, airlerin kitleleri uyuturan Benci eserlerine kar hcuma gemiti. Nazm, en inklap iirlerini, Resimli Ayda bulunduudevrede yazmtr denilebilir. Bunlar arasnda yryen Adam(1929), Gayemin Yolcularna(1928), Gnein Safrasnda Sylenen Trk, Kerem Gibi iirleri yeni neslin zerinde ok byk etki yapyor; genlere, aydnlara, iilere sava azmini alyordu. Yryen Adam iirindeki msralar birer sava arsdr. Bunun gibi dier devrimci iirleri de, kendi nesline ve kendinden sonraki nesillere korkusuz, sarslmadan, ylmadan, sonuna kadar davalarn savunma iradesini alar. Sabiha Sertel, Roman Gibi, Anlar, 1919-50, stanbul, Cem Yaynlar, s.155-157. Sabiha Sertel, a.g.e., s. 128. Sabiha Sertel, a.g.e., s. 164.

344

1930da Trkeye evriliyor.1102 1950de ve 1955deki genlerin Sertel iin Biz ilk Marksist eitimi, sizin Trkeye evirdiiniz kitaplardan aldk sz sosyalist anlayn sonraki kuaklara verilmesinde nemli bir admdr.
1103

Trkiyedeki

Dergiler evresinde toplanan yazarlarn bu dnemde problemlere henz snfsal adan bak(a)madn ya da bakmak gereini duy(a)madn, toplumcu yazarlarn Alt Okda zetlenen resmi ideolojinin zellikle halklk, devrimcilik, devletilik gibi ierii yeterince belirtilmemi ilkeler zerinde durduklar ve daha ok uyandrmaya altklar grlyor. 1941de Peyami Safann Marksist ve Militan olarak niteledii Yurt ve Dnya dergisi yaynna balyor. Daha sonraki yllarda, S. Eybolu ve benzeri aydnlar hmanizma ile halkl birletirme abasna giriiyor. Ky Enstitlerinden, Anadolulu hemehrimiz Homeros ve Yunus Emreden dolanarak Mavi Yolculuka evrilen izgisinde halk terimini kullanyor.1104 H. zdemir, Yn-Devrim hareketinin Kadroculardan byk lde

etkilendiini yazar. Ayrca, benzer bir yorumu, hatta Ynclerin Kadrocularn devamcs olduu yorumunu yapan baka yazarlar da vardr. rnein, Korkut Boratav, evket Sreyya Aydemirin bu dergide yazmasnn rastlantsal olamayacan; Haldun Glalp, Kadrocu tezlerin 1960larda yeniden canlandrlmasnn ncelikle Avcolunun almalaryla gerekletiini; mr Sezgin, Ynn Kadronun devam olduunu ve son olarak Melih Cevdet Anday, Yn Hareketinin, Sultan Galiyevcilikle ilikili olan Kadro Hareketinin devam olduunu yazar.1105 2.2. Trkiyede 68 Kuana Etkide Bulunan Kii ve Guruplarn Dine Yaklam ( 1960-71 ) Trkiyedeki solun dine yaklamnda Marksist yorumlar etkilidir. Solcularn, sosyalistlerin din konusunda ne yazk ki ayrntl, ak bir grleri olmamtr. Sosyalistler bir yandan din halkn afyonudur diyerek materyalizme vurgu yaparken, dier yandan da kitle almas yaparken de dini kiinin i sorunu olarak nitelemiler ve din olgusunun zerini kapamlardr. Din olgusunu anlamak, kavramak yerine, yok sayp grmezlikten gelen sosyalistler, dinsel hareketleri de hep kandrlm, cahil kiilerin ileri olarak alglamak yoluna gitmilerdir. Onlara gre dinsel hareketlerin iradesi, kendi dinamii yoktur, olamaz. Bu kaba yaklam dini yok saymann doal sonucu olsa gerek. Aman halkn deerlerine dokunmayalm diyerek bu noktada poplizme saplanan politik gr, din konusunun zerini kapatarak, laiklik zerine bir alm yapmamtr. Bu nedenle de var olan anlay sahiplenmi, sessizce
1102 1103 1104 1105

Sabiha Sertel, Roman Gibi, Anlar, 1919-50, stanbul, Cem Yaynlar, s. 168-172 Sabiha Sertel, a.g.e., s. 174. Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, B/F/S Yaynlar, stanbul, 1986, s. 346-7. Ecehan Balta, Trkiye Solunda Milliyetilik: Kaynak Dneme , Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis, Aylk Sosyal Bilimler Dergisi, S. : 6, Ankara, 2002, S. 167-168.

345

Trkiye Cumhuriyeti Devletinin laik bir devlet olduu grne onay vermilerdir. Solculara, sosyalistlere gre Cumhuriyet laiktir. Alevilerin laiklik konusuna bak, olmasn istedikleri varsaymak, var kabul etmek eklindedir. Osmanl Devletinin resmi mezhebi Snniliktir. Bu noktada da Cumhuriyet, Osmanlnn tutumunu terk etmemi, baz revizyonlarla devam ettirmitir.1106 Cemil Meri, Marksizme Marksizmi benimseyen genlerle ilgili deerlendirmesinde u tespitlerde bulunuyor: Marksizm de dardan gelen ideolojiler gibi felket kayna olmutur. nk, ocuklarmz hazrlkszdlar. Marksizmin de bir ideoloji olduunu bilmiyorlard. deolojinin bir yar hakikat, ilim kisvesine brnm bir snf yalan olduunu anlayan var mayd zaten? Delikanllar arptlm sloganlar dnyaca geerli bir hakikat sandlar. Oysa, Marksizm bir doktrin olmadan nce, bir aratrma yntemidir. Bir tekke eyhi deildir Marx. Belli bir ada belli bir blgede yaam her insan gibi zaaflar olan bir dnce adam. nsanla en byk armaan: Diyalektik.1107 zellikle 1965ten sonra hzlanan tercme faaliyetleriyle genliin sosyalist bilince sahip olmas hedeflenmitir. TPin genlik kollarnda yapt eitim almalar 68 kuann dnya grnn olumasnda nemli pay sahibidir. Bu konuda Fikret Babuun hayatndan bir rnek sunacaz: Parti yneticileri partinin genlik kollaryla 17 Aralkta Siyasi Partide alma, 24 Aralkta TP Tekilatlanmas ve Tekilatlanma Sorunu adl birer sylei yaptlar. lk syleiye Behice Boran da katlmt. 20 Aralk 1966 gnnden balayarak her Sal saat 17de genlik kollarnn odasnda eitim almasna baladk. lk olarak Georges Politzerin Felsefenin Balang lkelerini okuyup tartrken bu arada herkesin kendi kendine Sosyalizmin Alfabesini okumas da istenmiti. Bylece ayn anda iki kitab birden okuyorduk. Bu iki kitab okuyup zmsedikten sonra materyalist felsefeyi, metafizik felsefeyi, maddenin ruhtan nce geldiini idealistlerin toplumu srekli teki dnya ile megul ederek karamsarlk verdiini ve nemli olann bu dnyay yorumlamak olduunu rendim ve idealist felsefeyi o zaman kullandmz deyimle ykarak materyalist oldum.1108 yle grlyor ki, Felsefenin Balang lkeleri ve dier materyalist yaynlar inan sahibi ve ritelleri olan bir gencin zihninde elikiler ve pheler meydana getiriyor. Fikret Babu, Felsefenin Balang lkeleri kitabn dinle ilgili grlerinin olumasnda nemli rol oynadn ifade ediyor: Felsefenin Balang lkelerini okumaya baladmz gnler Ramazan ay idi ve ben hala oru tutuyordum. Kitab okuyup yorumladka, nceki saladm

1106 1107 1108

Ali Yldrm, Atete Semaha Durmak, I. Bask, Ankara, Yurt Kitap-Yayn, 1993, s. 103-104. Cemil Meri, Batlama, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 244. Fikret Babu, Ak le kmtk Yola, stanbul, Ozan Yaynclk, 2004, s. 23.

346

birikimlerin de etkisiyle orucu gnlsz tutmaya balamtm. Nihayet eitim almas yapacamz bir gn Partinin ii kkenli milletekilerinden aban Erik partiye gelip bizimle sylei yapt. Abdidinpaal ayc Mustafaya, aysz sylei olmaz, genlerin hepsine benden birer ay ver dedi. Ben orutum ve ne yapacam armtm. ayc Mustafa aylar doldurup datmaya balad ve sra bana gelince benim elime de ay bardan tututurdu. Oru olduumu sylemeye ekiniyordum, hem materyalist olunup hem oru tutulmazd. Bunun zerine birden bire kendimin de anlamadm ani bir kararla orucumu bozup ay itim ve bir daha oru tutmadm.1109 Kiinin dnya gr ile sosyal eylemleri arasnda dorudan bir ilikinin olduunu dnyoruz. nan sahibi kii, dnya grn destekleyen ibadetler, riteller yapmadnda, dnya grne aykr eylemlere giritiinde dnya gryle eylemleri arasndaki sosyal mesafe byyor. Ayn durum, sosyalist dnya grn benimsediini syleyip de buna paralel sosyal eylemde bulunmayan kimse iin de geerlidir. Eylemlerin dnya grn ina etmede, muhafaza etmede, beslemede etkin rol oynad grlmektedir. Dolaysyla kii snf mcadelesinin iine girdiinde, devrimci eylemde bulunduunda, materyalist bak asn da kazanacaktr. Leninin dedii gibi, bu durum dinin zamanla ortadan kalkmasn salayacaktr.1110 Din, sosyal evreyi etkiledii gibi, sosyal evre de, dini ve insanlarn dine bakn etkiler. Rodney Stark ve Roger Finkein Amerikan Klt ve Mezhepleri tarihine Rasyonel Bir Yaklam adl makalesindeki ifadeyle sosyal a, dini inanlar mmkn klmaktadr.1111 Genler iinde bulunduklar sosyal ilikiler andan etkilenerek dinle ilgili bir karar verme noktasna geliyor. Bu durumda gen bu gelime ve deimeler sonucu kendini tanmak ve tanmlamak, kendisinde ve evresinde olup bitenleri btn halinde anlamak isteyeceinden, btn bunlar karsnda nasl bir tutum taknmas gerektii konusunda sknt ekecek ve birtakm zm yollarna da bavuracaktr. Kimi zaman bir byne ynelerek onun gibi olmay arzulayacak, kimi zaman siyasi, fikri ve ideolojik gruplara ynelecek, kimi zaman da dini kurtarc olarak grebilecektir.1112. Bize gre, liselerde, ky enstitlerinde ve kolejlerde pozitivist bir eitim verilmesi, dine ilikin bir eitim verilmemesi dolaysyla genlerin dine kar olumsuz, ilgisiz ya da mesafeli olmas ortak yn tekil etmektedir. Kolejlerde verilen eitimin pozitivist taraf olmakla birlikte, aydnlanmac bir yaklamn da eitime yansdn, eletirel akln daha baskn bir motif olarak vurgulandn dnyoruz. retmen
1109 1110

1111

1112

Fikret Babu, Ak le kmtk Yola, stanbul, Ozan Yaynclk, 2004, s. 23-4. Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.: Atilla Tokatl, I. Bask, stanbul: Gerek Yaynevi, 1966, s. 36-37. Phil Zuckerman, Din Sosyolojisine Giri, ev: hsan apolu, Halil Aydnalp, I. Bask, Birleik Kitabevi, 2006, s. 189. Naci Kula, Genlik Dneminde Kimlik ve Din, Genlik, Din ve Deerler Psikolojisi, Hazrlayan: Hayati Hkelekli, I. Bask, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2002, s. 31.

347

okullarnda her ne kadar dnya klasikleri ve bilhassa Batnn aydnlanmac yazarlar okutulsa da, bilhassa Fen Bilgisi retmenlerinin pozitivist bilim anlaynn, rnein bir evrim teorisinin rencilere benimsetilmesinin, rencilerin dine kar yaklamn olumsuz ynde etkilediini dnmekteyiz. Burada verilen pozitivist eitimde eletirel akldan ziyade pozitivist bilim anlaynn hakim olduunu dnyoruz. Dolaysyla bu tr eitim kurumlarnda eitim gren geleneksel ailelerden gelen genlerde, dini inan ve eilimin yerini sosyalizme inanma almakta; bir anlamda benzer ekilde inanma eiliminin ve olgusunun devamlln ortaya kmaktadr.Yani, bir dine, gelenee inanmann yerini bilimsel teorilere, ideolojilere inanma almaktadr. Akliletirilen ve bilimsel bir grntye brndrlen dncelere inanlmaktadr.. Buradaki akl, Batdaki rasyonel, bilimsel, olgulara eletirel bakan bir akl deildir. 68 Kuann dine ilikin yaklamlarnn olumasnda pozitivist eitimlerine eklemlenen Marksist kltrn etkisi olduunu dnyoruz. Pozitivist bir kltr alan Cumhuriyetin ilk kua, ocuklarn daha pozitivist bir eitime tabi tutmutur. 68 Kuandaki birok kimsenin ailelerinin CHPnin siyasi grn benimsemesi, ailelerinin Kemalist, sol-Kemalist anlay benimsemeleri, pozitivist, sekler bir eitim srecinden gemeleri dnya grlerinin ekillenmesinde temel tekil etmitir.Bu durum, 68 Kuann dine ilikin inanlarnn ekillenmesinde belirleyici olmutur. Cumhuriyetin ilk dnemlerinden itibaren, zellikle romanlarda ve dier yaynlarda vurgulanan kat, yobaz hoca tiplemeleri daha sonraki gerici, irticac tiplemelere zemin hazrlamtr. Bu balamda din, Allah ile insan arasndaki iliki olarak grlm; yobaz, 68 Kuann byk bir ksmna gre din, daha ok Allah ile kii arasnda kalmas gereken bir ilikiler sistemi, bir olgu olarak alglanm, bu ekilde dini yaamaya alanlar samimi dindar kabul edilmitir (Sekler bir zihin yaps din anlayna yansmtr). Bu anlayn dna kanlara din istismarcs, gerici, yobaz gibi sfatlar verilmitir. Dine Yaklamda aile, sosyal evre, alnan eitim, kitaplar, yanl bilgilenme, olumsuz kabul edilen rnekler, sosyalist eylemlerin ve kimliin belirleyici olmas gibi bir ok faktrn etkili olduu grmekteyiz. Cumhuriyet kuaklarnn ve 68 Kuann, yetitikleri sosyal evrede, yaanlan aydnlanma ve renme srecinde, din veya din adam denilince Kemalist aydnlanmann oluturduu yobaz, banaz din adam figrlerinin olumsuz armlar dine yaklamlarnda etkili olmutur. erif Mardinin sylediklerinden hareketle, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana, kemalizmin, fertlerin kiilik ve kimlik krizlerini halletmede zorluk ektii; kltrn kiilik ve kimlik oluturabilme katnda yetkin bir anlam oluturamadn
348

syleyebiliriz. Bu nedenle 68 kua genliinin dnyadaki konjontrn de etkisiyle kimliinin, kiiliinin ekillenmesinde sosyalizmin ve sosyalist eylemlerin temel referans olduunu dnmekteyiz. Trkiyede Galatasaray Lisesi gibi birok yabanc okul ve kolejlerde verilen eitimle kuaklar Batc, aydnlanmac, pozitivist deerlere gre yetitirilir. Aybar 1968de yapt bir konumada, ok gen yata mekanik materyalizme ait kitaplar okuduunu, bunlar msamahal babasyla tarttn anlatr. Aybar, bu yllarda Le Dantec adl, biyoloji biliminin bulgularn sosyal sorunlara uygulayan bir biyologun kitaplarndan etkilendiini, bu kitaplar kurulu bir dzene, idealist felsefeye isyan ettii iin sevdiini1113 anlatr. Aybar, Atilla Akar ile yapt bir syleide, kendisini sosyalist saymasn 45li yllardan ok daha ncesine gittiini, Komnist Manifestoyu ilk defa 18 yanda, Galatasaray Lisesinde renciyken okumu olduunu syler.1114 Baykamn, inanan bir insandan inanmayan bir insana gei sreciniz yava yava m oldu, birden mi oldu, bir konuma m etkili oldu? Bir sre miydi sorusuna Yaln, bunun bir sre olduunu ve bir ok insann bu evreden getiini ve inananlarn da kafalarnda byle kolay bir gei imkannn olduunu dnyor. H. Yaln, kafasnda sorular yuma ve bunlara ilikin araylar olduunu, yle yaparsanz yle arplrsnz, byle yaparsanz banza ta der; u gnahtr, byle yaparsan eytan arpar, cin arpar gibi dinin ierdii tehditleri yapmay denediini, ortaokuldan beri bunlara giritiini ve arkasndan da byle bir ey olmadn grnce inanlarnda zayflamalar meydana geldiini anlatyor ve bir rnekle konumasn srdryor.1115 Ama yle sylemiyor o tehditler. Hemen banza bir ey geleceini sylyor. arplrsnz diyor. nsan ister istemez bunu hatrlyor ve tuvalette ne olacak bir bakaym diye bunu deniyor ve bir ey olmaynca da o zaman bir eksiklik var diyor. Byle birtakm zayflklarla i geliti. Sonra da inanmayan bir evreye dnce kolayca dini duygulardan kurtulabildim. Ama; benim zerimde eitli kitaplar etkili oldu. Daha
1113 1114

1115

M. Ali Aybar, Trkiye i Partisi Tarihi, Cilt: 3, stanbul, BDS Yaynlar, 1988, s. 159. M. Ali Aybar, Bir Siyasal Dnr Olarak M. Ali Aybar, I. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, s. 3637, s. 34 ; Bar nl, Aybarn, yazd Hukukta Mecburiyet Meselesi adl ikinci makalesinin birinci blmne Auguste Comteun toplumlarn evrimini e blen nl teolojik, metafizik ve pozitivist dnemler formulasyonunu hatrlatr biimde, tarihte olay ve olgularn srasyla din, metafizik doktrinler ve 19. yzylda doal bilimlerin hzla gelimesiyle birlikte bilim tarafndan aklanmaya alldn anlatarak baladn belirtmektedir. Aybara gre bylece tabiat d bir kuvvetin varln ve mdahalesini aramadan, mistik ve metafizik dnceler ne srmeden, karlalan mkllerin halline allm; fikir aleminde geni manada materyalizm, daha dorusu ilmi materyalizm diyebileceimiz bu cereyan, asrlarn zihinlerde yerletirmi olduu mistisizmi ve metafizii btnyle srkleyip gtrememitir. Bar nl, a.g.e., s. 36-37. Bar nl, doktora tezinden hareketle Aybar pozitivist ve materyalist olarak ortaya koymakta ve herhangi bir dnr tmyle benimsemediini, yeri geldike eletirdiini belirtmektedir. Bkz. Bar nl, a.g.e. s.40-41. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s.560-561

349

Marxist kitaplar etkili oldu. Sosyal Mcadele kimliine giriimiz ise, sosyal petrol ve milli petrol kampanyalaryla oldu. O zamanki en byk rgt Milli Genlik Tekilatyd. Alp Kurann genel bakanlndayd. Trkiye Milli Talebe Federasyonu vard. TMGTye bal. TMGT, onun altnda TMTF, onun altnda talebe birlikleri; onun altnda talebe cemiyetleri. Bizim okulumuzun talebe birlii mcadele asndan ok aktifti. Milli petrol kampanyasna da nclk etmiti.1116 Hasan Yaln gibi ailesinden, evresinden bir nebze dini bilgiler alan 68lilerin niversitede ateist bir evre ile tanmas, sosyalizmle ilgili kitaplar okumas ve sosyalist eylemlere girimesi sonucu dinden uzaklatklar, ibadetleri braktklar anlalmaktadr. Sosyal ilikiler ann, sosyalist eylemlerindnya grn inadaki rol daha iyi grlmektedir. Hasan Yalnla yapt rportajda kendisine siyasi kimliiniz nerede ekillendi sorusunu soruyor. H. Yaln, ailesinin genelinin CHP kkenli olduunu, ama babasnn Millet Partisi mensubu olduunu; Blkbann o zamanlar ilerici temalar ileyen birisi olduunu; 27 Mays hareketi sonras DPnin yklnn evresinde cokuyla karlandn ve 27 Mays sonras niversiteye girdiinde siyasi hayatnn deitiini; ilerici, CHP izgisinde dnceleri olan bir gen olduunu; daha nce evreden gelen dini inanla teravih namazlarna kadar kldn, oru tuttuunu, Kuran okuduunu, ilenin hocasndan ders aldn; fakat btn bunlar niversitede braktn sylyor ve bunda okuyarak belli sonulara varmasnn yannda dorudan doruya ateist bir evreye girmesinin etkili olduunu; evresinin solcu sosyalist insanlardan olutuunu ve hala ilikilerinin devam ettiini ve bunlarn bir ksmnn sosyalist, bir ksmnn CHPli olduunu, Pli arkadalarnn olduunu; ilk karlat evrede Allah, din meselesinin ok konuulduunu1117 ifade ediyor. 68 kua dan Mnir Aktolgann retmen olan annesi Muazzez Aktolga, babas hakknda yle diyor: Babam Kuran da okurdu, yeri geldiinde ok sevdii raksn da ierdi. Hi birimize namaz niyaz diye de bask yapmazd. Bir de asri hoca tipi vard onun. Muazzez Aktolga, babasnnn, asri hoca tipini kyde hem retmenlik yapan , hem imamlk yapan, raksn il gibi ien birisi olarak tanmladn; bayramlarda kylnn kendilerine peynir ekeri denilen likr ikram ettiklerini belirten ansn aktaryor.1118 Aktolga, gen yata len kardei iin her Cuma gecesi yasin okuduunu, dedesinin kendisine Kuran rettiini; olu Mnir Akolgann ODT Fizik birincisi snfnda iken bir Perembe gn eve geldiinde kendisini ba rtl, seccade zerinde Kuran okur grnce: Anne! Ne yapyorsun? Ban da rtmsn. Odada kimse yok ki! Ayrca, okuduundan ne anlyorsun? Hem de retmensin. eklinde cevap
1116 1117 1118

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s.561 Bedri Baykam, a.g.e., s.559-560 Muazzez Aktoga, Bir Annenin 68 Anlar, I. Basm, stanbul, Sistem Yaynclk, s. 11.

350

verdiini; olunun ortaokuldayken oru tutmaya ok merakl olduunu Olum dayanamazsn, banda, ortasnda ve sonunda birer gn tutarz. gnn nne sfr koyarz deyip gltklerini bu ekilde olunu tatmin ettiini, hatta yazlar arkadalaryla birlikte camiye gittiklerini, sonralar derslerden vakit bulamaynca niversiteye gideyim, o zaman orucumu tutar, namazm klarm dediini kendisinin de iinden Aman bu ocuk Ticanimi olacak diye korktuunu aktardktan sonra bir gn olunun snfta yaadklarn haber verdiini, Hollandal hocasnn derste dnyann varoluunu anlattn, btn snfn sonunda Tanr nerede? diye bardn; hocasnn da Onu da siz dnn dediini, zaten Fizik hocalarnn her dersin sonunu Nazmn Sen yanmazsan, ben yanmazsan iiriyle bitirdiini aktaryor. Aktolga, olu Mnirin ODT ikinci snfa devam ederken geceleri ders alrken kahve ikram etmek iin yanna girdiinde Leninin kitaplaryla karlatn, okulda yaplan forumlarda konuma yaptn, forumlar ynettiini haber alyor. Aktolga, olunun sanclarna ramen, almasna devam ettiini, hemen akabinde de apandisit ameliyatna girdiini ve ameliyatn takip eden gn Dou Perinek ve ahin Alpay aabeylerinin niversitedeki fikir kulpleri tarafndan tertip edilen forum iin kendisini niversiteye davet ettiini bildiriyor.1119 Yukardaki metin, Cumhuriyetin ilk nesillerinde belirli gn ve aylara indirgenen, atalardan aktarlan, kitabi olmayan, bireysel bir din anlaynn olduuna bir rnektir. Buna, resmi sylemin ve aydnlanmac ilk kuaklarn yobaz-ada, ilericigerici kartl balamndaki yobaz, din istismarcs ve kat hoca tiplemelerinin ve dinin istismar edildii syleminin Cumhuriyetin ilk kuaklarnn nce din adamna, sonra dine bak etkilediini ekleyebiliriz. Cumhuriyetin ilk nesillerinin dini bilgi ve yaay ynyle ok fazla eksikliinin olduunu, sonraki nesillerin dini renmekten mahrum kaldklarn, atalarndan gelen yzeysel dini bilgilere sahip olduklarn, zellikle niversitelerde verilen pozitivist eitimle kognitif dnyalarnn ekillendiini, bu eitime eklemlenen Marksist kltrel beslenmeler ve sosyalist gruplara dahil olmakla birlikte kolektif eylem ve tutumlarnn din hakkndaki yaklamlarn belirlediini dnyoruz. 68 Kuandan DTCFnin Sosyalist Fikir Kulb Bakan Hseyin Yavuz, Selim tiplemesiyle anlarn anlatt kitabnda, Marxn snf dncesinin insann btn davranlarn aklamaya yetmediini sylemekle birlikte, eksik yanlarna ramen olaylar, tarihi kavgalar Marxa bavurmadan aklamann olanaksz olduunu ileri sryor: Kiilerin dnce ve davranlarn benimseyen snfsal konumlar, bir baka ifadeyle olarn retim aralarnn mlkiyetiyle olan balarna bal tezi, insannbtn
1119

Muazzez Aktoga, Bir Annenin 68 Anlar, I. Basm, stanbul, Sistem Yaynclk, s. 55-7.

351

davranlarn aklamaya yetmiyordu belki. nk snf fark gzetmeksizin, btn insanlar ilgilendiren ortak sorunlar da vard. Doa karsnda ne kadar gsz olduunun bilincine varmann ve lmlln ncedenbiliyor olmann, yalanmann ve hastaln getirdii korku ve kayglar, bunlarn sonucu olan dinsel inanlar, ocukluk, ergenlik ve yallk dneminin sorunlarn, ciniyet farknn getirdii sorunlar, olayn yalnzca retim ilikileriyle aklanamazln oraya koyuyordu. Btn bu eksik kalan yanlarna karn, iinden geip geldii olaylarn aklamasn Marxa bavurmadan aklamak olanakszd1120 H. Cemal, Aziz Nesinin, 12 Eyll 1968de gnlne Nazm Hikmet henz yazlmamal eklinde not dtn; Nazm Hikmetin Trk okurlarnn gznde sarayl gen kzn gzndeki eyh efendi gibi olduunu, bir mit halinde olduunu; halbuki Nazm Hikmetin dier normal insanlar gibi olduunu; fakat gerekler ortaya knca ona mit diye bakanlarn d krklklar bir tarafa gericilerin Nazm Hikmetin gerek kiiliindeki doal zaaflardan kar propagandaya geerek yararlanmaya alacaklar dncesiyle, Nazmn biyografisinin yaymlanmas iin zamann gemesi gerekir dncesinde olduunu aktaryor. H. Cemal, Zekeriya Sertelin, 1970li yllarda kendisi Cumhuriyette alrken, anlarn yaymlanmas iin getirdiini; Sovyetler ve Nazm Hikmetle ilgili anlarnda fazla ak szl olduu iin anlarnn Cumhuriyette yaymlanmadn, Sertelin Milliyete yneldiini, Trk solunun yllarca Trkiyenin henz demokrasiye hazr olmadn, kimin neyi, ne kadar, ne zaman reneceine, yapacana karar verme tekeline sahip olma abas iinde olduunu, Trkiyenin dnyaya almasn kstekleyen resmi bak as da bundan farkl olmadn belirtiyor. Alevilik-sol ilikisi konumuzun snrlarn amakla birlikte bir takm 68lilerin Alevi bir gelenekten geldiini ve solla zdeletiklerini grmekteyiz. Bunda Alevilerin muhalif bir durua sahip olmalarnn yansra, yaygn dini anlaya biraz uzak olmalarnn da etkisi vardr. erif Mardinin de ifade ettii gibi, 1960 darbesinin sonularndan biri, Aleviler iin, 1950lere nispetle daha hogrl bir ortamn domas olmutur. imdilerde Aleviler etnik gruplarn su yzne kan kendi ayr kimliklerini fark etme ve ne karma yolundaki genel eilimini paylamaktaydlar. Bu eilim, 1960larn ykselen hogr ortamyla birlikte, bir Alevi siyasal partisinin (Birlik Partisinin) oluumuyla sonuland. Parti geri seimlerde baarsz oldu, ama onu oluturmu olan enerji, aralarnda Trk solunun nemli bir yer tuttuu baka aznlk gruplarnn desteklenmesine yneltildi. te yandan, Trk Marksistlerinin, baz Alevi temalarn, isyan ve devrim genel tutumlar ynnde kullanma yolunda samimi olmayan bir giriimi vard.
1120

Hseyin Yavuz, syan Gnleri-I, Bir Uzun Kouydu 68, I. Bask, stanbul: Biz Anadolu Kltr Yaynevi, 2005, s.66-7.

352

Bylece Alevi dini muhalefeti, radikalizm ile aznlk gruplarn desteklenmesinden oluan belirsiz bir karm halini ald.1121 Alevilerin youn olduu yerlerde Aleviler kendi inansal sistemleri gerei materyalist dnceye daha yatknlar. Bu ite ovenizmden alyor, Anadolu Aleviliinin ok farkl yn var, ran iiliiyle, o eriat bayrak yapan iilikle Anadolu Aleviliinin ok farkl yn var, ran iiliiyle, o eriat bayrak yapan iilikle Anadolu Aleviliinin hi ilgisi yok, farkl bir ey, eriate tamamen kar ve materyalist dnceye yatkn olmas dolaysyla sola daha yakn, daha ak.1122 Esat Korkmaz, Alevilik ile ilgili deerlendirmesinde yle demektedir: Alevilik-bektailikte tanrsal olan her ey insan rndr; insan konuan tanr durumundadr. Tanr insan aracl ile konuan syleyen davranan bir eylemin iine sokulur. Ancak dnce karar insana aittir, insann bu trden rnleri tranry zenginletirir.1123 Esat Korkmaz anladmz kadaryla materyalist panteizm fikrini kabul ediyor. Dnyada gerek tanr sadece var olan her eyin toplamdr, sonsuzu sonluda, tanry tabiatta eriten panteizmin bu tr naturalist veya materyalist panteizm olarak adlandrlr ki sonunda ateizme varyor.1124 Eer her ey tanrdan bir para ise tek bir cevherin gelimesinin zorunlu bir netcesidir. Eer her ey tanrdan bir para ise her ey eit olarak belirlenmi (determine) ve zaruridir. Dolaysyla evrensel determinizm panteizmin biricik sonucudur.1125 68 Kuann ve 68 Kuana etkide bulunan insanlarn dnya grnn olumasnda Leninin nemli bir yeri vardr. MDD grnn lideri M. Belli nin dine yaklamnn Leninin dine yaklamyla byk oranda rtt grlmektedir. 2.2.1. Yn Hareketinin nde Gelenlerinin Dini Yaklamlar Yncler slam dinini Kemalist-sosyalist anlaylarna eklemleyerek yeni bir yorum getirmeye almlardr. Yncler Arap sosyalistleri Garaudynin grlerinden yararlanmlardr. Asya ve Afrika lkelerindeki anti-emperyalist milliyeti hareketlere nclk eden aydnlar Marksist sosyalizm ile kurmak istedikleri iliki ile ilgili en gerilimli noktalardan biri dindi. slam, bu lke halklarnn, aydnlarnn, yaaylarnn ve inanlarnn temel belirleyeniydi. Onlardan, dini inanlarndan vazgemeleri beklenemezdi. Bu nedenle bu lkeler, Allahlarndan ve dinlerinden vazgemeksizin

1121 1122

1123

1124 1125

erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s. 125. Muzaffer lhan Erdost, Sivas, Sivas, Sivas, Pir Sultan Abdal Sanat Dergisi, Yl: 4, Say: 24, Ankara, 1997, s. 28. Esat Korkmaz, Alevi Sreinde Bektai Yolunda Enel Hakk, stanbul Nefes Yaynlar birinci bask 1995, s.56 Felesefe Dnyas Dergisi, Say:23, K 1997 Ankara s.28 Felesefe Dnyas Dergisi, a.g.s., s.37

353

sosyalist olmak istiyorlard. rnein, Cezayirli Ben Bella, Biz tek ey istiyoruz: Tanrmz, Allahmz ize braksnlar, bunun dnda herhangi bir bilimsel sosyalizmden daha ileri gitmeye hazrz diyordu.1126 Bu durumda hem Batl Marksistler, hem de bu lke aydnlar slam ve sosyalizmin elimediini ortaya koymaya altlar. Garaudynin daha nce anlan kitabnn amalarndan biri buydu: Fransz Marksist kitabnda sosyalizmde Kurann ruhuna aykr bir ey bulunmadn kantlamaya alyor. Marxn Din, halkn afyonudur szn de daha kendisi bile Marksist deilken sylediini iddia ediyordu. Arap sosyalistleri de Garaudynin izinden giderek bu tezin derinletirmek iin aba sarfediyorlard. rnein Msrl yazar Muhammed Uda bilimsel sosyalizm ile Mslmanlk arasnda yaratlmak istenen mcadelenin suni bir ierik tadn kaydediyor. Bunlarn ihanet ve sabotaj odaklar ile Batnn istihbarat rgtleri tarafndan kkrtldn ne sryordu. slam dini insanlarn eit olduunu iddia etmi ve mminleri teorik ve pratik alanda adaletsizlii kaldrmak iin almalarn emreylemitir Byle bir din, bilimsel sosyalizmle elime halinde olamaz. Aksine, slamiyetin bilimsel sosyalizm iinde tam bir gelimesini bulur. Cezayirli sosyalist Beir Hac Ali de, nemilolann kiinin dini kimlii deil, snflar mcadelesindeki konumu olduunu savunuyordu. Aliye gre, sosyalizme kar kan bir din bilgini ile, sosyalizm iin mcadele eden tarm iisi bir mmin dini kimlik bakmndan bir ortaklk tamalarna ramen, toplumsal pratik iinde kar karya gelebiliyorlard. Bununla birlikte, sosyalizm karlar emperyalizme ve kapitalizme kar mcadelede olan btn mminlerin ortak kimlii olabiliyordu.1127 Batl Marksistlerin ve Arap sosyalistlerin emperyalizm ve kapitalizme kar slamla badaabilir bir sosyalist kimlik oluturma abalar Yncler tarafndan da takip edildi. Yncler Arap sosyalistler gibi slam sosyalizmi modeli nermiyorlard. Fakat devleti temsil eden imam, mft gibi din adamlarn, tarikat liderlerini ve slama inanan aydnlar toplumsal ynlendirici rollerini ve sosyalizmin din dmanl olduunu syleyen anti-komnist propagandann kitleler zerindeki etkilerini hesap ederek slamiyetin eklemlenebilecei bir sosyalizm tabiri gelitirmeye alyorlard.1128 Sosyalizm 1960lar Trkiyesinde Yn ve TP tarafndan temsil edilen ilk gl ve yasal kn yaptnda karlat en byk engellerden biri sosyalizmi din ve namus dman gsteren anti-komnist propagandayd. Komnizmle mcadele dernekleri, lim-Yayma Cemiyeti gibi kurulular ile bugn, Babalide Sabah gibi gazeteler tarafndan yrtlen bu propaganda kimi zaman mitingler, kimi zaman
1126

1127

1128

Gkhan Atlgan, Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar Yn Devrim Hareketi, stanbul, TSTAV (Trkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf), 2002, I. Bask, s. 152. Roger Garaudy, slamizm ve Sosyalizm, ev. Doan Avcolu, E. Tfeki, stanbul, Yn Yaynlar, s. 39-43. Gkhan Atlgan, a.g.e., s. 153.

354

bildiriler kimi zaman da salon toplantlaryla halka Trk kz, iffetli kalmak istiyorsan, komnizmle mcadele et, Ezan sesleri Moskof nefesini kesecek, Komnizme lanet, dinimize ehadat gibi arlar yapyordu Sosyalistlere kar mcadelenin bir, cihad olduu temas ileniyordu.1129 Sosyalistler gibi sa kesim de sloganlarn gcnden yararlanyordu. deolojik kutuplamann keskinletii ortamda her iki kesimdeki genlik iin sloganlar harekete geirici kimlikte keskinlemeye yol aan bir rol ifa ediyordu. 2.2.2. TPin nde Gelenlerin Dine Yaklam Behice Boran da bu konuda benzer grlere sahiptir: .her toplumun kendine has tarihi bir seyri , baka toplumlara benzemeyen zellikleri vardr ve bir toplumu tam ve doru bir ekilde anlamak ve deerlendirmek iin kendi tarihsel geliimi iinde , mahalli zellikleri iinde grp anlamak arttr. Proleter eitimini, sanatn , kltrn sfrdan balayarak yoktan var edecek deiliz. i snf ve ii snf partileri, lkelerinin ve insanln bilim ve kltr mirasna sahip karlar, bu alanlarda gelimelerinin destekleyicisi ve ynlendiricisi olmay onlar yklenirler. Tarihten szlp gelen kltrn ve eitim en iyi rnlerini, en gl kazanmlarn bilimsel sosyalist adan ve sosyalist sistemin koullarnda deerlendirip gelitirerek, sosyalist kltr ve eitimin yaratlmasna ve kurulmasna geilir.1130 Boran, sosyalist olmay bir hayat biimi olarak grr; dncelerinde bir idealizm ve maneviyat grlmektedir. Anlalan bir insan sosyalist, materyalist bir gre sahip olsa da, ruhundaki inan, idealizm ve maneviyat farkl bir ekilde tezahr etmektedir: i, emeki snflarn, ilerici, yutsever glerin mcadelesi srdke ve zafere ulatktan sonra, bu arkadamz ve ehit dmi dier arkadalarmz, bu mcadele ve zafere yapm olduklar katklarla sonsuza kadar yaayacaklardr. Rahat uyusunlar. Uruna can verdikleri kavgann bayra emin ellerdedir. Drlmeyecektir. Acmz gnlmze, anlarmz aklmza gmyoruz. Hi unutmayacaz. Mcadelemizde onlar yaatacaz, onlara layk olmaya alacaz. clerini de alacaz; faistler gibi aalk, faistler zalim terrle deil, rgtl, disiplinli, amaca doru gvenle mcadelemizi gen ehitlerimizin urunda canlarn verdikleri yce mcadelemizi genileterek, glendirerek, nne geilmez al al grleyen bir rmak gibi aktarak alacaz cmz. ehitlerimiz son uykularn rahat uyusunlar.1131
1129

1130 1131

Gkhan Atlgan, Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar Yn Devrim Hareketi, stanbul, TSTAV (Trkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf), 2002, I. Bask, s. 153-4. Behice Boran , Savunma , Sosyalist Yaynlar:1, stanbul 1992, s.176. Behice Boran, a.g.e., s.174

355

Sosyalist ahlk, davran ve normlar (lleri) Partinin ve Partililerin alma ve hareketlerinde kendini gstermelidir. Kiiler hakknda nasl m karar vereceksin? Hayatlarna bakarak. Bir insan yaad hayatn insandr. Doru bulduumuz fikirleri yle benimsemi, yle iimize sindirmi olmalyz ki bunlar davranlarmz biz farknda olmadan dahi etkilemeli, tayin etmeli, ynetmelidir. nsan nihayet ne sosyalist olmaya devam etse de, bir gn bedeni bu fani dnyaya veda eder, ama ii snf partileri, ii snf var olduka devam eder gider. Sosyalist doulmaz sosyalist yaanr.1132 Sadun Aren dine snfsal adan yaklamakta ve snf atmasnda dinin yerini belirlemektedir. Milli gelirden gze batacak kadar yksek olanlar bunu herkesin kabul edecei geerli gerekelere dayandrmak zorunluluunu duyarlar. te bu noktada devreye, din, ahlk, hukuk, felsefe gibi st yap kurumlar girer. Bunlarn temel ilevleri, plak gzle bakld zaman grlebilecek kadar byk toplumsal hakszlklar, onlara eitli gerekeler bularak ve\ya da kabul edilebilir hale sokmaktr. rnein, Her olan eyin bir hikmeti vardr, be parman hepsi bir deildir, insan dediin kanaatkar olmaldr, byklerimiz daha iyi dnrler, gibi dinsel ve ahlksal kkenli halk deyilerinin bu ilevleri ok aktr. levlerini bu kadar ak deil de daha dolayl bir ekilde yerine getiren bir ok dinsel, ahlksal ve hukuksal ilke ve kurumlar da vardr. Demek oluyor ki, iinde yaadmz toplumda her gn rastlamakta olduumuz olaylar ve fikir akmlarn ve bunlar arasndaki atmalar doru bir biimde anlayp deerlendirebilmemiz iin, her eyden nce bunlarn ekonomik kar (paylam ) savam ile olan balantlarn bulmaya almalyz. Bu balantlar her zaman ak ve dorudan olmayabilirler ama mutlaka vardrlar.1133 2.2.3. MDD (Milli Demokratik Devrim) Grnn nde Gelenlerinin Dine Yaklam Mihri Bellinin Dine Yaklam (Feodal Kltr: Gerici lerici Tutum balkl yazsndan aktaryoruz: Trkiyede ekonomide ve politikada emperyalizm vardr;onun iin bu ikisinin yanss olan emperyalist kltr de vardr. Trkiye toplumu hl feodal ilikileri iinde barndrmaktadr; onun iin yar-feodal ekonominin ve politikann yanss olan yarfeodal kltr de vardr. Hegemonya birincisinde olmak zere, emperyalizm ile feodal mtegalibe arasnda ekonomide ve politikada (bu ikisi arasndaki elikiyi ikinci plna itebilen) bir ittifak vardr. Onun iin emperyalist kltr ile yar-feodal kltr arasnda (atmalar arka plana itebilen ) bir ittifak vardr.

1132 1133

Behice Boran, Savunma , Sosyalist Yaynlar:1, stanbul 1992, s. 180 Prof. Sadun Aren, Bir Dnemden Yazlar 1980-1988, 1. Bask , Gerek Yaynevi, stanbul, 1989, s. 74.

356

Devrimci kltr, bu ikili ittifaka kar baarl bir sava vermek iin, emperyalist kltrde olduu gibi, hatta daha da fazla, feodal kltrdeki sz edilen gri tonlar ayrt edebilmeli, varlamas kolay kestirme yarglardan kanlmaldr. Barbarln snfsz toplumunun izlerini barnda bir lde barndran feodal kltr, sadece nurculuk, Sleymanclk ve benzeri kurumlar, sadece ellibine vard sylenen Kuran okullar, tevekkl felsefesi, ember sakal, naln, araf ve Babali basnn Ramazan ilveleri deildir. Feodal kltrde bir Yunus Emre de var, bir Sleymaniye de var, bir Dadalolu da var. 1134 68 Kua na rehberlik eden MDD dncesinin nde gelen isimlerinden Sevim Belli, DP iktidarnda Ezann Arapa okunmasn laikliin inkr eklinde deerlendirmektedir: Evet, biz, Pire, Napoli deyip Marsilya ya doru yol alrken DP de iktidara doru ilerliyordu lkede. 14 Mart 1950 seimlerinde CHP yi alaa eder etmez ilk icraat Ezan- Muhammedinin Arapa okunmasna fetva veriyordu. Ezann Arapa okunmas zamann en nemli politik tartma konusu haline getirilmiti. znde Atatrkln, Kemalizmin ve de laikliin inkar anlamna geliyordu bu1135. Sevim Belli, Trkiyede ztrkeciliin fazla zorlandn, pek gnah olmayan szcklerin salt Arapadan veya Farsadan geliyor diye kaldrlp atldn, oysa Batdan gelme szlere fazla dokunulmadn, bunun bir yanyla resmi ideolojinin geri sayd Dou halklarna srt evirmek olduunu ve Batllama akm ile ilgili olduunu, bu durumun dilin evrimindeki diyalektiin de reddi anlamna geleceini ifade ederek baka lkelerin dillerindeki kelime saysnn okluu ile nrken bin yl slam kltr ile hair neir olup Arapadan, Farsadan sz almamay eletiriyor. Fakat yazar dier taraftan, laik eitimle uyutuu iin ztrkeciliin tepeden inmeci yntemlerle benimsetilmesini eletirmeyerek kendisiyle elikiye dmektedir: Ancak u da var, dil dncenin kalb ve taycs olduuna gre yeni ve laik dnceleri eski ve din dili olan ve bu yolda durmadan etki retmeyi srdren bir kalba dkemezdiniz. Bu bakmdan ztrkeciliin, bir anlamda baskc, tepeden inmeci yntemlerle zendirilmesini hatta zorlanmasn pek de eletirmiyorum ben. Yeni ve laik eitime uymutur ztrkecilik1136. ztrkeciliin balang gerekesi halkn yabanc szleri ve kendi ana diline yabanc tamlamalar anlamad ve halkn anlayaca bir dil kullanmann halkn okuma ve renmesini kolaylatraca ve halkla aydnlar arasndaki kopukluu ortadan kaldraca dncesiydi. Halk anlamaz gerekesiyle dili yoksullatracamza halkn okuyup dilini gelitirmesini ve yeni szckler retimine katksn salamak daha gzel
1134 1135 1136

Mihri Belli, Yazlar, 1965-70, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 339. Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay., 1994, s. 207. Sevim Belli, a.g.e., s. 445-447.

357

deil mi? Esas hazine halktr. imdi de tam tersine, uzun sredir braktk kck bebeler hi anlamadan, hibir ey renmeden Arapa Kuran- erif ezberlesinler. Ezbercilikte kafalar iyi geliir inallah! Trkiyede hastaneden, bakmevinden ok kuran kursu olduunu bilir misiniz? htiyaca cevap vermeyen, salt siyasal amalarla ve gstermelik olarak ykseltilen bu yaplar ne byk israfa neden olmaktadr! Oysa slamda israf, atafat, debdebe yoktur1137. Gn Zileli, hapishanede beraber kald insanlarla aralarnda geen konumay naklediyor: Birok mahkumla arkadalk kurmutuk. Akam sohbetlerinin yan sra, avludaki volta sohbetleri de nemliydi. Volta atmak, mahkumluun raconlarndan biriydi. Avluda birinin voltasn kesmek, en byk hakaretti. Bunun iin, herkes birbirinin voltasn, yanllkla da olsa kesmemeye byk zen gsterirdi. Dincilik sulamasyla tutuklanm, Mslman Kardeler rgtnden iki tutukluyla da arkada olmutuk. Bizim solcu olduumuzu renince, daha da byk ilgi gstermilerdi. Bizimle felsefi tartmalar yapmaya baylyorlard, zellikle, mhendis olan, bana Allahn varln matematik hesaplar yoluyla ispatlamak iin byk aba gstermiti. Eline kad kalemi alyor, hibir ey anlamadm uzun cebir denklemleriyle Allahn varln ispatlamaya alyordu. Onu saygyla dinliyor, ancak tartmann sonunda, abalarnn rn vermediini gstermekten geri kalmyordum.1138 3. 68 KUAININ DNE LKN YAKLAIMLARIYLA LGL SYLEMLER 3.1. Marksist Yorumlar 1965 sonrasnda TP Milletvekili olarak 68 Kuan etkileyen etin Altan Marksizmi Anlamak Gerekir balkl Akam gazetesindeki makalesinde felsefi maddecilii aklyor. Leninin Maddeilik ve Ampirik Eletiricilik isimli eserinden rnek veriyor. Maddeci diyalektii ve tarihsel maddecilii aklyor. Marxn Ekonomi Politiin Eletirisine Katk kitabndan nsanlarn varlklarn belirleyen bilinleri deil, tersine bilinlerin belirleyen sosyal varlklardr szn naklettikten sonra Waldeck Rochetin Orhan Suda tarafndan evrilen Marksist Felsefe Nedir? adl konumasndan alntlar yapyor: Emeki ktlelerinin byk ounluunun bir avu aznlk tarafndan smrlmesi zerine kurulmu olan bu uzlamaz ztlk (kapitalist snf ile emeki snf arasndaki) ancak kapitalist mlkiyetilikilerinin ortadan kaldrlmasyla ve retim aralarnn sosyalist mlkiyetinin kurulmasyla yani sosyalist dzenden zlr. Sermayenin egemenliini ortadan kaldrmak ve insann insan smrmesinin son verecek sosyalist bir dzen kurmak, ii snfnn ve onun evresinde toplanan emeki
1137 1138

Sevim Belli, Bouna m inedik? Anlar, I. Bask, stanbul, Belge Yay. , 1994, s.449. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, 2002, s. 233.

358

ktlelerinin tarihi bir grevidir. O halde maddeci tarih anlayna gre sosyalizmin kurulmas tarihi bir zorunluluktur.1139 Sadun Arenin din gr, marksist ekonomi-politik yaklama dayanmaktadr. Milli gelirden gze batacak kadar yksek olanlar bunu herkesin kabul edecei geerli gerekelere dayandrmak zorunluluunu duyarlar. te bu noktada devreye , din ,ahlak, hukuk , felsefe gibi st yap kurumlar girer.Bunlarn temel ilevleri ,plak gzle bakld zamangrlebilecek kadar byk toplumsal hakszlklar ,onlara eitli gerekeler bularak ve\ya da kabul edilebilir hale sokmaktr.rnein , her olan eyin bir hikmeti vardr , be parman hepsi bir deildir, insan dediin kanaatkar olmaldr, byklerimiz daha iyi dnrler, gibi dinsel ve ahlaksal kkenli halk deyilerinin bu ilevleri ok aktr. levlerini bu kadar ak deil de daha dolayl bir ekilde yerine getiren birok dinsel, ahlaksal ve hukuksal ilke ve kurumlar da vardr. Demek oluyor ki, iinde yaadmz toplumda her gn rastlamakta olduumuz olaylar ve fikir akmlarn ve bunlar arasndaki atmalar doru bir biimde anlayp deerlendirebilmemiz iin, her eyden nce bunlarn ekonomik kar (paylam) savam ile olan balantlarn bulmaya almalyz. Bu balantlar her zaman ak ve dorudan olmayabilirler ama mutlaka vardrlar.1140 Demek oluyor ki, bir lkede politika ve politik savan z ve konu ekonomik kar ekimesidir. Buna gre politikada (siyasette) saclk, paylamda stn durumda olan sermayedar snftan, solculuk da yenik durumda olan ii ve emeki snflardan yana olmak demektir.1141 Solculuun birbirinden kesin bir biimde ayrlmas gereken iki ayr tr vardr. Birinci tr solculuk, var olan kapitalist dzeni esas alr ve bunun iinde kalmak kouluyla ii ve emekilerin paylarn olabildiince artrmay amalar ve bu ynde aba gsterir. Bu tr solculua sosyal demokrasi diyoruz. Dier tr solculuk ise, var olan kapitalist sistemi sosyalizm ynnde deitirmeyi esas alr. Bu gereklii zaman artk toplumda sermayedar bir snf olmayacandan paylam sadece herkesin harcad emee gre yaplabilecektir. Bu tr solculua (Marksist ya da bilimsel)sosyalizm diyoruz. Ben, lkemizde kurulmas tartma konusu olmas gereken sosyalist partisini, var olan kapitalist dzeni deitirip yerine sosyalist bir dzen kurmay amalayan Bilimsel Sosyalist (Marksist) ilkelere dayal bir ii snf partisi olarak dnyorum. nk; bugn lkemizdeki partiler yelpazesinde yeri bo olan ve bu nedenle kurulmasna gereksinme duyulan, duyulmas gereken parti byle bir partidir.1142
1139 1140 1141 1142

etin Altan, Sulanan Yazlar, Basm yl yok, stanbul, Kita Yaynlar, s. 181-3. Sadun Aren, Bir Dnemden Yazlar1980-1988, 1. Bask , Gerek Yaynevi ,stanbul,1989, s. 74 Sadun Aren, a.g.e., s.75 Sadun Aren , a.g.e., s.79

359

Yaln Kk ise, snfsal- indirgemeci psikolojik bir yaklam sergiler: Snfsal bakabilmek soyutsal bakabilmektir. Trk aydn henz soyut bakamyor... Korkudandr; korkan insann soyutlamasndan dinler douyor. Tanr ve eytan her dinde var, insanolunun ilk byk soyutlamalarndan kyor. Tanr en soyuttur; resminin yaplamamas, soyut olmasndan kaynaklanyor. eytan korkunun kaynan ve Tanr da korkudan kurtuluu anlatyor. lkel insan bu kadar bir soyutlamaya dayanamad iin, tanry ya da eytan ve genellikle her ikisini fetie indiriyor. Trkiye aydnnn ilkelliinde korkudan kurtulma abas var; eytan da az soyut olduu iin Trkiye aydn en ok Tanrnn arpmasndan korkuyor. eytann resmi yaplabiliyor; Tanr ise sisteme benziyor. Sistemin de resmi yaplamyor;sistem arpmas , ilkel Trkiye aydn iin Tanr arpmasna yaklayor.1143 H. Cemal, Mlkiyede okurken, tarikatlardan, mezheplerden haberinin olmadn; din ve politika, slamiyet ve politika ilikileri konusunda kulana pek bir eylerin alnmadn; bunun yannda Krtlerden ve krt sorunundan da haberdar olmadn; Ermeni sorununun tarihsel kaynaklarna tam inmediini; Marksizmin-Leninizmin bunlarn felsefe boyutlarnn da farknda olmadn, zaten ortaretimde de felsefe ve mantkla doru drst tantrlmadn; eletirel dnceyle uygarln, demokrasinin birbirlerini btnleyen yanlarn gremediini belirtiyor.1144 68 Kuann, Marksizm-Leninizmi felsefi boyutlaryla tam olarak kavramad, dine ilikin bilgilerinin de yzeysel olduunu grlmektedir. Dev-Gen ve THKO mensuplarndan olup idama mahkum edilen Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan idama giderken hocann dini telkinini istememiler, son sz olarak Yaasn Marxizm-Leninizm demilerdir.1145 3.1.1. Dinin Emperyalizmin Smr Arac Olduu Yaklam Dini, belirli bir smr snfn ideolojik silah olarak gstermek, bu aprak meseleyi gerektiinden ok basitletirmek olur. Snfsz bir toplum olan ilkel komnal toplumda da din vard. Doa gleri karsnda gsz kalan, korku eken insan, dinden medet ummutur. Tanrlar yaratan korkudur. Klelik dzeninde din, smrc snflarn emrinde bir styap kurumu olabildii gibi, baz dnmlere uratldktan yada yeni biimlere brndkten sonra, derebeylik dzeninde de, kapitalist dzende de ayn fonksiyonu yerine getirmitir. te yandan, insanlk tarihinde devrimci nitelikte birok akmlar din kisvesine brnmek zorunluluunu duymutur. (Batda Reformation akm gibi, slam dnyasnda kimi Btn akmlar gibi).1146
1143 1144 1145

1146

YalnKk, Bir Dnemden Yazlar1980-1988, 1. Bask, Gerek Yaynevi ,stanbul,1989,s. 305. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 168. lhan E. Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketleri, s. 488-489; Ayrca Aclan Saylgan, Solun 94 Yl (1871-1965) (Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler), Ankara: Mars Matbaas, 1968, s. 528-529. Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 315-316

360

Bugnn belli bal dinleri, kkenlerinde klelik toplumunun rnleridir. Ama kkende bu byledir diye, dinin her zaman ve her yerde, kleliki dzeni savunduu ve istisnasz gerici rol oynad iddia edilemez. Bugn Trkiyede, emperyalizm ibirliki sermaye- feodal mtegalibe takm l ortakl, tahakkm perinlemek ve Trkiyenin emperyalist sistem iinde baml bir lke olarak varln srdrmek iin, Mslmanl, ilerici glere kar, bir silah olarak kullanma abasndadr. Elbette ki bu durum, Mslman dininin emperyalist dnya dzeniyle znden gelme balar bulunduu gerekesiyle aklanamaz. Tarihte Mslmanlk, Arap kavminin, l ilkelliinden kurtularak, pek ksa bir sre iinde, Fransada Loire kylarndan, Hindistanda ndus nehri kylarna kadar uzanan ve uygarlk mealesini elinde tutan, o an en ileri imparatorluunu kurmasyla pekla badaabilmitir. amzda da, baz artlarda dinin devrimci rol oynad grlmektedir. rnein Cezayir Milli Kurtulu savanda Mslmanlk, emperyalizmine kar ayaklanm Cezayir halknn elinde bir ideolojik silaht. Nice Cezayirli mcahit, ikence uzman Fransz paratlerinin elinde, dudanda tekbir, sorulan sorular cevapsz brakarak ehit dt.1147 Cezayir halknn kurtulu savan ta Parisin gbeine kadar gtren eli bombal mcahit, (ki ilerinde dindar olanlar eksik deildi), pasif davrann szde devrimci cmleler ardnda gizlemeye abalayan PCF yesi materyalist Franszdan ok daha devrimciydi. Bugn Gney Amerikada Brezilya gibi bir lkede, Katolik Papazlar kitlesi, Amerikan emperyalizmine ve kukla faist ynetimine kar bir g olarak kabilmektedir.1148 Dinin tarihi koullara gre, bazen gerici, bazen ilerici nitelie brnmesi, bizim yakn tarihimizde de grlr. Kurtulu Savamzda, bir yandan tabur imam, Mehmetiin nnde, emperyalizmin maas Yunanl saldrgana kar, Allah Allah! diye hcuma kalkarken; te yandan, btn mslmanlarn ba halife, hilafeti de, Mslmanl da ngiliz emperyalistlerinin karlarna yarayan bir ara durumuna drme abasndayd. Sosyalistlerin, bir yandan diyalektik materyalizmi sosyalist bilimin ayrlmaz bir paras sayarken, te yandan dine kar kmalar, aka gerici nitelie brnmedii srece halkn mukaddesatna saygl davranmalar, ilk bakta eliki gibi grnebilir. Gemite, kk-burjuvazinin en ar fraksiyonunu temsil eden anaristler, sosyalistleri, din konusunda daha keskin bir tutum taknmyorlar diye, az eletirmemiler; tutarl bir davran benimsemedikleri ve dine kar savaa katlmadklar iin, az knamamlardr. Ama burada eliki yoktur. Olmadn anlamak iin, felsefi materyalizmi gelecee ait dilekler beyan etme ve laf ebelii olarak kabul etmemek,
1147 1148

Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 316 Mihri Belli, a.g.e., s. 316-317

361

sosyalizmin felsefesini tarihe ve toplumsal bilimlere uygulayarak her eyden nce, dinin ne olduunu, niin var olduunu tahlil etmek yeter.1149 1969da Emek Dergisinde makalesi yaynlanan Taner Timur, dine bir ideoloji olarak yaklamaktadr. Timur, ok partili hayata geilince bu ideolojinin kasaba erafn otoriter brokrasiye kar bir isyan arac olarak kullanldn; CHPnin dinsiz din dman bir parti olarak halkn dinin icaplarn yerine getirmesine imkn vermeyen bir parti olarak gsterildiini; bu durumun pozitivist aydnlarca Atatrk devrimlerinden sapma olarak kabul edildiini, Demokrat Partinin brokrasinin destei olmadan iktidarda zor kalacan anlad iin, pozitivizm ile dinci ideoloji arasnda denge siyaseti izlediini, ilk icraatlarnn ezann Arapa olarak okunmas olduunu, el altndan bu ideolojinin desteklendiini, karlan Atatrk Koruma Kanunu ile brokratik pozitivizme arlk verildiini, 1950-54 arasnda byk ehirlerde sermaye birikimi hzl olduu iin kylerden ehirlere g edenlerin i bulabildiini, kk burjuvazinin alt kesiminin durumunun iyi olduunu, 1954den sonra artan enflasyon sermaye birikimini yavalatmas sonucu kk burjuvazi ve cretlilerin durumunun sarslmasyla mukaddesat ideolojinin dini bir afyon olarak piyasaya srdn sylyor ve rnek olarak Menderesin 1957 seimlerinde stanbulu ikinci bir Mekke, Eyp Sultan Camiini de ikinci bir Kabe yapacaz ifadesini rnek olarak vermektedir. Yine Taner Timur, DPnin dinci ideolojiyi desteklediini; Said Nursi ve talebelerinin de DPyi desteklediini ve Amerikan emperyalizminin savunulduunu, Said Nursi tarafndan kitlelere sabr-tevekkl ve kadere katlanma telkin edildiini; bunun bir smr olduunu ifade eder.1150 Hseyin Yavuz, renci eylemlerine katlanlarn kaynan, 50ler sonras ehirler ve byk tarm iletmelrinde balayan kapitalist retim ilikilerinin, 60larda krlara ve Trkiyenin en cra ehir ve kasabalarna girmeye balamasnn oluturduunu, bu yeni geliimin sadece kk toprak sahiplerini ve kk zanaatlar deil, ayn zamanda, be bin yllk gelenei de silip sprdn ileri sryor ve yle devam ediyor: Yeni ekonominin deiimini durduramayanlar ahlk, giyim, kuam, ibadet gibi styap kurumlarnda deiimi firenlemeye alyorlar, hatta tam tersi olmas gerekirken, ekonomik kntlerini styapdaki kntlerine balyorlardYkmn asl nedeni ekonomikti. e oradan balamak gerekirdi1151 Emperyalist hakim snflarn smrsnde dinin, bir ara olarak kullanld; dini sylemlerin smry kamufle eden bir klf olduu iddias, 1969 ve sonrasnda ska dillendirilen bir tezdir.
1149 1150

1151

Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 317 Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 4. Hseyin Yavuz, syan Gnleri-I, Bir Uzun Kouydu 68, I. Bask, stanbul: Biz Anadolu Kltr Yaynevi, 2005, s.68.

362

Yusuf Ziya Bahadnl, Devrimci retmenler Birleiniz balkl yazsnda Kayseride, orumda, stanbulda, zmirde hakim snf ve iktidarlarn rgtledii topluluklarn kendilerine kar mcadele ettiklerini, hakim snf karlarna glge drmemek iin zerlerine geirilen zarfn renkli ve parlak olduunu; AllahMuhammed akna, din uruna kendilerine saldrldn, ilkelliin, barbarln, yobazln Trkiye burjuvazisinin yap harcnda birer malzeme olduunu ve AllahMuhammed, cami, imam-hatip okulu, Yksek slam Enstits, Kuran Kursu, bunlarn bir ara olduunu; bir ksm esnafn, bir ksm partilinin birer figran olduunu; vali, emniyet mdr, polisin ayda bir miktar parayla birer makam karl hizmet gren emir kullar olduunu; kendilerine saldrrken ortak mterek sloganlarn komnistlere lm!, Allah-Muhammed akna, Mslman deil misin?, Endonezya kadar yok muyuz? olduunu; Trkiyeye reklenmi hakim snfn btn messeseleriyle yaamak istediini bunun iin her trl vaheti uygulayacan, btn bunlarn da din uruna yaplacan iddia ediyor.1152 Kepenek, 28 ubat hareketinin byk sermayenin yannda saf tuttuunu, kendi dnceleri ynyle bu i kavgada taraf olmak gerekmediini bildirmekte, bununla birlikte, 28 ubat srecinin slami kesim zerindeki tasarruflarna da destek kmaktadr.1153 Yakup Kepenek, bir sempozyumda yapt konumada dine yaklamn ve 28 ubat olayn deerlendiriyor: Sabahtan beri Marksizmi, maddecilii, sosyalizmi, diyalektii konuuyoruz. Peki, bizim dnce yapmzda yeri olmayan en nemli noktalardan biri de dindir, dinin siyasete alet edilmesidir, irticadr. Din afyondur, bizim geleneimiz budur. Biz demokrasi adna hele hele bir ran deneyimi varken, demokrat olacaz, grneceiz diye irticayla ittifak edemeyiz. Ettiimiz zaman solculuumuzdan gider. Hangi Marksist dinle kucaklaabilir; neyi adna? Herhangi birileri syledi diye demiyorum, ama son zamanlarda gelien bir izgi olduu iin bunu vurgulamak istiyorum Kepenek 28 ubata emein smrlmesi asndan bakyor; demokrasiyi askeriye muhta olmadan korumak gerektiini solculuun bunu gerektirdiini belirterek yle devam ediyor: 28 ubatta askeriyenin syledii udur: Bildiimiz olay; yani Trkiyede slamn siyasallamasnn engellenmesi ynnde eitimle, baka eylerle yaplan bir dizi ey -Buna yle bakacaz, bu tr bir engelleme ii snfnn smrln artrr m eksiltir mi; yani ekonomik ynden z nedir bunun? Bu adan baktmzda unu syleyeyim, siyasal islamn veya baka bir dinin emein smrs, emein kaskat tutulmas, banazlatrlmas, isteklerini br dnyaya, ahirete havale etmesi ynnden ok zararl olduunu dnyorum. Yani emei uyutmann yolu, bu
1152

1153

Yusuf Ziya Bahadnl, Devrimci retmenler Birleiniz!, Emek Dergisi, Yl 1, S. 7, 28 Temmuz 1969, s. 4. Yakup Kepenekin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 80-1-3.

363

dnyada hak isteme, br dnyada vereceiz demektir. imdi dolaysyla bir izgi ekip bu sistem laik kalmaldr diyen herhangi bir tutum -bana ait olmayabilir, birok ey bana ait olmuyor zaten- birileri bunu yapyorsa ve bu emein smrlmesi deil de, daha ok smrlmesini engelleyecek bir kaln izgiyse, ben bunu olumsuz, ykc bir tutum gibi deerlendirmiyorum; deerlendirmem lazm. Dediim gibi, eer lmz yine emekse, Marksizme, aydnlanma ise, beyin gcne dayal retim ise, sosyalizm ise yapmamalyz bunu.1154 3.1.2. lericilik Gericilik (rtica) Yorumlamalar lerici, ilerlemeden yana olan kiilere ve teorilere biraz mulak olarak taklan bir addr. Ortann solunda yer alan ve bir ok eyi kapsayan btn grlere uygun bir etiket olarak, ilerici sfat kullanlmtr. Bazen ak olarak belirtilmemi herhangi bir gr iin ilerici kelimesine yceltici niteliinden yararlanmak amacyla da bavurulmutur. lerici sfatna en byk rabet Halk Cephesi zamannda oldu. Sosyalistler, komnistler, liberaller ve teki gruplar arasnda 1930larda ortak dman faizme kar belirli bir dayanmaya giriildii zaman, ilericilik btn bu deiik grleri badatrmaya yarad. Bu durum, 1939 Nazi-Sovyet Pakt ile son buldu. Ama ilerici kelimesi zellikle komnist yazarlar tarafndan szleri ve davranlar kendi amalarna uygun kimseleri ifade iin kullanlmaya devam edildi.1155 Modernliin kendine has sekler bir din tarihi vardr... Kurtulu, selamet ve felah artk dnyevi ilerleme dncesi iine sarp sarmalanm, beeri davrana teslim edilmiti. Yeni a devrimci hareketleri bylesi tarihi dncelerin sonucu olarak ortaya kmtr Buna gre kurtulu, zaman ve tarih iinde akln rehberlik ettii davran araclyla gerekleecektir. zellikle 19. yzyl politik Mesihiliinin ideolojik kkleri burada yatar. J. L. Talmonun ifadesiyle, asrlar zinciri, beeri ve toplumsal ieriin btnlemesinin muadilidir ki, ahenkli bi btn iinde insann btn kudretini etkin hale getirmek suretiyle kendini ifade etmesini mmkn klar. Adil ve ahenkli bir toplum vizyonu- Bylece devrim dininin gizli ya da ak dognas da isimlendirilmi oluyordu: nsanln bu dnyadaki evrensel mutluluuna olan eskatalojik inan.1156
1154

1155

1156

Yakup Kepenekin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 80. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 77. Gottfried Kenzlen, Devrimin Dini, ev.: D. Naci Kadzade, Tezkire Dnce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi, Say: 31-32, Ankara, 2003, s. 199-200. Lwithye gre, 19.yzylda eskatolojinin kvlcm liberal teologlar araclyla deil, bilakis devrimin sekler teologlar araclyla diri tutulmutur. Yeni eskatolojini tayclar ve mnadileri, yeryzndeki Tanr devletinin ncleri olarak fakndaydlar ki, 1789 devrimi Turgot, Condercet ya da Proudhon gibi devrimciler iin insanln daha nceki tm devrimci hedeflerinin gereklemesi ve yeni an iaretiydi. Yahudi-Hristiyan geleneinin ftrist eskatolojisi iinde ortaya kan klie, yani Tanr Devleti, kutsal Kuds, dnyann kurtuluu, tarihin sonu ve sann krallk hakimiyetinin balangc, sekler bir transformasyon iinde devrimin dininde merkezi bir yer edinir. Yeni isimler artk, hrriyet devletinin balangc ve ykmllkler devletinin sonu olarak konmutur; ya da

364

Karl Lwith, Dnya Tarihi ve Kurtulu Olgusu adl kitabnda, moderndevrimci ruhun bu eskatalojik karakterinin 18. ve 19. yzylda nasl olutuunu ayrntl ekilde anlatyor.* Modern devrim anlayn ekillendiren ve devrim kelimesine modernlie zg bir anlam baheden bu sekler-teolojik boyuttur ki, kendini daha nceki tm ayaklanmalardan, isyanlardan ya da darbelerden ayrtrr. Devrim kelimesine modern adan merbut olan ey, yani devrimin btnlk ve evrensellik iddias, bu Mesihi ruh iinde de mndemitir. Byle devrimler dnya tarihine her zaman yeni bir hayat prensibi takdim etmek isterler. Devrim dnyaya gelmek ve btn dnyaya yeni bir heyecan vermek ister. Devrimler dnyaya almak isteyen inklplardr. Devrim dininde sz konusu olan, bir ya da daha ok hakszla kar mcadele deil, ayn zamanda, hakszln bertaraf edilmesi, dnyann inklab ve evrensel adaletin inasdr. Fransz Devrimi baladnda devrim dini srekli devrim inancyla yanp tutuuyordu. Devrim dininin rahipleri, halkn ya da tarihin aa kmam iradesine ramen, kendilerini tarihin seilmileri ve gelecekteki dnyann emanetileri olarak gryorlard.1157 Sosyalizm eitli nanslar iinde pozitivizm ve nasyonalizmin bilimsel dinidir. Ehemmiyette kaydedilmelidir ki, sosyalist ve nasyonalist Mesihiliin dou yllarnda, ne sz konusu hareketlerin aktrlerinin bilincinde, ne de dier tarihi vakalarda tasarlar arasnda kati bir ayrlk ya da ilkesel bir antagonizma mevcuttu. Aktrleri bir araya getiren, devrimin ruhuydu. Devrim dini nasyonalizmden komnizme, Protestan yoksulluundan sanayi teknokrasisine kadar uzanan eitli menfaatleri, umutlar, eilimleri ve beklentileri kucaklyordu. Enternasyonal bir kardelii temsil ettikleri aikrd.1158 Devrimin diniyle balayan ey birbiriyle rekabet halindeki Mesihi-devrimci hareketlerde- her politikann ideolojilemesiyle sonuland. Nihayet komnizm, faizm ve nasyonalizmle, yani totaliter, antidemokratik hegemonya politikasnn izleri iinde ideolojik olarak dogmatikleen politikann enternasyonal boyutu geerli hale geldi. Devrimin dini, tabirinden kast, din d tarih sekler kurtulu tarihine maruz kalrsa, kesin kurtuluun ve insanln evrensel mutluluuna olan inancn da o tarih iinde beklenmesi gerektiidir. Marksizmin, nasyonalizmin, ama farkl ekillerde dier devrimci hareketlerin sekler tarih teolojileri, insanln bugne kadarki k tarihinin

1157

1158

Heinrich Heinein yeni inanc veciz bir ekilde formle ettii gibi: Biz yeryz cenneti kuracaz. Modern devrimci hareketlerin peygamberleri ve rahipleri, bu devrim doktorlar ve onlarn acmasz rencileri kendilerini sekler kurtulu tarihinin tayclar, mnadileri ve msebbibi olarak gryorlard. Lavenir est a nous (Altn a nmzde sz St. Simona ait), politik Mesihiliin parolasdr. Gottfried Kenzlen, Devrimin Dini, ev.: D. Naci Kadzade, Tezkire Dnce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi, Say: 31-32, Ankara, 2003, s. 201. Gottfried Kenzlen, Devrimin Dini, ev.: D. Naci Kadzade, Tezkire Dnce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi, Say: 31-32, Ankara, 2003, s. 202. Gottfried Kenzlen, a.g.m., s. 202

365

son bulduunu ve yeni asrlarn sonsuzluk klavuzunu ilan etmilerdi. Devrimleri tayan ve ilerleten, bu inant. Baka trl ifade edersek; eski dinle beraber kovulduu sanlan ruhlar, sekler devrimci bir rt altnda yeniden dnmtr. Hristiyan inancnda daima ikin olan dnyann sonu tasavvuru, eskatolojik devrimci bir ykm motifine dnmtr. Her eyi yeniden yapmak iin, her eyi ykalm ya da ilk Bolevik parolada olduu gibi, Eski dnyay ykalm, yeni bir dnya kuralm. O zaman bu eski toplumun ykntlar iinden Sosyalist Dnya Cumhuriyeti doacaktr. 1159 Marx ve Engels tarihi ve diyalektik materyalizmin tekaml srecinde kapitalizmden sosyalizme ve nihayet komnizmin Hrriyet lkesine geii tasavvur etmilerdir.1160 Kenzlen, Hrriyet lkesine ulaabilmek iin zgr arm iinde yaayan toplumsal insan olunmas gerektiini, insann gerek tabiatnn toplumda tirileceini, insann birliini ve btnln yeniden kazanmasnn, yabanclamay amasnn, yitik insan olarak yalnzca proletaryann elinde olduunu, proletaryann tikel bir snf olmadn, daha ziyade yeni insann zuhuru ve dnya tarihinin seyri ierisinde evrensel kurtuluu gerekletirecek olan yetkili mercii olduunu ifade etmitir.1161 Marx yorumlar srekli Marks dncenin Mesihi karakterini iaret etmilerdir. Ayrca, Marxn Yahudi-Hristiyan (zellikle Yahudi) mirasn ehemmiyetle vurgulamlardr. Proletaryann tarihi kurtarc rol hakknda u son mlahazalar Marxn fazlasyla sekler, Mesihi kategorilerde dndn aka ortaya koymutur. Btn tarihi materyalizm nasyonal ekonomi dilinde kurtulu tarihi olarak anlalacaksa, ayn ey phesiz yeni insann Marks topyas iinde geerlidir. K. Lwith, burjuva ve proletaryann son antagonizmasnn, tarihin sonunda sa ve sa kartlar arasndaki savan son safhasna olan inanca tekabl etmesi ve proletaryann grevini seilmi halkn tarihi misyonuna benzemesi tesadf deildir. Ezilen snfn evrensel kurtarc fonksiyonu, armh ve yeniden dirili dinin diyalektiiyle eski ykmllkler lkesinin hrriyet lkesine dnme yeni bir asra tekabl eder. Btn tarihi sre, Komnist Manifestoda tasvir edildii gibi, tarihin Yahudi-Hristiyan yorumunun genel emasnn ngrlen kurtulu olgusu olarak anlaml bir nihai hedefe aksettirir.1162 Marksizm basit olarak insanlk tarihinin ileri doru zgl hareket biiminin yasa benzeri kanlmaz karakterini byk bir grevle ilan etmi olan bir dnce yapsdr. Ancak u ya da bu tarihsel gelime yasasn bulduunu ayn ekilde iddia eden ok sayda baka doktrin de vardr. nsan toplumlarnn zorunlu olarak sonlu ve ayn sayda aamalardan getii sonucuna varan bir nerme, burada tepkisel bounalk tezi olarak betimlenen eyin, ilerici safta yer alan yakn akrabasdr.
1159

1160 1161 1162

Gottfried Kenzlen, Devrimin Dini, ev.: D. Naci Kadzade, Tezkire Dnce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi, Say: 31-32, Ankara, 2003, s. 203. Gottfried Kenzlen, a.g.m., s. 205. Gottfried Kenzlen, a.g.m., s. 206-9. Gottfried Kenzlen, a.g.m., s. 209.

366

Grnte birbirine zt bu iki teori arasndaki temel yaknlk bounalk dilinin her ikisinde de ortak olmasyla gsterilmitir. Burada Marx mkemel bir tanktr. Hareket yasas kefettiini ilan etmesinden hemen sonra ayn nszde unu yazar.1163 Modern toplum gelimenin doa benzeri (naturgemasse) aamalarn ne atlayabilir, ne de onlar iradeyle ortadan kaldrabilir. Buradaki bounalk, szde hareket yasalarnn ayrcalkl bilgisine sahip toplumsal bilimci tarafndan ifa edilmi bu yasalarn ileyiini deitirme ya da nleme giriimini ierir; oysa buna mukabil Pareto ve Stiglerde bounalk temel bir deimezi deitirmek iin gsterilen beyhude abadan doar. Marksist sisteme ve kanlmaz ilerlemeye dair bu bakmdan Marksizm Aydnlanmann ocuundan baka ey deildir- benzer fikirlere daha sk yneltilen itirazlardan biri, bunlarn insan eylemine ok az yer brakmalar olmutur. Burjuva toplumunun gelecekteki dnm neredeyse kesin olduu srece, sizin ve benim tekerlee omuz vereceimiz bir nokta var mdr? Burada, daha sonra mehur zgr svari sorunu haline gelen eyin erken bir biimini gryoruz. Ortaya koyulan argman biraz daha sofistike olmakla birlikte grnd kadar bulank deildir. Bizzat Marx gene Kapitalin nsznde kanlmaz devrim iin almann geliini hzlandrmaya ve maliyetini azaltmaya yardm edeceini belirterek bu argman sezinlediini gsterdi. Daha genel olarak tarih bizden yana gr insanlara g ve gven duygusu kazandrd. Ne var ki, bu pheli bir gvendi. Bu anlay daha erken dnemlerde btn savalarn aradklar, Tanrnn onlarn yannda olduuna dair bir gvenceden intikal eden tipik bir 19. yzyl anlay idi. Bildiim kadaryla hi kimse bu gvencenin birilerinin savama azmini zayflatacan asla ne srmedi. Eylemcilik ayn ekilde, aktrlerin bir tarihsel hareket yasas tarafndan desteklenmekte olduu fikriyle tevik edildi ve aslnda yorumu nerenlerin niyeti de buydu. Onun gerici mukabilinin, bounalk argmannn da uygun bir hikaye ambar vardr; yrekten benimsenmesi halinde bu argman insan eyleminin hevesini kkten krar ve bu argman temsil edenlerin baarmaya altklar ey tam da budur.1164 Tepkisel tutum, aksi tesir etkisinin yan sonularnn yaygnln ifa etmeyi ierir. Bu nedenle tepkiseller, mevcut kuramlar yeniden biimlendirmede ve yeniliki siyasetler izlemede son derece tedbirli olmay tavsiye ederler. Bu konumun ilerici karl tedbirlilii bo verir ve sadece gelenei deil, aksi tesirle sonulansn ya da sonulanmasn insan eyleminin istenmeyen sonular anlayn tamamen gz ard eder; ilericiler toplumu kendi iradeleriyle biimlendirmeye ve yeniden biimlendirmeye daima hazrdrlar ve olaylar denetleme yetenekleri hakknda hibir kuku tamazlar.

1163

1164

Albert, O. Hirshman, Gericiliin Retorii, ev. Yavuz Alogan, I. Bask, liteim Yaynlar, stanbul, 1994, s. 171. Albert O. Hirshman, a.g.e., s. 171-2.

367

Bu byk lekli toplumsal mhendislik eilim aslnda Fransz Devriminin arpc zelliklerinden biri idi.1165 Hibir yerde btnyle ortaya konulmam olmakla birlikte, Marxn tarih kuramnn altnda bir ilerleme fikri yatmaktadr Marx, Grundrissenin 1859daki nsznde balca retim tarzlarn toplumun ekonomik formasyonundaki ilerlemeci devreler olarak bir seri iinde dzenlemektedir ve ayn metinde yeni, daha stn retim ilikilerinin ortaya kabilecei koullar tanmlamaktadr. Byk lde rtk olarak var olan bu ilerleme kavramnn temel geleri iki ynldr. lk olarak kltrel ilerleme-insan potansiyellerinin btnyle irdelenmesi, en geni anlamyla insani zgrleme doann gleri zerinde insan egemenliinin tmyle gelimesine, yani, retici glerin ve zellikle modern alarda bilimin ilerlemesine baldr. kincisi, ilerlemeni, rnein Comteun ya da Spencerin evrimci kuramlarnda olduu gibi tedrici, kesintisiz ve btnlemi bir sre olarak grlmeyip, kesintili, uyumsuz ve bir toplum tipinden dierine, ncelikle snf atmas yoluyla tamamlanan az ya da ok ani sramalar tarafndan nitelenmesidir.1166 Sonraki birok Marksist bu ilerleme grn, sadece ilerici gler ve ilerici hareketler gibi deyilerin sradan bir yer edinmi olduu gndelik politik sylemde deil, ama ayrca akademik yazlarda da benimsemiler veya bu gr daha ak biimde sergilemilerdir. Nitekim, Marksist arkeolog Gordon Childe, ekonomik devrimlerin nasl uygarl ortadan kardn gstererek ilerleme fikrini kantladn iddia etmitir. Bir baka ynden Friedman Marksizmin burjuva devrimlerinin dnrleri tarafndan 18. yzylda formle edilmi olan ilerleme fikrini kendi iine aldn ve genilettiini ileri srmtr.Daha yakn bir dnemde Hobsbawm, Grundrissenin kapitalizm ncesi ekonomik formasyonlarla ilgili bir blmne yazd giriti. Marxn amacnn tarihin ieriini en genel biimiyle formle etmek olduunu ve bu ieriin de ilerleme olduunu iddia etmektedir; Marxa gre ilerleme nesnel olarak tanmlanabilir bir eydir. lerleme, bir baka biimde, tarihsel sreci, bir anlamda zgrlemenin ilerlemeci bir hareketi olarak gren Marksizmin daha Hegelci biimlerinde nemli, ama byk lde incelenmemi bir kavramdr.1167 Dier yandan, her zaman, ilerleme fikrinin nemini snrlandrmann -ki bu, kendilerince ar bir bilimsel kuram olarak kabul edilen eye deer yarglarn katmann yolunu amaktadr- yollarn arayan Marksistler de olmutur. Bu, eitli vesilelerle sosyalizmin etik amalar sorusuyla yzyze gelmek durumunda kalm olmakla birlikte, ekonomik determinizm kavramna sk skya sarlm olan II. Enternasyoneldeki baz dnrlerin rnein Kautsky ve Avusturya Marksistlerinin ounluu, konumunu ifade etmektedir. Bu,
1165

1166

1167

Albert, O. Hirshman, Gericiliin Retorii, ev. Yavuz Alogan, I. Bask, liteim Yaynlar, stanbul, 1994, s. 173. lerleme maddesi, Marksist Dnce Szl, Yayn Yn. Tom Bottomore, Derleyen: Mete Tunay, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 297. lerleme maddesi, a.g.e., s. 297-98.

368

ayrca, her eyden nce tarihsicliin btn biimlerini ieren ideolojik dncenin kart olarak Marksizmin bilimsel niteliini kesin olarak yerletirmekle ilgilenmi olan yakn dnemlerdeki yapsalc Marksistlerin, zellikle de Althusserin konumudur.1168 Terakkinin zdd olan irtica kelimesi Arapa ricat kknden tretilmitir. stifal babndan irtica olarak dilimize girmitir. Lgatte, geri dnmek olan bu kelime Trkede yeniliklere deer vermeyip, her ynyle eskiyi zlemek veya eski dzeni getirmeye almak anlamn ifade eder. Bat dillerinde etkiye kar tepki gstermek manasna gelen bu kavram ngilizcede reaction, Franszcada ractione ve Almancada reaction kelimeleriyle karlanmaktadr. Gerek anlamda irtica, dinin znden uzaklamak ve dinin temel ilkelerine aykr olarak alglamak ve yorumlamaktr.1169 rtica teriminin baz dnce ve toplumsal-siyasal olaylar tanmlayan ve tasnif eden bir kavram olarak kullanlmaya balanmas Merutiyet dnemine rastlar. lk tescilli irtica hereketi 31 Mart Olaydr. Bu olaydan sonra irtica olay, Trkiyenin siyasal hayatnda yer alm ve sk sk gndeme gelmitir kinci Merutiyet dneminde aydnlanma dncesinin etkiledii jn Trk hareketi Avrupadaki aydnlanma dncesinin Osmanlya taycsdr. Aydnlanmann temel kavram Terakki (lerleme) hareketin siyasal rgtne isim vermi, dinsel dnceyi insanln evriminde ilkel bir dnce olarak tanmlayan Aydnlanma dncesi zamann dnrlerine ikna edici gelmitir. Nuray Mert, zamann tartmalarnn slam alemi niin yenildi?, slamiyet ilerlemeye engel midir, deil midir? slamiyet bir gerilik unsuru mudur? etrafnda dndn belirttikten sonra bizdeki gericilik kavramnn Batdaki anlamndan farkl kullanldn ifade ediyor. Hilmi Ziya lkenin Batdaki deiimler toplumun alt kesimlerinden gelip, mevcut iktidarlar sarsmtr. O nedenle gericilik ad verilen tepkiler, reaksiyonlar iktidar mevkiinden yukardan geldii halde, Ortadouda halktan gelmektedir. Batda reaction uurlu bir ekilde siyasi-itimai bir cereyan, asri silahlara sahip bir dnce tarz olduunu, Douda irtica cemiyetin biricik kar yolu olan, hareketin taassup ve skolastikle, bilgisiz ktle homurtusu ile karlayan, mphem, tarifsiz ve sistemsiz bir cereyan olarak kald iin pejoratif bir manada kalmtr grn naklediyor.1170 Seluk Akit Somel, Trk tarihinde aydnlanmac toplum mhendisliinin jakobenlikle btnletiinin ilk rneinin 1912-13 Balkan Savalarndan sonra ttihad
1168

1169

1170

lerleme maddesi, Marksist Dnce Szl, Yayn Yn. Tom Bottomore, Derleyen: Mete Tunay, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 298. M. Ali Kaya, rtica Kavram, Kpr - Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar-2002, s. 80. (M. Ali Kaya, baz alimlerin (Bedizzaman Said Nursi) irticaya cahiliye anlamn verdiini ve cahiliyyenin slamla alakas olmadn syledii halde, irtica ile itham edildiini belirtiyor. A.g.e., s. 80-84). Kemalist ve Marksist kesimin irtica sylemine kar slamc ve Milliyeti kesimin daha ok savunmac bir sylemle kendilerinin irtica ile ilgilerinin olmadn ortaya koymaya almalar ve irtica tekrar tanmlamaya almalar bunu gstermektedir. Nuray Mert, Gericilik, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, S. 3, 1998/3, s. 9-11.

369

ve Terakkinin otoriter politikalarnda grldn, Birinci Dnya Savan takiben toplum mhendisliinin, jakobenlik siyasetinin Anadoluda devam ettiini, Milli Mcadeleyi baaran kadronun Bat tipi eitim alm, pozitivist bir dnya grne sahip ve siyasi kken olarak byk oranda eski ttihad olan asker-sivil brokrat aydnlardan olutuunu; laiklie dayal aydnlanmac toplum mhendislii programnn dnemin Anadolu toplumunun demokratik katlmla kabullenmesinin mmkn olmadn, sonu olarak halka ramen, halk iin Batllama ve modernleme srecinin yukardan inmeci, sekinci ve otoriter olduunu, pozitivist dnya grne sahip bu kadrolarn bir kltrel unsur olarak dini ve geleneksel kltr toplumsal geriliklerin ve ktlklerin etkeni olarak kabul ettiklerini bu nedenle modern ilerici nitelikte, slahatlar, devrimler yapldn modernlemeci kadrolarn kendilerine kar bir ideolojik kar silah olma potansiyeli nedeniyle dini mmkn mertebe toplumun bilincinde zayf klmay stratejik bir adm olarak belirlediklerini; gemi tarihinden ve dinsel kimliinden yaltlm yepyeni bir toplumsal ve siyasi kimlik oluturmak amac tadn iktidar tekelini sorgulayacak dini nitelikteki resmi sivil muhalefetin ortadan kaldrlarak yeni iktidar meru klacak ideolojik bir zemin hazrlandn, bu toplum mhendisliinin tavizsiz bir ilerlemeci laik, rasyonel ierikli eitim politikasnn 1945e kadar srdn ifade ediyor.1171 1925-40 arasnda dnemin sylem biimi devrimci/solcu deil, ilerici/halk idi.
1172

Cemil Meri,1960lardan sonra setlerin ykldn, izmlerin sel gibi lkemize akt, sosyalizmin de slamiyetin de serbest olduunu dile getirdikten sonra yle devam ediyor: slamiyet serbestti, ama mstaribler iin bir abesler ynyd; din gericilikti. uurumuza vurulan o zinciri oktan paralamt Cumhuriyet. slam olmak an dna kmakt. Eitim de, basn da mstariblerin elindeydi. Geri halk imanndan kopmamt: s, souk, katlam bir iman Ama mstaribler yzde yz Batlydlar ve Batnn deerlerine sadk kaldlar. Yeni kuaklara gelince Onlar bu sahte Batclktan tiksinmilerdi. Masallarla avutulamazlard artk. kiye ayrldlar: lkelerinin mukaddeslerine sarlanlarla, sosyalizme gnl verenler, Batnn kelimeleriyle: Saclarla solcular.1173 1970lere doru Trkiyede siyasal yelpazenin sol-sa ayrm ekseninde ekillenmeye doru gidii, sol-sosyalist akmlarn hemen tm sorunlarn ulusal ve uluslar aras plnda iktisadi-snf-karlar, mlkiyet ve blm ilikileri leinde tanmlayan sol-ekonomist syleminin etkinliinde oldu. Sa partiler de buna kalknma ve byme ile ncelik veren bir kar ekonomist sylemle cevap vermeye
1171

1172 1173

Seluk Akin Somel Gericilik, lericilik ve Aydnlar, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, Sa.: 3, 1998/3, s. 46-50. Ahmet Oktay, Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, B/F/S Yaynlar, stanbul, 1986, s. 347. Cemil Meri, Batlama, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 243.

370

yneldiler. Bu sol ve sa ekonomist sylemler, Cumhuriyetin kuruluundan 1960l yllara kadar siyasal tutum ve deerlendirmeleri birinci derecede belirlemi olan ilericigerici ayrmna dayal sylemle kolayca eklemlendi. TCni Batl kltr ve yaam tarz kalplarna uyarlanm bir toplumun ulus devleti olarak kurmak ve ylece salamlatrmak perspektifiyle 27 yl lkeyi ynetmi CHPnin ilericilik ad altnda toplanan bu politikalarna kar meruiyetini din ve kltrel geleneklerden alan her diren ve kurum gericilik olarak nitelendirilmiti. . Lainer, 1969 seimlerinde gerek CHPnin gerekse TPin baarsz olemasnn meydana getirdii hayal krklnn ardndan, iktidara varmann kural olarak seimin ve demokrasinin ne lde balayc olduu sorusunun tartldn; CHP evresinde saylan ordu ile sivil brokrasinin sol Kemalist eilimdeki radikal unsurlarn halkn ounluu ile geri ve gericilie ak olduunu, Trkiyede demokrasinin bu veri zerine kurulduu iin aldatmaca olduunu ileri srd.1174 Mehmet Ali Klbay, siyasetin her halkrda hale ilikin bir eylem, duru, tutum ve dnce olduundan dolay, kendisini gemiin veya gelecein ilevinde ifade etmek zorunda olduunu, dier yandan tanm olarak ksmi olmasna ramen, kendisinin totaliter olarak ortaya koyduu bunun sonucu olarak kendisini bugnn, dnn veya yarnn terimleri ierisinde dzenleme projeleriyle ortaya koymasn kanlmaz olduunu, her siyasetin mutlaka bir toplum mhendislii veya bir toplum marangozluu (heykeltral) olduu, ayn zamanda, her siyasetin bugn ekillendireyim derken, aslnda gemii ekillendirdiini ve bugnn ekillendirilmesi talebine meruiyet kazandrdn ifade ediyor.1175 Seluk Ziya Somel, gericilik veya irtica deyimlerinin toplumun belirli kesimlerinde genellikle korku, panik, ktmserlik, gelecee ilikin umutsuzluk duygular yarattn; her iki terimin de byk lde arizilik, kuraldlk veya dzendlk, dolaysyla da mantkdlk, akldlk, irrasyonellik anlamlarn ierdiini; bu anlamlar artrmasnn balca sebeplerinden birisinin gericilik deyiminin kendisinin toplumsal ve tarihsel ilerleme srecine temel bir kartl, bir muhalefeti ifade etmesi olduunu belirtiyor1176 Yusuf Kaplan, Trkiyede irtica denen bir fenomenin var olup olmamasn nemli olmadn, nemli ve hatta zorunlu olann icad edilen irtica tehlikesi sylemiyle laikliin var olabilmesi, varln srdrebilmesi ve merulatrlabilmesi iin tekine ihtiya duyulduunu, bu sylemin slami oluumlar sylemleri hedef aldn ve tehlikeli gstererek slam kltrnden uzaklatrmay saladn, hegemonik biimde tekiletirerek hakimiyet kurduunu ifade ediyor.1177
1174 1175

1176

1177

mer Lainer, Sol, CDTA, 15. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 1239. Mehmet Ali Klbay, Bir Tarih Okuma Tarz Olarak Gericilik, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, S. 3, 1998/3, s. 24. Seluk Akin Somel Gericilik, lericilik ve Aydnlar, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, Sa. 3, 1998/3, s. 43. Yusuf Kaplan, Fundamentalizm/rtica Sylemi: tekileme ve Yeni Efendileri Merulatrma Aygt, Kpr - Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar-2002, s 16-24.

371

rtica kavramnn, seim kampanyalarnda teki, rakip siyasal parti ya da partileri hedef alan, tekini tehlikeli gstermeye ve onun zerinde hegemonya kurmaya imkan salayan bir sylem, bir argman olarak kullanldn gryoruz: Metin Toker, 1968 Senato ara seimleriyle beraber yaplacak yerel seimler srasnda smet Paa ile Sleyman Demirel arasnda su alt diyalogun Fuat Dou Paa ve Aziz Uras araclyla srdn, ama alacak kampanyada CHP Genel Bakannn irticay, AP Genel Bakannn komnizmi balca hedef seeceklerinin anlaldn; smet Paann irtica tevikiliine APyi, Demirelin ise komnizme ortann solunu bulatrmak niyetlerini belli eden demeler vermeye baladklarn belirtiyor1178 Seluk Akin Somel, kendi ierisinde olumlu bir deer yargs iermesi bakmndan ilerleme teriminin ideolojik adan tarafsz bir szck olmaktan uzak olduunu, ilerleme kavramnn belirli bir olmas gerekeni ifade ettiini, bu olmas gereken eyin, gericilik veya irtica deyimlerinin kimler tarafndan, hangi balamda ve hangi amala kullanldna gre deiebileceini, esasen tarihsel sre anlamnda olumlu armlar yklenen ilerleme mefhumunun dinsel-metafizik nitelikte olduunu, Comtecu pozitivist bilim felsefesinin her ne kadar grnrde laik ve olgucu nitelikte olursa olsun, znde metafizik karakter tadn, toplumlarn maddi teknik ve kaynak birikimi olarak giderek daha karmak ekonomik ve sosyal ilikiler btnne dnmelerinin, insanln kanlmaz ilerlemesine delil olarak kabul edildiini, laik ve olgucu anlayta ilerlemenin, metafizik nitelikli balca etkeninin soyut biimiyle akl olduunu dile getiriyor.1179 Durmu Hocaolu, pozitivizm ve Marksizm tarafndan ilerleme fikrinin bir fikri sabit ve bir nevi din haline getirildiini, hatta pozitivizmin pir-i azam Auguste Comte kurmu olduu nsanlk Dininin temel akaid unsurlarndan olduunu, Trkiyede pozitivizmin Trk aydnlarnn zihniyet dnyasnda kaln bir tortu oluturduunu, ilerleme idesinin kutsal bir ideoloji, bir tr din haline dntrldn, ilerlemenin tarihi eksende dz bir izgi olarak kabul edildiini, gemie dnn, rcu etmenin kt, irtica kabul edildiini; gemiten ilham alarak, gemile hesaplaarak gelecei ina etmenin dnlmediini ifade ediyor.1180 Feyzullah Cihangir, mrteci etiketinin bilimsel bir alma ve uradan sonra verilmediini, dinin devlet kontrol altnda tutulmas ve dinin toplumsal gelimeye engel olduunun dnld bir ortamda dindarlarn mrteci olarak kabul edildiklerini ve mevhum bir tehdit olarak irticann hep mevcut gsterildiini,
1178

1179

1180

Metin Toker, smet Paann Son Yllar 1965-1973, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1993, s.111112. Seluk Akin Somel Gericilik, lericilik ve Aydnlar, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, S. 3, 1998/3, s. 43-44. Durmu Hocaolu, lerleme zerine Bir Tahlil Denemesi, Kpr - Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar-2002, s 36-39.

372

Mslmana kar duyulan alay ve nefret hissinin Cumhuriyetten sonraki sinema ve tiyatroya da yansdn Trk sinema ve tiyatrosunda aydn kiilikli terbiyeli drst ve ahlakl bir din adam grmenin mmkn olmadn, ortaya konan eserlerde din adamlarnn ahlaklarndan, fizyolojik grnmlerine kadar irenletirildiini ve alay konusu yapldn ifade ediyor.1181 H. Cemal, 1789 Fransz htilalinin jakobenlerinin iddeti kullanmalarn gerekli grenler olduunu belirtmektedir. Trkiyede de, Dou Perinek tarihte btn devrimlerin g kullanarak meydana geldiini; devrimlerin bu ekilde baarya ulatn sylemektedir. H. Cemal, jakoben yntemleri bugn savunmaya kalkmann bu byk devrimin getirdii tm kazanmlar yadsmak, adna dmek anlam tadn belirtiyor; bununla birlikte o gnlerde bu yntemlere bavurmadan devrimi korumann ne derece mmkn olduunu da sorguluyor.1182 . Lainer, ilericilik ve gericilik kavramlar, modern alarn zihniyet dnyasn belirleyen iki temel liberalizm ve sosyalizm tezlerinin bilekesinden oluturulmu deer yarglar olarak son iki yzyldr siyaset terminolojisinde kullanldn; bu iki tezin bak alarna gre farkllk kazandn herkese kabul edilebilir ve geerli ilerici ve gerici kavramlarnn ileri srlemeyeceini, son iki yz yldr siyasal dnnn odak kavramlarndan biri olan kurtulu dncesini aydnlanma felsefesi ve modern a dinamikleri balamnda ieriklendirildiini sosyalizmin ve liberalizmin farkl artlar ve sre balamnda kendi ilerilik iddialarn ve buna bal olarak kurtuluu temsil iddialarn ileri srdklerini ve bugn bir anlamda bu iddialarn yapsal bir tkanmayla kar karya kaldn ifade ediyor.1183 Cumhuriyetin pozitivist, ksmen aydnlanmac eitiminden geen, resmi sylemden etkilenen kuaklarn kulland ilerici-gerici ifadelerini, 68 kuann miras ald sylemlerdir. Bu sylemlere Marksist bak asndan kaynaklanan anlamlarn yklendiini ve toplumsal snf ve mcadele asndan ilerici-gerici kavramlarnn deerlendirildiini gryoruz. H. Cemal, Pariste bulunduu yllarda gnlne birtakm notlar yazdn; Batnn stnl karsnda duyulan tepkilerin, komplekslerin var olduunu; Bat lkelerine ilk gidildiinde Onlar neden ileri gitmi, biz niin geri kalmz? sorularnn engelinin zihinlere asldn; fikirlerinin radikalize olmasnda devrimci raya kayp anti-kapitalist izgiler edinmesinde bu sorunun da kesin rol oynadn; bununla birlikte, kiminin kr krne Bat hayranlna kaydn, kiminin Baty aklc biimde tahlil ederek Baty Bat yapan ereveyi yerli yerine oturttuunu; kiminin Baty Bat yapan

1181

1182 1183

Feyzullah Cihangir, Trk Tarz Laiklik ve Trkiyede Mslman maj, Kpr - Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar-2002, s. 85-9. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 85. mer Lainer, Geersizleen Ama Yenilenmesi Gereken Bir Koordinat, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, 1998/3, Sa.: 3, s. 27-31.

373

deerlerin bir blmn zmseyerek Baty aacana inandn; kiminin de slamc radikaller komnistler gibi tam anlamyla Bat dman kesildiini belirtiyor.1184 H. Cemal, Oxford ve Cambridgen entelektel havas altnda biraz ezildiini, o yzden iinde bir rahatszlk, bir kskanlk dalgas ykseldiini, kafasna sorularn tn, Onlar neden byle? Biz niye byle? Onlarn gc nereden geliyor? Bizim zayflmz nereden kaynaklanyor? Onlar neden ileri? Biz neden geriyiz? eklinde sorular sorduunu, Avrupaya olan hayranlnn ayn zamanda, bir tepkiye, bir tr ak-nefret ilikisine dnebilecek tohumlar barnda tadn, grd hakszlklar ve eitsizlikler karsnda iinde bir isyan duygusunun kabardn, daha gzel bir Trkiyeye ve haka bir dnyaya giden yolda kendi topyasn oluturduunu ifade ediyor.1185 Bu sol ve sa ekonomist sylemler, Cumhuriyetin kuruluundan 1960l yllara kadar siyasal tutum ve deerlendirmeleri birinci derecede belirlemi olan ilerici-gerici ayrmna dayal sylemle kolayla eklemlendi. TCni Batl kltr ve yaam tarz kalplarna uyarlanm bir toplumun ulus devleti olarak kurmak ve ylece salamlatrmak perspektifiyle 27 yl lkeyi ynetmi CHPnin ilericilik ad altnda toplanan bu politikalarna kar meruiyetini din ve kltrel geleneklerden alan her diren ve kurum gericilik olarak nitelendirilmitir. CHPnin bu tek parti ynetimi devrinde din ve blcln ardndan potansiyel bir tehlike saylarak yasaklanan ve eziyet gren sosyalist akm, buna ramen, CHPnin ilericiliini onaylamaktan vazgememi, onun din ve blcle kar uygulamalarna genelde olumlu yaklamt.1186 Atilla lhan, bir syleisinde Laiklii getiren smet Paann, irticann mucidi olduunu;1187 Gazinin mrteci lafn kullandn; fakat bu sz yabanc ile ibirlii yapanlar iin kullandn ifade ediyor.1188 TDMFnin (Trkiye retmenler Dernekleri Milli Federasyonu) 1964de Ankara Kzlayda yapt yurt dzeyinde ilericilik devrimcilii savunmak iin toplantlarn birincisi 33 dernek tarafndan benimsenmitir. kinci toplantsnda federasyon gericilikle sava iin srekli bir komisyon kurmutur. 24 dernein imzalad bildirisi u ekildedir. kiyz yldr sren Batllama ve modernleme abalarmza ramen, Trkiyemizi ortaa karanlklar iinde yaatmak isteyen, geri zihniyetin hl yok edilemediine ve bir ksm sorumsuz politikaclarn din ve maneviyat smrclerinin, kendi menfaat dzenlerini bir para daha srdrmek amacyla Atatrk ilkelerine ihanet ettiklerini gren biz Atatrk teekkller, btn gericilik kaynaklarn kurutmak ve Trkiyemize

1184 1185 1186 1187

1188

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, Doan Kitaplk, I. Bask, 1999, stanbul, s. 104. Hasan Cemal, a.g.e., s. 106-7. mer Lainer, Sol, CTDA, Cilt 15, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 1239. Attila lhan ile yaplan sylei, Gerek Hayat, Yl: 3, 30 Nisan-6 Mays 2004, Say: 2004-18 (184), s. 15. Atilla lhan, Tam Bamszlk ve Milli Mdafaa , Gerek Hayat, Yl: 3, 26 Mart 2004, Say: 200417(183), s.14.

374

demokrasi ve ada uygarlk kaplarn kesin ekilde amak iin, derinlemesine mcadeleye karar vermi bulunuyoruz.1189 1960-65 yllar aras genlik olaylar konular sadece Atatrk ilkeleri ve 27 Mays deildi. Fakat dier btn konular, bu iki temel zerinden ele alnyordu. rnein, demokrasi, cumhuriyet, anayasa, basn, gericilik-ilericilik, komnizm tartmalar, renci ve niversite reformu konular daima 27 Mays ve Atatrk ilkelerinin nda ele alnyordu.1190 1961 Anayasasnn salad geni hrriyetten faydalanarak bir yandan siyasi parti ve dernek olarak rgtlenirken, bir yandan da Marksist literatr ard arkas kesilmez bir biimde Trkeye aktaran sol, tuhaf bir biimde sola kayan Cumhuriyet Halk Partisinin hazrlad zeminde, resmi ideolojiyi lericilik adna temellk ederek varln merulatrr ve 1970lerde doruk noktasna ulaan kltrel iktidarn kurar. Kendisini kurucu sfatyla devletin, dolaysyla devrimlerin asl sahibi olarak gren CHP, devrimleri hibir zaman tam manasyla iine sindiremeyen geni halk kitlelerini ve bu kitlelerin sahip kt deerleri kendi varl iin en byk tehlike olarakg rmtr. Bu bakmdan Demokrat Parti bu kitlelerin temsilcisi olarak ortaya ktktan sonra baka kar yol bulamayan CHPnin sol akmlarla flrt ve nihayet birliktelii yakn tarihimizin en nemli gelimelerinden biridir. Sol, devlet partisiyle ibirliine giderek onun sahip olduu kltrel iktidar nce paylar, sonra ele geirir; Tek Partinin faizan uygulamalarndan biri olan ztrkecilik hareketinin, yani dil rklna bile sahip kmas, solun resmi ideolojiyi nasl ierdiini gstermesi bakmndan tipik bir rnektir. Devletin salad imkanlarla palazlanan burjuvazi de, CHP gibi, muhafazakar halk kitlelerini ve bu kitlelerin hareket ettirici gc olan slam kendi varl iin her zaman byk bir tehdit olarak grmtr. 1191 Karadeniz, 1965e kadar daha ok ilerici-gerici genlik biimindeki ayrmn, 1965ten sonra yava yava solcu-gerici ve giderek sac-solcu biimini aldn, genliin sola kaymasnn egemen gleri rahatsz etmeye baladn, daha nceleri CHPye yakn bir izgi izleyen ilerici genlerin 1965ten sonra artk yava yava TPe paralel bir izgi iine girdiini ifade ediyor.1192 . Lainer, 1970lere doru Trkiyede siyasal yelpazenin sol-sa ayrm ekseninde ekillenmeye doru gidii, sol-sosyalist akmlarn hemen tm sorunlar ulusal ve uluslar aras planda iktisadi-snf-karlar, mlkiyet ve blm ilikileri leinde ta1189

1190 1191

1192

Trkiyede retmen rgtlenmesi Maddesi, Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul, May Yaynlar, 1980, s. 1202. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 37. Beir Ayvazolu, 1980 Sonrasnda Kltre Farl Bir Bak, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, s. 832. Harun Karadeniz, a.g.e., s. 59-60.

375

nmlayan sol-ekonomist sylemin etkinliinde oldu. Sa partiler de buna kalknma ve byme ye ncelik veren bir kar ekonomist sylemle cevap vermeye yneldiler. Metin ulhaolu dedii gibi, Trkiyedeki sol hareketin devrimci deil, aksine evrimci, aydnlanma dncesine dayanan ilerlemeci bir yol izliyor.1193 Trkiyedeki sosyalist hareketlerin pek ok yerde resmi syleme paralel, zaman zaman resmi sylemle rten bir izgi izledii grlyor. Trkiyede sosyalist hareket, resmi tarihin, ideolojinin benimsedii ilerici-gerici ayrmn genel olarak benimsiyor. 60 sonras sosyalist hareket ittihat-terakki geleneinin mirass olmay kabullenmek zorunda kalyor.1194 Pozitivist resmi sylemin dine baknda kulland ilerici-gerici kavramlarn sosyalist hareketin, 68 genliinin de kulland grlyor. Ayn ekilde resmi sylemce benimsenen din istismar konusu, dinin ilerlemeye engel olabilecei dncesiyle cahil din adam, yobaz, banaz Mslman tasavvuru, dinin yanl yorumland, dinin ada dnyada ok gerekli bir messese gibi grlmemesi gibi konularn 68 genliine miras olarak brakld, daha sonra Marksist dncenin etkisiyle ilerici ve gerici kavramlarnn snfsal bir ierik kazand anlalyor. Buna gre, bir sosyal hareket ya da snf, snf mcadelesinde, devrime giden yolda engelleyici rol oynuyorsa gerici; devrimci snflar ve mcadele asndan etkin rol oynuyorsa ilerici grlmektedir. lerici-Gerici kavramlar artlara gre deimektedir. Proleter Devrimci Aydnlk Dergisinde siyasi partiler gerici parlamentarizmin figranlar olarak grlmekte, siyaset alannda gerici parlamentarizmin iktidar ve muhalefeti arasndaki atmann yerine devrimci glerle emperyalizm ve ibirlikiler arasndaki atmann gemekte olduu ifade edilmektedir.1195 Behice Boran , gericilik -ilericilik konusunda unlar sylemektedir: Boran, faizmin, gericiliin kaynann snfsal btn burjuvazi- olduuna gre, faizme kar mcadele verecek ve onu geriletebilecek, giderek yok edebilecek gcn de snfsal olduunu sylemektedir.1196 Toplumda gerici kuvvetler nelerdir? Mevcut dzenden yararlanan , toplumsal dnmlerden zel karlar zarar grecek olan snf ve gruplardr, yani bugnk dzende ekonomik mali gc ve politik gc elinde tutanlardr.Anayasa ve reformlara kar durarak artk devrini yaam bir ekonomik sosyal dzeni srdrmeye , toplumsal
1193

1194

1195

1196

Metin ulhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Modernleme ve Batclk , stanbul: letiim Yaynlar, c.3, s.170-188. Murat Belge, Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960dan Sonra), C.D.T.A., stanbul: letiim Yay., 1983, c. 7 , s.1962 . Aydnlkta Dnya ve Trkiye , Proleter Devrimci Aydnlk (Aylk Dergi), 1970 (Ocak) Say:15 s. 167 Behice Boran, Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, Sosyalist Yaynlar: 1, stanbul, 1992, s. 173

376

deimeyi ksteklemeye alyorlar. Mutlu aznl tekil eden bu karc snf ve evrelerdir gerici. nki gericilik toplumsal yapnn deimesini istemek (yanl yazlm, istememek),onu engellemektir.1197 Ama bu gerici snf ve gruplarn kiileri bere, araf giymezler. Nurcu, Ticani de deillerdir. En son Fransz modasna gre giyinip, plajlarda pavyonlarda , balolarda ve tiyatrolarn promiyerlerinde ok medeni , Avrupai bir mr sreler. 1198 Faizmin, gericiliin kayna yapsaldr,snfsaldr;byk sermaye snfndan ve orta emperyalizmden kaynaklanr. Faizmi nleyecek, geriletecek ,yenecek g de snfsaldr:i snf ve mttefiki emekli kitleler. Olumlu ilerici iler yapan bir hkmetin giriimlerinde baarl olabilmesi iin de arkasnda ii snfnn , emeki kitlelerin ;demokratik ilerici glerin rgtl birleik gcnn bulunmas gerekir. Ve bu rgtl birleik g toplumsal yaamn ekonomik,politik, ideolojik her alannda smr bask ve zulme kar kesintisiz mcadele verir, vermek zorundadr. Faizmin kayna snfsal-eitli kesimleriyle bir btn olan byk burjuvaziolduuna gre, faizme kar mcadele verecek ve onu geriletebilecek, giderek yok edebilecek g de snfsaldr.1199 Kapitalist toplumlarda ise genlik, snf mcadelesinde taraf tutan , yer alan bir toplumsal gtr ve baland snfa gre de ilerici, ya da tutucu, hatta gerici bir ilev grr.1200 Buna mukabil, Aclan Saylgan, Behice Borann ilerici-gerici kavramlaryla ilgili farkl bir deerlendirmede bulunuyor: Siyaset lgatimiz, ilerici insan, ilerici, gerici kelimelerini ilk yerletirenler Behice Boran ve grubudur. 1944 ylnda bir insan vmek mi isterlerdi; komnistlerin hemen ilerici insan demeleri yeterdi. Komnistlerin milli davalarmzn halledilmesinde, tahlilinde grleri yoktur dedik. Gerekten de onlar btn davalarmzn komnizm tahakkuk ettikten, yani Trkiye bir Rus peyki olduktan sonra halledileceine, ele alnacana inanyorlar1201 etin Altan ilerici-gerici kavramlarn yle tanmlyor: Uzun yllar komprador burjuvazisinin yaants ile bu burjuvazinin domasna sebep olan Bat burjuvazisini taklit hareketleri, hep ilericilik olarak deerlendirildi. Toprak reformu yapmak, endstri aamasn baarmak gibi bir derdi yoktu kimsenin. Bir tek ilericilik vad, o da Bat burjuvalar gibi yaayabilmekti
1197

1198 1199 1200 1201

Behice Boran, Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, Sosyalist Yaynlar: 1, stanbul, 1992, s. 172-173 Behice Boran, a.g.e., s.173 Behice Boran, a.g.e., s.173 Behici Boran, a.g.e., s.175 Aclan Saylgan, nkar Frtnas, lke Yaynlar, stanbul, 1962, s.191

377

Yabanc dil bilene, temiz pak giyinene, hanmlarn elini nazik reveranslarla skana, Aman ne Avrupal adam diyorlardHerkes ilericiliin bu olduuna iman billah etmiti. Yani komprador burjuvalar temsil ediyordu bu ilericilii Bu ilericilik ise halktan smrlen paralarn atafatl ekilde sarfiyatna dayanyordu. ampanya imek, pahal giysiler iindeki hanmlarla gece kulplerinde dans etmek, sk sk Avrupaya gidip gelmek ilericiliktiHalk ise kendisine ok ters gelen bu bol paral yaantya Gavurluk diyordu Ve bylece halk smren komprador burjuvalar ilerici olurken, halk da gerici oluyorduSosyalizm ile halkn yine burjuvaya kzgnlnn bir baka grnts olan dinsel akmlar aslnda kaynan ayn ezilen snftan alyordu. Sadece birincisi bilimsel bir kar kma, ikincisi ise bilinsiz bir kzgnln metafizik olarak ekillenmesiydi1202 Hasan Cemal, bir gerici tanm yapyor. Kendi kendisiyle elikiye dmeyen kii banazdr, dogmatiktir. Her banaz da gericidir.1203 68 Kuann yaad dnemde sosyalist yayn yapan dergiler, gazeteler, olaylara, kiilere, gruplara, eylemlere snfsal bak asyla bakmakta; bu bak asna gre, ilerici ve gerici kavramlarn kullanmaktadr. Bu duruma birka rnek verebiliriz. Mesela Ant Dergisi, retmen boykotlarna snfsal nitelii kk burjuvazinin okumu kesiminin ilerici bir hareketi eklinde bakmakta;1204 lerici basnn saflarna gazete daha katld. Bu gazeteler Demokrat zmir, i Postas, Haha Gazetesi, anti emperyalist sosyalist izgide yayn yapyorlar. ifadeleriyle snfsal adan sz konusu gazetelere ilericilik vasfn vermektedirler.1205 Bu balamda gericilik kavramnn kullanmna farkl rnekler sunalm: Oral allar, gemiteki Krt ayaklanmalarnn, o zamanki antiemperyalist ve devrimci cephede yer alan Trkiyeyi paralamaya ynelik gerici ayaklanmalar olarak yorumlamann, TKP geleneinin iinde var olduunu belirtiyor.1206 rtica Yeni Bir 31 Marta Hazrlanyor! balkl Ant yazsnda, AP iktidar zamannda Sleyman Demirelin Babakanlk makamnda heyetleri kabul ederken, heyet yelerinden birinin orada namaza durduunu; daha sonra eitli bakanlklarda genel mdrlklerde mescitlerin kurulduunu; takunyal memurlarn koridorlarda pdk pdk geip abdestlerini aldklarn; APnin hesabnn irticaya taviz vermek ve seimlerde voliyi vurmak olduunu; Said-i Krdinin fotoraflarn yaynlayan dergilerin, eriatin savunuculuunu yapan gazetelerin en ssz kylere, okullara kadar
1202

1203

1204

1205 1206

etin Altan, Onlar Uyanrken Trk Sosyalistlerinin El Kitab, stanbul, Ararat Yaynlar, 1967, s. 367. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 245. brahim Osmanolu, retmen Soruturmas III, i Lideri retmen Boykotunu Eletiriyor, Ant Dergisi, 10 Mart 1970, S. 167, s. 10-11. Ant Dergisi, 16 Ocak 1968, S. 55, s. 16. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, Ankara: mge Kitabevi, I. Bask, 1998, s. 89.

378

gnderildiini; nereden, hangi kaynaktan beslendiklerinin bilinmediini ve bilinen tek eyin, Trkiyenin yeni bir 31 Marta doru srklenmekte olduunu iddia ediyor.1207 Burada Ant Dergisinin, birtakm olaylardan ve varsaymlardan hareketle 31 Mart olaynn tekrar edebilecei dncesine ulatn gryoruz. Bu yaklamyla Ant Dergisinin muhalif siyasi sylemi kontrol etmede, tekiletirmede, dlamada ve itham etmede gerici, irtica, yeni bir 31 Mart gibi kavramlar ara olarak kullanmaktadr. Ant Dergisi, Demirelin rticaya mstenit bir seim dzeni oluturma, iktidarn anayasay deitirecek ounluk salayarak, adalet, ordu ve Cumhuriyetin temellerini tam tersine evirme abas konusunda delil ve emarelerin ortaya konulmasn istemesine karlk, 17 Aralk 1967de Elbistanl man ahin adl bir halk airinin Atatrk renci Yurduna geldii iin bir ksm lahiyat Fakltesi rencisinin airin zerine saldrdn ve kan arbedede Ruhi Klkran adl gencin ldrldn iddia etmekte; gerici basnn olay istismar ederek ilk kurun, ilk kurban sloganyla solcularn milliyetileri ldrmeye baladn ileri srdn; on alt sac kuruluun Millete beyanneme balkl bildirisiyle birtakm kkrtmalarna Osmaniyede okutulan mevlitten sonra bakaldrma olaynn patlak verdiini; Bugn gazetesinin olaylar Mukaddesata yaplan tecavzleri lanetleyen halk Osmaniyede yry yapt. balyla yansttn Bugn gazetesinde M. evket Eyginin Trkiyede slamiyetin mradifi olan eriatn tedrisinin, telkininin, propagandasnn serbest olduunu sylemesinin ardndan, leri Bakan Faruk Skann hadisenin irtica ile ilgisi olmadn, halkn Kuran yrtanlar lanetledii eklinde beyanda bulunduunu bildiriyor. Ant Dergisi, 19 Mart 1968 tarihli saysnda Aklyoruz Trkiyede rtica Hareketini Kimler dare Ediyor? balkl yazsnda, irtica hareketinin gzle grlr bir hl aldn dile getirilerek, Anayasann 19. Maddesindeki laiklik ilkesine aykr hareket edildii ve Anayasann dna kld sylenmektedir. rtica sylemi laiklikle irtibatlandrlyor ve teki meruiyet alannn dna kmakla irticaya gz yuman AP iktidar da gafletle, cahil kitleleri, din istismar ile aldatarak, oy hesab yapmakla sulanyor. rtica kuvvetlerinin rgtlenerek devlet iinde devlet haline dnecei iddia ediliyor. Halkn ahlak anlaynn devrimci saflara yansmas gericilik olarak deerlendiriliyor. Oral allar, anlarnda sre ierisinde deien kz erkek ilikilerini anlatyor: 68 Kua belki bugnk kuaklara yabanc gelebilir. Meyhanelerde iki imeyi severlerdi. Tavuka ad verilen lokantay o dnemin tm devrimcileri bilirler. Tavukuda yemek yiyip iki itikten sonra, devrimci trkler syleyip, halaylar ekip elenirdik. Mehmet Kemalin Kalem adl lokanta-meyhane karm yer, devrim-

1207

rtica Yeni Bir 31 Marta Hazrlanyor, Ant Dergisi, 20 ubat 1968, S. 60, s. 6.

379

cilerin uraklarndand. Arya kamadka bu tr elenceleri kimse aykr bulmazd. O dnem kuan zelliklerinden birisi de doya doya ak olmasyd. Mitinglerde, gsterilerde el ele tutuan sevgililer, eylemlere ayr bir renk katarlard. O gzelliin iinde sevmenin sevilmenin ayr bir keyfi vard. Yurtlarn kantin keleri, parklar, sinemalar sevgililerin buluup koklama yerleriydi. Eylemle sevda i ieydi. Her ey doya doya yaanyordu. O zaman bac yok sevgili vard. Sol bu zelliklerinden daha sonra ok ey yitirdi. Neden o gn yleydi de daha sonra geriliin lleri gelip saflara dayand? ... Dnyay deitirme iddiasndaki bir kavgann insanlar, nasl olup da en geri ideolojilerin dnyaya bak alarn devrimci saflara tadlar? 20 yl sonra u inan bende, daha salam bir ekilde yer etmitir. Yaamasn, sevimesini bilmeyen, dvmesini de bilemez. Tersinden de sylense bir ey deimez.1208 3.1.3. Din stismaryla Kullanlan Cahil Halkn Yaptklarnn Dine Uymad Gr: Harun Karadeniz, ad sonradan Kanl Pazar konacak 16 ubat 1969 gn 6. Filoyu protesto mitingi iin zamann ileri Bakan Faruk Skan ve Ulatrma Bakan Saadettin Bilgi tarafndan Adapazarndan birtakm insanlarn toplanp getirildiini, bu insanlarn masum, dindar, bilinsiz kendi insanlarmz olduunu; fakat smrlen cahil, kullanlan insanlar olduunu, bunlarn din istismaryla bir araya getirildiini, din ve vatan kurtarma adna geldiklerini, dnyadaki olaylar ve 6. Filonun gerek yzn bilmediklerini, 6. Filoya kar namaz kldklarn, halbuki 6. Filonun bir put olduunu, namaz klan Mslmanlarn 6. Filo putuna kar namaz klmamalar gerektii ifade ediyor.1209 Erturul Krk, 12 Eyll 1980 sonras slami hareketteki canlanmay devlet sbvansiyonunun bir rn olarak deerlendiriyor ve yle devam ediyor: Nfusun neredeyse yzde 90a yakn bir kesiminin slami kltrden beslendii bir lkede sosyalistlerin bu kltrel birikimi hesaba katmakszn pratik siyaset yrtmeleri dnlemez. Ancak, slamcln Trkiyede ezilen bir ideoloji olduu noktasndan hareket eden ittifak araylarnn gereki olmadn dnyorum. slamclk, Trkiyede, egemen idelojinin tamamlayc bir parasdr.1210 3.1.4. slam Sosyalimi Sylemleri ve Tepkiler Niyazi Berkes, Yn dergisinde Roger Garaudynin Sosyalizm ve slamiyet kitab ve evirmeni Mihri Bellinin yazlarna cevap olmak zere Sosyalizm ve slamiyet zerine balkl yazsnda unlar syler:1211
1208 1209 1210

1211

Oral allar, 68 Anlarm, stanbul, Genda A.., I. Bask, 2003, s. 125-6. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 146-152. Erturul Krk ile yaplan rportaj, Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, Cem Yay., stanbul, 1989, s. 301-2. Niyazi Berkes, Sosyalizm ve slamiyet zerine,Yn,Say:140, 3 Aralk 1965.

380

Ynn 134. saysna alnan ve aslnda Kim dergisinde Sosyalizm ve slamiyet adl eser dolaysyla km olan bir eletirmede bu eserdeki fikirleri olumlu karlayan eletirmecinin (Mihri Belli)1212, benim yazlarmn da ayn temele dayandn yazdn grnce bu yazy yazmann artk farz olduunu anladm. nk; Biz ve sosyalizm konusunu ele alanlarn, bu eletirmecinin szn ettii temelde yryoruz sanrken Roger Garaudynin kitabndaki fikirlerle bu temeldeki arasnda bizim amzdan ok nemli olan farklar bulunduunu grmemektedir. Baka milletlerin yazarlarnn ne dediini, kendimizin ne dediimizi iyi dnp tartmadan dogmatik sonular karma yolunu tutmakla kendi sorunlarmz bamsz bir dn erevesi iinde anlayamayz ve zmleyemeyiz. Kendi toplumumuzun sorunlarn ya Araba ya da Avrupalya dayanmadan veya danmadan dnmek yetkisine hala gelememiiz. Roger Garaudynin kitabndaki fikirlerle ayn yanda olmadm aklamak zorundaym. Nedenleri unlar: 1) Garaudynin Araplar (daha dorusu Cezayirliler) hakknda besledii iyi ve asil dncelerin etkisi ile Araplar ve slamlkla sosyalizm arasndaki ilikiler hakknda yazdklar bize uymaz. 2) Bize uymakla kalmaz, onlar ayn zamanda slamlk hakknda yetersiz bilgilere dayanyor Garaudy, tipik bir Avrupal olarak slamlk diye monolitik, tek yanl bir ey anlyor. Onun sana soluna, altna stne, evveline ahrna bakmadan her yann bir uvala sokarak hkmler veriyor. Birok Avrupallar, zellikle bunlarn Avrupa medeniyetinden bkm olanlar, Avrupa dndaki yerlilerin dinlerinin btn meseleleri zmlemi olan bir mutlak hakikat, Batnn bulamad bir iksir bulduunu sanrlar. Sosyalisti bile byle. Bu yerlilerin mutlak hakikati dururken Avrupa sosyalizmine ne hacet var? diyorlar. Dinlerini yle bir kartrnca bir Hristiyan olarak dndkleri zamanki kadar da bo ve sama bir ey olmadn gryorlar. O zaman romantizm balyor. Aman efendim, onlarn bu gzel dinleri, ho gelenekleri dururken neden bizim kt yanlarmz alsnlar , yazk deil mi?gibi de akla ok yatan bir sonuca varyorlar. Bakn bizim Marxmz varsa , onlarn da bn Haldun gibi koca bir tarih filozoflar var gibi hkmler birbiri arkasna dizilmeye balyor. in kts , Hintli mi olur, Arap m olur , Trk m olur , hangisine rastlarsa bu Avrupal syledi diye bunlar kendi tezleri haline getirirler. Mesela , HintPakistan slam airi Muhammed kbalin belli bal fikirleri bu ekilde slamla , Arap dilinin kudretine vurulan ngiliz arkiyatlarndan alnmaldr. 3) Fakat en nemli nokta :benim Batcl eletirmemdealdm temelin slamlk deil, deiim ve oluumhalinde olan ulusal varlk olduudur. (Onun iin ulusal gelenektir de demiyorum). slamlk bu davann sresi iinde ancak bir paradr. Garaudynin yazdklar ile bizim yazdklarmzn ayn temele dayandn syleyenlerin dt yanlma slamln eer Sosyalizmle akrabal olan bir yann aramak lazmsa, onu slamln ortadaki eklinin ta batan red ve tekfir ettii Batnilikte aramak
1212

Parantez ii bana aittir.

381

gerektiini bilmemeleridir. Eer bunun halk kitlelerinin inkilap hareketleri ile olan ilgisini, zellikle bizim kendi tarihimizdeki nemini incelemi veya inceleyenlerden renmi olsalard geliigzel bn Rd, bn Haldun almakla, bunlar Simavnal Bedreddini Trk sahnesinde temsil ettii anlayla kartrp orbaya evirmemek gerekecekti. Biz, benim tenkit ettiim Batllamakta o hale gelmiiz ki slam tarihi hakknda bile ille bir Avrupal bir ey sylemedike, syledii ey her zaman doru mudur diye aramadan hibir ey renmeye yanamyoruz. (Bundan, Avrupallarn bilimsel almalarnn ve bulularnn ok yksek deeri olduunu kabul etmiyorum gibi bir yampiri ve sapk sonu daha karlmayacan mit ediyorum.) Bu yalnz din alannda byle deil, milliyetilik alannda da yle. Bizim fakir fukara ocuklarna yutturulan rklk, Turanclk gibi fikirler de batan baa bu eit Avrupallardan arlm eylerdir. kinci hata, Garaudynin Cezayirliler dolaysyla ve iyi niyetle yazd yazdaki hatalara dayanan grlerinin aynn, bizim gemiimizde Batllamaya kar giden slamc okulun yazarlarnn vaktiyle yazm olduklarn bilmemekten ileri geliyor. Bizde bu mahiyette fikirlerle dolu binlerce sahife yaz yazlmtr. Trkiyede Laikliin Geliimi adl kitabnda bunlar btn ayrntlar ile tartlmtr. nc hata uradan douyor: Araplar iin ulusal varlk meselesi ayn zamanda slamlk imdiki adyla Sat al-Husari yani Hasrcolu mstesna) hemen hemen btn Arap nasyonalist ideologlar, ilerinde epey Hristiyan Arap da bulunduu halde, Arap milliyetilii ile slaml bir tutma eilimindedirler.(Sat al-Husarinin laik milliyetilik fikirleri ancak son zamanlarda Msrda etkili olmaktadr.Fakat bu fikirler , Kahirede kendisi ile yaptm bir grmede aksini iddia etmesine ramen , vaktiyle muarz olduu Ziya Gkalpin fikirlerinin farkna varmadan aktarlmasndan ileri gelmektedir.) Halbuki, Trk Milliyetili ile slaml bir tutma yolundaki btnlemesi bizde hi baar kazanamamtr.Bu yolda inat edenleri, siyasi gelime tarihimiz tasfiyeye uratmtr1213 Batclk ,Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler adl kitabmda slamln bir yandan Arap milliyetilii ve modernlemesi ile , dier yandan Trk milliyetilii ve modernlemesi sorunlar ile ilikilerinin ok farkl oluu yznden trdr ki Atatrkn tarih tezi dolaysyla bununla ilgili sorunlar tartlm; bunlarn bizde zmlenmedii, iimizde bir yara gibi kald noktas zerinde uzun uzadya durulmutur. Garaudyin tercmesi ile ilgili ve genel olarak yazacaklarm bunlar. Yukardaki baz iddialar desteksiz brakmamak iin kitapta eletirilecek belli bal konulara da iaret etmek isterim1214.

1213 1214

Niyazi Berkes, Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn, Say:140, 3 Aralk 1965. Ayn eserler

382

1. Kitabnn birinci blmnde yazar, slam peygamberini ve eserini neredeyse sosyalist emek ve mlkiyet grnn ncs yapyor. Gerek Hristiyanlar ve gerekse slamlar arasnda sosyalizmi din kitaplarndan karma deneyleri baar kazanamamtr. Din kitaplarnn retileri sosyalizmin retileri olamaz. Tersine, bunlarn retileri sosyalizmin kaldrmaya alt eyleri tanr, ahlak, teki dnya gibi meyyidelerle zmlemeye altndan, dolaysyla bunlar rtbas etmeye , hatta pekitirmeye yarar. Evet Hristiyanlkta olduu gibi slamlkta da iyilik, kardelik, adalet lr, istismarclk ktlenir.stelik slamlkta Hristiyanlktan farkl olarak insan aslnda gnahl saylamaz, yani dnyann eitsizlikleri tanrnn bu gnaha kar verdii ve kabul edilmesi gereken bir ceza olarak grlmez. Ama onda da efendi efendi, esir esir, zengin zengin, fakir fakir olarak kalr.1215 Mslman olmak bunda mutlaka fakl bir sonu yaratmaz. Klesini azat eden veya uana iyi bakan vlr, srf kendini teki dnyada kurtacak kiisel bir i yaptndan . Devlet hakknda Kuranda bir ey yok. Servet , kazan, mbadele, faiz hakknda Kurann rettikleri ,deil bir ekonomik anlaya , hukuki bir anlaya bile dayanmaz. Sonradan fkh bilginleri bunlara hukuki bir temel bulabilmek iin neler ektiler.Bunlar hukuki meyyidelere dayanan gzel, mbarek, peygamberane szlerdir. (Biz bugn kalkp da neden peygamber, sosyalist dnrlerin sylediklerini sylemedi gibi bir knamada bulunursak sadece gln oluruz.)1216 Ama ne yazk ki dinin retilerinin, zamanna gre ileri olsa bile toplumda meydana getirdii sonu priten ve militarist bir Arap merkantalizmi hakimiyetine dayanan, snfl ve istismarc bir dman yaratmak olmutur. Bundan trdr ki, hemen hemen ta batan itibaren aa snflar arasnda buna kar isyan veya ihtilal hareketleri ve Kurann retilerini baka ekilde yorumlama eilimleri balamtr. slam tarihi slamln birinci anlal ile ikinci anlal arasnda srekli bir mcadelenin tarihidir. Bu mcadele kendini ok eitli ekillerde ve ok eitli alanlarda gstermitir.Bu mcadelenin yapt ve bizi hala yanltan en nemli deiiklik, slamln ikinci anlalnn batl olduu, slamln doru olannn birinci anlayn temsil ettii ekil olduu tezinin stn gelmesidir. Bu tezin stn gelmesi ile slamlk, sosyalizm ile ilgisini ebediyen kaybetmitir. slam tarihi ilerledike, ister Snni, ister ii ekilde olsun ( ran da iilik, devlet dini haline gelince aslndaki inklap karakterini kaybederek ii ortodoksisi eklini almtr) kuvvetlenmi, her eit Batni akm ezilip-yokedilmi, slam milletlerinin (teknolojiden edebiyata kadar) gerilemeleri o zamandan balamtr. Bu tarihin iinde Arap ve Mslman Avrupann Hristiyan gericiliinin hakimiyeti altnda olduu dnemlerde parlak bir dnya olmutur.Ama bunlarn hepsi slamln ikinci ekilde anlayta olanlarn eseri olmutur 1217 slam teknolojisi daima Batinilie eimli olan esnaf ve ii loncalarnn, slam bilimi, Garaudynin baka eylerle
1215 1216 1217

Niyazi Berkes, Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn, Say:140, 3 Aralk1965, sa: 140. Parantez ii bize aittir. Niyazi Berkes, a.g.d., sa: 140.

383

kartrd ansiklopedistlerden (hvan- Safa) tutun ran ve Trk bilimcilerine varncaya kadar, slam ortodoksisinin kfr ilhadla telin ettii adamlarn eseri olmutur. slam felsefesi de yle Garaudynin doru olarak bytt bn Rd, Avrupa dnnde devrim yapan bir etkide bulunduu halde, slam dnyasnn dn tarihinin kendisinden sonraki dnemlerinde, Gazali gibi ekita arl ile slam dn zerine oturan otoritelerin stnl yannda etkisiz kalmtr. 2. Garaudynin ikinci blm, slam uygarlk ve bilimini ele alyor. Yukarda syledik, bunlarn ounun Peygamberlerle veya bunlarn kitab ile ilgisi yoktur. slam uygarl gibi kompleks, dal budak salm koca bir uygarl bir kitabn retileriyle yorumlamak gtr. Klasik Yunan, Roma ve Helenistik yapt ve dnnn, Batni fikirlerin ve ou Arap olmayan hkmdarlarn ameli maksatlarla bilim adamlarnn patronluunu yapmalarnn, slam dnyasnn endstrisinin gereklerinin yaratt eylerdir. Bu medeniyet bugn bizim dnebileceimizden fazla dnyevi ve laik bir medeniyetti. Araplar, ranllar, Trkler ve slamla girmi dier milletler bununla gerekten iftihar edebilirler. Ama bunlar slam dini meydana getirdi demek, bilimsel tarih grne aykr, ok ibtidai ve beceriksiz bir iddiadr. Tersine bu dini yukarda anlattmz anlamnda temsil edenler bu uygarln yayld hemen her diyarda bu baarlarn dinde uyumaz olduunda daima direnmilerdir. 3.Kitabn nc blm (Emperyalizm Karsnda slamiyet) bizi Cezayirlilerde olduundan ok daha eski sorunlarla karlatran davalar olduunu gsteriyor. slam dnyasnn veya tarikatlarnn emperyalizme kar sava tarihindeki yerleri, Garaudynin imdi birdenbire kesinletiini sand kadar erefli ve baarl olmamtr. Ancak yirminci yzylda Araplar arasnda (bizdeki milliyetilie tekabl eden) bir Mslman milliyetilii gelitiindendir ki slamla dayanarak emperyalizme kar yazar ve dnrler kmtr. Fakat bu yzyl boyunca Kahirenin, Tunusun, Cezayirin medreseleri ve ulemas ngiliz ve Fransz emperyelizminin zaman zaman kuvvetli destekileri olmulardr. Garaudynin baz Avrupal arkiyatlarca uydurduu ve Afganl Cemaleddinin bir slam rnesans veya reformasyonu yaratt yolundaki efsaneyi tekrarlamasna ramen , bu zatn emperyalizmin ne olduunu bilmemekten ileri gelen deli dolu hareketleri hibir memlekette emperyalizme kar tutarl hibir hareket yaratamam , onun en nl tilmizi Abduh nihayet Msrda Lord Cromerin kanad altnda ngiliz himayesini kabul eden bir din reformculuundan ileri geememitir. Senusilik mstesna , bunlarn hibiri yabanc istalasna kar bir kuvvet olamam. 4.Garaudyin drdnc blmndeki Sosyalizme Evet, Yabanc Deerlere Hayr bal altndaki fikirlere Cezayir in Belki Evet, Trkiye in Hayr bal altnda karlk vererek , yazdklarnn yanlln deil, bizim iin yetersizliini sylemekle yetineceim.1218

1218

Niyazi Berkes, Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn, Say:140, 3 Aralk1965, sa: 140.

384

5. Kitabn beinci blm olan Descartes ve Montesquleunun ncs Olan ve slamn Marx:bn Khaldunfaslna gelince , tahsil grm bir Avrupalnn bu kadar sama eyler yazabileceini tahmin edemezdim. Bunu benim iin bir rencim yazm olsayd imtihanda tereddtsz dndrrdm.Byle bilgisizliklere dayanan temelsiz nmelere biz de Abdulhamitin zamannda bavurulurdu, ama bugn bn Khaldunun ne Descartes ne de Marx ile bir ilgisi yada onlara benzeyii yoktur.Fransz yazarnn Descartesi olsun bilmesi gerekirdi. bn Khaldunu ondan ve hatta Araplardan daha iyi bilmesi gereken Trkler iin bu kadar kt ve yanl bn Khaldun bilgisini (bu dnrn adn bizdeki yanl ekliyle bilerek yazmyorum)mazur grmek gtr,nk onun mukaddimeyani Tarihe Giri adl eseri bizde ta Katip elebi zamanndan beri bilinmekte olduu gibi, Osmanl Devletinin k yllarndan itibaren yeniden bu esere kar ilgilenilmi,ondokuzuncu yzylda bu eviri Cevdet Paa tarafndan tamamlanm ve eski harflerle baslm , en son olarak da Milli Eitim Bakanlnn Klasikler serisinde yeni bir evirisi yeni harflerle kmtr. (Araplar Avrupallarn kefinden sonra onunla ilgilenmeye ve eserin yeni basklarn yapmaya balamlardr.) Montesquieue benzetie gelince , iki dnr arasndaki benzerlikler oktan beri bilinen bir eydir, fakat bunun sosyalizme bir ilgisini grebilmek iin ok laka olmu bir muhayyeleye sahip olmak lazmdr.bn Khaldun, Montesquieu ayarnda bir dnrdr, burada konumuz olamayacak nemli fikirler ve gzlemleri vardr, dnya dn tarihinde birinci safta gelen bir yeri olduunda hi phe yoktur. Ancak politik doktrinde vahye dayanan devlet dzenini ideal devlet dzeni saymaktan kendini kurtaramayan bir dnrn bugnn sosyalizmine verecei bir ey yoktur. Garaudynin kitabn evirenler bu sorunlar tartmak frsatn, szn ettiimiz zorunluluu bize dolaysyla hatrlatm olmakla bir hizmet yapmlardr. yi niyet ve emekleri kltme gibi bir dnceden uzak olduumuza inanacaklarn umarm. Burada tarttmz ve btn ile ele alamadmz meselelerimizi dnmek iin birok okurlara bir mnebbih roln oynayacak olan bu kitab salk veririz. Onun sylediklerine gz kapal kaplmamak artyla!1219 Yldz Sertel, Trk Sosyalizmi akmnn, Kemalist temellerini korumakla beraber, olduka deiik, bugnk artlara uydurulmu bir kalknma sistemi eklini aldn; son safhasnda bu akmn yatandan ktn, Arap memleketlerinde yaylan slam Sosyalizmi akmnn etkisi altnda kaldn1220 iddia etmektedir. Yldz Sertelin bu iddiasna ramen, daha sonra Mihri Bellinin bu konular gndeme getirmedii, slamla sosyalizmi uzlatrma abalarndan vazgetii anlalmaktadr. Bunda, sol aydnlardan gelen tepkilerin ve bu sylemin genlik kitlesinde yeterince yanksn bulmamasnn etkili olduu kanaatindeyiz. Mihri Bellinin
1219 1220

Niyazi Berkes, Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn, Say:140, 3 Aralk1965, sa: 140. Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Ant Yay., 1969, s.220

385

dine ilikin yaklamnn Leninin yaklamndan ok farkl olmadn, dolaysyla Garaudy den hareketle sosyalizmi halka benimsetmek iin dini jargonlarn, kavramlarn slam Sosyalizmi sylemiyle gndeme getirildiini dnyoruz. 3.2. Dinin Bilime/Akla Aykr Olduu Yaklam Ataol Behramolu, Cumartesi Yazlar kesinde Eski ve Yeni Tanrlar Arasnda balkl yazsnda Amerikann Iraka mdahale ihtimalinden bahsederken, Teknolojinin, bilimin bunca ilerledii bir ada, insanlar kaba g karsnda neden bunca aresiz ve ileri teknoloji klnda da olsa kaba g sanki yeni bir Tanr kimliiyle karmza kyor. diye soruyor. Gnmzn insan badndrc gelimesiyle, yaamlarmz ele geiren, dilediince ynlendiren, bu anlamda yeni bir Tanrya dnen teknoloji ile, gemiin mistik Tanrs arasnda bocalyor Behramolu, gnmz insannn etik gereksinimlerini sadece bizde deil, teknolojik bakmdan en st dzeyde gelimi lkelerde de giderek byclk-falclk tr us d biimlere brnen dinlerde aradn sylyor. Yine Behramolu, ileri dzeyde bilimsel teknolojik bulular ve uygulamalar ile onunla ayn zaman diliminde zifiri bir ortaa karanlnn yaanmasn byk bir eliki olarak deerlendiriyor. Eksik olan insanln en byk deeri olan hmanist kltr ve diyalektik-toplumcu dnya gr olduunu ileri sryor ve u soruyu soruyor: Hmanist toplumcu dnya gr yandalar, rgtleri kurulular en ileri teknolojiyle donanm olarak saldrya hazrlanan ilkel gce inandrc-etkileyici, caydrc biimde kar koyabilecek mi? Yoksa eskinin mistik Tanrsnda teselli aranarak bu yeni Tanrya tapnmann rktc, aalayc, ldrc rahatlna m teslim olacak?1221 3.3. Laiklik Yorumlar Din meselesini incelerken, laiklik ilkesinin bizde nasl anlald ve nasl uyguland konusu zerinde de ksaca duralm: Laiklik ilkesi, yakn tarihimizde, eitli yorumlara uram ve deiik iktidarlar tarafndan, deiik biimlerde uygulanmtr. Laiklik, bir feodal kurum olan teokratik devleti ykan, burjuva demokratik devrimin ilkesidir. Bu ilkenin uygulanmasnda gdlen belli bal amalar, devletin Tanr ile kul arasna girmesini nlemek, dinin vatandan kendi zel meselesi saylmasn salamak, ulus iinde eitli din ve mezhepler arasnda, egemen dinin yararna olan ayrcalklarn ortadan kaldrlmas, siyasi bakmdan eit vatandalarn, brokratik zgrlklerin bir paras olan, vicdan zgrlne sahip klnmasdr.1222

1221

1222

Ataol Behramolu, Eski ve Yeni Tanrlar Arasnda, Cumartesi Yazlar Kesi, Cumhuriyet, 4 Ocak 2003. Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 319

386

Sosyalistler, laiklik ilkesini savunurlar. Ama bu ilkenin yorumlanma ve uygulanmasnda, liberal burjuvazininkinden deiik olan, kendi grleri vardr. Dini, vatandan kendi zel meselesi saymak, devletin teokratik bir zihniyetle dine mdahalesine kar olma bakmndan doru bir davrantr ve hkmetin, dini, vatandan zel meselesi saymasn, laikliin doru bir uygulamas olarak savunuruz ama kendi aramzda, rgt iinde, emekilerle ilikilerimizde dini, emekinin zel meselesi saymak ve bu konuda ilgisiz kalmak, doru bir tutum olamaz.1223 Byle bir tutumu benimsediimiz takdirde, belli bir bilinlenme dzeyine varm olan emekiye, sosyalist teorinin ayrlmaz bir paras olan materyalist felsefeden sz amamay, bandan taahht ediyoruz demektir. Onun iin biz, ancak iktidarlarn, dini vatandan zel meselesi saymasn savunmakla yetiniriz. Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trkiyede laiklik, ancak olumsuz bir anlamda yorumland ve yle uyguland. Olumlu anlamda, devrimci iktidarn din kurumunu, devletin yararna olarak denetlemesi anlamnda, sz edilmeye deer bir uygulamaya tank olmadk bu sre iinde. Bu, znde din gibi bir kurumu, babo brakmaya eit bir davrant. Yzeyde ilkten her ey yolunda grnyordu ama temelde hibir deiiklie uramayan toplumsal yap, dini irtica akmlarnn tremesine ok elverili bir alan olduundan, yaplan ey, dinin yobazn eline terk edilmesinden baka bir sonu vermedi. lk demokrasicilik denemesinde, laiklii byle yalnz olumsuz anlamda uygulamann hibir eyi halletmediini grecektik ve nitekim grdk de. Laiklii, sosyalizm asndan yorumlayp uyguladmz zaman, din kurumunu babo brakamayz. Laiklik ilkesinin, devrimin, emeki ynlarnn karlarna uygun biimde ve dinin smrc snflar tarafndan devrime kar bir ideolojik ara olarak kullanlmasna engel olacak biimde, olumlu biimde, iktidarlar tarafndan uygulanmas iin, mcadele etmekle grevliyiz.1224 Cumhuriyetin ilk yllarndaki, olumsuz diye nitelendirdiimiz uygulamay, sonralar tam kart dorultuda, gerici nitelikte uygulamalar izledi. Filipin demokrasiciliinin politik hayatmza girmesiyle birlikte, hepsi ortann sanda olan partiler arasnda, dini irticaya taviz ve emperyalizme yaranma yarnn balamas ile yava yava, bir kutuptan teki kutba kayld. yle ki, bugn Demirel Trkiyesinde, iktidar, aka ilan edilmemi bir resmi dini tanmakta ve birok davranlarnda, bir teokratik devletin iktidarna uygun biimde hareket etmektedir. Partiler aras siyasi mcadelede, dinin n planda yer almas gibi, Diyanet ilerinin, vatandalarn tmnn dini inanc olmayan Snniliin tekelinde bir kurum durumuna getirilmesi gibi, milyonlar bulan Alevi vatandalarn bu bakmdan vey evlat muamelesi grmesi gibi
1223 1224

Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 319-320 Mihri Belli, a.g.e., s. 320-321.

387

durumlar, bunun kantdr. Sosyalistler, anti-demokratik ve kar-devrimci nitelikte olan bu gibi davranlarn karsndadrlar. znde burjuvazinin devrimci anda, feodal dzene kar bir styap kurumu olarak ileri srd laiklii, milli demokratik devrimin zorunlu bir paras olarak savunurken, Trkiyede sosyalizmin bu mesele ve genel olarak din meselesi karsndaki davranna yn veren bu dncelerdir.1225 Kazgan, byle bir toplumda doal olarak, laikliin anlalamayacan, toplumsal kurumlarn eklen Batllamakla birlikte z olarak doulu kalacaklarn yazmaktadr.1226 Laiklik ise, hibir uygulamasnda demokrat olmayan ve halka tepeden bakan bir rejimin ilkesi olduundan ya dinsel gericiliin kastl ve srarl propagandalarnn etkisiyle ya da bilgisizlikten, yanl bilinlenme sonucu din dmanl gibi alglanmtr. Sonra da halk dalkavukluunda partiler aras din smrs yarmasna kurban edilmitir. slamiyet ncesi ilk atalarmz putlatran, bu yzden de balangta slamiyeti Arap dini sayp Trklkle badatrmayan Trklk akm bile sonunda oportnist bir sentezle geer ake olan dincilie sahip kmtr. Laiklik ksmen adli, idari biraz da, askeri brokrasinin elinde kalmtr. Denilebilir ki, ekonomik smr kadar byk bir din smrs gndemdedir Trkiyede. Daha dorusu ekonomik smrnn paravanasdr din; halkn smry grmesi momentinden gizleyici, smrnn halka gserilebilmesi momentinde ise engelleyici bir paravana.1227 Bununla birlikte solda farkl bir ses olarak Kemal Tahir, laiklik ilkesinin Batnn yapsna uygun olduunu, bizde ise laiklik ile yobazn dini kullanarak halk smrmesinin nne geileceini ifade eder: Laikliin, dinsizlik olarak anlalmasna gelince; Kemal Tahire gre, Anadolu Trklerinin bu konuyu kartrmakta yerden ge kadar haklar vard: nk laiklik, Hristiyan kilisesine kar kartlabilecek bir ilkedir. nk, Romadan bu yana, byk zenginliklere sahip olan, bunlar kendi kar iin uluslararas apta kullanan RomaKatolik kilisesi, temel bnyesindeki metafizik yn dolaysyla, dnya ilerine karmadan inanlar gtmek devini yapabilir. Hatta bunun dna kmas aslnda, dinin maddeden sonra balamas demek olan ana davasn inkar etmektir. Batda laikliin gerekten tutmas da bundandr. slamla gelince, slamln temelinde sosyal reformlar ar basar, yani sosyal reformlar dinin ana emirleriyle birlikte yrr. slamlkta, halifeler devlet bakan iken bile, Bat anlamnda egemen bir
1225

1226

1227

Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, 321, Trk Solu, say: 29, 4 Haziran 1968 Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn Hareketi, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 146-147. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 594.

388

ekonomik gce sahip kilise yoktur. Bu sebeple bizde laiklik ile, ancak yobazn dini kullanarak halk smrmesi nlenir, dinsel ahlak toplum yararna kullanlr.1228 retmen Okulu mezunu 68 kuandan olan Zeki Sarhan Ben Laik Deilim! adl yazsnda laiklik savunuculuunu eskiden devleti din kurallarna gre ynetmek isteyenlere kar yaptklarn beliterek, artk laiklik savunuculuunun dinci bir tehdide kar deil, Avrupann istei zerine Avrupai bir yaam tarznn savunulmasna; 11 Eyll saldrsndan sonra Avrupa ve Amerikann ezilen kitlelere kar kendi yaam biimini benimsetmeye hizmet ettiini ifade ediyor. Milletinden kopmu dnya patronlarnn hizmetine girmi olanlarn yaptklar eyin laiklik savunuculuu olmadn, kendi ulusuna yabanclama olduunu; laikliin halklk olduunu, kendi niyetlerine Atatrkl alet etmemeleri gerektiini ileri sryor.1229 Sarhan, laikliin kklerini Anadolunun tarihinde aramaktadr ve Cumhuriyet devriminin laikliinin, Trkiye halknn dnya grne, yaam biimine gre biimlendiini, Anadolu halknn aklnn, hogrsnn devlete egemen kaldn syler. Laikliin kklerinden birinin Hac Bektai Velinin temsil ettii felsefe olduunu, 14. yzyln Yunus Emresi, Pir Sultan Abdal ve halk bilgesi Nasrettin Hoca olduunu belirtir. Halk kltrnn iinden szlp gelen ataszlerine, deyimlere, komalara, masallara bakldnda hepsinin laik olduunu ve laikliin de halklk olduunu syler. Zilelinin Atatrke ve laiklie yaklam ise u ekildedir: Hele hele Mustafa Kemalin yapt gibi, laiklii devlet dzleminde brakmayp, topluma da yayma giriimi btn toplumu devletletirme despotizminden baka bir anlama gelmemektedir. Bu, farkl inanlardaki toplum kesimlerinin devlet mdahalesini yaygnlatrmak ve ayn devlet gibi toplumu da zor yoluyla monolotikletirmek giriimidir ki, bunun en despotik laik burjuva devletlerinin projesi olarak yrrle sokulduu ortadadr. Zileli laikinden dincisine, burjuvasndan proleterine, sacsndan solcusuna kadar herkesin aznda demokrasi lafnn dolatn ve demokrasinin kalkan olarak kullanldn, demokrasiyi paylama konusunda kavga verildiini; laiklere gre, laikliin demokrasinin vazgeilmez art olduunu, dincilere ya da dincileri laik devletin ar basklarna kar savunanlara gre ise, laikliin insanlarn inanlar zerinde zorbaca bir dayatma ve demokrasiye aykr bir uygulama olduunu ifade ediyor.1230 Gn Zileli, Dou Perinekin lkemizde Cumhuriyet devrimi Osmanl saltanatn ykt; iktidar halka verdi, eriat dzeni bir devrimle ykld, eriatla uzlaarak demokrasi olmaz. Trkiye toplumunda ise toplumsal eylemin balca prangalar itaati, rzay, katlanmay ve yetinmeyi alayan dinsel ideolojidir. grn aktaryor. Dier
1228

1229

1230

Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn Hareketi, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 145-146. Mehmet Toprak, Ben Laik Deilim!, retmen Dnyas, Aylk Meslek Dergisi, Ankara, 2004, s. 299 s. 5. Gn Zileli, a.g.e., s. 68-9.

389

taraftan, Laiklik Trkiyede uyguland biimiyle, slamc kesim zerinde bir bask kurmann ilkesidir. Yani evrensel bir demokrasinin zorunlu bir ilkesi olmas gereken laiklikten farkldr. diyen Murat Belgenin grn aktararak hangisinin hakl olduunu sorguluyor.1231 Zileli, tanmlarda laiklerin zde ise laiklii eletirenlerin hakl olduunu, yani laikliin temsili demokrasinin z olmasn doru kabul etmekte, fakat sermayenin smrs ve devletin basks ile yaayabilen temsili demokrasinin de zgrl ve insan iradesini yok ettii kanaatindedir. Zileli, insana ve topluma yabanc bir kurum olan devletin payandalarndan ve hegemonya aralarndan biri olan laikliin devletin toplumu kleletirmede kulland illzyon ile uyutuu oranda gerek zgrlkle badaamayacan ifade ediyor. Zileli Trkiye toplumundaki toplumsal eylemin balca prangalarnn itaati, rzay, katlanmay ve yetinmeyi alayan dinsel ideolojiden ibaret olmadn, en nemli prangalarn kapitalist toplumun ve onun ideolojisinin getirdikleri olduunu ifade ediyor. Evrensel demokrasiyi kabul etmiyor, zgrlk dahil savunduu btn ilkelerin, sistemlerin, ideolojilerin insanlarn toplumlarn ve snflarn gereksinimlerinin bir sonucu olarak ortaya kacaklarn ve ilevlerini grdkten sonra, ortadan silinip gideceklerini iddia ediyor.1232 4. 68 KUAININ HALKIN NANLARINA VE DN HAREKETLERE LKN PRATKTEK TAVIR ALILARI lkay Demir, Bedri Baykamla yapt grmede, genler arasnda din konusunun da tartldn, Anatomi dersinde bile dini tarttklarn belirtiyor; aralarnda dindar bir aileden gelen, dindar olan, ama sosyalizme eilimli genler olduunu; ayrca o dnemlerde kendilerinin dindarlar krmamaya, gcendirmemeye zen gsterdiklerini, dine hakaret etmediklerini; ama aznlktaki bir kesimin dine hakaret ettiklerini ifade ediyor. Necmi Demir ise, esas olarak dinden kopmu bir kuak olduklarn, fakat dinin veya Anadolu topraklar iinde yaanan kltrn dini etkilerinden hemen kamayanlarn olduunu sylemekte; yle devam etmektedir: Yani yle ok byk gerilimlerin yaand sylenemez; ama esas dinden kopmu bir kuaktk.1233 Aada 68 Kuann halka ve dini hareketlere kar tavr allarn tasvir etmeye altk. 4.1. Halk Kazanmaya Ynelik Poplist Yaklam (Pratik Yaklam) Dini Kavramlarn eriini Marksist Bak Asyla Yeniden Yorumlama Tavr grmekteyiz.

1231

1232 1233

Gn Zileli, lhan Tekin, Trkiye Sosyal Patlamaya Doru -Bir Anarist Deerlendirme-, I. Bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 1995, s. 69-70 Gn Zileli, lhan Tekin, a.g.e., s. 72. Bedri Baykam, 68li Yllar Eylemciler-, I. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 1998, s. 153.

390

Hikmet Kvlcml, Vatan Partisinin Eyp Sultanda yapt bir seim konumasnda slami kaynaklardan ve kavramlardan hareket ediyor. badet, hak, almak vb. kavramlarn ele alyor; hak, alma, emek gibi dini kavramlarn ieriini marksist bak asna vurgu yaparak yeniden yorumluyor. slam dinin toplumsal kltr ekillendirdii Trkiye toplumuna seslenme imkn buluyor. Konumasndan baz kesitler sunacaz: Vatan Partisi ve Partisidir Bunu sylerken, elimde olmayarak Mslmanln byk bir hizmetini hatrladm. O byk sz der ki: Kyamete kadar yaayacakm gibi al, yarn lecekmi gibi ibadet et. Vatandalar!... badet: HAK nnde konumak, halk nnde Hakk teslim etmek manasna gelir Bu gn Vatan Partisinin kendi prensiplerini HAK ve ALIMAK gibi iki prensip zerine kurduunu aka ortaya koymak lzumunu duyuyorum. slamn byk prensibi, hepimizin bildii gibi: Leyse Lil nsani lla Ma Sea der (yani; insan iin almaktan baka, emekten baka her ey yalandr.) der. te o byk hakikat: Aradan binlerce yl getikten sonra, dnyann en ileri memleketlerinde dahi, tek byk TOPLUMSAL HAKKAT, insanln bulabildii en byk hakikat olarak tannmtr. Bugn insanln yaratt deer EMEK zerine kurulur: Avrupann en byk iktisat alimleri, ngilterenin klasik ktisats denilen Adam Smithler, Ricardolar: Binlerce senelik insan ilminin neticelerini toplarken o hakikati bulabilmilerdir. Leyse Lil nsani lla Ma Sea hakikatini: Deer insann emeinden doar eklinde ifade etmilerdir te vatan partisinin prensibi de her eyi temelinin, memleket siyasetinin zerinde kurulmas icap eden temelin EMEK olmas lazm geldiini ifade eder. Kvlcml, konumasnda toplumsal hafzadan hareketle slami jargonlar kullanmay da ihmal etmez. Vahyin dzenleme grevinin bittiini, insanlarn artk kendi kanunlarn kendilerinin yapmalar gerektiini ifade ediyor: Vatandalarm!... O zamana kadar insanlar arasnda btn dzeni kuran kanunlar ve kaideler gkten inerdi. Hz. Muhammet: Ben Hateml Enbiyaym demi; yani ben peygamberlerin sonuncusuyum demekle bizlere u byk hakikati anlatm oluyordu: ARTIK KANUNLARINIZI KENDNZ YAPACAKSINIZ! demek istemitir Cami, TOPLAYICI demektir Niin toplanyoruz Hak iin deil mi?.. Mbarek Ezani Muhammedi dolaysyla buradaki HAK davamzn konuulmas bir an iin durdurulmutu. Szmze, msaadenizle yeniden balyoruz. H. Kvlcml, devlet bakan olarak halifenin halk tarafndan biat suretiyle seimle iktidara geldiini, camide her hafta halkna memleket ileri hakknda hesap verdiini bildiriyor; Hz. merin ganimetten kendisine ve oluna den kumala diktirdii cbbeye, bu durumu bilmeyen bir insann itiraz ederek herkese eit verilen kumala bir ceket dikilebileceini; kendisinin nasl cbbe diktirdiini sormasn 1400 yl evvel kurulan halk idareye rnek veriyor. Tarihimizdeki kuvvetli demokrasiyi
391

bilmediimizi ve fakat Muaviye ile derebeyliin baladn, derebeylerin baa gelmesiyle fakir fukarann siyaset sznden korktuunu belirtiyor. Kvlcml, hayat pahallnn Tanrnn bir azab olmadn sylyor ve yle devam ediyor: Allah rzas iin vatandalarm: Seim ocuk oyunca deil, buradaki toplantmz bir seyir ve elence de deilHepimizin aln yazs meselesi, evimizdeki oluk ocuumuzun rzk meselesidir Bugn valiler ABDde seiliyor, neden bizde seilmesin?. Bir vali kyor, ehri altst ediyor. Ben valiye git diyemiyorum. Vali Allahtan korkmuyor, Bakandan korktuu kadar. (Alklar)1234 Sosyalizmi Kltrel Motiflerle Birletirme ve Halk Kazanma Yaklam grlmektedir. Mihri Belli, E. Tfeki mstear adyla Yn Dergisinde, Gene Sosyalizm ve slamiyet zerine balkl yazsnda, Melih Cevdet Andayn 7 Ocak 1966 tarihli Yn Dergisindeki yazsna cevap veriyor. Sosyalizm ve slamiyet adl kitap stne tartmalarn yaand bir ortamda, M. Cevdet Andayn 2500 yllk Bat kltrnden sz etmesini ve onu hmanist deerlere eit saymasn eletiriyor. E. Tfeki, kendi ulusal deerlerine srt evirerek Bat taklitilii etmenin gerek devrimcilikle badamayan bir tutum olduunu, in htilalinin kendi ulusal kltr ve geleneklerine smsk sarlarak devrimi yapacaklarn ifade ediyor. Trkiyedeki burjuva demokratik devrimler anda deil, 20. yzylda, yani sosyalist devrimler anda bir milli burjuva yaratma sevdasna kaplm ve bugnk hallere dm bir lke olduunu belirterek, Roger Garaudynin kitapna yazd nsznde yle dediini aktaryor: imdi karmza kan grev tarihsel gelimeleri emperyalizm tarafndan durdurulmu olan halklarn yaratm olduklar deerlerin gn na karlmas ve sosyalist teori ve pratii bu deerlere de dayatarak, sosyalizme gerekten evrensel bir temel kazandrmak grevidir. nsanolunun hayal ettii, dnd ve gerekletirdii iyi olan ne varsa, sosyalizm onun mirassdr sz tam anlamn kazanmaktadr Trk olarak, atalar Orta Asyann gbeinden g etmi bir ulus olarak, bugn de ulusal dili Trke, Asyann ortasnda, anadil olarak konuulan, slam kltr ile 1000 yl hair neir olmu, kk salm tm styap kurumlar doulu bir ulus olarak, ksaca doulu bir ulus olarak bizisosyalizmi gerekten evrensel bir kltreltemele dayatma abas ok derinden ilgilendirir. Konu bizim iin yeni de saylmaz, bu abaya bizim de katkmz oldu. Bedrettin Destan 1930larda yazld. Bu byk yapt, sosyalizmin Trk halk iin bir ithal mal olmad ve onu kendi ulusal kklerimizde bulabileceimiz gereini karmza diker1235
1234

1235

Hikmet Kvlcmlnn, Vatan Partisinin 15.10.1957 Sal gn saat: 13.00-17.00 arasnda Eyp Meydannda takip ettii ak hava toplantsnda diktafonla tesbit edilen konumasdr. Gerek Hayat, Yl: 3, Say: 179, 26 Mart 2004, s. 32-33. E. Tfeki, Gene Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn Dergisi, s. 15. tarihsiz, (Mihri Belli, E. Tfeki mstear adyla, Doan Avcolu ile birlikte Roger Garaudynin Sosyalizm ve slamiyet kitabn Trkeye kazandrmtr. Ayn zamanda, bu mstear isimle Yn Dergisinde yazlar yazmtr.

392

E. Tfeki, sosyalizmi gerekten evrensel bir kltr temeline oturtmak gerektiini, Trkiye akmndan Bedrettin Destannn bu yolda atlm baarl bir adm olduunu, derin bir sosyalist kltr olmadan tarihsel metodu iyice benimsemeden, yalnz eski belgeleri eski kitaplar okumakla bu admlarn atlamayacan, kimi aydnlarn dogmatik bir tutumdan uzak kalarak dou toplumlar konusu zerine eilmelerini, rnein 1931 Leningrad Kongresinde ortaya atlan tezlerle ilgilenmelerini olumlu karladn; Douda olduu gibi Batda da nemli sorun zerinde tartmalarn baladn, rnein Yves Lacosteun incelemelerinin bu yolda olumlu katk saylabileceini, ama Maxim Rodinson gibi, K. A. Wittfogel gibi kimi Batl yazarlarn konuyu yozlatrma ve gerici sonulara vardrma abasnda olduunu; kendi alarnn konuya yaklarken Trk devrimcisi asndan yaklalmas gerekir. Byle bir adan dou toplumu olan Osmanl toplumunun zelliklerinin incelenebileceini, yzyllar boyunca imparatorlukta retim tarzndaki gelimeleri aratrabileceklerini, derin barbar izler tayan ilk gazilerin servet edinmek kavramlar zerinde durabileceklerini, Dou toplumlarnn kapitalist geliimi beik olmadn, Trk tarihini didik didik ederek, ilerici halk hareketi niteliindeki en ufak kprdanlar gn yzne karabileceklerini, elde edilecek sonularn kendileri iin ideolojik kaynaklar olacan, bu balamda Yunusdan Nazma kadar Trk edebiyatnn didik didik edilmesinin ve hmanist deer adna ne varsa halkn bilgisine sunulmas gerektiini ifade ediyor. Trk ulusunu doulu bir ulus sayarak bir dou dini olan slamiyet ile bin yl har neirdir ve bu yzden Mslman kltrnn derin izlerini tayan, derin kk salm btn st yap kurumlaryla Trk ulusunun doulu bir ulus olduunu; Bat emperyalizmine kar ilk baarl bamszlk savann verdiini, bulunduu safn dounun ve gneyin ulusal kurtulu savayla ykml uluslarn saf olduunu; meselenin doal yerimizin nerede olduunu btn akl ve derinliiyle kavramak olduunu belirterek dounun ve Batnn btn hmanist deerlerine ak olduklarn, z malmz gibi benimsediini; fakat ne Batnn ne Dounun kltrn tmyle benimsediini, kltrn retim tarzyla irtibatl olduunu, 2500 yllk bir Bat kltr sz edenlere, hangi Bat kltr diye sormak gerektiini; tarih boyunca belli bir anda bile bir lkede monolitik bir kltrden sz edilemeyeceini; Bat ve Dou kltrndeki hmanist deerleri almak gerektiini belirterek yle devam ediyor: te o benimseyeceimiz eyler, yani Batnn hmanist deerleri, insann yabanclamasna kar, sosyalizme destek olacak nitelkte deerlerdir. Bu deerlerin benimseyeceiz ama asla taklit etmeyeceiz. Bethoveni derinliine anlamak ve benimsemek bizi kendi ulusal mziimizde yaratcla gtrr. Ama Bethoven taklit edersek gln oluruz. Taklit gerek benimsemenin kartdr. Sartren bir yaptn taklit edip aktarmalar yapmaya kalkan bir Trk oyun yazarnn ortaya karaca kt bir oyundur.
393

Anday gibi bunca kltr konusu ile ilgilenmi bir yazarn, Bat kltr iindeki elikileri hesaba katmadan bir tm olarak 2500 yllk bir Bat kltrnn szn etmesi ve bu kltr tm olarak hmanist deerlere eit saymas, stelik yi ama insan bir eye hayran olmadan benimseyebilir mi? Benimsedii eyi taklitten kanr m? diyerek taklidi tlemesi alacak ey.1236 Badatrmac, Anti-Komnizm Propagandasn Etkisizletirici, Halk Kazanma Yaklam grlmektedir. 1965te daha ok Yn merkezli olan, MDD dncesinin nder ismi Mihri Bellinin de bir sre katld slam Sosyalizmisylemi, Batdaki gibi slam ile Sosyalizm arasnda eklektik bir dnce meydana getirmekten ziyade, badatrmac bir mantkla (felsefi anlamda eklektisizmi, badatrmaclktan ayryoruz) anti-komnizm propagandasn etkisizletirici, emperyalizmle olan mcadelede dindar kazanma ve onunla ibirliine giderek onun imkanlarn kullanma siyaset ve tavrdr. Yncler, sosyalizmin din dmanlyla e tutulduu Trkiyede, sosyalizm ve slam arasnda olumlu bir iliki kurmay denerken, iki ynl bir aba yrttler. lk olarak, baz Yn yazarlar tpk Arap sosyalistlerinin yapt gibi, slamiyet ve sosyalizm arasnda bir tezatlk olmadn ayetlerle, hadislerle kantlamaya altlar. Buna rnek olarak Profesr Cahit Tanyolun yazlar verilebilir. Profesr Tanyol, Ynde yaynlanan slamn cenneti sosyalizmdir balkl incelemesinde yamal hrkasyla Hz. merin ve fukaralk iindeki Hz. Alinin kendi emekleri dnda hibir ey kabul etmeyileri ile sosyalizmin ana prensibi olan herkese hakkn vermek arasnda bir paralellik olduunu, Dou ve slam rivayetleri ile Kuran ayetlerine dayanarak gstermeye alyordu. Marx ve Leninin snfsz toplum ideali ile Kurann adalet anlay arasnda yakn bir benzerlik olduunu iddia eden Tanyola gre, mam- Azamn bir gnlk rzktan fazlas haramdr szleri, Marxn art deer teorisine nclk yapyordu.1237 Ynn bu istikametteki ikinci gayreti din ile gericilik arasndaki olumsuz anlam bitimesini zmeye ynelikti. Tanl Bora, Trkiyenin sol siyaset jargonunda bitiik kullanlan milliyetilik ve dincilik kavram iftinin negatif bir ierikle kullanldn, bunun 1960larda balayan anti komnist reaksiyonda belirlenmi atmosferden kaynaklandn sylyor.1238 Yncler bu balamda, slama inanmann, dini kurallara gre yaanmann ve davranmann gericilikle e tutulamayacan savundular. Onlara gre, ilericiliin
1236 1237

1238

E. Tfeki ( Mihri Belli ), Gene Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn Dergisi, s. 15. Gkhan Atlgan, Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar Yn Devrim Hareketi, stanbul, TSTAV (Trkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf), 2002, I. Bask, s. 154-5. Tanl Bora, Trk Sann Hali: Milliyetilik, Muhafazakarlk, slamclk, stanbul: Birikim Yay. 1998, s. 97.

394

lt, Avrupai bir yaam tarzna sahip olmak, Batl fikirleri benimsemek olmad gibi, bir tarikatn mensubu olmak ya da dini btn bir yaam tarz srmek de gericiliin lt olamazd. Yncler asndan, mlkiyet hakk topluma aittir diyen sakall bir din adam ile bir sosyalist, mlkiyet hakk mukaddestir diyen yabanc petrol irketlerinin mmessiliini yapan Avrupa yaantl gardrop ilericisi ile ibirlii halinde olduu emperyalizme kar lkenin kalknmas iin yan yana gelebilir, ayn safta mcadele edebilirdi. Bu durumda, ne sakall din adamnn inanlarndan fedakrlk etmesi, ne de sosyalistin fikirlerinden saknmas gerekirdi. Yn hareketi, slamiyeti sosyalizme eklemlemeyi deneyen bu yaklamyla, farkl inan ve dncelere sahip olsalar bile toplumu emperyalizme kar mcadelede hareketlendirebilecek kiileri etkilemek istemiti. Bu isteklerinde baarsz olmadklarn syleyebilmek iin birka rnek vermek yararl olabilir. slami bir ierik tayan Hareket dergisinin Ynn balatt slamiyet ve sosyalizm tartmalarna katlarak sosyalizmin ilkelerinin Marxta deil, Hazreti Muhammedde olduunu savunmas ve slamiyet ile sosyalizmin badaamayacak hibir yannn bulunmadn ne srmesi rneklerden biridir. Aclan Saylgann belirttiine gre, Hareket Dergisinde sosyalizm ve slamiyet arasnda pek ok bakmdan yaknlklar kurma abas iine giren Hseyin Perviz Hatemi, bu dergideki yazlarn daha sonra slam Asndan Sosyalizm adnda bir kitapta toplad. 1239 Bir baka rnek, Mulann Portakallk kynde hafzlk yapan brahim Mersinin Ynn savunduu grlerden etkilenerek kendisinin ve toplumun yaad yoksulluktan kurtulabilmesi iin sosyalist bir hkmetin i bana gelmesi iin abalayacan aklamasdr. Cemil Meri gibi nl bir sosyoloun Ynn slamiyeti sosyalizme eklemleme abas hakknda olumlu grler beyan etmesi, bu konudaki bir baka nemli rnektir. Batdaki dnceler iinde slamiyete ters tarafndan en yakn olan Marx gelir. Trk insan ruhen hazrdr byle bir eye diyen Meriin heyecanyla Byk Douya fikirleriyle Yne yakn olduunu belirtmesi dikkat ekicidir.1240 Gkhan Atlgan, 1965lerde daha ok Yn merkezli olarak gelien slamiyet ve sosyalizm arasnda pozitif bir anlam yaratma ilikisi yaratma abasndan kaynaklanarak slami kesimden sol kesime geilerin kimi zaman ters yne doru ilediini belirtiyor. Sosyalizm ile slamiyetin badaabilirliine ilikin oluturulan kannn kimi sosyalistlerde, sosyalizmde bulduklar zlemlerini bir dindar olarak savunabilecekleri fikrini yaratabildiini, bu fikrin neticesinin sosyalist saflardan slami saflara geiler eklinde olduunu, air smet zelin bunun iyi bir rnei olduunu, bir TP yesi olan zelin 1967de sosyalist mcadeleden vazgeerek slamc saflara katldn beni sosyalist yapan sebeplerle Mslman yapan sebepler ayn diyen zel, bu gei
1239 1240

Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Hareketler, 3. Bask, stanbul: Ota Yaynlar, 1976, s.19-20. Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyas I, Ankara Ayyldz Yay., 1994, s. 229, 235;

395

nedenini 1965te TPin seim afiinin zerinde yazan Kula kulluk yetsin artk slogann deerlendirerek, Bu sosyalist bir slogan deil, bu pr slami bir slogandr eklinde aklamaktadr. Yn Hareketinin, slamiyeti anti-emperyalizmden kaynaklanan sosyalizm yorumuna eklemleme gayreti, dini, toplumsal gelimenin nndeki temel engellerden biri olarak grmelerine ramen, kendi amalaryla slam arasnda bir birlik olduunu syleyerek Batc fikirlerini halka dini bir elbise iinde benimsetme abasyla dini kullanan Jn Trklerin ve Mustafa Kemalin tutumlarn andrr. Jn Trkler, iktidara gelmeye yaknlatklarnda, slamiyetin Osmanl toplumunda oynad sosyal rol kendi pratikleriyle idrak etmilerdir. Din konusundaki tutumlarn deitirmeye balamlar ve slamdan toplumu birlik iinde tutmak iin yararlanmaya ynelmilerdir. Kendini Batl bir kimlik olarak oluturma abasyla hegemonyasn kurduu dnemde, bilimi uygar dinin haline getirmek iin dini kurululara darbeler indiren Kemalistler de Kurtulu Sava ve cumhuriyetin kurulu srecinde dini zenle kullanmlard. Fakat, Yn Hareketinin farkll, kendini Batc bir sylem olarak oluturmad iin Dounun kltrel mirasn yadsmaya ynelmeyiidir. Yncler, kendilerini iktisat ilminin nda Trkiyenin kalknmasna adam kiilerdi. Trkiyenin kalknmasnn nndeki engelin emperyalist Bat olduundan hareket ederek sylemlerini Bat kartl zerine kurdular ve bu kurulu srecinde Dou kimlii ile slamiyet arasnda olumlu bir iliki gelitirdiler. Onlar, slamiyet ile sosyalizm arasnda pozitif bir eklemlenme ilikisi kurmaya ynelten ey, dine olan derin inanlar deildi. Kemalizm dine kar tutumunun geri teptiini grmler, emperyalizme kar milli mcadelede Mustafa Kemalin Kurtulu Savanda yaptna benzer bir ekilde, dini oluumlarn ve slamn etkinliinden yararlanmaya almlard.1241 Halk kazanmak iin Halkn nanlarndan ekinme, Pragmatik Davranma Tavrn grmekteyiz. Gn Zileli 1967 ylnda Tandoandan Samanpazarna kadar sren iki yz kadar FKF yesinin katld Ormanlar Bizimdir yrynn bir kitle gsterisinden ziyade, rgt gsterisi niteliinde olduunu; yryn Samanpazar taraflarna yaklatnda, bu semtte daha yoksul kesimler yaadndan onlarn muhafazakr gdlerini tahrik etmemek dncesiyle yry kolu oluturmak iin kol kola giren FKFli kzlarla erkeklerin yry dzenleyenler tarafndan bu kol kola durumunu son vermelerinin istendiini ifade ederek halka ters dmemek denen poplist eilimin daha o zamanlar baladn bildiriyor.1242

1241

1242

Gkhan Atlgan, Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar Yn Devrim Hareketi, stanbul, TSTAV (Trkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf), 2002, I. Bask, s. 156-157. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 250-1.

396

ehir kkenli, gelenein etkisinden uzak ve daha pozitivist bir eitimden gemi baz 68lilerin ahlaki duyarllklarnn, zerlerinde gelenein etkisi devam eden ky kkenli arkadalarna gre daha az olduu sylenebilir. Bununla birlikte toplumsal taban ky ve kasabaya dayanan genlerin, harekete katlmas ve hareketin kitlesellemesi ile geleneksel ahlaki reflekslerin belirleyiciliinin arttn gryoruz. Balang itibariyle orta ve orta-st snftan gelen 68 kua genlerinin cinsel zgrlk anlamnda daha rahat hareket ettii, daha sonra taradan gelen orta ve orta-alt snflardan, geleneksel aile yaplarndan gelen genlerin de etkisiyle birtakm ahlki refleksler gelitirdikleri; iktidar hedefine yaklatka halkn ahlki deerlerine kar daha pragmatist bir yaklam tarz sergilemilerdir. Gn Zileli, 1960l yllarn sonlar hari tutulmak zere Trkiye solunun Batdaki cinsel devrimden belirli lde etkilendiini sylemekte, sola katlan genlerin esas olarak orta snf kkenli olmalarnn da etkisiyle bu yllarda genlik iindeki kadn-erkek grece bir zgrlk havasnn hakim olduunu; kzlarn ve erkeklerin bekaret denen eye aldrmadan, evlilik d ilikilere girebildiklerini; bu grece zgrln 60l yllarn mcadelesinde dorua doru trmandn; tara kkenli genlerin sol saflara akn ettiini, 1968 ylndan itibaren yerini tutuculua braktn; ksmen tara kkenli genlerin etkisiyle ama esas olarak da solun kendini iktidara aday grmeye balamasyla, kadn-erkek ilikilerinde Halkmz ne der? mantnn giderek egemenliini koruduunu, bu gelimelerin sonucunda o zamana kadar evlilik dsevgili ilikisi yaayan genlerin nikh dairelerinin yolunun tuttuklarn ifade etmektedir.1243 Gn Zileli, sol saflarda sonradan oluacak birtakm ahlki reflekslerin nceki yllarda var olmadn ifade ediyor.1244 Gn Zileli, 16 ubat 1969 gn Taksim Meydannda FKF nderliinde yaplan 6. Filoyu protesto gsterilerine kar dinciler tarafndan dzenlenen provakasyonla iddetin trmandrldn; devrimci saflarda lm-kalm sava havas hakim olmaya baladn; propaganda, ajitasyonda gzle grlr bir slamann ortaya ktn; bu slamann en belirgin gstergesinin Amerikaya kar kolayc sloganlara ynelinmesi olduu; halk kolayca harekete geirecei dnlen daha ok ahlaki nitelikli sloganlarn ve szcklerin kullanldn; giderek Amerikan emperyalizmi yerine, Amerikan gavuru tr dini duygular gcklayacak terimlerin kullanlmaya balandn; bununla yetinilmeyip, FKF bildirilerinde Amerikallarn karlarmza, kzlarmza sarknlk ettikleri tr halkn namus duygularn harekete geirmeyi hedefleyen nitelemelerin yer aldn, tek tek yelerin bu duruma tepki gstermesinin konuyu bir eletiri meselesi haline getirmediini; buna Aydnlk PDA arasnda yaanan laf kalabal iindeki

1243 1244

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 457. Gn Zileli, a.g.e., s. 347.

397

tartma ve eletirilerin eklenmesiyle iine girilen sava ortamnn zorluklarnn ideolojik plndaki kolaycln msebbibi olduunu ifade ediyor.1245 Halk Yanna ekmek (Kazanma) in Poplist, Oportnist Tavr gryoruz. 68 Kuandaki birok gencin dini bilgi ve tecrbesinin yetersiz olduu dncesindeyiz. Bununla birlikte, dindar halkn tepkisini ekmemek iin devrimci mcadelede devrimci taktik gerei zaman zaman dini riteller, ibadetler konusunda halkn dini inancna uygun davranmaya almtr. 1968 ylnda TPin genlik kollarnda alan TP propagandas iin kylere kadar giden Gn Zileli, yaad bir tecrbeyi aktaryor. Alinin tandklarnn bulunduu bir kyde, kyn imam da TPliydi. Akama kadar onun evinde sohbet ettik. Namaz vakti yaklanca, imam bize, Haydi namaza gidelim, kylnn sizi namaz klarken grmesi ok nemli. Bylece, genlerin dinsiz olduu propagandasna da bir darbe indirmi oluruz dedi. Mecburen gittik camiye. Aliyi bilmiyorum, ama ben hayatmda, brakn namaz klmay, camiye bile adm atmamtm. Nasl abdest alnacan da bilmiyordum. mam bize gz krpt, ben ne yaparsam onu yapn, dedi. Abdest alrken onu taklit ettik. Namazda da ayn ekilde. O eilince biz de eiliyor, o kalknca kalkyorduk. Dudaklarmz dua ediyormu gibi kprdatmas da cabas. Namazdn sonra iman, cemaate doru diz st oturdu, hepimize birer tespih att. Biz de tesbihi ekmeye baladk. Ardndan, imamn vaaz geldi. mam, vazanda, eitlikten, Allahn yoksullarn koruyucusu olduundan sz etti.1246 Bir Sosyal Taban Olarak Solun Alevi Kitleye Ynelme Tavr gryoruz. 1960l yllarda 68 Kua temsilcilerini Alevi kitlelere sosyalizmi anlatma abas ierisinde grmekteyiz. Bunda Aleviliin farkl kltrel unsurlardan beslenen badatrmac bir dnce ve hayat tarz olmasnn yannda, Alevilerin yaygn dini gre, sisteme biraz da muhalif durmasnn etkisi vardr. S. Belli, 60l yllarda Anadoluya sefer yapldnda, devrimci genlerin iin kolayna katn belirterek yledevam etmektedir: Bizde, yzyllarca resmi devlet dini Snniliin gadrine uram, nice badirelerden arta kalm alevi nfus, her zaman muhalefette braklm olmasndan dolay, doal olarak deiikliin, laikliin, ilericiliin yannda olmutur hep. Devrimciler iin, Snni topluluklar etkilemekten ok daha kolayd, Alevilere dert anlatmak onlar mutlu yarnlar lkesine umutlandrmak. Snni szcler teki dnyann cennetine bile ambargo koymulardr. Bu dnyannkine ise iktidar mezhep olmak anlamnda zaten sahiptirler. Bylece devrimciler Alevilere, Aleviler devrimcilere yaklatka, moda ve ba tac oldu, dini reddeden evrelerde bile. Biraz
1245 1246

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 350-1. Gn Zileli, a.g.e., s. 265.

398

dozu kat. Her ne kadar gerek Trk-slam sentezi Alevilik saylmak gerekse de o dnemde baz evrelerde insan neredeyse utanacakt snni domu olduuna. Tokatta da bize daha ok kucak aan aleviler oldu. Ya da rastlant bu ya, kampanyamza yardmc olan arkadalarn bizden (!) dedikleri mahalleler hep alevi mahalleleri idi. in kolayna kamakt bu. Snni kylere de gidelim istemitim. Bizi dinlemek istemeyeceklerini sylyorlard. Tokatn yerlisi arkadalar benim kadn olmamda, bizim haclarn hocalarn benim gibi bir eksik etee oralarda eteklii pantolon zerine giyiyor da olsa, gven duymalarna olanak vermiyordu zahir. Gene de gittik. yi kt szmz de dinlettik. Ama herhalde ks dinlediler. Ve Tokatta her bir evine girip ktmz kadnlaryla da ayr toplantlar yaptmz bizim mahalle gibi barlarna basmadlar bizi.1247 Halka Olan nancn Srdrlmesi Tavrn gryoruz. Smrlerek, istismar edilerek emperyalizmin yannda yer alan cahil halkn yaptklarnn dine uymad belirtilerek halkn din istismaryla kullanld aslnda masum, dindar, bilinsiz olduu ifade ediliyor. Sosyalist teori ve pratikte halk, devrim iin kazanlmas gereken, umut balanan kitledir. Halk masum, cahil grlerek halka olan inancn srdrld bir tavr gryoruz. Harun Karadeniz, ad sonradan Kanl Pazar konacak 16 ubat 1969 gn 6. Filoyu protesto mitingi iin zamann ileri Bakan Faruk Skan ve Ulatrma Bakan Saadettin Bilgi tarafndan Adapazarndan birtakm insanlarn toplanp getirildiini, bu insanlarn masum, dindar, bilinsiz kendi insanlarmz olduunu; fakat smrlen cahil, kullanlan insanlar olduunu, bunlarn din istismaryla bir araya getirildiini, din ve vatan kurtarma adna geldiklerini, dnyadaki olaylar ve 6. Filonun gerek yzn bilmediklerini, 6. Filoya kar namaz kldklarn, halbuki 6. Filonun bir put olduunu, namaz klan Mslmanlarn 6. Filo putuna kar namaz klmamalar gerektii ifade ediyor.1248 4.2. Dini Muhatap Almama/ Grmezlikten Gelme Tavr Mmtaz Soysala gre, Kompradorlar, Trkiyedeki ekonomik ve sosyal uyan durdurmak iin, artk Ruslar geliyor, milliyetilik elden gidiyor gibi feryatlar para etmeyince, son silah olarak din kavgasn denemeye karar vermilerdir. Ayn yazar Sosyalistlerin din konusundaki tutumlarnn nasl olmas gerektiini anlatr: Sosyalistlerin din konusundaki tutumlar Atatrknden farkl olmamal: Dini kendi kaderiyle ba baa brakmak, kyn ve halkn kalknmasn baka yollarda aramak. Devletin dinden ve din adamlarndan medet ummas, ancak bu baka yollardaki beceriksizliin ve baarszln sonucu saylmaldr 1249
1247 1248 1249

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 580. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 146-152. Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn Hareketi, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 147.

399

68lilerin bir ksm dinle ilgilenmemitir. Dinin smrye, emperyalizme, sosyal adalete ilikin verebilecei yeterli bir cevabnn olmadn dnmlerdir. 4.3. Snfsal, Tepkici, Mcadeleci Tavr Taner Timur, sosyalizme kar dini ideolojinin emperyalist gler tarafndan kullanldn iddia etmekle birlikte, dini ideolojiyi benimseyen insanlar kazanma siyasetinin yrtlmesi gerektiini belirtiyor. Timur, sosyalizme kar dini ideolojinin daha yaygn bir ekilde kullanlacan, buna karn, taknlacak tavrn sz konusu insanlar yobaz, mrteci ve gerici diye damgalamak olmamas gerektiini, somut tahlillere dayanarak, emperyalist sermayedar snflar ve toprak aas lsnn smrlen snflarn mukaddesat ideolojinin uyutmaya alt mddete eninde sonunda geri tepen bir silah olacan; nitekim sol dncenin mukaddesatlar etkilemeye baladn sosyalistlere den grevin bu bilinlenme srecini hzlandrmaya almak olduunu, ayet dini duygusu douran beeri ihtiyalar ve onlar besleyen retim koullarn gz nnde bulundurmayp kendilerine yobazlar ezecek doal mttefikler ararlarsa kazanacaklar snflar kaybedeceklerini ve baarsz olacaklarn ifade ediyor.1250 Dinin, Amerikan emperyalizmi tarafndan bir smr arac olarak kullanld sylemi 68lerde oka dile getirilmitir. Bu konuda etin Altan Akam gazetesinde bir ok yazlar yaynlamtr. etin Altan, Hangi Milli Gvenlik balkl yazsnda, Arap lkeleri arasnda smrgecilie kar olan Nasr Milliyetilii geniliyor diye AngloAmerika smrgesi Arap krallklarnn slam Pakt altnda toplanmasn ve Trkiyenin buna dahil edilmesini eletiriyor. slam Paktnn, Hristiyanlara kar kurulacan, slam Pakt kurmaya kalkan Arap krallklarnn ise Protestan irketleri ile ortak olduunu ve bu pakt onlarn tavsiyesi ile kurduklarn Suudi Arabistan kral Faysal deil, Arabian American Oil Companynin ynettiini, Kral Faysaln bu irketin en nde gelen ortaklarndan olduunu, Doan Avcolunun Yn dergisinde bunu akladn, slam kelimesinin arkasna saklanan fukara Mslmanlarn Hristiyan irketleriyle birlikte smrye devam etmekten yana olmasn ve Nasrn hzlandrd uyanmay baltalamann ne lde Mslmanla ve Milli Gvenlie yararl olduunu soruyor. ngiliz-Amerikan tlerine uyarak bir slam Pakt numarasyla Milliyeti ve Anti-emperyalist akmlar durdurmann ne lde geerli olacan ifade ediyor ve yle devam ediyor: Siz bir slam Pakt dnn ki buna sadece smrlen Krallklar katlyor, plann da ngilizlerle Amerikallar hazrlyor. Mslmanlk insanlarn Hristiyanlar tarafndan nasl smrldn maskelemek iin politik sebeplerle ortaya karlm bir din deildir. Ve dini bu ekilde vahi bir smrcle alet etmek en aypl mertebesidir. slam Paktnn slamiyet ile ne kadar ilgisi olacaksa, bizde dil pelesengi haline getirilen milli gvenlik sznn de milli karlarmzla o kadar ilgisi
1250

Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 5.

400

var maalesef. Ve maalesef btn bu kutsal olmas gereken szler, halk kitlelerini uyutmak ve aldatmak iin eitli siyasi hokkabazlklarda kullanlmak isteniyor.1251 Gnmzde 68 kuandan, dinin emperyalizm tarafndan kullanlan bir ara olduu grnn dillendirenlerin says olduka fazladr. ner Yac, bu konuda yle sylemektedir: Kutsallk zrhna brnme, dinsel elerin glgesine snma, rk dncesini ne karma, savam toplumsal derinliinden ve znden uzaklatran toplumsallk d ideolojileri destekleme gibi yanlsamalar, egemen glerin srekli kulland silahlardr.1252 ner Yac, Ltfi Kalelinin rtica ve ABD Kskacnda Trkiye isimli kitabndan alnt yaparak, dini rgtlenmelerin, tarikatlarn, Trkiyeyi emperyalist boyundurua soktuunu, smr dzenlerine hizmet ettiini anlatyor. Yac, Muzaffer lhan Erdostun Trkiyenin Yeni Sevre Zorlanmas Odanda Sivas isimli kitabndan alnt yaparak dinin emperyalizme, zellikle Amerikan emperyalizmi tarafndan kullanldn isbata dair rnekler veriyor ve bu kitapla emperyalizmin besleyip bytt lkemize dayatt gericiliin durumunun anlalabileceini ifade ediyor.1253 . Yac, ayn kitaptan alntlara devam ederek dinin emperyalizme, zellikle Amerikan emperyalizmi tarafndan kullanldn isbata dair rnekler veriyor. Sivasta meydana gelen olaylar dini kabul etmiyor; Sivas odanda T.Cnin merkezinin datlmas olduunu iddia ediyor. Adeta btn slami gruplar Amerikan emperyalizminin aleti olarak gryor. Yac, Erdostun Alevilerin inanlar gerei, materyalist dnya grne yakn olduunu, Alevilerin solculuun inanlaryla rttn inanlarn deitirilemeyeceine gre, siyasal dncelerinde kitlesel olarak deitirilemeyeceini iddia ederek egemen gericilerin iki hedefi olduunu ne sryor: Alevilerin ileri siyasal etkinliklerden yaltlmas ve younlatklar birimlerin dalmaya zorlanarak seyreltilmesi. Yac Sivas tahrik olarak grmyor; eriat, gerici grn Cumhuriyeti hedef aldn, emperyalizmin Trkiyeye Sivas olaylar temelinde Sevri dayattn ileri sryor.1254 Zihni etiner, dini sylem sahiplerini emperyalizm ibirlikisi; sylemlerini de demogoji olarak deerlendirmektedir: etiner, petroln, madenlerimizin yabanc irketler tarafndan yamalandn, insanlarmzn fiziksel yaplarnn bile Amerikan emperyalizminin denetimi altna getiini, aa kan, protesto edilen bu gereklere kar sz sylemeyen ibirliki egemenlerin ve onlarn basnnda, allahsz komnistler demagojisinden baka die dokunur tek bir sylemi olmadn iddia etmektedir
1251 1252 1253 1254

etin Altan, Sulanan Yazlar, Basm yl yok. stanbul, Kita Yaynlar, s. 244-5. ner Yac, Emperyalizm ve Yurtseverlik, I. Bask, stanbul, leri Yaynlar, 2004, s. 194. ner Yac, a.g.e.,s. 289-290. ner Yac, a.g.e.,s. 299-313.

401

68 Kuann okuduu, yararland dergilerden olan Ant Dergisinde Mehmet evki Eyginin 14.2.1970 tarihli Bugn gazetesindeki makalesinde yer alan Farz, Hac, badeti, kafirlerle savatan bile mhimdir. Her Mslman onun iin para biriktirmeli ve bu paray baka iler iin harcamamaldr ifadelerine kar Ant Dergisi, M. evki Eyginin din mcahitlii kisvesi altnda aslnda Amerikan emperyalizminin kuklas, Kral Faysaln emrinde Trkiyenin dvizini Suudi Arabistana szdrmakla grevli olduu notunu dyor.1255 Mehmet Beliolu, O zamanlar ilkokullarda Atatrk ok nemliydi. retmenler Kemalistti. lkokulda kesinlikle din istismar olmazd. Mesela Allah byle yaratm yerine, doa byle yaratm kelimesini kullanrdk. ifadesiyle Allahn yaratmasn din istismar olarak yorumlamakta ve pozitivist bak asn Kemalizmle zdeletirmektedir.1256 Mustafa Zlkadirolu, Krt toplumunda dinin ok nemli olduunu, Aa-din adam ikilisinin Krt kyls zerinde a yakalamamann en nemli engeli olduunu belirtiyor.1257 zellikle 12 Eyll rejimi dini Marksizme, solculua ve hatta demokrasiye kar bir panzehir gibi, Krt hareketine kar da bir saptrma, blme ve uyutma arac olarak kullanm, yobaz takmnn alabildiine g kazanmasna yardmc olmutur. Dinci kesimlerin oylarnn sa diye adlandrlan dzen partilerine kanalize edilebileceini ummutur. Ama dzenden honut olmayan kitleler, Refah Partisinin sesi boulan soldan ald sloganlara sempati gstermektedir. Siyasal akm olarak dinci izgide birleenler ise, elbette ki, gerek dinci parti Refaha gidecektir. Atatrk ve laik olduklarn dillerinden drmeyenler, Trkiye halklarn Allah Korkusu ile kskvrak balamay, gen beyinleri tornadan geirmeyi karlarna daha elverili buluyorlar. Dzene bal, bakaldrmayan vatandalar yetitirmenin uygun bir yntemi saylyor bu. Ve Sivas katliamlarna kadar varan kkrtmalar krklyorlar. Kazdklar kuyulara sonunda kendileri deceklerdir. Bu kesin. Ama bu arada, Trkiye insan da gene, an yzyllarca gerisine ekilmi olacaktr. Cumhuriyet aydnlar ile halk arasndaki en byk uurum, gnlk yaamn Osmanlln reddi derken halkn kendi geleneini de reddederek birdenbire Bat normlarna gre dzenlenmesi oldu. Ve bunun yasa yoluyla yasaklamalarla yerletirilmeye allmas tepkiler yaratt. Halkla aydnlar arasnda yaam kltr fark, daha da byd. Marksist sol materyalist olmak nedeniyle dine din olarak inanmaz elbette. Ama dini bir olgu olarak, ok geni halk kitleleri hala ayakta tutabilen bir kurum, bir moral g olarak kabul etmek ve anlay gstermek zorundadr. Cumhuriyet yaamnn her
1255 1256 1257

Ant Dergisi, 24 ubat 1970, S. 165, s. 16. Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler-, I. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998, s. 43. Bedri Baykam, a.g.e.,s. 599.

402

dneminde bu konuda yanl davranlar olmutur. Demokrasiden yoksun oluun zorunlu kld acelecilik, abucak bilinlendirme hedefine varma sabrszl, tm sa partilerin oy kaygsyla halkn inanlarn kendi karlarna kullanmada birbirleriyle yarmalarnn solda yaratt huzursuzluk ve fke, sol akmlarn yanl yntemler kullanmasna yol amtr. Sol, din smrsne iddetle kar olmak zorundadr kukusuz. Halk aydnlatmak zorundadr. Bireyler bu smrnn etkisinden ancak bilinlenmeyle, bilimsel bilgiyle, ve mcadele iinde kazanlan yaam bilgisi ve deney birikimi ile kurtulabilir. Sol, dinsiz olana da ve din inancnn kendi kiisel vicdan sorunu olduu yani baskc ve mdahaleci bir din otoritesi kurmak istemedii srece btn dinlerin inananlarna da, ayn derecede saygl olmak, vicdan zgrln savunmak, gerekten laik olmak zorundadr1258 Gerici kavram, muhalif siyasi sylemi kontrol etme, tekiletirme ve dlayabilmenin arac olarak kullanlyor. Buna rnek olarak Ant dergisi, Millet Meclisinde Gericilerin stanbul mitinginde sokaa dklmtr; idam tehditleri savrulmutur...Yurdun gerici bir ihtilale srklenmesini nleyemeyen Babakan hakknda gensoru almas zarurettir. diyen ve gensoru nergesi veren Selahattin Hakk Esatoluna Devlet Bakan Hsamettin Atabeylinin Bu nerge ancak bir ateist tarafndan yazlabilir. nerge Trk milletini karsna alp, itham ediyor. Bu millete gerici demek bhtandr. eklinde cevap verdiini bildiriyor. Ant dergisi, lhan Seluka bir Anadolu ilinden bir yzba ile subay arkadalarnn bir mektup yolladn, bu mektupta Yarn eimizle sokakta yrrken, bamza bir sopann inmeyeceini veya ktr ktr kesilmeyeceimizi kim ve hangi kuvvet garanti altna alabilir. Gerici tara kasabalarnda kelle koltukta gezdiimizi acaba bilebilirler mi? Adm adm uuruma yaklayoruz. yazdn iddia etmektedir.1259 Yukardaki mektup olaynn gerekten olup olmadn bilemiyoruz. Fakat, ahlan Mitinginin sol kesimde bir infiale ve korkuya sebep olduu sylenebilir. Mitingin infiale ve korkuya sebep olduu ifade edilerek durumun vehametinden hareketle korku, kayg motifleri kullanlarak bir kamuoyu oluturma ve ortak bir tavr koyma hedeflenmi olabilir. rtica, kan banyosu, insan av, insanlarn ktr ktr kesilecei sylemi, hem muhalif olan kesime kar tekiletirici, cepheletirici bir tavr oluturuyor, hem benzer dnenleri birletiriyor, hem de bir kamuoyu oluturuyor. Ayn ekilde, sa kesimin Komnistler, Allahszlar sylemi ve bu paraleldeki mitingleriyle din eksenli Biz kimliinde birlemeye ar yaplrken, tekine kar bir cepheleme ve tavr al szkonusudur. Burada siyasi partilerin, etki gruplarnn sa ve sol genlik hareketlerini etkilemeye almas da birtakm atmalara zemin hazrlyor. Genlik eylemlerinin, kuan siyasi grlerinin ve tutumlarnn belirginlemesinde, ideolojik ve toplumsal kimliin netlemesinde ve keskin snrlarla
1258 1259

Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 594-5. rtica Kuvvetleri Kan Banyosuna Hazrlanyor, Ant Dergisi, 12 Mart 1968, S. 63, s. 6.

403

ayrlmasnda nemli rol oynad grlmektedir. Dolaysyla genlik eylemlerinin, dini hareketlere ve dinin kendisine tavr alta belirleyicilii daha iyi anlalmaktadr. Ant Dergisi, aldatlm halk ocuklarnn mukaddesat simsarlarnn istismaryla Osmaniyede sokaa dkldn, Sleyman Demirel iktidarnn irticaya verdii tavizlerle Trkiyede irtica ve anari oluturmak isteyenlerin, isterlerse kendi uydurmalar ile her zaman harekete geebileceklerini; Trkiyede irticann her zaman bakaldrabileceini koullarn ve ortamn elverili olduunu, bir Kubilay olaynn olabileceini iddia ederek olanlar irticaya delil ve emare olarak gstermektedir.1260 Ant Dergisi rtica Kuvvetleri Kan Banyosuna Hazrlanyor balkl yazda Meclisteki dayak olayn* protesto etmek iin devrimci kurulularn Uyan Mitingine karlk vermek gerekesiyle irtica kuvvetlerinin Taksim Meydannda ahlan Mitingi yapmaya giritiklerini; Mitinge genlik kitlesinin deil, ember sakall, bereli, takkeli, tesbihli bir mmetiler srsnn katldn; AP yneticilerinin mitingin yrtlmesinde ok aktif davrandklarn; mitingte irticann sembol kabul edilen hilalli yeil bayraa byk tezahrat yapldn; Komnizmi Ezeceiz, Kzl Tahrikiler Sizi Sar Sultan Bile Kurtaramaz, Allahszlara lm!, slam Dmanlar Kahredilecektir diye barldn ve Endonezya rnei nsan Av iin kararlln ortaya konulduunu iddia ediyor. ki vatandan kanl ekilde dvlmesini, Mrteciler, Trkiye apnda Kan Banyosu yapacaklar eklinde yorumluyorlar. 1960 htilali ncesinde olduu gibi, merkeze etki etmeye alan etki ve bask gruplar, geni cephe faaliyeti erevesindeki eylemleri ile evre ve evrenin siyasi temsilcisi konumundaki AP zerinde hegemonya kurmak ve bir ihtilalle iktidar elde etmek iin tekini dlayc, snrlandrc ve sulayc bir tavr taknyor. Dinin arasallatrlmas ve istismar/smrs yaklam ve bu yaklamla lgili tavr al olduka yaygndr. Ayrca, istismardan dinin, dindarn zarar grd sylemi dinin istismar edilmemesinin dinin bireysel boyutta yaanmas gerektii, kiinin bundan bir menfaat salamamas dncesi, dinin istismar edildii sylemi, zaman zaman dini sylemi kabul etmeyenlerin tekilerin elindeki argman zayflatma istei, yaftalama, teleme, siyasi hasmlara stn gelme argman olarak kullanlmaktadr. Ayn zamanda, sekler mantn tezahr olarak dinin bireysel boyuttan toplumsal boyuta kmas istismarn balangc olarak grlmektedir. Byle dnenlerin gerekten byle inanmas mmkn olabilecei gibi, az nce ifade edildii gibi, bir siyasi argman olarak da kullanldn dnmekteyiz. 1968de Trkiye Devrimciler Gbirlii ad altnda bir araya gelen, genel bakan Prof. Bahri Savc, genel sekreteri ise Senatr Kadri Kaplan olan ve 30 kadar
1260

rtica Yeni Bir 31 Marta Hazrlanyor, Ant Dergisi, 20 ubat 1968, S. 60, s. 6. etin Altann Meclisteki konumas zerine Adalet Partili Milletvekillerinin sert mdahalelere maruz kalmas olaydr.

404

dernek ile sendikay barnda toplayan kurulu, amalarn u ekilde sralyordu. Din smrlc ile sava, emperyalizmin her eit yaptrm ile sava, keyfi idare ile sava, cehalet ve mevcut eitim dzeni ile sava1261 Ant Dergisi, tekini, yani gerici kuvvetleri tanmlayarak cephenin snrlarn iziyor ve kart bir tavr alnmas gerektiini vurguluyor. rtica tehlikesinin Anayasa rejimini ve devrimleri tehdit ettii, Trkiyeyi bir Ortaa karanlna srklemeye hazrland belirtilerek, gerici hareketin arkasndaki kuvvetler yle aklanyor: Trkiyede irtica Ortadoudaki Mslman Kardeler Tekilatyla balantl olarak faaliyet gstermektedir. Mslman Kardelerin grnrdeki amac btn dnyadaki Mslman halklar eriat zerine kurulmu tek bir devlet halinde toplamak, milliyetilik ve rk anlaylarn yok etmektir. Uluslar aras bir nitelik tayan Mslman Kardeler Hareketinin ardnda ise Anglo-Amerikan emperyalizmi bulunmaktadr. zellikle Ortadoudaki Arap devletlerinde milliyeti ve sosyalist akmlarn kuvvetlenmesi, iktidarlar ele geirmesi zerine petrol karmay tehlikede gren Anglo-Amerikan emperyalizmi slam politize etmek gereini duymu ve Mslman Kardeler Hareketini CIA vastasyla desteklemeye balamtr.1262 Ortadoudaki Mslman Kardeler Hareketinin, Suudi Arabistan Kral Faysal himaye etmektedir. Suudi Arabistan ve rdn krallklaryla petrol eyhliklerinde esasen iktidar elinde bulunduran gerici kuvvet, bir yandan Suriye-Irak ve Birleik Arap Cumhuriyeti gibi anti emperyalist ve devrimci lkelerde hkmet darbeleri yaptrarak iktidarlar ele geirmek iin alrken, bir yandan da Pakistan, ran ve Trkiye gibi lkelerde eriata dayal rejimler kurulmasn salamak iin youn bir faaliyet gstermektedir. Ant Dergisi, slam Dnyas Birlii, yani Mslman Kardelerin Trkiyedeki irticai faaliyeti lim Yayma Cemiyeti araclyla yrttn; lim Yayma Cemiyetine bal alan kurumlarn banda slam Enstitleri, mam Hatip Okullar ve Kuran Kurslarnn geldiini, Trkiyede mevcut be slam Enstits ve 62 mam Hatip Okulu ve on binlerce Kuran Kursunun irtica ordusunu tekil ettiini; irtica propagandasnn ise Babialide Sabah, Bugn ve ttihad gazeteleri tarafndan yrtldn; bu gazetelerin sahiplerinin ve kurucularnn sk sk Suudi Arabistana gidip geldiklerini; Mslman Kardelerin Trkiyede ekonomi alannda hakimiyet kurabilmek iin Yahudi ve Mason aleyhtarl eklinde bir hareket yrttn, bu mcadelenin beyninin ise Odalar Birlii Genel Sekreteri Profesr N. Erbakan olduunu; N. Erbakann lim Yayma Cemiyeti Mavere Heyetinde olduunu; Erbakann, Odalar Birlii personeli ile topluca Cuma namazlar kldn ve kilit noktalara mmeti
1261

1262

Tanzer Slker, Ylmaz, Trkiyede Gericilik Hareketleri, Do. Dr. Orhan Yavuz Dizisi, I. Bask, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997, I. Kitap, Aklamalar ve Dipnotlar, x. 50, s. 410. Aklyoruz! Trkiyede rtica Hareketini Kimler ve Nasl dare Ediyor?, Ant Dergisi, 19 Mart 1968, S. 64, s. 4.

405

adamlar getirdiini Mslman Kardeler tarafndan Erbakann Demirelin yerine geecek adam olarak grldn; Mslman Kardelerin, zel sektrde Akbankn byk ortaklarndan Sakp Sabancya engel attn; Sanayi Bakan Mehmet Turgutun devlet sektrnn kilit noktalarna Mslman Kardelerin adamlarn mesel Devlet Plnlama Tekilatnn bana Turgut zal; Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklnn bana kardei Korkut zal; DDY Genel Mdrlne Vedat nsal; YSE Genel Mdrlne Mehmet Glhan getirdiini; Mslman Kardelerin Trkiyenin ynetimini ele geirdii taktirde, Cumhurbakanlna Ferruh Bozbeyliyi, Babakanla ise byk bir ihtimalle Necmettin Erbakan getireceini; komnizmle mcadele derneklerini Milli Trk Talebe Birliini, Yeilay Cemiyetini, Hademe-i Hayrat Cemiyetini, Mslman Kardelerin vurucu gc olduunu; demokratik yoldan iktidara gelinemedii taktirde, bu glerle iktidara gelineceini iddia etmektedir.1263

MSLMAN KARDELER

lim Yayma Cemiyetleri Bakanlklar Planlama slm Enstits mam hatip Okullar Kuran Kurslar Bugn

T.O.B. stanbul rtibat Brosu

Komnizmle Mcadele Dernekleri M.T.T.B.

D.D.Y. Y.S.E.

Bblide Sabah ttihad

Yeilay

T.P.A.O.

Hademe-i Hayrat Cemiyetleri Prof.Dr. Necmettin Erbakan Trkiye Odalar Birlii

AKBANK Sakp Sabanc

1263

Aklyoruz! Trkiyede rtica Hareketini Kimler ve Nasl dare Ediyor?, Ant Dergisi, 19 Mart 1968, S. 64, s. 4-5.

406

Snfsal, olumsuz tepkili, savunmac tavr gryoruz. Ant Dergisi, tekinin sylem ve eylemine gre tavr alyor. Burada tepkici, savunmac bir tavr da gryoruz. Cahil kitleleri kkrtarak geen yl Kanl Pazarda iki devrimciyi ldrten, yzlerce devrimcinin kann dktrten Bugn Gazetesi, olayn yldnmnde eine ender rastlanr bir utanmazlkla unlar yazmtr: Trkiyede tatbik edilmek istenen kzl ihtilalin provas mahiyetinde balayan o Pazar gn, kzllar salyal azlarndan dklen kfr ve hezeyanlarla Taksim meydanna doru yrmlerdi. Sol yumruklarn skarak feryat eden komnist, anarist ve solcular Taksim Meydann dolduran Mslman Trk halkn grnce birden hcuma gemilerdir1264 Aydnlanmac, pozitivist gr benimseyen Resmi deolojinin dine baknda kulland ilerici-gerici ayrmn, pozitivist eitimden geen 68 genliinin de kulland ve benimsedii grlmektedir. Ayn ekilde Cumhuriyetin ilk kuaklarndan, hatta daha ncesinden beri gelen dinin ilerlemeye engel olduu dncesi, cahil ve banaz din adam imaj; banaz, gerici Mslman tasavvuru zihinleri ekillendirmekteydi. Dinin Marx a gre afyon olmas, emperyalizme kar mcadelede dinin smrc snflarn elinde bir istismar arac olduu ve snf mcadelesi asndan gerici bir ideoloji olduu dnceleri 68 Kuann zihinlerini ekillendirmekle birlikte, Kanl Pazar olarak isimlendirilen milliyeti-muhafazakar kesimin komnizm kart eylemi, szkonusu kuan zihinlerindeki gerici tavsifinin teyidine yol am ve dini hareketin gerici olduu fikri yaygnlk kazanmtr. Sosyalist kuan tepkisinin daha sonra dinin kendisine yneldiini syleyebiliriz. Trk Solunun 24. saysnda Kadri Kaplan irticayla sava konusunda unlar sylyor: st yapda irtica ile savala birlikte keyfi idareye, cehaletle ve bozuk dzenin kk olan eitim dzeniyle sava verilirken, dier taraftan alt yapy kurmaya engel olan emperyalizm, kapitalist sistem ve toprak aalndan gelen smryle savamak gerekmektedir. Unutulmamaldr ki, irtica denen olayn besleyicilerinden biri, hatta en balcas alt yapdaki bu smr dzenidir. Bu dzen ortadan kalkt zaman irtica besi kklerinden kopacak ve yaama imkan bulamayacaktr. te o zaman gerekten laik bir ynetim ile gerekten din ve vicdan zgrln kullanan kiilerden bahsetmek mmkn olacaktr1265 Harun Karadeniz Dev-Gn bildirisindeki laiklik grn aktaryor: Laiklikten dinsel esas ve ihtiyalarn, beeri hukuka dayal olmas gereken kamu dzeninin tamamen dnda tutulmas, devletin din ve mezhepler karsnda tarafszln srdrmesi ve din karsnda bamszln korumas devrim kanunlarnn eksiksiz olarak uygulanmas ve bu esaslarn snrlad ereve ierisinde din ve vicdan hrriyetinin, kiisel alanda basksz ve knamasz olarak kullanlmas,
1264 1265

Ant Dergisi, 3 Mart 1970, S. 166, s. 2. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay. 1995, s. 171.

407

toplumun hurafelerin basksndan kurtarlmas ve dncede bilime gereken yerin verilmesi anlalmaktadr. Kar Gler ve Sava Hedefleri bal altnda, din smrcl ile sava hedef olarak gsterilmektedir. Slogan olarak dine sayg, yobaza kayg, din smrcsne yarg kullanlmaktadr.1266 Sosyalist kesim 1965-71 dnemi geni cephe faaliyeti anlay ierisinde eitli meslek odalarnn ynetimini elde etmeyi bir mevzi elde etme ve sosyal bask unsuru olarak deerlendirmekte; devrime giden yolda geni cephe anlay ierisinde g birlii oluturmaya almaktadr. Ant Dergisinin Mhendisler Odasnda Devrimciler kazand balkl yazsnda, Trkiye naat Mhendisleri Odas genel kurul toplantsnda, anti-emperyalist ve devrimci tavrn ortaya koyan, ilerici mhendisler grubu, seimleri liste halinde kazanmlardr denilmekte; Odamzn her zaman uyank ve kamu yararna alan bir bask grubu roln grmesi kesin ve kanlmaz bir grev olarak belirmektedir ifadesi kullanlmakta; anayasamzn getirdii yeni sosyal devlet ilkesinin halk, reformcu, devrimci karakterine uygun olarak milli eitim, tarm, sanayi, maliye ve btn yurt ynetim alanlar ile idarede yaplmas gereken halka dnk deiikliklerin yeniliklerin kendine yarar bir arballla takipisi olmaldr denilmektedir. 1267 Geni cephe faaliyeti ierisinde, TSn faaliyetlerine deinilen bir yazda yle denilmektedir: Henz emperyalizm ve ibirlikilerinin kozmopolitk ve gerici ideolojilerinin etkinlii altnda hareketsiz duran ynlarn siyaset sahnesinde aktif gler olarak yerlerini almalarna byk katklarda bulunmasn beklememiz gereken byle bir dnemin eiinde ve byle bir ortamda TS ve Trkiye LK-SENin gerekletirdii retmenlerin drt gnlk ihtar boykotu zerinde duralm.1268 Tunay elen: Onca aclarn iinde renilmi de olsa, Trkiyenin 68inin arkaya brakt bir olumu miras var ki, bana gre udur: Genlik, kendi sosyal hatta politik bilincine o srete vard. Genlik forumlar araclyla demokrasiyi tand. Kendisiyle halka rk, din, mezhep, cinsiyet fark gzetmeksizin bir btn olarak bakt. Her eyden nce ada ve demokratik bir Trkiye iin mcadelenin nemini kavrad, emperyalizme ve gericilie tepki duydu. Btn bunlar yaparken, bakalarn taklit etmedi, kendi kimliini korudu Bugn Cumhuriyetin deer ve kurumlarna kar kan, kendisine inanm diyen bir ksm genliin, aslnda emperyalizmin ve gericiliin aleti olduklarn kendilerine nasl anlatmal? Bir sorunumuz budur, bir dier sorunumuz da udur: Son haftalarda trbanl genlik eylemlerinin yeniden kztrldn biliyoruz. Trbana bir zgrlk simgesi olarak bakp, onu hukuku gz gre gre ineme pahasna savunanlar arasnda kimi gen solcular da gryoruz. Bu beraberlii, 68deki ortak
1266 1267 1268

Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay. 1995, s. 173. Ant Dergisi, 10 Mart 1970, S. 167, s. 7. Gerek Kahraman Kitlelerdir, PDA, Ocak 1970, S. 15, s. 170.

408

talepleri ileri sren sac ve solcu renciler beraberliine benzetenler kyor ki, ben asla bu grte deilim. O yllarda olanlarla imdi olanlar, birbirine taban tabana zttrlar. Gerekten 68in ncs bilimsel sosyalistlerdi. Trban eylemlerinin ban ise, bugn eriatlar Nizam Alemciler, lkcler ekiyorlar. 68, demokratik niversite ve Bamsz Trkiye taleplerini ykseltmiti. imdiki eylem neredeyse irticaya, eriata zgrlk diye baryor. 68 eylemlerinin banda kullanlan sa-sol yok, boykot var sloganyla devrimci genlik, rencileri herhangi bir yere deil, devrimci bir programa aryordu. Bugn yaplan ise gericilikle bar, eriatla ayn demokrasi potasnda birleme, giderek eriatn yedek gc haline gelmektir. Hayr, 68, sola byle bir miras brakmad. Bugn sz konusu eylemlere sol adna katlanlar, her eyi yeniden gzden geirmelidirler. Dman doru tanmlanmal, emperyalizmle ve eriata kar yeniden mevzilenmelidir. Cumhuriyete, onun deerlerine kar kan bir solculuk olamaz.1269 Dou Perinek, Dini ideoloji ile demokrasi, zgrlk, piyasa ekonomisi, rekabet ve sivil toplum adna kucaklamalara ne demeli? Hem otoritenin iddetine ve zorbalna kar kmak, hem de dini ideoloji ile kltrel bir bar iln etmek hibir klfa sdrlamayacak bir elikidir Bu konu zerinde dnmek isteyen herkese, yeniden Kuran okumalarn salk veririz. Kuran, batan aa itaat ve iddettir. Orada itaate zorlayan biricik yaptrm iddet ve gene iddettir. Bu nedenle dini ideolojiye saplanan bir fanatiin zulm ve zorbala ideolojik ynden hazr olduunu unutmamak gerekir. Onun eilimi, slamn klcna ve cihada dmleri zen byk bir kudret tanmak ynndedir.1270 68 Kuandan Emine Engin mstear ismimi kullanan Oya Akseymen, kitabnn tantmnda kendisiyle ilgili unlar sylemektedir: Kitabn ad, Allaha inanmakla, Allah diye kapitalist sisteme inanmak arasndaki fark vurgulamay amalamaktadr. Bu kitabn yazar olan bendeniz ateistim. Benim iin Hangi Allah? sorusu zaten geersizdir. Yaad dnemin, imdiki Mslmanlar gibi gerisinde deil, ilerisinde olan Hazreti Muhammed, bilimi inde bulsanz oraya gidin demi. Bence bilim ateizmdedir. Bana gre insanlk, putpereslikten, ok tanrlktan, tek tanrla geip tanrszla doru gitmekteyken imdilik yolundan evrilmitir. Daha ok ey syleyebilirim ama amacm Allah tartmasna girmek deildir. Ben Allaha inanca gre deil, insan sevgisine gre; uhrevi deil, dnyevi sorunlara gre saf tutuyorum Sistemin iledii sular Allahn zerine atmann, olayn gereini bulandrmak olduunu, birtakm ktlkleri Allaha izafe etmenin Allaha inanma ve destek yerine, ktlkleri yapanlara, kapitalizmin beyin takmna destek anlamna geldiini, sz konusu ktlkleri tezghlayanlarn ikinci bir Allah yerine geirildiini iddia etmekte ve yle devam etmektedir:
1269

1270

Tunay elenin konumas, Mehmet Ulusoy, Yayna Hazrlayan, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, stanbul, 68liler Vakf Yaynlar, stanbul, 1999, s. 18-19. Dou Perinek, Osmanldan Bugne Toplum ve Devlet, I. Bask, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1986, s. 188.

409

Allaha inansn ya da inanmasn, insanlara deer verenlerle ayn safta duruyorum. nsanlar, dini inanlarn sakladklar kalplerini beyinlerinden ayrmay ve olaylar kalpleriyle deil, beyinleriyle alglamay beceremezlerse, bulank suda balk avlamak iin zellikle yaratlan bulank ortamda, gerekleri anlamalar olanakl deildir.1271 tekinin Pratiine Tepki le Oluan Tavrlar, yani Olumsuz Tepkili-Savunmac Tavr gryoruz. Taner Timur, koalisyon dneminde slami tepkinin iddetlendiini, smet Paann 1965 seimlerinde CHPnin ald sonucu, Nurculuun gelimesine atfettiini, Prof. Dr. Osman Turann Nurculara kar iddetle hucma getiini ve malubiyetini de onlarn mcadelesiyle ilgili grdn, smet Paann Nurculuun yaylmasnn amilleri arasnda byk bir role sahip olduu szn aktarr. Timur, mukaddesat evrelerde smet Paann laik ve otoriter brokrat imajnn silinmediini; emperyalizme kar savaan rencilere kar stanbulda Kanl Pazar yapanlarn TS kongresine saldranlarn, byk sermaye sahiplerinin kk esnaf ve dini gruplar kullandn ileri srmektedir. Timur, Necmettin Erbakann, Anadolunun kk ve orta boy tccarn ibirliki sermayeye kar ayaklandrdn, hakim snflarn i elikilerinde dinin bir ideolojik ara olarak kullanldn ve Erbakann giderek sol tehislerde birletiini; fakat milletleraras tekelci sermayenin szclne devam ettiini, dinci ideolog M. evket Eyginin de kk burjuvaziyi mutlu ve putlu aznla kar cihada ardn, Suudi Arabistann hilafeti kanalyla memleketimizde emperyalizme kar yeni bir manevi temel aradn, hilafet kurumunu savunduunu, fakat sylemiyle eyleminin elitiini iddia etmektedir.1272 tekinin olumsuz pratiinin din kart tavr pekitirmesi grlmektedir. mer Lainerin ifade ettii gibi, aydnlanmac din d bir eitimden gelen 68 Kuann genleri, kendilerine kar yapldn dndkleri Kanl Pazar gibi olaylardan dolay daha nce zihinlerinde var olan yobaz Mslman ve din adam tiplemesi pekimi ve bu durum dine kar yaklamlarn daha da olumsuz etkilemitir. Ant Dergisi, Bugn gazetesini ve Kanl Pazar yle deerlendirmektedir: Aydnlamac proje, iin daha Trkiyeye zg yanlaryla ilgiliydi. Din, gericilikti. Dini gelenek iinde olanlarla mcadele iin aydnlanmann silahlarna ihtiya
1271

1272

Emine Engin, Hangi Allaha nanyorsunuz? I. Basm, Dnyal Akseymen Yaynlar, stanbul, 2004, s. (Oya Akseymen, Rza Yrkolu mstear isimli Nihat Akseymenin ilk eidir. 1966da Ankara Maarif Kolejini bitiren yazar, ODT dari Bilimler Fak.ne girdi. 1967de i Partisine, 1970de TKP ye ye olur. 1979da TKPdeki ayrma sonucu N. Akseymen ile birlikte TKP Londra kanad ya da inin Sesi adyla faaliyetini srdrr. Yazar, N. Akseymenin kendi istei ile lmnden sonra kllerinin, TKPnin tm kesimlerinden arkadalarnn katlmyla Heybeliadadan denize savrulduunu, lmnn bile retici olduunu, bir ateistin kendi inancna uygun yolculanmas gerektiini rettiini ifade ediyor. Emine Engin, Hangi Allaha nanyorsunuz? I. Basm, Dnyal Akseymen Yaynlar, stanbul, 2004, s. 8. Taner Timur, Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969, s. 5.

410

vard. Aydnlanmac akmlar o zaman dini gelenein dnda olan akmlard. Kanl Pazarn Trkiye solu zerindeki silinmemi bir izi var. Amerikan 6. Filosunun protesto edenlere tepki gsteren bir takm insanlar Trkiye sosyalist hareketi yeni gelimekte olan bir ey ama byk lde niversitelerin rencileri, stelik en iyi niversitelerin rencileri solcu oluyordu o zamanlar. Bu renciler din d bir eitimden ve kltrden geliyorlard. Kanl Pazarda grd manzara o zamana dek anlatlanlar da teyid ediyor kafalarnda. O zaman dini hareket gericidir temas ok daha fazla glendi. Ayrca faist hareket de, dini temalar kullanmaktayd. MNP (Milli Nizam Partisi) vard, o da sola karyd ve solu kafir diye niteliyordu zetle. Btn bunlarn varlnda dine, slamiyete kar olmak doallayor gelenek haline geliyordu elbette.1273 Halkn tepkilerini mazur grme tavr grlmektedir. Laiklik konusuna bir baka adan yaklaan Soysala greyse, Trkiyede snf kavgas yok diyenler kalabalklarn bilinaltyla biraz daha yakndan ilgilenmeli, gavurlam insanlara yneltilen saldrlarn altnda, halk tabakalarna pek bir ey vermeden deimeyi becerebilmi ve dnya nimetlerinden az ok pay almaya balam tabakalara kar oluan krgnlk ve kzgnl grebilmelidirler. () Ktleler akgz ehirlinin, brokratn kendisine bir takm oyunlar oynandndan, kendisini oyalayp aldattndan phe etmektedir. Bu krgnl belirtebilmenin en kestirme yolu da mukaddesat bayrana sarlmak. stelik onun bu eilimini krkleyerek eski dzeni devam ettirmek ve halkn srtndan geinmek niyetinde olanlar da bir hayli kabarktr.1274 Snf Mcadelesi inde Devrimci Pratiin Materyalist Dnceyi Kazandrmas Tavr grlyor. Bu tavrla devrimci pratiin dini pratiklerin ve gelenein yerini almas szkonusudur. Sosyalist bilimin byk ustalarnn, emekileri, felsefi materyalizme kazanmada tek doru yolun, onlar haklar uruna, emeki olarak, mcadeleye yneltmek olduu yolundaki grleri de, ilk bakta, birbiriyle ilgisiz gibi grnen iki ey arasnda zorla balant kurma abas gibi grnebilir. Oysa burada salam ve derin bir balant vardr ve bunu gremeyenler diyalektii anlamayanlardr. Felsefi materyalizmin propagandasn yani emekilerin Batl inanlarnn yklmas iini, bu emekilerin, emeki olarak, mcadelelerinden keskin bir izgiyle ayrmak, byk yanlgya dmek olur.1275 ilerin bir baarl grevi, toprak reformu iin kyllerin bir gsteri yry, bu bakmdan felsefi materyalizm konusunda bin sylevden daha etkilidir. Din
1273

1274

1275

mer Lainer ile yaplan rportaj, Trkiyede Sol ve Sosyalizm, Rportaj yapan: Cemalettin Haimi ve Murat Gzel, Tezkire, Trk Solu Says, Yl 11, Say 26, s. 169. Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray YN HAREKET, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986, s. 147. Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 317-318

411

konusunda gerek sosyalizmi kk burjuva sol akmlardan ayran nemli noktalardan biri, birincinin emekinin devrimci eylemine ncelik vermelerine karlk, ikincinin propagandaya, lafa ncelik vermesidir. Bir baka fark da, kk-burjuva solcularnn, emekileri dini inanlarna gre snflandrma eilimine karlk, (ki bu davran ancak smrclerin ekmeine ya srer), sosyalistlerin emekileri mcadelede tuttuklar yere gre, sava yeteneklerine gre snflandrmalardr. Deinmeden geemeyeceimiz, bir de kk-burjuva oportnist eilimi var; oportnist akm, felsefi materyalizme btn gcyle sahip kacana, felsefi idealizm ile uzlama alanlar arar. Emekilerin mcadelesini n planda tutacana, kk hesaplara giriir. Onun iin asl ama, karsndakini rktmeden, onu yldrmadan, bugnk haliyle bilin dzeyinde kendisine kazanmaktr.1276 Demek ki, sosyalist iin temel mesele, emeki halkn haklar ve zgrlkleri uruna mcadeleye yneltilmesi meselesidir. Emekinin bilinlenmesi, bu mcadeleye bal bulunduundan, o bilinlenmenin bir parasn tekil eden din meselesi, ikinci konudur. Onun iin, sosyalistler, din meselesini n plana itme yolunda abalara kar dururlar. Bu abalar, son tahlilde, emeki halk, asl meselesinden, toplumsal dzeni kendi yararna deitirme meselesinden uzaklatrma sonucunu verir. Kuran Arapa m olmaldr, Trke mi? sorusu, bugn asl meselesi tam bamsz ve gerekten demokratik klmak olan, Amerikan emperyalizminin vesayeti altnda smrlen bir lkenin vatanda iin birinci derecede nemli bir mesele olamaz.1277 Emekilerin asl nemli meselelerini ikinci plana itmek ve dikkatleri sahte meseleler zerinde toplamak, toplumdaki statkocu glerin eski taktiidir. lk bakta devrimci gibi gzken ama aslnda zamansz ve gereksiz olduklarndan ancak emeki davasna zarar getiren sekter iarlar iin de ayn eyi syleyebiliriz. Gerek devrimci odur ki, bu oyunu sezer ve dikkatleri gnn gerek meseleleri zerinde tutmak iin gerekeni yapar.1278 Grlyor ki, emekilerin felsefi materyalizme kazanlmas hedeflenmekte, bunun tek doru yolunun emekilerin emeki mcadele iine ekilmesinden getii vurgulanmaktadr. Burada, dini dnce sosyalist bililenmenin nnde bir engel olarak grlmekle beraber, hemen din kart bir tavra girilmemesi gerektii zerinde duruluyor ve sosyalist eylemin emekinin bilincini dntreceinden, yani eylemin bilinci dntrmesinden bahsediliyor. Dolaysyla ikincil bir mesele olarak grlen din meselesi de kendiliinden problem olmaktan km oluyor. Hseyin Yavuz, bakaldr sayesinde tarihin ilerleyebildiini savunuyor:

1276 1277 1278

Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 318 Mihri Belli, a.g.e., s. 318-319 Mihri Belli, a.g.e., s. 319

412

nk tarih insanlara bir eyi ok net olarak gsteriyordu, yasalara, kabul edilen deerlere saygl, sz dinleyen, topluma ters dmeyen, bir dier anlamda yneticilere zorluk karmayan insanlar deil, var olan ve doru bilinenleri sorgulayabilen, hakszlklara bakaldrma zek ve cesaretini gsterebilen insanlar, insanln bgnlere gelmesini salamlardr. Byklerine, yasalara saygl insan ve korkak insan, iyi vatanda herkes bu insann peindeydi, aileler, bykler, ynetenler, Tanr, dinler ve peygamberler. Onlar Tanrnn ve insanlarn kurulu dzenine bakaldrmlard ve bunun bir bedeli vard.1279 Dinin devletin denetimi altnda tutulduu kat laiklik tavr grlmektedir. Mihri Bellinin din konusundaki grleri, Leninin grleriyle paralellik arz etmektedir. Lenin, din herkesin zel iidir derken, dinle mcadelenin braklmamas gerektiini aka sylerken1280; Mihri Belli, Trkiyenin zel koullarn dikkate alarak baz yorumlarda bulunur. Mesela Bingln Da Kyndeki insanlar aresizlikten kurtarp umut verdii iin din fonksiyonel olarak ilev grmektedir. Bilimsel sosyalist dzen kurulana kadar bu ilevini yerine getirip are olacaktr. Belli, Lenin gibi dinin kaynan korkulara, smrc dzenlerin smrme fonksiyonuna irca ediyor. Belli, Emperyalizme kar mcadele veriyorsa dinin ilerici, vermiyorsa gerici bir nitelik kazanacan sylyor1281. Dini irtica gerekesiyle din kurumunun, devrimci iktidar tarafndan denetlenmesi gerektiini savunarak, devletin mdahale ettii bir laiklik anlayn benimsiyor. 1282 Gn Zileli, Batdaki laiklik ile Trkiyedeki laiklik arasndaki fark anlattktan sonra, laiklie baz eletirilerde bulunuyor: Laiklik denen ey, rakipsizce her yere kol budak salan, toplumun btn kurumlarn kendine tabi klan ve kendi aralar haline getiren devletin din devletlerini, engizisyonlar hayli aratacak bir acmaszlkla insanlarn nefes almalarn nleyecek lde toplumun ve bireylerin zerine abanmas olgusunun ideolojik klflarndan biridir. Laiklii savunmak bugnk bu boucu merkezi ve modern devlet cenderesini onaylamaktan ve sslemekte baka bir anlam tamaz. Biz devrimciler devlet ileriyle dinin ayrlmasn deil, kapitalizmle birlikte devletin ortadan kaldrlmasn savunuyoruz. Gerek zgrl getiren budur. Devlet ile dinin ayrlmasn savunmak ise devleti kalc kld gibi, onun toplum karsndaki zerkliini daha da artraca iin zgrlk dman glere destek vermek anlamna gelmektedir Biz, dinin toplum hayatndan kovulmasndan nce, devletin toplum hayatndan kovulmasn savunuyoruz. stelik laik devlet, bugne kadar yeryznn

1279

1280

1281 1282

Hseyin Yavuz, syan Gnleri-I Bir Uzun Kouydu 68-, I. Bask, stanbul, Biz Anadolu Kltr Yaynlar, 2005, s. 469-470. Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.: Atilla Tokatl, I. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1966, s. 43-4. Mihri Belli, Yazlar 1965-1970, I. Bask, Sol Yay., Ankara, 1970, s. 316-7. Mihri Belli, a.g.e., s. 319-321

413

grd devletlerin topluma en yabanclam, toplumdan en fazla zerklemii, en merkeziyetisidir.1283 Zilelinin din yorumlar ise u ekildedir: Dine gelince, toplum onu eer ihtiya duymuyorsa, iinden zaten kovacaktr. Ama devlet zoruyla deil. nk devlet, topluma ve bireye dinden de daha yabancdr. Dinsel inanlarn ve ideolojilerin toplumdaki rol konusunda karar verecek olan, topluma en yabanc organizma olan devletin zoru deil, toplumun kendisidir. Kald ki, devlet zoru, devlete reaksiyon gsteren toplum gleri iinde dinin daha da kalc hale gelmesinden baka bir sonu vermemektedir. Dou Perinek ile Esat Korkmazn Laiklik Nedir? Aleviler Niin Laik Olmak Zorundadr kitabnda laiklik konusunda yle denilmektedir: Tanr bilimden bamsz ya da tanr bilime egemen bir felsefe yaratp ilk a aydnlanmasn orta ada yeni bir yorumla dirilten hmanizm zerine yaplandrd toplumsal etii, halkla taraf olarak egemene kar bir felsefe durumuna ykselten gnn Alevilii, laikliin dnden bu gne tanan kitle temelini oluturur.1284 Yazarlar gerekletirmek istedikleri toplumsal projede, yaygn din anlayndan ya da lahiyat biliminden bamsz; hmanizm zerine bina edilen toplumsal ahlaktan hareketle Alevileri, halkla birlikte egemen glere kar laiklik temeli zerinde rgtleyerek bir kitle temeli oluturmak istemektedirler. Laik devletin din ve mezhepler karsnda tarafszl burjuvazinin bir yalanndan ibarettir. Laik devlet bu tr inanlar ya da kurumlar karsnda tarafsz deil, ancak zerktir. Bu zerklik, laik devletin toplumu bask altna almadan, bu dinsel ideolojileri iine geldii zaman bastrd, iine geldii zaman kulland, birbirlerine kar dengeledii Ponapartist bir mantkla bu dengeleri kullanarak, kendi egemenliini srdrd, daha da ilginci toplumun bamsz insiyatifini nleyerek bu tip inanlara ve kurumlara daha fazla olanak tand anlamna gelir.1285 Kendisini 68 kuana nispet eden Cengiz Gle yle bir yorumda bulunuyor: 1960l yllarda erif Mardin, Anadolu Trklerinin slam kendi anlaylarna gre yorumlayp uyarlayp bir tr Halk slam yarattklarn ileri srmesinden beri epey zaman geti. O yllarda din sosyolojisi zerinde die dokunur aratrmalara rastlamak pek mmkn deildi. Solcular, din olgusuna uzak durmay yeliyorlar ve dzen tartmalar ile, emek-sermaye elikisi zerinde younlayorlard. Toplumsal deimenin Marxist emalara uygunluu asndan Osmanl toplumu ve modern Trkiyenin konumu, tartmalarn arlk noktasn oluturuyordu.1286
1283

1284

1285 1286

Gn Zileli, lhan Tekin, Trkiye... Sosyal Patlamaya Doru -Bir Anarist Deerlendirme-, I. Bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 1995, s. 67-8. Bak.Esat Korkmaz, Dou Perinek Laiklik Nedir, Aleviler Niin Laik olmak Zorundadr? , stanbul ahkulu Sultan Dergah Yaynlar, 1998, s.90 Gn Zileli, lhan Tekin, a.g.e., s. 68. Cengiz Gle, Politik Psikoloji Penceresinden Siyaset Ahlk, Kimlik ve Laiklik, I. Bask, mit Yay., Ankara, 2004, s. 152 (nszde yazar 68 kuandan olduunu sylyor; Pir Sultan

414

Hseyin Yavuz, bir mecliste ocukluunda Kuran Kursuna gitmi, mevlidi ezberlemi ve onu makamnda okuyan ve bylece Mevlidi devrimcilere sevdiren Bafral bir gencin Mevlidle arab bartrdn, bir iki kadeh rtl denek arabndan aldktan sonra, haydi bakalm, hafz, asl bakalm. denildiinde sanat nazna gerek duymadan okumaya baladn belirtiyor. Selim kod adn kullanan yazar, nce ok ardn, anlam veremediini, iki sofrasnda Mevlidin ne iinin olduunu anlamadn, fakat onu dinledii zaman ikisinin ne kadar iyi gittiini anladn Sundular bir bardak dolusu erbeti blmnde ii nceden bilenlerin bardaklarn Selime uzattklarn, kadehler tokuturulduktan sonra iildiini, yalnz hafzn iiinin bal bana bir ayin olduunu, masadan kalkp yere meldiini, koca elini bann zerine ba ak su ien Mslmanlar gibi kapayp Bismillah ekerek itiini ifade ediyor ve yle devam ediyor: Belki de bu , binlerce yl, birbirinin ayrlmaz bir btn olan dinle arabn, yapay olarak birbirinden ayrlmak istenmesine, bilinaltndan gelen sessiz bir tepkiydi.1287 Bu rnekte, 68 genlii ierisinde sosyalist dnya grn benimseyen, fakat ailesinden, evresinden, yetime tarzndan ald dini etkileri sosyal hayata yanstan, bu etkileri dlamayan, elikilere ramen farkl hayat tarzlarna ilikin davranlar bir arada bulunduran genleri gryoruz. Toplumsal kltrde, kltrel kodlarda, yetime tarznda yer eden dinin toplumsal etkilerini mahede ediyoruz. Ailesi, iki nesil pozitivist eitimden geen 68lilerin, toplumsal belleinde ve kltrnde dinin toplumsal etkilerinin daha az olduu kanaatindeyiz. 5. DEOLOJLERE DN BR HVYET VERLMES erif Mardin, din d teekkllerin dini kurumlarn fonksiyonlarn stlenmesiyle ilgili olarak unlar sylemektedir: Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte, dini kurumlarn yerine sekler kurumlar getirilmitir. Sz konusu bu sekler kurumlar vastasyla Kemalizm ideolojisi anlaml klnmaya allm ve bylece dinin fonksiyonlarn stlenmesi amalanmtr. Eskiden dinsel mekanizmann salad toplumsal fonksiyonun dinden, din d teekkllere aktarlmas birden olmam ve belki de bu alanda baarya ulaabilmitir.1288 ttihatlarn ve Kemalistlerin getirdikleri gerek yenilik, dini bir sosyal bask olarak hissetmeleriydi ve bu da onlarn Bat ile karlamasnn bir rnyd. Laiklik nderleri dindeki sosyal bask unsurunu anladklar, fakat te yandan kendi toplumlarndaki olaanst toplumsal fonksiyonlarn gremedikleri iin dini bir vicdan meselesi olarak deerlendirmenin meseleyi halledeceini sanyorlard. . Mardin, laik eitim
geleneinden beslendiini anlatyor. Bkz. s. 8-10. Yazar 1999 seimlerinde DSPden milletvekili de seilmitir.) (s. 67-70 kimlie bak.) Hseyin Yavuz, syan Gnleri-I Bir Uzun Kouydu 68-, I. Bask, stanbul, Biz Anadolu Kltr Yaynlar, 2005, s. 82-3. erif Mardin, Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul : letiim Yay. , 1998, s. 240-1.

1287

1288

415

kurumlarnn dinin stlendii fonksiyonlar zerine aldn, fakat bunda ok baarl olamadn ifade ediyor. Ona gre, Cumhuriyet kurucular laikliin tutulabilmesi iin yeni bir kiilik sisteminin gerekecei fikrini pek o kadar nemsememilerdi. Birok Cumhuriyet hmanizmas sathilii dolaysyla nemsenmedii iin tutulmad. Mardin, en derinde yatan problem olarak Cumhuriyetin merkezi temel deerler katndaki baarszlndan sz etmektedir. Her toplumun bir temel felsefe zerine kurulduunu ve bu felsefenin kiide bir dnya gryle sonulandn, Cumhuriyetin en zayf yannn bu felsefe eksiklii olduunu, ayrca Kemalizmin derin ya da ok kapsayc felsefi temellerinin olduunun byk bir gvenle sylenilemeyeceini iddia etmektedir.1289 . Mardin, bu anlamda Aristo fiziinin Doa boluktan nefret eder kuraln hatrlatarak toplumsal fonksiyon boluklarnn bir ekilde doldurulacan belirtiyor.1290 Vedat Nedim Tr, Kemalizmin genliin idealizm ihtiyacn doyuramadn syler ve Kemalizmin doyurucu bir ideolojik sistem haline getirilmesini savunur: Btn genlii saran bunalm da bir idealizm boluundan douyor. Genlik heyecanlanma, evklenme, inanp balanma, sevme aln Kemalizm ideolojisiyle doyuramad iindir ki, hep sal sollu yabanc ideolojilere kayor. Doada olduu gibi, toplumda da boluklar dolar. Bu hi amayan bir yasadr. Onun iin Kemalizmi bir trensel laf kalabal olmaktan kurtarp genlii doyuracak nitelikte bir ideoloji sistemi yaratmak zorundayz. Genlik daima ulara kaar: En ileri veya en geri.1291 Vedat Nedim Tr, 1940 Maysnda Trk ktisat Cemiyetinde Birleik Amerikann iktisadi oluumu konusunda bir konferans verir ve Dinimiz balkl bir risale yaynlar. Risalede Yarnn Trkiyesine olan ilerlemeci imann insanmzn dini olaca ifade edilir: ...Tabiat ve insanmzdaki stnlkler, bize yarnn Trkiyesine olan inancmz iin ancak temel ve kaynak olabilir. Yarnn Trkiyesi ise yalnz yalnz imanla harekete gelen ve yar yolda duraklamayan kendi kafamzn, kendi kollarmzn, kendi enerjimizin eseri olacaktr. te bu inan ve iman dinimiz olacaktr.1292 Bu konuda Attila lhan, bana ideoloji verilseydi, ben de Marksizm in babalarna o kadar sarlmazdm szleriyle kendi genliinde Marksizme ben sana mecburum deme gerekesini ortaya koymaktadr.1293 Henry Ducker, ideoloji olarak ifade edilen kavramlardan bazlarnn belirli sosyal yararlarnn olabileceini, hatta gnmz toplumunun, Ortaa toplumlarnn dinlerinde bulduu faydadan farkl olmayarak yar-felsefi ideolojik programlardan da bugn belirli bir yarar elde ettiini ifade etmektedir.1294
1289 1290 1291 1292 1293 1294

erif Mardin, Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul : letiim Yay. , 1998, s. 242-3. erif Mardin, a.g.e., s. 243-4. Vedat Nedim Tr, Yllar Byle Geti, Anlar, I. Bask, stanbul: Milliyet Yay. , 1976, s.244. .Tekeli-S.lkin, a.g.e., s.438 (V.N.Tr, Dinimiz, stanbul: Yedign Neriyat, 1940 Attila lhan, Hangi Bat, Ankara: Bilgi Yay., 1976, s.17. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 74

416

Yazarlarn bahsettii ideoloji, dinin fonksiyonlarn stlenen, dini artran, dine benzer bir ideolojidir. Sz konusu yazarlar, dine ait olan inanp balanma, sevme, sayma, idealizm verme, kimlik kazandrma, manevi tatmin gibi fonksiyonlar ideolojiye yklemektedir. Dini veya szde dini inan ve pratikler*, modern toplumlardaki dier kimlik ina edici olgular arasnda sahip olduklar nemle dikkat ekmektedirler.1295 Bu anlamda laik Cumhuriyetin kuruluundan bu yana, Trkiyede fertlerin kiilik ve kimlik krizlerini halletmekte zorluk ekmi olduu aktr. Trkiyenin deer boluu gzleri kamatracak kadar belirlidir.1296 . Mardin, bunu Kemalizmin ideolojisinin zaaf olarak deerlendirir ve bu konuda u tespitte bulunur: Kemalizm, kltrn kiilik yaratc katnda yeni bir anlam yaratmad ve yeni bir fonksiyon grmedii iin bir rakip ideoloji roln oynayamamtr. Kemalizmin Trkiyede ailelerin ocuklarna intikal ettirdikleri deerleri deitirmekteki etkisi ancak sathi olmutur. Bu sathilik dahi bir dereceye kadar slami gemiimizin zorunlu bir sonucudur.1297 Alt snflarda bu deer boluu, slami olarak bildikleri itikatlara sk skya sarlmak suretiyle halledilmek istenmitir. Aydnlarca Batl itikatlarn art olarak deerlendirilen bu niteliklerin toplumsal ve siyasal davran boyutlarna dnecei phe kabul etmez.1298 Dinin ve gelenein oluturduu otoriteryen kiilii (kolay itaat eden ve duraan) deitirmek iin bir dizi kurumsal deiiklie giden Cumhuriyeti-Laik yap, bu deiiklik ile iten denetimli, alkan ve modern bir nesil yaratmay beklerken, baka bir otoriteryenizmi, kutsanm devletin ideolojisine kr krne boyun een otoriteryen kiilik tipini meydana getirmitir.1299 Gelenekten gelen otoriter kiilik yaps zerine oturan Cumhuriyeti-Laik yapda yetien genlik, 1960larn sonlarna doru, otoriter, totaliter sosyalist dnce kalplarn savunur hale gelmi, Leninist, Stalinist, Maoist Marx yorumlar kabul grm; Batdaki eletiriye ve zgrle nem veren Yeni Sol hareketlere revizyonist olarak baklmtr. nsann sosyal kiiliinin ve eyleminin her tarafna szan bir dncenin kapsaycl, bilhassa o kltr kalbnn iinde yetienlerce kolay idrak edilmeyecektir. Bu ideolojik kalplar iinde eitilenler yeni bir ideoloji imal ettikleri zaman da bu ideolojinin ayn kapsayclkta olmas gerekeceini dnmeyeceklerdir. Kemalizme aile katnda etken olmasn salayan bir blm ilave etmek gerei bylece ancak yeni
1295

1296 1297 1298 1299

Meredith B. McGuire, Gendered Spirituality and Quasi-Religious Ritual, Religion and Social Order Between Sacred and Secular: Research and Theory on Quasi-Religion-, (Ed.) David G. Broomley, Vol 4., , Jai Pres Inc., Greenwich, 1994, s. 275. erif Mardin, Din ve deoloji, 6. Bask, stanbul : letiim Yay. , 1993, s.38. erif Mardin, a.g.e., s. 149. erif Mardin, a.g.e., s. 38. brahim Grses, Klelik ve zgrlk Arasnda Din, Bursa: Arasta Yaynlar , 2001, s. 37.

417

bir hukuki normun yerletirilmesi gerei olarak dnlecekti. Aile reformu hukuktaki reforma mnhasr kalacakt. Kemalizmin bir dier zaaf dine rakip olabilecek ideolojilerin ortaya kmasna msaade etmemi olmasdr Hususi teebbs ideolojisi kendi bana geliseydi ok nemli fonksiyonlar grm olaca iin, aile ilikilerine zorunlu olarak szacandan dinin eskiden grd fonksiyonlarn yerini alabilir ve toplumun hi olmazsa bir katnda oturmu bir ideoloji haline gelebilirdi. Bu oturmu ekliyle burjuva ideolojisinin dine rekabet eden bir taraf olacakt. Bilhassa slam dini gibi mmet strktrne dayand derecede kapitalizmin ferdiyetiliine kart olan bir dinde burjuva ideolojisinin kar bir kuvvet olarak fonksiyon grmesi ihtimali vardr.1300 Bizim ruhsallk din- kutsallk anlaymzn temelinde insan trnn snrsz bir tatminsizlik karakterine sahip olduu fikri yatmaktadr. Dier bir ifadeyle, insanlar hibir zaman tatmin olmazlar veya en azndan kendileri ve bakalar iin daha fazla tatmin alan amak maksadyla srekli sosyal teekkller oluturmak isteyen birok insan vardr. Biz insanlar olarak hep daha iyisini yapabileceimizi dnrz. te din en iyi daha iyisini yapma kurumudur. Kutsal, elde edebileceiniz en iyisidir.1301 Bu kutsal her zaman insan tecrbesini yanstr, nk insan tecrbesinden doar ve insan tecrbesi her zaman ve her yerde vardr, nk insan tecrbesi sosyaldir. Dolaysyla, kutsal her zaman sosyali yanstr ama bu sosyale tapmak anlamna gelmez. Mesela eitime inandklarn syleyen insanlar, tpk Hristiyanla inandklarn syleyen insanlar gibi, gizli bir dini ifadede bulunmaktadrlar ve Edward Baileyin iaret ettii gibi, bu ifadelerde almas gereken dini kavramlar vardr. Eitime veya bilime inanan insanlar, bu inanlarna dine gre daha fazla hkimiyet atfederek, kendi kutsallarnn uzakln yaknlatryor olabilirler. Dikkat ediniz, onlarn dilleri genelde ayndr. Okullarna veya doktorlarna inanlar vardr. Daha aydnlk bir gelecek umarlar. Bar, adalet ve hatta posta pulu sevgisi bu yaran sonsuzluk sistemlerinin rekabetinden kaynaklanmaktadr: Onlara gre bilim veya eitim enindesonunda tm problemlerimizi zecektir. Aslnda burada seklerleme zerine konumaktan ok, tm bu ifadeleri, en azndan ilk dnemlerde aklcl Tanr bilimle zdeletiren ve bilgi peinde olmay manevi bir aray olarak gren Aydnlanmadan doan Yeni Akl Dininin sonular olarak deerlendirmemiz gerekiyor. Max Weber de bu durumdan akln yceltilmesi diye bahseder. Sartre ve Lwith de diyalektik materyalizmi tenkitlerinde diyalektiin inan zere kabul edilmesi gereken bir manevi mit olduunu, dolaysyla da materyalizm alanna ters dtn sylerken bu duruma temas ederler. Postmodernite

1300 1301

erif Mardin, Din ve deoloji, 6. Bask, stanbul : letiim Yay. , 1993, s.149-150. William H. Swatos, Kevin J. Christiano: Seklerleme Teorisi: Bir Kavramn Serveni, Haz. Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, 21. Yzylda Dinin Gelecei, I. Bask, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2002, s. 115-116

418

de Aydnlanmann Akla verdii bu nem, kutsalln gznn almasndan baka bir ey deildir. Seklerizmin seklerlemesidir.1302 Anti-globalizm, isabetle, sekler bir din olarak tasvir edilmitir. Marxizm de yledir: Bir peygamberle tamamlanan bir ament, kutsal metinler ve gizli bir cennet vaadi. Marx, iddia ettii gibi bir bilim adam deildi. O bir inan kurdu; Marxn ilham kayna olduu ekonomik sistemler lmtr veya lmektedir. Fakat onun dini geni bir dindir ve yaamaya devam etmektedir.1303 Sosyalizme inanmay ve uruna mcadele etmeyi, bir tr inan sistemine balanma; bu inan sistemi uruna mcadele verme; bir dnya gr ve kimlik oluturma asndan deerlendirdiimizde ideolojiye dinin fonksiyonlarna benzer bir fonksiyon atfedildiini gryoruz. Bu konuda H. Cemal, 1989da Berlin Duvarnn yklyla eski inanlarnda meydana gelen sarsnty kimliinde oluan yaralar ortaya koyarak yle demektedir: Bir eylere inandmz, inanlarmz uruna her eyi gze alp savatmz dnemlerde gzel insanlardk, huzurluyduk, mutluyduk; byle bolukta deildik. Benim tepkim belki de treni karm olmaktan, artk inanlara ve savaa dnemeyeceimi bilmekten doam bir tepki. Yenilginin hrnl1304 H. Cemal, Vaclac Havelin, Marksizmi laik din olarak tanmlad grlerini 1989 Berlin Duvarnn yklmasndan sonra kabullendiini; lhan Selukun V. Haveli kar devrimci ilan ettiini ve Marksizme laik din diyenler kar devrimcilerdir eklinde cevap verdiini; Marksizm ideolojisinin laiklemi bir din olarak da nitelenebileceini; nk bu ideolojide her trl sorunun cevaplarnn hazr olduunu; bir blmn kabul etmenin yeterli olmayacan, bir kere kabul edildi mi insan hayatn derinden etkileyecek sonularnn olacan, ayn zamanda, ok ekici olduunu; ortalkta babo geinenler iin balarn derhal sokabilecekleri bir yuva olduunu; insann btn yapmas gerekenin onu olduu gibi kabul etmek olduunu; bu durumda her eyin daha ak hale geleceini ve hayatn yeni bir anlam kazanacan; btn gizlerin o gne kadar cevapsz kalm sorularn, kayglarn, yalnzlk duygusunun anszn kaybolacan; fakat bu dk kiral ev iin insann kendi hayatnda olaanst bir bedel deyeceini; nk kendi aklndan vicdanndan ve sorumluluundan vazgeeceini; bu ideolojinin en nemli yannn insann kendi vicdanyla akln bir yksek otoriyete teslim etmek olduunu; iktidar merkezinin ayn zamanda, gerein

1302

1303

1304

William H. Swatos, Kevin J. Christiano: Seklerleme Teorisi: Bir Kavramn Serveni, Haz. Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, 21. Yzylda Dinin Gelecei, I. Bask, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2002, s. 116-117. The Economist, (Anonim Makale), Marx After Communism, December 21 st, 2002, ev. Atilla Yayla, Liberal Dnce, Aylk Dergi, Yl: 9, say: 33, stanbul, K 2004, s. 54. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, st., Doan Kitaplk, 1999, s. 42-3.

419

tekelini kendi elinde tuttuunu; en yksek laik otorite ile en yksek uhrevi otoritenin ayn ellerde olduunu anlatyor.1305 H. Cemal, 1960l yllardaki durumunu yle tasvir ediyor. Kesinlikle kuku duymadm, sorgulamay aklmdan bile geirmediim dorularma smsk sarlmtm. ve tek bir gerek vard. O da sosyalizm! Haldr haldr Marksist klasikleri okuyordum.Dnyay nasl deitireceinin ilkelerini ezberliyordum. Devrimi yaptk m, sihirli denek demicesine deiecekti dnya. Her ey dzelecekti. Cenneti bu dnyada yaratakcaktk. Laik bir dinimiz, ad sosyalizm olan1306 Hasan Cemal, 1971 muhtras ncesi, kendisinin devrim fikrini sevdiini, gen insanlarn bu topyaya smsk sarldn herkesin kendince bir devriminin olduunu, fakat devrim fikrini kendisini krletirmeye baladn, Simone Veiln Halkn afyonu din deil, devrimdir szn naklederek, devrim dncesinin kendisini afyon yutmua evirdiini, beynini uyuturduunu dnemez hale getirdiini; Leninin Devlet ve htilalini okuyup bitirdiinde kendisini artk gerek bir sosyalist saydn Yeryznn cennetin anahtarn bulduuna inandn ifade ediyor.1307 H. Cemal, bu konuda yle demektedir: Aydnlanma dncesinin temelinde yatan, eletirel akl znden saptran ve insanla ok pahalya mal olan bir baka deneme komnizm deil mi? Fransz dnr, Raymond Aronun deyiiyle bu sekler dinde Allahn yerine akl konduunu; akl yoluyla mutlak gerein yakalanaca sanld iin bu ideolojiden grtlana kadar banazla saplanan siyasal hareketler, totaliter rejimler dodu. H. Cemal, peki ya biz deki Aydnlanmaclar diye soruyor.1308 Yldz Sertelin yurt dndaki bir ksm 68 genlii iin anlattklarnn, Trkiyede 68 Kuandan olup sosyalist fikirlere bir inan sistemi, bir din gibi inananlar iin de geerli olduunu dnyoruz: Biz Parise ilk geldiimiz gnlerde (1969), renci dernei TPli rencilerin elindeydi. Bunlardan bazlaryla ok dost olmutuk. Babam, beni ve Hfz Topuzu bu dernein toplantlarna davet ediyorlard ve orada baz tartmalar oluyordu. Bu toplantlarda bir takm banazlarla karlatk. Her mz duvara sktrmaya alyor, siz nesiniz, solun neresindesiniz diye sorguya ekiyorlard. Sanki hesap vermeye mecburmuuz gibi. Evlerde yaplan sohbetlerde de biroklar, Sovyetler Birlii zerine yaptmz tenkitlere dayanamyorlard. Bazlar bize inanmyor, yalan sylediimizi iddia ediyorlard. Bazlar Siz devrimci deilsiniz, Siz Sovyet dmansnz gibi ithamlarda bulunuyorlard. Dikkatimi eken ey, bu konulardaki cehaletleriydi. Stalin 1953te lm, 20. Kongre 1956da yaplm, btn bunlardan habersiz
1305 1306 1307 1308

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, st., Doan Kitaplk, 1999, s. 184-5. Hasan Cemal, a.g.e., s. 172. Hasan Cemal, a.g.e., s. 16-7. Hasan Cemal, a.g.e., s. 85-6.

420

grnyorlard. Solyanitzin, Gulag dediimiz, O kim? Gulag ne demek? diye soruyorlard. Stalin dneminin cinayetlerini aklayan, Nobel mkafat kazanm Sovyet yazarn tanmyorlard. Sovyetler deki maddi skntlar anlattmz vakit, Peki nasl olur? Neden bu sorunlar zemiyorlar? diye soruyorlard. Benim de anlamak istediim ey, sol, sosyalist geinen bu genlerin, btn dnya basnnda yaynlanan bu olaylar neden renmedikleriydi. Hem sosyalizme inanmlar, hem de Dou Avrupa lkelerinde sosyalizmin nasl uygulandn renmek zahmetine girmemilerdi? Bunun sorumlusu kimdi? Kendi tembellikleri mi? Sosyalizmi bir dine evirip sormadan, anlamadan, krk rne inanma yoluna sapmalar m? Trkiyede sol basnn sekterlii, gerekleri gizleme gayretleri mi? Biroklarnn, gerekleri birazck anlayabilmek iin, Gorbaovun aklamalarn beklediklerini ac ac grdm. Bu dar grllk, Paris teki sol aydnlarn bazlarndan ister istemez uzaklamamza yol amt.1309 Sz konusu metinde ideolojilerin bir kimlik kart gibi veya bir kimliin deklarasyonu gibi alglandn da grmekteyiz. deolojilerine taassup halinde balananlar, dinlerdeki mezhep taassuplarna benzer ekilde Marksizmin farkl yorumlarna (sektler) kar hogrsz bir tavr taknmlar; yeterli bilgi donanma sahip olamadklar iin referans kaynaklarnn(Sovyetler Birlii, in, Vietnam, Kba, Latin Amerika vd.) kurtarclna kesin inanmlardr. Kald ki, okumadan, dnmeden kr krne bir dine inanmann, dine gre, en azndan slam dinine gre makbul bir davran saylmadn belirtmek gerekir. Mehmet Ali Aybar, kendi kuann sosyalist teoriyi bir inan sistemine dntrdn u ekilde ifade ediyor: Sosyalist teorinin bir inan sistemine dntrld bir dnem yaad. Bilimsellik bir kenara itildi, eletiri d eyle. Lenin ile birlikte byle oldu. imdi bakldnda bu kuan mensuplarnn Lenin-Stalin dneminde yetimi oduunu gryoruz. Bunlarn sosyalizme yakla da bir inan meselesi, bir dine balan gibi oldu. Evet bu bir bilimdir, diyorlard ama iman daima n planda geldi. Ve gerekten ok inanm insanlard bunlar. Trkiyenin o gnk artlar iinde bir avu insan, sosyalizm davasna hizmet ediyorum inancyla, komnistim ben diye ortaya kacaksnz, bu ite tam da dini btn Mslman tavrdr. Ben buna benzetiyorum, bir din gibi inanm insanlar bunlar. Ve siz diyorsunuz ki, bunca yl sonra bile, birok gen insandan ok daha fazla cokulu bir imana sahipler. te bu, tam da bir dini inan meselesidir. Bu insanlar bir akideye ve onun getirdii inan sistemine balanmlardr. Genlik ideallerine sadk kalmlardr. Ama o inan da bir iman meselesi olmu, ament billah der gibi, Elhamdlillah Leninistim demi. ine kapanm, ok ey yapamam bir kuruluun, o kurulua bal insanlar olmaktan teye bir zellikleri kalmamas, onu idealize etmesi tavr dourmu. Yalnz ben bunlar, o arkadalar knamak iin
1309

Yldz Sertel, Ardmdaki Yllar, I. Bask, stanbul, Milliyet Yay., 1990, s. 326.

421

sylemiyorum. Tersine onlan bu ballklarn taktirle karlyorum. Ama bunca eziyet ekmi ve hala o iman muhafaza etmi olmalarn da buna balyorum.1310 Sevim Belli, 12 Mart 1971 Muhtras sonras hapisteyken darda baz evrelerin boluktan yararlanarak parti kurma giriiminde bulunduunu, Oya Baydar, Ahmet Kamaz, Aydn Engin ve Dr. Ziya Oykutun isimlerinin n planda olduunu, bakanlk iin dnlen Ziya Oykut ismini grnce iyice ardn, bilimsel sosyalizmi okuyup renmekle sosyalist olunmayacan ifade ederek yle devam ediyor: Yaamn da, her trl davrann da ona gre ayarlamalsn. Halk sevgisinde iten olup olmadn snamadan ortaya kmamaldr insan. Sosyalizm inanc sadece teorik bir inan deildir, yaamnla inancn tutarl olmaldr.1311 S. Bellide sosyalizm inancnn adeta bir din inanc gibi kkl olduu gzkmektedir. Sosyalizmi sadece bir inan biimi olarak grmeyip, bir hayat tarz olarak grmekte; inan-pratik ilikisine ve tutarllna deer vermektedir. Bu durum bize bir dindarn dini, bir hayat tarz olarak grp, inan-pratik ilikisinde tutarl olma gayretini hatrlatmaktadr. J. M. Landau, Trkiyedeki sol akmlar zerine u yorumu yapyor: Solcu genlik gruplarnn ortak bir esinti kaynaklar yoktur. Bunlar her biri hayran olduu peygamberleriyle birlikte, Mao, Che Guevara, Roger Garaudy ya da Herbert Marcuseun Trke evirisinden okuduklar bu ya da baka iki dnrn zetlerinden oluan bir program kabul etmilerdir.1312 G. Zileli, 10 Kasm 1969 tarihinden sonra Dev-Gen iinde M. Belli nderliindeki fraksiyonun ipleri ele geirdiini ve Dou Perinek fraksiyonunu temizlemeye altn; M. Bellinin fraksiyonunun hali hazrda yaygn fikirlere daha fazla srt dayama eiliminde olduunu; D. Perinek fraksiyonunun yneliminin daha fazla put krc bir grnm verdii, Perinekin Che Guevara putuna saldrrken, baka bir puta Mao Zedung putuna sarldn ifade ediyor.1313 H. Cemal, Trk solunun bugne kadar kendisine eletirel bakmadn; kendi kendini doru drst eletiri szgecinden geirmediini; nerede yanl yaptm sorusunu kendisine sorma zahmetine pek katlanmadn ya da bu yreklilii gstermediini; yanllar hep kendi dnda aradn; kabahati hep bakasnda bulduunu, buna rnek olarak emperyalizm ve yerli ibirlikileri sylemine yer verildiini; en baka kendi kendini sorgulamadn; yedii darbelere, ektii aclara, kaybettii mevzilere ramen,

1310

1311 1312 1313

Atilla Akar, Bir Kuan Son Temsilcileri Eski Tfek Sosyalistler, stanbul, letiim Yaynlar, I. Bask, 1989, s. 136. Sevim Belli, Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, I. Bask, stanbul, 1994, s. 553. Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketler Sosyolojisi, stanbul, Birleik Yaynclk, 1997, s. 262. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 402-3.

422

dediim dedik illetinden bir trl kurtulamadn; belki de hep takliti kald iin bu corafyaya ayana tam basamadn ileri srmektedir.1314 1960arda Amerikan emperyalizmine ramen, dnyada ykselen bamszlk hareketleri ve sosyalist dalga dnyaya kurtarc yeni bir dzen vaat etmektedir. Bu yeni devrimci dalga Trkiyeyi de etkileyecektir. mmet dncesinden millet yapsna geite toplumdaki tesant balarnn oluturulmasnda ky evreleri mmet dncesinden kaynaklanan sosyal balara tutunurken, Kemalist sekinler kltr krizi yaamtr. Bu konuda erif Mardin u tespiti yapmaktadr: Kysel evreler bu boluu slamn volk ekilleriyle kapatrken, ehirsel evrelerde ve sekinler arasnda Kemalizmin bu eksiklikleri Cumhuriyetin karakteristik kltr krizlerini yaratmtr. Modern Trkiyede kltr problemi bu boluun eletirilmesi ekseninde toplanr. Efruz Beyden Amerikanclara kadar birok kimseler slamn bo brakt sembolik ve kii gelitirme fonksiyonunu doldurma arelerini aramlardr.1315 Trkiyede mmet yapsndan yeni km olan bir topluma, halk dini, bir dnya gr ve bir kiisel denge yntemi salamaktadr. Modernletirici gr toplum problemlerini salt iktisadi problemler olarak alr ve ksa vadede insanlara insanlklarn iade edecek olan kiisel denge unsurlarn salama yoluna gitmezse bize gdk, eksik ve kendini beenmi bir toplum modeli vermekten baka bir ey yapm olmayacaktr.1316 Nilfer Gle, Trkiyedeki modernlemede, dinin toplumsal ilikiler dokusunu oluturmadaki rolnn grmezden gelindiini belirterek bu konuda unlar ifade eder: erif Mardin din, insann toplum iinde nasl hareket edeceinin haritasn verir, demektedir. Pozitivist sosyolog Emile Durkheim iin dahi kutsal alandan tamamen soyutlanm bir toplumsal alan, toplumsal ilikiler dnlemez. Kald ki, Max Weber Bat Medeniyetini oluturan kapitalist birikim ile Protestanlk arasndaki ilikiyi ortaya karmtr. Batyla belki esas farkllk da budur. Bat, modernlii var olan toplumsal ilikiler kmesinin stne ina etmitir. Bizde ise var olan toplumsal dokular gericilikle zdeletirildii iin bunlarn alma abasna gidilmitir. Acaba yerlerine yeni toplumsal ilikiler konulmu mudur? Sanrz 80 ncesi toplumsal ve siyasi yaammz bunun sanclarn gstermektedir. Gle, slamc hareketlerin modernlemeyle gelen bu boluu, bu kopukluuna parmak bastklarn, toplumsal ilikilerin dokusunu inanlarn da oluturduunu hatrlattklarn belirtir.1317
1314 1315 1316 1317

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 121. erif Mardin, Din ve deoloji, 6. Bask, stanbul : letiim Yay. , 1993, s. 151. erif Mardin, a.g.e., s. 168. Nilfer, Gle, 80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, Der. :Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, Der Yaynlar, stanbul, Tarihsiz, s. 515.

423

Frourierle kyaslandnda Robert Owen ve Saint Simoncularn daha ll ve ihtiyatl rasyonalistler olduklar gzleniyor; ama yine de millenniarist fikirler onlarn da dncelerine sirayet ederek tozpembeletirmi ve hatta onlar tarafndan daha sonraki siyasi sosyalizme miras braklmtr. Sosyalist hareketi harekete geiren itici g, aslnda, onun sosyal bir apokalipsiye (nce bir kyametin yaanacana ama ardndan da kanlmaz olarak bir yeryz cennetinin kurulacana) olan inancdr.1318 Sosyalizm aslnda, daha nce de grdmz gibi, nceki dnemin devrimci Liberalizminin mirascs olarak domutur. Sosyalizm, Karl Marx ve rencilerinin elinde kazand bilimsel yoruma ramen, Rousseaunun retisi gibi souk rasyonel bir teori deil, bir inan ve din idi. Marksist tarih ve sosyal evrim yorumu, ekonomik veya daha ziyade felsefi bir teori olarak deil, sosyolojik bir fenomen olarak grlmelidir; mesele byle grlnce, modern Avrupann devrimci sosyalizminin M. . I. Ve II. Yzyllarda antik dnyay sarsan karanlk isyan hareketleriyle ayn snfa dahil edilmesi gerekir. Bylelikle devrimci sosyalizm, sosyal umudun dayand, insan unsurunun gdlerini tatmin etmekle, o byk maddi ilerleme ve rgtlenme hareketinin baarszln gsterir. Bu sadece maddi artlarla ilgili bir tatminsizlik deil, ayn zamanda, modern sosyal dzene kar spiritel bir muhalefet ve yeni bir hayat talebidir.1319 Marxn materyalist ve sosyalist tarih yorumunun kat rasyonel yzeyinin gerisinde dinsel (apokaliptik/bir kurtarcya, peygambere ihtiya hisseden kyameti) birvizyonun atei yanar. nk Marxn umudunu koyduu sosyal devrim, dnyada zengin ve gl olann tketilip, Krallarn prenslerinin alaa edilecei, fakirin ve mirastan mahrum edilenlerin yeniden domu bir evrende hkm srecei Tanrnn Gnnn 19. yzyl versiyonundan baka neydi ki?1320 Bir formle gre, bu ideoloji kiinin dncelerine, grup karlarna gre harekete geirilmesiyle sivrilen ksmn ifade iin kullanlr. Bir baka formle gre bilim sosyolojisi iin tartma her dnceyi, hatta her entelektel faaliyeti ideolojik olarak harekete gemi kabul eder. deoloji, herhangi bir ilikide entelektel eletiriyi ortadan kaldrmaktadr. deoloji bylece bir eit prensip st nitelik elde ederek, pratik ve dnsel iddialar da zayflatr.1321 Marxa gre komnizm, tpk Hristiyanlarn Tanr Krallna benzer ekilde, gerek bir ahiret bilimi (eskatoloji) anlamna gelmektedir. Sz konusu bu Tanr Krallnn gecikmesi ona duyulan midi ortadan kaldrmamaktadr. Bu, mutlaka
1318

1319 1320 1321

Christopher Dawson, lerleme ve Din, I. Bask, ev. Yusuf Kaplan, Aylin Doan, Alm Kitap, 2003, s. 184. Christopher Dawson, a.g.e., s. 195. Christopher Dawson, a.g.e., s. 213. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 74

424

gerekleecektir. Marx, bunun, atma ierisinde kendi kendine ve sosyalist toplumlara dnmyle oluacak yeni toplumsal artlarn insan doasnda bir deiim meydana getireceine inanmaktadr.1322 Bir ideoloji, az ok iyi ilenmi bir topya ihtiva eder ki, topyann yaratlmasnda bu ideoloji nemli bir rol oynar. Bu ideolojidir. Eskatolojik (lmden sonraki dnyaya dair ilim ve doktrinlere ait) olmakla beraber, hepsi doal dnyann nceliine dair inan dorular. Tarihten baka mucivezi varlklarn mevcudiyetine veya kuvvetine inanlmaz Tarihsel deiikliin rol zerindeki inan, insann daima daha ileriye doru geliecei yolundaki inan ile ok yakndan ilgilidir Deiiklik ise aslnda dorudan doruya toplum deitirilerek meydana getirilebilir. Toplumu imdiki kt durumundan daha iyi bir dzene doru gemesini kendiliinden olup olmayaca stnde bir gr birlii yoksa da bu deiimin u ya da bu yoldan ama mutlaka gerekleecei stnde herkes anlam gibidir. Dzenin imdiki durumu ise bu kt duruma inananlar ve bundan yararlananlarla birlikte yarna ynelmi olan ideolojinin dmanlarn temsil eder. ou yazar bu sistemin birka rnei olduunu teslim eder. Fakat Marksizm genel ideoloji rnei olarak kabul edilir.1323 Dini ou kez mistik sis olarak eletiren Lenin, 1905te yazd makalesinde Ezilen snflarn bir yeryz cenneti uruna devrimci mcadelesinin birlii, bizim iin proletaryann gkyz cenneti zerine fikir birliinden daha nemlidir gerekesiyle ateizmin parti progmannn bir paras olmamasn istiyordu.1324(ikinci kez yazlm) Muharrem Kl yle sylyor: Bildiri datmaktan afi yaptrmaya, yollara yaz yazmaktan miting tertiplemeye, yelerin zel sorunlar ve dersleriyle ilgilenmekten Partide nbet tutmaya kadar uzayan bir dizi grev yapyorduk. Bu anlamda sosyalizm iin almak bizim iin ibadet dzeyinde bir militanlkt.1325 deolojilere dine benzer bir hviyetin verilmesi btn ideolojiler iin szkonusu olabilir. Milliyetilie dini artrc bir hviyet verilmesine bir rnek olarak aadaki pasaj rnek verebiliriz: 24.12.1947 aramba gn M.T.T. Birlii bir toplant dzenleyerek Komnizmle mcadele ne yolda olmaldr konusunu tartt. Bu toplantda a konumasn Birlik Bakan Recai slam yapt. Daha sonra Bahadr Dlger konutu: Komnistler, komnizmi bir itimai adalet davas, cennete ulatracak bir iktisadi
1322

1323

1324

1325

Mircea Eliade, The Encylopedia of Religion, Vol. 9, Macmillan Publishing Company, New York, 1987, s. 242. Henry Ducker, deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, Milliyet Kltr Kulb, stanbul, Tarihsiz, s. 73. Michael Lwy, Marxizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996, s. 33. Muharrem Klla yaplan rportaj, Turhan Feyziolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul, Ozan Yaynclk, 2003, s.g 84.

425

sistem olarak gstermek suretiyle memleketleri aldatmlardr. Her fikre hrmetkarz, fakat hiyanete msamahamz yok. Bir din olan komnizme, bir din haline getireceimiz Trk milliyetilii uuru ile kar koyacaz dedi.1326 H. Cemal, savann klavuzu ve teorinin pratiini yaratmakla megul gerillalarn din kitab olarak Regis Debrayn yaymlad Devrimde Devrim kitabnn Kbann kltrel ve siyasal odaklarnca devrimci strateji alannda tek geerli kitap iln edildiini belirtmektedir. H. Cemal, Jorge Semprunun 1974de bir gn Regis Debrayla yapt mlakatta birtakm gerekleri kabul etmek durumunda kalsa da, Sylediklerim belki de dorudur. Ama bu gerein dile getirilmesi iyi olmaz. Bu dmann deirmenine su tamaktr. Kba Devriminin mitolojik imajn ayakta tutmak gerekiyordu. eklinde savunmac bir cevap vermektedir. H. Cemal, kendilerinin de 1960larda hatta 1970lerde ayn kafada olduunu, 141-2 varken, yani komnizm propagandas yasakken onun vgsnn yaplmas hapislik suken eletirisinin de yaplamadn Sovyetlerin eletirilemediini; eletirilirse bunun demokratlk olmayacan, ahlaki olmayacan dndklerini; o tarihlerde Sovyetlere Dou Bloku lkelerine gidenlerin grdklerinin fotorafn bu gerekeyle tam olarak ekmekten kandklarn, ekseler bile yanstmadklarn, baz tatsz gerekleri tpk R. Debray gibi snf dmanlarmzn, emperyalizmin deirmenine su tar diye Trkiye kamuoyundan gizlemeyi tercih ettiklerini belirtiyor. Bu konuda Aziz Nesinin Ben sosyalizmin uygulanmasndaki yanllar o lkelere gittiimde grdm. Niin yazmadm? Trk halkna yarar olacana inanmyordum. szlerini rnek veriyor.1327 etin Altan, Akam gazetesinde yazd bir makalede devrim iin, kutsal kavramn kullanmaktadr. Gelmez biime gelmez, szn gevelediiniz o kutsal byk devrim, Ve birden kar gelir torbalara girmeyen o byk kutsal devrim. Devrimin birden geleceini, katlk yapanlarn foyalarnn meydana ktn anlatyor.1328 Teslim Tre, Marksizm adna ortaya konan uygulamada ve uygulamann teorisinde ise, snf diktatrl, yani proletarya diktatrl devrimin bir unsuru deil, fakat bir devlet diktatrl fetiletirildi, bir devlet ilkesi haline getirildi. Proletarya diktatrl kavram adeta kutsallatrld demektedir.1329

1326

1327

1328 1329

Muammer Taylak, Saltanat, II. Merutiyet ve I. Cumhuriyette renci Hareketleri, Ankara: Banur Matb., 1969, s. 208. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, Doan Yaynclk, stanbul, 1999, s. 923. etin Altan, Bizim Trkmz, Akam Gazetesi, 31.08.1969. Teslim Tre, Marxizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul, Pel Sor Yay., 1992, s. 127.

426

Ethem Nejat, Vilademir Ulyanof LENN!in yaknlarndan , Rus isyannn iinde bulunmu, barikatlarda dvm ve Azerbaycanda ilk Trk komnist partisini kurmu , bir komnist martridir (ehididir)1330 Gn Zileli, MDDcilerin kazandn nc FKF kongresinde Leninin 24 saat devrimcilik dedii cinsten bir hayata girmek gerekir szn hatrladn; bu durumun kendisinde huzursuzluk ve kayg oluturduunu; holanmad bir tandn ziyaret etmek zorunda kalp da, kapnn ziline basarken iinden inallah evde yoktur diye dua eden bir insann ruh hali iinde olduunu; hem btn yreiyle kazanmay istediini, hem de bir aksilik olup bakanlktan bir ekilde kurtulmak iin iinden dualar ettiini; hayatnda ilk kez dua ettiini ve Tanrnn da bu ilk duay dllendirmekte gecikmediini ve kongreyi kazandn hem de bir takm aksilikler sonucu bakanlnn suya dtn aktaryor.1331 H. Cemal, 12 Mart sonras uzun yllar 12 Mart yenilgisi konusunda hesaplamaya gitmediini; birok gen gibi hakl olduunda srar ettiini; kimilerinin, Berlin Duvarnn 1989da yklmasyla dncelerini deitirdiini, kimilerinin ise hi yanldm diyemediini; kimilerinin yanldn kabul etmediini; kimilerinin yanldm ama demekle yetindiini ifade ediyor. H. Cemal, deien dnya dengeleri dolaysyla ortaya kan ve ilk anda sanki doruymu gibi grnen globallemenin, tarihin sonu gibi dncelerin tutucu Raymond Aronun almalarn hakl kardn; Sartren politik tutumunun yanlsamalar ierdiini; son yllarda Aronun daha aklc davrandnn kabullenildiini belirterek Demir zlden u sz aktaryor: Ama ruhum da, aklm da bir ayaklanma halinde. Baka bir ey sylyordu. Aronla birlikte doru dnmektense Sartrela birlikte yanlmak daha iyidir. Kapitalizmle birlikte doru dnmektense, Marxla birlikte yanlmak da daha iyi deil mi?1332 Sz konusu yazda, Marksist dncelere inan derecesinde balanldn grmekteyiz. Yazarn, akl ve ruh ya da duygular balamnda ikilem ierisinde olduunu, yani vicdanyla akl arasnda sktn, aklna ramen duygularnn baskn kt anlalmaktadr. H. Cemal de bu konuda 1960larda benzer dndn aktarmaktadr: Ama ben 1960larda ideolojik hlyalar denizinde yzyordum. Doru drst bilmesem de Sartredan yanaydm. Onun devrimci romantizmini ben de paylayordum. Raymond Aron adysa benim iin o zamanlar yanlnzca kar devrimcilii artryordu. O kadar!1333 Gn Zileli, Dou Perinek ile Hikmet Kvlcmly ziyaret ettiklerini, Kvlcmlnn kendilerine, dogmatizmden, Leninin farkl konseptlerde syledii
1330 1331 1332 1333

Aclan Saylgan, nkr Frtnas, lke Yaynlar, stanbul, 1962, s. 194. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 334-5. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 122. Hasan Cemal, a.g.e., s. 123.

427

szlerin mekanik olarak farkl koullara uygulanmaya allmasnn yol at kafa karklndan sz ettiini ayaryor.1334 nsann salt varln idame ettirmek veya yaam amalarn gerekletirmek iin dierinin mevcudiyetinin gerekliinin bilincine varmas bu ihtiyacn temelini oluturur. Bu iliki aray, duygusal bir renge brndnde balanma olgusu olarak adlandrlr. Balanma olgusu, birbirini yceltme ve onaylama gibi davranlarda yansyan doyum verici bir iliki trne gnderir. Anne ile bebek arasnda ilk gnlerden itibaren gelien ballk, ocuun z gven ve z sayg kazanmasna yol at lde, onun ileriki yllardaki bamszln hazrlar. nsanlarn heyecansal plnda birbirine yaklamas ve birbirine kar olumlu tutumlar gstermesi, kiileraras ekim olarak adlandrlan bir sosyal baa gnderir; burada, dier insanlar karsnda yaanan duygular vurgulanr.1335 nsanlarn birbirleriyle sosyal iletiime girmesi birbirlerinin ihtiyalarn gidermeleri aralarnda duygusal balarn olumas, birbirlerine balanmalar, birbirlerine yardmc olmalar, birbirlerini yceltmeleri, onaylamalar gibi davranlar bir dini gruba balanarak gerekletirilebilecei gibi, bir ideolojik gruba balanarak da gerekletirilebilir. Bir cemaate ballkl ideolojik bir gruba ballk arasnda benzer zellikler gzlemlemek mmkndr. Devrimlerin mucize ve metafizikle aklanamayacan syleyen Mahir ayan bu konudaki grlerini u ekilde belirtmektedir: Metafiziki, devrimleri tesadf ve mucizelerle aklarOysa bilimsel sosyalist anlayta mucize ve tesadf aklamalarna yer yoktur. Mucize ve tesadf Lenin in deyiiyle ne tabiatta ne de tarihte vardr. te biimle z kartran, z yerine biimde kesinkes ilkeler arayarak dnya devrimci hareketinin trafik polisliini yapmaya kalkanlarn teoride sonu, metafiziin bataklnda kula atmaktr!1336 Gn Zileli, FKFye baskn havasnda gelen Mmtaz ve Orhan Kotan adl krt olduu iddia edilen kiilere kar Kudret Ulutrkn bu kutsal halk rgtn basmaya nasl cret edersiniz diye bar bar bardn belirtiyor.1337 Dini bir gruba balanma ile ideolojik bir gruba balanma arasnda bazen benzerlikler grlebilir. deolojik gruba da kutsallk atfedilebilir. Yaratc ve dzenleyici bir Tanrnn varlnn reddedilmesi, dini reti ve talepleri hie sayma, inanszlk ya da inkrclk tutumunun temel zelliidir. Bununla birlikte, aleme mdahale etmeyen akn bir varlk eklinde dnlp kabul edilen bir Tanr anlaynn gnmzde sistemli ve yaygn ekilde yer ald grlmektedir.
1334 1335

1336 1337

Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 326. Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994, s. 121. Mahir ayan, Btn Yazlar, Bas. Tar. Yok, stanbul : Devrimci Sol Yay. , 1979, s.161. Gn Zileli, a.g.e., s. 250.

428

Allahn varln tasdik etme bir iman kesinlii olduu gibi, onu red ve inkr da ayn ekilde iman mahiyetinde bir hkmdr. Bu bakmdan inanszl, bir alevi tersine evirerek onu tututuran kuvvetli bir flemeye benzer ekilde, tersine evrilmi bir iman eklinde anlamak mmkndr. man gibi inkr da ayn psikolojik gten kaynaklanmaktadr; bir btn olarak insan tabiat, kendi inanszlk tohumunu varlnda tamaktadr. nanszlk tohumunu varlnda tamaktadr. nansz kii, ayn mmin gibi, ahlaki vaziyet allarnda ve duygusal ilikilerinde elikileri tanr. Fakat dini iman onu sorgulayp iine yerlemi olduu dengeyi altst ederse o, inanszlk ve onlara muhalefet eden insani eilimler arasndaki bir atmay deil, fakat insani eilimler ve imann ars arasndaki bir atmay yaayacaktr. Onun tecrbe edecei atma, mminin bir iman krizi esnasnda tecrbe edecei atmann ayns olacaktr.1338 Genelde dinsizlerin kendi dini ihtiyalarn insani bir konuya doru kanalize ettikleri gr vardr. nsan ruhunun tabii bir dindarlk zelliine sahip olduu tarzndaki bir anlaya dayanan bu gr, zellikle Jung tarafndan srarla savunulmutur. Junga gre, iman ve inanszlk, ayn tarzda ileyen, fakat farkl kutuplarda yer alan tercih kategorilerinden oluur. Esasen insann inand Tanr, en kuvvetli ruhi tavr olarak onda etkili olmaktadr. Bir ferdin ruhunda en kuvvetli isteyebilecei bu iman ve takvay, itaat ve sadakati kendine salar. nsan ruhunda kanlmaz olan, hakim olan ey bu (psikolojik) anlamda Tanrdr ve Tanr ruhta mutlak biimde vardr.1339 Junga gre gnmz insan beer ftratnn derinliklerinde uur dnda bulunup, kefedilmeyi ve tercih edilmeyi bekleyen Tanr fikri yerine, kendi benliini ve btnln geirmi bulunmaktadr. Melezlemi insan uuru, gln yoksulluuna ve zavalllna ramen, benliini ilhlatrmtr. Jungun din d birok ruhi belirtiyi, uurdnda mevcut olan etkileyici glerle karlamann klk deitirmi bir ekli olarak yorumlamas tenkit ve tartmaya ak bir konudur. Ancak onun isabetle belirttii husus udur ki, ada inanszln temel karakteri hmanist ateizmdir. Yani gnmzdeki inkarclk, insann yeterli grmesi tarznda ekillenmitir. Bununla birlikte, inanszlk durumu dine nazaran ayn ey deildir. Gerekten de insanlarn ounluunun kendi din ihtiyalarn ikame deerlerle btnyle karlamalar muhtemeldir.1340 B. Baykamn, inanan bir insandan inanmayan bir insana gei sreciniz yava yava m oldu, birden mi oldu, bir konuma m etkili oldu? Bir sre miydi sorusuna HasanYaln, bunun bir sre olduunu ve bir ok insann bu evreden getiini
1338 1339 1340

Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, I. Bask, st., Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993, s. 204-5. Hayati Hkelekli, a.g.e., s. 205. Hayati Hkelekli, a.g.e., s. 206.

429

belirtiyor ve inananlarn da kafalarnda byle kolay bir gei imkannn olduunu dnyor. H. Yaln, kafasnda sorular yuma ve bunlara ilikin araylar olduunu, yle yaparsanz yle arplrsnz, byle yaparsanz banza ta der; u gnahtr, byle yaparsan eytan arpar, cin arpar gibi dinin ierdii tehditleri yapmay denediini, ortaokuldan beri bunlara giritiini ve arkasndan da byle bir ey olmadn grnce inanlarnda zayflamalar meydana geldiini anlatyor ve bir rnekle konumasn srdryor. Ama yle sylemiyor o tehditler. Hemen banza bir ey geleceini sylyor. arplrsnz diyor. nsan ister istemez bunu hatrlyor ve tuvalette ne olacak bir bakaym diye bunu deniyor ve bir ey olmaynca da o zaman bir eksiklik var diyor. Byle birtakm zayflklarla i geliti. Sonra da inanmayan bir evreye dnce kolayca dini duygulardan kurtulabildim. Ama; benim zerimde eitli kitaplar etkili oldu. Daha Marxist kitaplar etkili oldu. 1341 68 Kuandan olan Erdal z, kendi hayat ve edebiyat zerine yapt syleide yazmaya metafizik bir anlam yklyor ve yazmay bir tr yaratma, Tanr ile yarma gibi gryor: Szcklerle oynamak, tanklklar, saptamalar szcklerle bouarak, szcklerle sevierek birer grntye evirmek; bu grntlerden bykl, kkl birer btnlk karmak, yani yaratmak; yani bir tr lmn stesinden gelip yaratlan gereklerle lmden de sonra uzak noktalara uzanmak, imdi dnyorum da, mthi bir ey. Bir tr tanryla yarmak gibi bir ey.1342 Dini, insann eref ve haysiyetine ynelik bir zarar ve tehlike, kiiyi kleletiren bir kstek, ar bir yk, almas gerekli bir engel, bir yanlsama ve aldatmaca olarak grenler vardr. Kendini kendine yeterli gren, kendi gcne sonsuz gven duyan, kendisinden son derece memnun olup, hibir minnet duygusu tamayan kiiler, bamszlk drtsnn etkisiyle ou kez kendilerini Tanr yerine koymaktadrlar. Proudhonun u ifadesi, bu antropolojik ateizmin bak asn tam olarak ortaya koyar: insan kendini Tanrsndan daha iyi hissettii zaman inansz olur. Bu tr inanszlk atma psikolojisinden kaynaklanmaktadr. Allah kavram, psikolojik kendiliindenlii ile hareket eden insann bamszlk eilimine ters dmektedir. lsz bir gurur ve byklenme ierisinde kendini kendine dayatan insan, kendisi zerinde hakim ve otorite bir Yaratcy red ve inkr etmekte, kendisini ilahlatrarak Onun yerine koymaktadr.1343 68 kua ierisinde mcadele veren isimler simge isimler haline dnmektedir. Vedat Demirciolunun lm hakknda Harun Karadeniz duygularn yle dile
1341 1342

1343

Bedri Baykam, 68li Yllar/Eylemciler, I. Bask, Ankara: mge Yaynevi, 1998, s.560-561 Feridun Anda, Erdal z Anlatyor, Edebiyat ve Eletiri ki Aylk Edebiyat ve Eletiri Dergisi, 2006/02 say: 86-87 (Mart-Nisan, Mays-Haziran), s.11. Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, I. Bask, istanbul, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993, s. 208.

430

getirmektedir: Vedat bizim iin hem ilk ehidimiz, hem de filoya kar direnite ldrld iin gerekten bir bayrakt. Btn konumalarmzda, btn bildirilerimizde ve btn bez afilerimizde Vedat vard.1344 Mesela, Vedat Demirciolu bayra stanbul niversitesi Yangn Kulesine ekilmi ve stanbul Valilii kapsna aslmtr. Bu ifadeden de anlalaca zere simge isimler, sloganlar hareketi canl tutmaktadr. Manevi bir ballk oluturmakta ve harekete canllk katmaktadr. Gemite 68 Kuandaki insanlardan devrimci mcadeleden can verenler iin devrim ehidi tabiri kullanlmaktadr.1345 Mitletirilen deolojiler: Mitler, bir takm toplumsal ilevlere sahiptir. Mitler sayesinde toplumdaki farkl gruplar ve alt gruplar kendilerini ve yaadklar dnyay anlamlandrabilmektedirler. Mit toplumu ve bu toplum ierisinde yaayan insann konumunu aklayan bir aratr. Mitler ve kozmolojik nosyonlar (dnceler), insanlarn dier insanlarla, doayla ve doastyle ilikilerini dzenlemektedir.1346 Mit kutsal bir yky anlatr; en eski zamanda, balangtaki masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka deyile Mit, doast varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn gereklik yani kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir ada, bir tr bitki tr, bir insan davran, bir kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini anlatr. Demek ki Mit, her zaman bir yaratln yksdr: Bir eyin nasl yaratld, nasl var olmaya balad anlatlr. Mit, ancak gerekten olup bitmi, tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder. Mitlerdeki kiiler Doast Varlklardr. zellikle balangtaki o esiz zamanda yaptklar eylerle tannrlar. Demek ki mitler, onlrn yaratc etkinliini ortaya koyar ve yaptklarnn kutsalln (yada yalnzca doast olma zelliini) gzler nne serer. Sonu olarak Mitler, kutsal (yada doast) olan eyin, dnyaya eitli, kimi zaman da heyecan verici aknlarn betimlerler. te Dnyay gerek anlamda kuran ve onu bugn iinde bulunduu duruma getiren de kutsaln bu akndr. Dahas, insan bugnk durumunu, lml, cinsiyetli ve kltr sahibi bir varlk olma zelliini Doast Varlklarn mdahalelerinden sonra edinmitir.1347 Marxist komnizme gelince, onun da eskatolojiye ilikin ve binylc yaplar ortaya karlmtr. Biz yakn bir tarihte Marxn Asya-Akdeniz dnyasnn byk eskatoloji mitlerinden birini alm olduunu fark ettik; bu Tanrnn sevgili kulunun,
1344 1345

1346

1347

Harun, Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1995, s. 139. Hamet Atahann konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, s. 18. Irving Hexham, Evolution: The Central Mythology of The New Age Movement, Religion and Social Order Between Sacred and Secular: Research and Theory on Quasi-Religion-, (Ed.) David G. Broomley, Vol 4., Jai Pres Inc., Greenwich, 1994, s. 305. Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev.: Sema Frat, Simavi Yay., stanbul, 1993, s. 13

431

Dorunun (bunu ada dnyada proletarya ile zdeletirmitir) kurtarc roldr; onun ektii aclarn dnyann antoloji statsn deitirmesi beklenir. Gerekten de Marxn snfsz toplumu ve bunun sonucu olarak da tarihsel gerilimlerin ortadan kalkmasnn gemiteki en amaz rnei Altn ada bulunur; Altn a, pek ok gelenee gre Tarihin balangcn ve sonunu belirtir. Marx bu saygnl olan miti, Yahudi-Hristiyan anlayndaki btn bir Mesih ideolojisiyle zenginletirmitir: Bir yandan, proletaryaya ykledii peygamberce rol ve soteriolojiyle ilgili ilev vardr; te yandansa iyi ile kt arasndaki en son atma vardr (bu atma kolaylkla sa ile Deccal arasnda kan ve ardndan, birincinin kesin baarsnn geldii o korkun atmaya kolaylkla benzetilebilir.) Hatta Marxn Yahudi-Hristiyan inanna zg eskatoloji umudunu yeniden benimsemesi de anlamldr; bu bakmdan da (szgelimi Croce yada Ortegay Gasset gibi) br tarihselci filozoflardan ayrlr; onlara greyse tarihteki gerilimler insanlk durumundan ayr dnlemez, bundan dolay da hibir zaman tam anlamyla ortadan kaldrlamaz.1348 Bilimde, evrim dncesi yaanan deiimlerle ilgili teorilere karlk gelirken, mit ierisinde evrim dncesi gelimelerle balantl olarak ele alnmaktadr. Geliim veya dnm mitlerini kabul etme sz konusu bu mitlerin topluma klavuzluk etmesiyle balantldr. Gelimenin ne olduuna veya gelimelerin nasl gerekletirileceine kim karar veriyor?1349 Tezlerimizden birisi, bir dine inanma srecinde ileyen mekanizmalar ile Marksizme inanma srecindeki mekanizmalar benzer ilemektedir. Yani inanma sreci benzer ilemektedir. Bu erevede 68 Kuandan olup Marksizme ve yorumlarna gnlden inanp balanan genler, bir inan sistemine inanmaya benzer sreleri yaamtr. H. Cemal, Trk solunun kendini sorgulayamadn, takliti kald iin bu corafyaya ayan tam basamadn belirterek taklikilik konusunda unlar ifade etmektedir: Genellikle Trklerin milli rol yapsn tandklarn iddia edenler, bu insanlarn fikirden ok gereke deer verdiklerini ileri srerler. Bu yarg pek de yanl deildir. Gerekten de Trklerin teori ve dnce ile uramaktan yorulmaktansa, bakalarnn teorik dncelerinden kan pratik sonular uygulayarak iin kolay ynne sapmay yelediklerini gsteren tarihi olaylar pek oktur.1350 Batllama sreciyle, dinin ve dinden kaynaklanan deerlerin etkin olduu bir toplum yapsndan akln ve bilimin egemen olaca bir toplumsal yapya geilmesi
1348 1349

1350

Mrcea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev.: Sema Frat, Simavi Yay., stanbul, 1993, s. 169 Irving Hexham, Evolution: The Central Mthology of The New Age Movement, Religion and Social Order Between Sacred and Secular: Research and Theory on Quasi-Religion-, (Ed.) David G. Broomley, Vol 4., Jai Pres Inc., Greenwich, 1994, s . 319. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, 3. Bask, Doan Yaynclk, stanbul, 1999, s. 121.

432

hedeflenmitir. Bununla birlikte, Trk solunun ve genelde Trk aydnnn kendi corafyasn yeterince tanmadan, Baty yeterince zmsemeden taklide yeltenmesi sonucu, Batdan ithal edilen fikirler gerek (hakikat) kabul edilmek suretiyle fikirlere inan derecesinde deer yklenmitir. Adeta bir dine inanmaya, bir dini kabullenmeye paralel derecede ideolojik kabullerin yer yer inanca dnt grlmektedir. Hatta, bir dindeki farkl yorumlardan (mezhep) birine inanma ile Marksizmdeki farkl yorumlar (sektler)dan birine inanma arasnda benzerlikler vardr. 68 Kuandaki sosyalist dnceyi bir inan sistemi gibi benimsemi genlerinde, diyalektie olan inan din benzeri karakter arz etmektedir. Bu kuaktaki genlerde, nceki nesillerden gelen evrimci bilimsel anlaylarndan kaynaklanan adeta dine benzer bir yapy andracak ekilde kabuller grlmektedir. 68 Kua temsilcileri kendilerini Aydnlanmac tanmlasa da, sylem ve eylemleri zaman zaman Aydnlanmac dnceyle elikiler gstermektedir. 1965-71 dnemi kuan temsilcileri artan oranda Marksizmi ve Marksizm yorumlarn mutlak kurtarc kabul edip Trkiyeye uyarlamaya almlardr. Aydnlanmac dnce geree aklla ulalacan, gerei sorgulamak gerektiini, farkllklara tolerans gsterilmesi gerektiini ortaya koyarken, Trkiyedeki 68liler daha ok pozitivist bir yaklamla geree ulatklar dncesiyle hareket etmilerdtir. Dini-kltrel deerleri sorgularken, dini dogmalara teslimiyeti eletirirken, Marksist sloganlarn, devrim dncesinin inanan ve bamls olup, mutlak gerei bulduu inancyla Trkiyeyi kurtarmaya alyor. Marksizmi sorgulamyor. Farkl olana tolerans gstermiyor. Pozitivizmin katl, gelenekten gelen otoriter izgiler, ttihat Terakkiden gelen tepeden inmecilik, jakobenlik, Demokrat Parti, CHP kartl, ilericilik-gericilik ikilemi, genliin cokuyla yeni bir dzen kurma abas inan ve idealizmi, duygusall ve eylemleri bir arada buluuyor. Cemil Meri, Marxln bir izm, yani bir kiliseye balanmak, onun nasslarn deimez hakikatler gibi kabul etmek olmadn, Marksizmi dinletirmenin Marx anlamamak olduunu, Marxn konserve hakikatler sunan bir arlatan olmadn, Marksizmin tenkit, phe ve aratrma yntemi olduunu ifade ediyor.1351 H. Cemal, tek dorulardan oluan bir dnya kurmann peine dtklerini1352 1968de Sovyetik bir bak asnn olduunu, Moskovay bir yerde Sosyalizmin Mekkesi gibi kabullenmeye yatkn olduu iin, kendisinin 68 Prag igalini onayladn ifade ediyor.1353 H. Cemal, Latin Amerika gerillasnn cebinde tad ncili olarak nitelendirdii Regis Debrayn Devrimde Devrim kitabnda iledii Latin Amerika devrimcilii olan Fokoculuun kendi neslinden ok gencin kanna girdiini; ODT rencisi olan Sinan Cemgilin arkadalaryla birlikte daa ktn, 1971
1351 1352 1353

Cemil Meri, Batlama, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 244. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s.119. Hasan Cemal, a.g.e., s. 125.

433

Maysnda Gneydoudaki Nurhak Dalarnda jandarma basknnda iki arkadayla birlikte ldrldn; Cemgilin hayatn yitirdii basknda yaral kurtulan Mustafa Yalnerin 16 yl sonra Ben bir Che hayranydm. Cheyi bugnde ok severim. Onun gnlkleri beni etkilemi olmal. Yazarken kendimin ve gnlmn ele geeceini dnmyordum. Tersine ksa srede iktidara geleceimize inanyordum dediini aktarmaktadr.1354 Gn Zileli, Mehmet Ali Aybarn ekoslavakyann igalini knamasnn yan sra, ilk kez gleryzl sosyalizmden sz ederek, Sovyetler Birliinin ask yzl sosyalizmine kar bir alternatif sunduunu ve daha da ileri giderek sadece Marx ve Engelsi okumakla yetinmeyip, rnein, Proudhonu da okumak gerektiini sylediini kendisi gibi Ortodoks Marksistler iin ub kadarnn fazla olduunu; Aybarn yapt iin zndkln dik alas olduunu; kendisinin de iinde yer ald MDDci grubun ilk kez genel bakanl yapt TP kongresinde Aybar yuhaladn belirtiyor.1355 Teslim Tre, tek tarihi esin kaynaklarnn Sovyet devrimi olduunu ve onun da daha ok alk, yoksulluk temelinde patlak verdii iin, kendilerinde devrimi oluturacak nesnenin yoksulluk olaca dncesinin kesin bir inanca dntn; kapitalizmin gsterdii her gelimeyi mutlak ktleme olarak yorumlayan, srekli bir toplumsal patlama beklentisi iinde olan tahlillerinin bu politik dnceden kaynaklandn;1356 iktidar hedefinin ar bir ekilde mitletirildiini ifade ediyor.1357 Proleter Devrimci Aydnlk balkl yazda in Halk Cumhuriyetinin uzaya frlatt uydunun btn halklarnn kurtuluu adna bir baar olduu ifade edilerek adeta slam inancn paylaan mmet dncesine bal insanlarn birliktelik duygularna ve sevincine benzeyen bir yap benzerlii gzkmektedir: in Halk Cumhuriyeti'nin uzaya frlatt uydu, ABD emperyalizminin aya gitmi olmaktan kendine pay karmaya alt sralarda, sosyalizmin ve btn dnya halklarnn zaferidir!1358 H. Cemal, kuann devrimcilii daha ok kitaplardan, ke yazlarndan rendiini; Felsefenin Temel lkelerini ya da slam ve Yeni Ahlk veya Batllama haneti gibi kitaplar okuyup, hemen bir gecede hayat deienleri iittiini ifade ederek O. Pamukun bu durumu bizim gibi modern hayat ncesi sihir-esrar-iksir ve de ifa gibi kelimelerin gnlk hayatta anahtar olduu kltrlerde bir zihniyet dnyasndan dierine bir anda zplamann Kurtulu Umuduna baladn aktarmaktadr.1359
1354

1355 1356 1357 1358 1359

Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s. 934. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 313-4. Teslim Tre, Marksizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul, Pel Sor Yay., 1992, s. 20-21. Teslim Tre, a.g.e., s. 10 Aydnlkta dnya ve Trkiye, Proliter Devrimci Aydnlk, Ankara 1970, Say:15 s.10-11 Hasan Cemal, a.g.e., s. 173-4.

434

Umutlarn, inanlarn, kayg ve korkularn ou zaman hayata ve akla egemen olduu bir gelenek ve toplum yapsdan geliyoruz. Bizimki gibi deerlerin baskn olduu Dou toplumlarnda dncelere, ideolojilere inanlas ve yaanlmas gerekli deerler gibi baklmaktadr. Belki de, ideolojilerin bir din gibi benimsenmesinin sebebi budur. Bizim ruhsallk-din-kutsallk anlaymzn temelinde insan trnn snrsz bir tatminsizlik karakterine sahip olduu fikri yatmaktadr. Dier bir ifadeyle, insanlar hibir zaman tatmin olmazlar veya en azndan kendileri ve bakalar iin daha fazla tatmin alan amak maksadyla srekli sosyal teekkller oluturmak isteyen birok insan vardr. Biz insanlar olarak hep daha iyisini yapabileceimizi dnrz. te dina, en iyi daha iyisini yapma kurumudur. Kutsal elde edebileceiniz en iyisidir.1360 Bu kutsal her zaman insan tecrbesini yanstr, nk insan tecrbesinden doar ve insan tecrbesi her zaman ve her yerde vardr, nk insan tecrbesi sosyaldir. Dolaysyla, kutsal her zaman sosyali yanstr, ama bu sosyale tapmak anlamna gelmez.1361 Mesel, eitime inandklarn syleyen insanlar, tpk Hristiyanla inandklarn syleyen insanlar gibi, gizli bir dini ifade de bulunmaktadrlar ve Edward Baileyin iaret ettii gibi, bu ifadelerde almas gereken dini kavramlar vardr. Eitime veya bilime inanan insanlar, bu inanlarna dine gre daha fazla hakimiyet atfederek, kendi kutsallarnn uzakln yaknlatryor olabilirler. Dikkat ediniz, onlarn dilleri genelde ayndr. Okullarna veya doktorlarna inanlar vardr. Daha aydnlk bir gelecek umarlar. Bar, adalet ve hatta posta pulu sevgisi bu yaran sonsuzluk sistemlerinin rekabetinden kaynaklanmaktadr. Onlara gre bilim veya eitim eninde sonunda tm problemlerimizi zecektir. 1362 H. Cemal, Fransz aydnlarnn kendine beenmi hallerine atfta bulunarak, bu aydnlarn lkse yakn bir refah iinde yaadklarn, Amerikay tenkit ettiklerini; Sovyet rejiminin insan hayatna be paralk bir kymet vermeyen bir rejim olduunu gremediklerini bu hareket tarzlarn kurduklar mcerret sistemin icadnn Batya uymadn; bu gibi hareket tarznn insann kendini bir ilah seviyesine ykseltmeye almasna tekabl ettiini; bunun kibrin bir neticesi olduunu belirtiyor ve bu durumun her memleketin aydn tipi iin misal tekil edebileceini hatrlatyor.1363 Aslnda burada seklerleme zerine konumaktan ok, tm bu ifadeleri, en azndan ilk dnemlerde aklcl Tanr bilimle zdeletiren ve bilgi peinde olmay manevi bir aray olarak gren Aydnlanmadan doan yeni akl dininin sonular
1360

1361 1362 1363

William H. Swatos, Kevin J. Christiano, Seklerleme Teorisi: Bir Kavramn Serveni, Haz. Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, 21. Yzylda Dinin Gelecei, I. Bask, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2002, s. 115-6. William H. Swatos, Kevin J. Christiano, a.g.m., s. 115. William H. Swatos, Kevin J. Christiano, a.g.m., s. 116. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, st., Doan Kitaplk, 1999, s. 190-1.

435

olarak deerlendirmemiz gerekiyor. Marx Weber de bu durumdan akln yceltilmesi diye bahseder. Sartre ve Lwith de diyalektik materyalizmi tenkitlerinde diyalektiin inan zere kabul edilmesi gereken bir manevi mit olduunu, dolaysyla da materyalizm alanna ters dtn sylerken bu duruma temas ederler. Postmodernitede Aydnlanmann Akla verdii bu kutsalln gznn almasndan baka bir ey deildir. Seklerizmin seklerlemesidir.1364 topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm adl kitabnda F. Engels, Fransz ve Alman burjuvazisinin maddeciliklerinin balarn belaya soktuunu, dine yneldiklerini, dinin halk iin muhafaza edilmesi gerektiini dndklerini, toplumu kesin ykmdan kurtaracak biricik ve son aracn din olduunu anladklarnda, dini bir daha dirilmemecesine ykmak iin ellerinden gelenin en iyisini yaptklarn ifade ederek bu konudaki yorumlarn sralyor: Gn Zileli, Proudhonun Mlkiyet hrszlktr sznn kulaklarna hi de kt gelmediini, fakat Marxn bu deyii eletirdiini; O eletirdiine gre, bunda bir hikmet olmal nemli olan bizim ustalarmz izlememiz diye dndklerini; kk burjuva deyiinin kendi aralarnda yaygn bir knama szc olduunu; bu deyii, Gorkinin Kk Burjuvalar adl oyunundan hatrladn; birisinin kk burjuva olduunu sylemenin neredeyse onun aalk bir lam faresi olduunu sylemekle ayn anlama geldiini; bununla birlikte, sk sk kk burjuva alkanlklarnn terk edilmesinin konuulduunu; kendisinden saknlmas gereken bir mikrop olarak grldn; dier taraftan kk burjuva deyiinin ayrlmaz bir paras olarak kullanlan anarizm konusunda iyiden iyiye bir kafa karklnn sz konusu olduunu; ilerinden birisi bozguncu bir davranta bulunduu zaman bunun anaristlik olduunun ifade edildiini; bununla beraber, en atlgan arkadalara da anarist lkabnn uygun grldn; kafalarnda anaristliin biraz ba bozukluk biraz da ar cesur olma gibi ksmen olumsuz ksmen de delikanlla uygun den olumluluk gesi ieren karmak bir anlam olduunu; anarizmin teorik yan hakknda bilgilerinin sfr olduunu belirtiyor.1365 Zileli, Aybar yuhamalarna yol aan hususun, onun bir kk burjuva anaristinin okunmas gerektiine ilikin bir gr ileri srm olmasndan ok; ezberledikleri Marksist nderlerin soy zincirinin dnda bir ismin kullanlm olmas olduunu; Aybarn o anda Proudhon yerine, J. J. Rousseau, J. P. Sartre , J. Stuart Mill, Churchill, Thomas More, E. H. Carr ya da ismini bilmedikleri Marksist tarihilerden Eric Hobsbaumun ismini de kullanasa fark etmeyeceini; Marx, Engels, Lenin, Stalin, Mao, Lin Biao, Ho i Minh, Castro, Che Guevara dnda kimin ismini duyarlarsa kulaklarna yabanc gelecei iin yuhalamalarnn kesin olduunu ifade ediyor.1366
1364

1365 1366

William H. Swatos, Kevin J. Christiano, Seklerleme Teorisi: Bir Kavramn Serveni, Haz. Ali Kse, Seklerizm Sorgulanyor, 21. Yzylda Dinin Gelecei, I. Bask, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2002, s. 116-7. Gn Zileli, Yarlma (1954-72), stanbul, letiim Yaynlar, 2. Bask, s. 314-5. Gn Zileli, a.g.e., s. 315.

436

Cumhuriyet devrinde de muhaliflere kar kullanlan kavramlar dini kavramlarn ieriinden esinlenmitir. Dinin meruiyet salayc fonksiyonunu kullanlan kavramlardan grmekteyiz. Cumhuriyet kurulduunda tek parti dneminde bile birletirici bir ideolojinin tartmaya almasna iyi baklmamtr. Partinin eylemini tartmak isteyen kimselere kartrc (fitneci, b.a.) denilmesi bile toplumun bir btn olduu fikrine ve blnmesinin (haram olduu) dncesine giden bir yn ifade ediyor.1367 lhami Gler, Cumhuriyetin aydn ve brokratlarnn tek parti dneminde dini muhalefeti bir tekfir ideolojisi olarak irtica gericilik ile tezyif ve tevkif etmi ve sindirmitir. Glere gre, tekfir ideolojisiyle kastedilen bir kii veya kurumun (rnein, Hariciler, Kemalistler) kabul edilen ortak bir st metni (Kuran, Anayasa) lafzc bir metodolojiyle yorumlayp kendi kanaatlerini mutlak doru, tekilerini mutlak yanl olarak grp (entegrizm) dierlerini ereve dna itmesi, iktidarda olan grn resmi ideolojinin dndaki grleri siyasi deyimle muhalefeti gayrimeru dman olarak grmesi iktidar (Frka- Naciye) muhalefeti gzden drmek iin dalalet kfr ve zndklk (gerici-yobaz) ile sulamasdr.1368 lhami Gler, irtica faaliyeti yaftas Trkiyedeki iktidar imkanlarndan nemalanmaya alan muhalefetin bulank suda balk avlama faaliyeti olarak deerlendiriyor.1369 Gerek 60l yllarda, gerekse gnmzde bu kuan temsilcilerinden veya bu kuaktan olan insanlarda yle bir tavr grlmektedir. Kendi dnya grlerini terk eden kiilere kar tekiletirici ve ayn zamanda, dlayc bir yaklamn ifadesi olarak baz sfatlar kullanlmaktadr. Taha Akyol, Banazln Dili balkl yazsnda yle demektedir: Ve bizde libo, dnek, mandac, numarac, kan bozuk, st bozuk, dinazor, hain diye konumalar dnn Fikirleri neden fikir olarak eletirmezler? nk onlar farkl grlere eletirilecek farkl dnceler olarak bakmazlar; bir gnah, bir irtidat (dinden kma) gibi bakarlar. Akyol, lhan Selukun 8 ubat 1995 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki bir yazsndan alnt yapar. Eskiden solcu olup da din deitiren dnekler Bu yaklamn ideolojiyle birlikte, bu ideolojiyi benimseyen insanlarn kiilik zellikleri ve insana hayata bakyla ilgisi vardr. Dinde, dinden dnenleri tavsif etme balamnda irtidat, ikiyzllk anlamnda mnafk, dine yeniden ekil veren anlamnda reformcu kullanlmaktadr. Dindeki bu kavramlar kar taraf, tekini dlama ve ona hakaret etme anlamnda deil, inan ynyle tanmlama anlamnda kullanlmaktadr. Bununla birlikte, inanan birisi bu kavramlar dlayc anlamda da kullanabilir. Anlatmak istediimiz bu kavramlar birebir
1367 1368

1369

erif Mardin, Din ve deoloji, 6. Bask, stanbul, letiim Yay. , 1993, s. 102 lhami Gler, Gericiliin Gerek ve Enstrmental Tabiat zerine, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, S. 3, 1998/3, s. 59-68. lhami Gler, a.g.m., s. 3, 1998/3, s. 63-4.

437

mutabk olmasa da, sosyalizmi bir inan biimi olarak benimseyenlerle dini inanc benimseyenler arasndaki benzerliktir. teki, insanlarn bak alarna gre bakalarn ve kendilerini tanmlamalarna imkan verdii gibi, dlamalarna da imkn verebilir.

438

III. BLM DEERLENDRME VE SONU Trkiyede 68 Kua ve Din adn verdiimiz bu almamzda, 68 Kua olarak nitelendirilen genlik kategorisinin dnya grnn, sosyal ilikiler sistemi ve toplumsal eylemler balamnda nasl olutuunu, hangi ideolojilere niin sarldklarn, sylem ve hedeflerini, praksislerini, sz konusu dnya grlerinin laiklie, dine, kltre ne ekilde yansdn ortaya koymaya altk. Batda 68 eylemlerinin eski sol ile yeni sol arasndaki gei noktasnda yer ald, yeni sol anlaynn gndeme gelmesinde 1968in dorudan bir etkisi olduu ve geleneksel dnyaya kar bir ba kaldrma nitelii tad grlmektedir. 68 eylemleri Bat dnyasndaki muhalif yaplarn baz zelliklerini bir lde deitirmi, daha nce var olmayan muhalefet hareketleri ve biimleri ortaya karmtr. 68 toplumsal hareketleri silahlanmaya, savaa, ABDnin haksz mdahalelerine, rk ayrmna, teknodemokrasiye ve tketim toplumunun getirdii manevi bunalma kar byk bir tepki nitelii tar. Ortak paydas zgrlklktr. Geleneksel Solun brokratik, merkeziyeti tavryla eliir. 60l yllardaki Batl radikalizmin ykseliine esin kayna olan hareketler, dnemin metropollerinde her trden anarist, hayalperest, topyac, sendikalist, Trokist, pasifist, devrimci, reformist ve nc yolcularn ortaklaa giritikleri eylemlerdir. Modern zamanlarn yeni sosyal hareketleri olarak feminizm ve evrecilik de, bu dnemle birlikte nce gelimi Bat lkelerinde sonra giderek btn lkelerde gndeme gelmitir. 68 ayn zamanda rk kart bir sylem gelitirir. Gelimi lke genliinin modern insan modeline tepkisinin bir rn olan Hippilik, Punklk gibi eitli genlik akmlarnn ve underground kltrlerinin temelini de 68 oluturur. 68 eylemlerinin uzun vadede Komnist Partileri zayflatt grlmektedir. Souk Sava kutuplamasnn ve devrimlerin yaand bir dnemde (Emperyalizmin temsilcisi Amerika ile sosyalizmin temsilcisi S.S.C.B. arasndaki) rekabet ve atmann dnyaya yansmas, dnyada emperyalizme ve smrgecilie kar direni ve cepheleme, i dinamiklerle birleince niversite rencileri siyasi bir tercihle kar karya kalmtr. Siyasi tercihte bulunma, ilgili sosyal gruba dahil olma ve kolektif eyleme ynelme davran rencilerin dnya grlerini ve kolektif kimliklerini ekillendirmitir. Yeni Sol, Batda 68 Eylemleri ile gndeme gelirken, Trkiyede henz yeterli bir sosyalizm birikimi ve tecrbesi olumamt. Daha ok merkeziyeti, brokratik karakter tayan Eski Sola ait ahsiyetlerin ve dncelerinin tartlmaya alld bir ortamda Trkiyedeki 68 Kuann Yeni Solu pek tanmad sylenebilir. Trkiyede merkez, Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte ina edilmeye allan Kemalist deerler etrafnda bir araya gelerek, Batllama yolunda bir dizi devrimler yapmtr. TKP kapatlnca yelerinin bir ksm (Kadrocular) sisteme uyum salayacak
439

bir yapya brnmek zorunda kalmtr. Merkezin otoritesine bal bir alt sistem olarak Kadrocu elitler, merkezin deer sisteminin oluturulmasnda bir etki grubu grevi grmtr. Devletilik, Halklk, Laiklik ilkelerinin iini doldurmaya ve devlete yn vermeye almlar ve bylece sistemle btnlemilerdir. Fakat Kemalizmi sola yatkn yorumlamaya altklarnda, merkezde sz sahibi olmaya giritiklerinde, Kadro dergisi kapatlm ve Kadrocular deiik grevlere atanarak grubun ilevine son verilmitir. 1923-46 yllar arasnda tara veya evre, merkez tarafndan kendisine pheyle baklan ve gzetim altnda tutulmas gereken bir alan olarak grlmtr. nn dnemiyle birlikte merkezin deer sistemi, Kemalizmin kat laiklik yorumlar ve uygulamalaryla devam ettirilmitir. evre, yani muhafazakar deerleri benimseyen halkn byk ounluu, uzun sren bu kat laiklik uygulamalarna kar DPyi desteklemitir. 1950 ylnda yaplan seimler sonucunda, evrenin siyasi alandaki temsilcisi konumundaki DP, merkezde yer almaya balamtr. Fakat brokrasi, ordu, CHP, aydnlar gibi merkeze etki eden gler evreyi, evrenin deerler sistemini, evrenin siyasette temsilcisi konumuna ykselen DPyi kabul etmeye yanamamlardr. DPnin iktidarda olduu 1950-60 dneminde merkezde gl konumlar bulunan brokratlarn, ordu mensuplarnn, aydnlarn otoritesi ve etkinlii azald gibi bir ksm merkezdeki statlerini de kaybetmeye balamtr. Devleti, brokratik elit merkeze sahip olabilmek iin devletin imkanlarn ellerinde tutmak gereini kavramlard; nk ancak bu ekilde otoriteyi, iktidar temsil eden devlete hakim olmak suretiyle hem iktidarn imkanlarndan yararlanmak, hem de halk yukardan aaya merkeze uygun olarak deitirmek mmkn olabilirdi. in eylem boyutunda ise merkezdeki siyasal oluumu temsil eden CHPnin genlik rgtlerini harekete geirmesiyle olaylar farkl bir mecraya doru seyretmitir. Bu gelime karsnda mevcut DP hkmeti olaylar nlemede yetersiz kalr. Bunun zerine ordu, merkezdeki gruplarca ynetime el koymaya davet edilir ve 1960 ihtilalini yapar. Bylece merkez-evre atmas merkezin askeri g kullanarak otoritesini salamasyla merkez lehine kazanlmtr. 1950 yln kar devrim olarak tanmlayan, halk kurtarlacak bir unsur olarak olarak gren sol elitler, toplumun byk bir ksmn dlayarak merkezdeki etki ve bask gruplaryla birlikte bir koalisyona ve gbirliine gitmiler ve iktidar mcadelesinde belirleyici olmulardr. 1960 htilli ve 61 Anayasas getirdii imknlarla ordu, brokrasi, CHP ve TPin, bunlarn yan sra YN, Trk Solu gibi dergilerin, bir takm sendikalarn (DSK, TS, YS vs.) ve sivil toplum kurulularnn (Mimarlar ve Mhendisler Odas gibi) kendilerini Kemalizme eklemleyerek geni cephe anlay ierisinde iktidara etki etmeye almas, hatta iktidarn orta gibi davranmas, fikirleriyle, g dengeleriyle iktidar etkilemeye almas, siyasi anlamda evreyi temsil eden Adalet Partisini dlamaya ynelik bir hegemonya giriimiydi.
440

1961 Anayasas, merkez ile i ie ve merkeze yakn solun faaliyetlerine zemin hazrlayacaktr. 1960 sonrasnda kurulan TP, merkezin deerleri zerinden kendisini ifade eder ve Kemalist devrimi, sosyalist bir sisteme giden yolda eksik kalm, tamamlanmam bir devrim olarak grr. Trkiyenin milli kurtulu mcadelesini yaptn, ekonomik mcadelede yetersiz kaldn ileri srerek ii snfnn nclnde ierisinde anti-emperyalist mcadelenin de yer ald Sosyalist Devrimi savunur. Yn Dergisi de, merkezin deerlerinden hareketle milli bamszl savunan, devleti, kalknmac bir sosyalizm yorumu yapar ve Sol Kemalizmi savunur. Mihri Belli, Trkiyenin yar-feodal, yar baml, henz kapitalistlememi ve gl bir ii snf oluturamam bir lke olduu dncesinden hareketle asker-sivil aydn zmre nclnde Milli Demokratik Devrim (MDD) tezini savunur. Merkeze etkide bulunmaya alan etki gruplar (YN, TP, MDD izgisi vd.), merkezin deerlerini daha sol deerlerle eklemlendirip Kemalizm zerinden kendisini ifade eden sosyalizm anlaylar ve dier sosyalist anlaylar ile geni halk cephesi erevesinde gbirliine giderek merkeze hakim olmaya alrlar. Bu ynelimler, aralarndaki farklara ramen iktidar ele geirip reformlarla sosyalist bir dzene geme abasn yanstmaktadr. 68 kua homojen bir grup olmayp sosyal srete yllara gre deien baat gruplarn, dncelerin, taktik ve stratejilerin, eilimlerin hakim olduu bir politik genlik kategorisidir. Merkez-evre ilikileri balamnda 1968e kadar merkeze bal modernletirici bir bask grubu fonksiyonu gren 68 genlii, 68le birlikte sosyal srete anti-emperyalist, anti-feodal, smrgecilie ve gericilie kar olan, Kemalizmle eklemlenmi bir soldan sosyalizme evrilerek, Marksizmin farkl yorumlar niteliindeki Leninist, Maoist, Kastrocu, ehir gerillacs, Kr gerillacs aamalarndan gemitir. Darbe eilimlerinin ar bast atmosferde gerek 68e etkide bulunan gruplar, gerek 68li genler, halk cephesi veya geni cephe faaliyeti anlay ierisinde iktidara kar beraber hareket etmilerdir. 68 Kuan ve bu kuan ierisindeki gruplar bir koalisyon, bir ittifak siyaseti olarak deerlendirebiliriz. Sz konusu cephe anlay iinde gruplar birbirlerinin glerinden yararlanmak ve g istedikleri yne kanalize etmek istemilerdir. 27 Mays komutanlarn nderlik ettii bir gbirlii anlay olan Dev-Genin mr ksa srmtr. 27 Mays komutanlar, yeni bir ihtilal ortamna zemin hazrlamada gerek sz konusu geni cepheyi iine alan gruplarn ve gerekse 68 genliinin eylemlerinden yararlanarak iktidar zerinde hegemonya kurmak istemilerdir. 1971 ncesi btn gruplarn ordudan sola dnk bir cunta beklentisi vardr. Trkiyedeki renci eylemleri niversite ve eitimle ilgili problemlerden balayarak bamszlk, milli sanayi ve ekonomi, smrgecilie ve emperyalizme kar olma, giderek dzen deiiklii ve sosyalist devrimle iktidar elde etme aamalarna ynelmitir. 1965lere kadar renci genlii CHPnin etkisi altnda merkeze bal
441

olarak faaliyetlerini srdrr. 1965ten sonra ise sosyalist gruplarn, derneklerin (TP, YN grubu, Mihri Bellinin nderlik ettii MDDciler, H. Kvlcml grubu vb.) etkisiyle Sol Kemalizm zerinden sosyalizme kaymaya balar. 1968e kadar Fikir Kulpleri Federasyonuna bal genlik zerinde etkili olan TP, genlere parti ve FKF vastasyla sosyalist fikirleri ve tekilatlanmay retirken, YN Dergisi ve Devrim Gazetesi fikri altyapy oluturmaya alr. Yn-Devrim grubu ise genlik eylemlerini 27 Mays 1960 benzeri bir askeri darbe ortamn hazrlamas iin ynlendirmeye alr. 1968den sonra 68li genler halk cephesi veya geni cephe faaliyetleri ile merkeze bal bir etki ve bask grubu olmaktan ziyade merkezi deitirmeye alan bir bask unsuru, ii snfna bilin tayan kadrolar, sonra da devrimci mcadelede ncnn ncs grevini stlenmilerdir. 68 Kua, balangcnda 1965lerde toplumsal snf itibariyle toplumun elit diyebileceimiz ailelerinden (ordu, brokrasi, aydn evresi) gelen, ODT, Boazii niversitesi, stanbul niversitesi gibi niversitelerde okuyan genlerin nclk ettii, 1968den sonra dier il ve ilelerden gelen genlerin de katlmyla kitleselleen bir harekettir. Batdaki 68 Hareketleri balamadan nce de Trkiyede renci eylemleri grlmekle birlikte, Batdaki 68 Hareketleri Trkiyedeki renci hareketlerine hz vermi, ancak ideolojik adan kaynaklk yapmamtr. Trkiyedeki 68 kua, ismini de Batdaki 68 hareketlerinden almtr. M. Belli, MDD hareketiyle genlere yn verir. Dnyadaki anti-emperyalist, devrimci dalgann ykselie gemesi, Latin Amerikadaki gerillaclk faaliyetleri, III. Dnya lkelerinin bamszlk mcadeleleri, TPin legal erevede hareket edip aktif genlie cevap verememesi ve genlerce pasif kabul edilmesi, genlerin iktidar aciliyeti gibi etkenler de bir araya gelince, MDDciler hakim konuma ykselir. 1968lerde hemen btn gruplar, dernekler MDDcilerin eline geer. TKP geleneinden gelen M. Belli, geni halk cephesi faaliyeti anlay erevesinde sistemi, merkezi deitirip dntrmeye alan, merkezin bir takm deerlerine Sol Kemalist deerleriyle eklemlenerek Marxist Leninist ve son kertede Maoist bir sistem getirmeye alan geni bir grup kimlii oluturmutur. Merkezdeki dier gruplar (Ordu, iler, Kyller, Aydnlar vb. emekiler) geni cephe faaliyeti anlayyla rgtleyerek merkeze hkmetmeye almtr. 68 Kua, bilebildii kadaryla farkl sosyalist formlar, kalplar Trkiyeye uyarlamaya alm (Sol Kemalizm, Sosyalist Devrim, MDD vd.), zellikle Batda yaanan snf elikilerini Trkiyeye tayarak emperyalizme kar mcadelenin snf uuru temelinden hareket etmesi gerektii anlayn savunmutur. Bunu salayamadnda ise baka mttefikler arayarak (MDD dncesi gibi), nc devrimci gleri (ehir-kr gerillacl ki bu, bir eit ikameciliktir) nemsemi, mevcut
442

iktidar deitirmeyi, sosyalist bir devrimle iktidar hedeflemitir. 68 Kuann iktidar sylemlerinde sosyalist sisteme geilebilmesi iin ncelikle iktidara hakim olunmas gerektii fikri baskndr. Bunun peinden iktidara ulama yntemleri konusunda pek ok tartma yaanmtr. Fakat iktidar elde ettikten sonra uygulamay dnkleri ayrntl, somut bir programlarnn olmadn gryoruz. 68 genliinin, devrimle iktidara ulamann problemleri byk apta zecei eklinde bir dnce ve inanca sahip olduu grlmektedir. 60l 70li yllardaki temel tartma nce devletin ele geirilmesi, sonra da toplumun dzeltilmesidir. 70lerde devletten kopan genlik, devletin iradeci, mdahaleci mantyla toplumuna yaklamtr. 68 Kuann sosyalist genlerine gre sac olmak, yani gericilik, Amerikan emperyalizminin destekisi feodal yaplarn, gerici kurumlarn ve APnin yannda olmaktr. Solcu olmak ise, emperyalizme kar mcadele veren lkelerin (S.S.C.B., in, Vietnam vd.), rgtlerin, gruplarn (CHP, TP, Yn Dergisi grubu, MDD yanllar, PDA, ASD vd.) ve fikirlerin yannda smrgecilie kar mcadele vermektir. Aznlkta kalan TPli (TP izgisindeki SG) genler partili alma tarzn benimsedikleri iin legal mcadeleyi srdrmlerdir. YN-Devrim izgisindeki genler ihtilal beklentisi iinde cuntann gelmesini tevik eden eylemlere girimiler, 1971 Muhtrasnn bekledikleri sol bir ihtilal olmamas sebebiyle bu grubun byk bir ksm radikal eylemlere girimemilerdir. Hikmet Kvlcml, 68 Kuan fikri ynden etkilemi, bu kuan sahip olduu sosyalist dnya grnn olumasnda etkili olmutur. Hikmet Kvlcmlnn 1971 ncesinde sol bir darbe beklerken, 71 sonras gelimelerden dolay, etkiledii dar bir kesime silahl mcadeleden uzak durulmasn tavsiye ettiini gryoruz. 1968 sonras renci genlik, iilere, kyllere ve dier gruplara ii snf bilincini tamaya alm ve giderek kendilerini snfn yerine koymasalar bile, snfn nne geerek ncnn ncs g gibi grerek mcadele etmilerdir. 1971 Muhtras sonras, kendilerini ncnn ncs gren 68 genliinin bir ksm liderleri kitleden koparak radikal eylemlere giritiler. Snf adna nc silahl mcadeleyle iktidar zayflatmak, halk yanlarna ekmek ve iktidar elde etmek amacyla ehir gerillacl, kr gerillacl yntemlerini uygulamaya koydular. Bu bir tr ikamecilik olarak kabul edilebilir. Batda 68 Hareketleri yaanrken Trkiyedeki 68 hareketinin var olmayan klasik solun boluunu doldurduunu ve sosyalizmin gerek tarihinin bilinmemesinin yannda Trkiyenin siyasi kltrnn yeni yeeren sosyalist harekette arln hissettirdiini syleyebiliriz. Bu sebeple 68 Trkiyesindeki siyasi hareketlilik, Batdaki zgrlk ve bireysellikten yana hareketten farkl bir gelime gsterir. Hatta Trkiye Cumhuriyetindeki merkeziyeti, brokratik, iradeci yap, Leninist-Stalinist merkeziyeti, brokratik, tepeden aaya emreden buyurgan yap ile rttnden Trkiyedeki Sol ve 68 kua zerinde etkili olmutur. Batdaki 68 genlik hareketleri, Trkiyedeki
443

renci hareketlerine kaynaklk etmemi, ancak hz kazandrmtr. Trkiyede 1968 niversite boykot ve igallerinin artmas Batdaki genlik eylemlerinden sonradr. Sz konusu gruplar, 68 genliinin sosyal ilikiler sistemi ierisinde toplumsal ilikilerde bulunduu, eyleme getikleri, dnya grlerinin olutuu referans gruplardr. Bu arada genlerin sosyalizme sempati duymasnda, kendilerini sosyalist olarak grmelerinde ve nihayet bir sosyalist bilincin olumasnda Marx, Lenin, Mao vb. nderlere ait eserlerin Trkeye tercme edilmesi kadar, eitli sol dergiler (Trk Solu, Ant, Aydnlk Sosyalist Dergi vd.), niversite hocalar, aydnlar ve yazarlar, ayrca dzenlenen konferans, panel ve formlar da nemli rol oynamtr. Dergiler, 68 genliinin ve referans gruplarn etrafnda topland merkez adresler olmutur. Eylemlerin toplumsal ve siyasi hayatta belirleyici olduu bir zaman diliminde, 68 genlii Leninizm, Maoizm ve gerillaclkla ilgili kitaplara ve kitaplardan edindii, anlayabildii teorik birikimle tekrar eyleme ynelir. Eylemler vastasyla genler arasnda anti-emperyalist, antifeodal, bamszlk yanls, gericilik kart kollektif bilin oluur ve siyasi kimlik n plana kar. 68 Kua, eski kuak Marksistlerle girdii etkileim ve kolektif eylemlerin belirleyicilii neticesinde kendi kolektif hafzasn ina ettii gibi, 78 Kua tabir edilen kuan ve hatta gnmzdeki militan solun kolektif hafzasnn olumasna nemli katklarda bulunmutur. Bu kolektif hafza bize ayn zamanda sol ii hizipleme ve mcadelelerin de ipularn verir. Grld kadaryla Trkiyedeki sol hareket devrimci deil, aksine evrimci, aydnlanma dncesine dayanan ilerlemeci bir yol izliyor. Trkiyede sosyalist hareket, resmi tarihin, ideolojinin benimsedii ilerici-gerici ayrmn genel olarak benimsiyor. Gerilik, geri kalmlk dncesi, milli kalknma, bamszlk ve anti-emperyalizm dncesine evriliyor. Bu dnceler, 68 genliinin sosyalist dncelere ynelmesine imkan salyor. almamzda hem 68 Kuana kaynaklk eden gruplar, bu gruplar arasndaki ortak ve farkl ynleri, sosyal etkileim an, ideoloji-praksis-kolektif kimlik ilikisini ve sre ierisindeki deiimlerini hem de deiimlerin dine olan yansmalarn ele almamz konunun boyutlarn geniletmi, bu yzden dnya grlerindeki deiimlerin btn ynleriyle ele alnmas mmkn olmamtr. Bu konuda baka almalara ihtiya vardr. rnein sadece sosyalist dnya grnden, zgrlk/liberal dnya grne evrilen bireylerin yaklamlarndaki ayrmlar bile ayr bir alma konusu olabilir. 68 evreninin bykl sebebiyle 68 evrenini temsil ettiini dndmz rnek ahslardan hareket ederek genel eilimi ve yaklam tasvir etmeye; daha sonra da ayn ekilde 68 Kuana mensup kiilerin dine yaklamnda ortaya kan farkl renkleri vermeye altk. 68lilerde sol-Kemalist, sosyalist dnya grn kabul eden kuak temsilcilerinin gnmzdeki siyasi grlerinde ve dine yaklamlarnda elbette farkllklar
444

vardr. almamzda daha ok 68 kuana etkide bulunan referans gruplarndaki temsil kabiliyetine sahip rnek kiiler ile 68 kuana nisbet edebileceimiz insanlarn gemiteki grleri tasvir edilmitir. Bu ahslarn gnmze dair grleriyle ilgili yer yer rnekler verilmekle birlikte, kuan gnmzdeki siyasi grleri ve dine yaklam konusunda ampirik almalara ihtiya vardr. 68 Kuana etkide bulunan her bir grubun (TP, Yn-Devrim, MDD vd.) ayr birer alma konusu olduunu da belirtmeliyiz. altmz evrende ele alnan sz konusu gruplara ait yazl materyallerin, zellikle dergilerin zenginliine ramen, kuan dine yaklamn ou kez satr aralarndan anlamaya altk. ncelikle belirtmeliyiz ki, Souk Sava dnemi sonrasnn kat ideolojik kamplamas, 68 Kuann dine bakna da yansmtr. te yandan din anlaylarnn olumasnda, sz konusu kuak temsilcilerinin pozitivist dnce ikliminin etkisinin yaygn olarak var olduu gzlenmitir. Bu anlamda kuan gemiten tevars ettii pozitivist dnce birikimine ve eitimine eklemlenen Marksist bak alarnn kanlmaz olarak oluturduu zihin yaps dine yaklamlarnda belirleyici olmutur. zellikle 1965ten sonra hzlanan tercme faaliyetleriyle genliin sosyalist bilince sahip olmas hedeflendiini belirtmitik. Bunun yan sra TPin genlik kollarnda yapt eitim almalar 68 kuann dnya grnn olumasnda nemli pay sahibidir. Felsefenin Balang lkeleri ve dier materyalist yaynlar, inan sahibi ve ritelleri olan genlerin zihninde elikiler ve pheler meydana getiriyordu. Pozitivist resmi sylemin dine baknda ne kan ilerici-gerici sylemini, sosyalist hareketin ve 68 genliinin de kulland grlyor. Ayn ekilde resmi sylemce benimsenen cahil din adam, yobaz ve banaz dindar tasavvurunun, din istismarnn ve dinin ilerlemeye engel olduu dncesinin 68 genliine miras olarak brakld, daha sonra Marksist dncenin etkisiyle ilerici ve gerici kavramlarnn snfsal bir ierik kazand anlalyor. Buna gre bir sosyal hareket ya da snf, snf mcadelesinde, devrime giden yolda engelleyici rol oynuyorsa gerici; devrimci snflar ve mcadele asndan etkin rol oynuyorsa ilerici grlmektedir. te yandan ilerici ve gerici kavramlarnn kullanm pratikteki artlara gre deimektedir. almamzda 68 Kuann dinle ilgili yaklamn, sylem ve pratikteki tavr allar eklinde ikiye ayrdk. Sylem balamnda pozitivist ve materyalist felsefenin byk oranda 68 Kuann dine yaklamn belirlediini grdk. Sylem olarak marksizmi, materyalist felsefeyi kabul eden bir 68linin dine ynelik teorik bak bellidir. Marksizm dinle mcadeleyi, ideolojik soyut bir syleme indirgemeden, dinin sosyal kklerini ortadan kaldracak ekilde snf hareketine balayp somut bir eylem haline getirmeye alr. Dorudan dinle mcadeleyi yzeysel ve geersiz bulur. Bugnk kapitalist lkelerde dinin kklerini zellikle toplumsal grr. Dinin kapitalizmin kr kuvvetleri karsnda kendilerini hepten gsz gren insanlarn korku
445

ve kayglarnn ortaya kard bir mekanizma, aclarn dindirecek bir afyon nitelii tadn varsayar. Bu erevede Trkiyedeki 68 Kuann dine ilikin yaklamnn olumasnda, pozitivist eitim ve yaplanma srecinden kaynaklanan yobaz ve din istismarcs din adam, gericilik-ilericilik, laiklik, dinin bilim ve aklla eliecei gibi sylemlere, Marksizmin snf dncesinden kaynaklanan dinin afyon olduu, snfsal adan gerici ve smrye alet olduu, istismar edildii sylemleri eklenmitir. 68li yllardaki sosyalist kesimin yaygn kanaatine gre solculuk, ilericilik ve adalk, saclk ise gericilik ve tutuculuk eklinde anlalmtr. Solculuk ve ilericilik hemen hemen e anlaml kavramlardr. Devrimci mcadelede devrimci snflarn yannda veya karsnda olmak ilerici veya gerici olmann temel belirleyicisidir. 68 Kuann dinle ilgili sylemlerini ana balk altnda toplamaya altk: Marksist Yorumlar bal altnda dinin emperyalizmin smr arac olduu yaklam, ilericilikgericilik (irtica) yorumlamalar ve din istismaryla kullanlan cahil halkn yaptklarnn dine uymad yaklam ele alnm, ayrca slam sosyalizmi sylemleri ve tepkiler zerinde durulmutur. Dier sylemler ise Dinin Bilime/Akla Aykr Olduu Yaklam ve Laiklik Yorumlar adl iki balk altnda tasnif edilmitir. 68 Kuann dindara ve dini eylemlere ilikin pratikteki tavr allar ise, dini grmezden gelme tavr, halk kazanmaya ynelik poplist tavr ve snfsal, tepkici, mcadeleci tavr eklinde gruplandrlmtr. Solda kolektif bir mcadele bilincinin, kimliinin ve kolektif bakaldr kltrnn olumas 68 genlii ve eylemleriyle birlikte olmutur. Eylemlerin dnya grn ina etmede, muhafaza etmede, beslemede etkin rol oynad grlmektedir. Marksist teoride dinle mcadele dorudan deil, dolayl olarak yaplr. Kiiler, snf mcadelesinin iine girdiinde, snfn belirlediinde, devrimci eylemde bulunduunda, materyalist bak asn da kazanacaktr. 68 Kuann byk bir ksmna gre dinin ve dindarlarn da gerici kavramnn kapsamna girdiini sylemek mmkndr. Smrgecilie, ABD emperyalizmine kar olmayan; akla, bilime, ilerlemeye kar olduu dnlen din anlay ve dindar gerici olarak mtalaa edilmektedir. 1970e kadar dinden kaynaklanan siyasi bir sylem yaygn deildir. Genler genel itibariyle, anti- emperyalist, ilerici kabul edilen sosyalist sylemle, sosyalizm kart milliyeti, muhafazakar, mukaddesat sylemden birisini tercih etmitir. 68 Kua, kendi lkesinin toplumsal, kltrel artlarnn bilgisine sahip olmadan, topyasn gerekletirmek iin sosyalizmle ilgili teorileri, devrim aciliyeti iinde uygulamaya alan, zaman zaman sosyalist zmlemelere dini artrc bir hviyet veren sosyalizme inanm, duygu ve coku yn ar basan bir kuaktr. 68 Kuann hareketlere yn veren renci liderleri ve kadrolar ile kuak
446

diye adlandrdmz genel kitleyi ayr mtalaa etmek gerektiini dnyoruz. Kanaatimize gre, hareketlere yn veren kuan renci liderleri ve ekirdek kadrolar 68 eylemlerinden nce sosyalizmi benimsemeye balamlard. 68 Kua kapsamna giren genel renci kitlesi CHP kkenli rencileri de iinde barndrdndan 68de bir sosyalizm sempatizanlndan sz edebilirsek de, 68 sonrasnda sosyalist dnya gr benimsenmitir. 68 Kua Marksizme inanm, inan derecesinde balanm bir kuaktr. Bugn Marksizmi, diyalektik felsefeyi dnya gr olarak benimseyenlerin dnda kendilerini zgrlk, demokrat olarak tanmlayan 68liler arasnda, diyalektik felsefeyi sadece tarihi, toplumu ve dnyay yorumlama bilgisi ve yntemi olarak kullananlar grmekteyiz. 68 Kuann byk bir ksmna gre din, daha ok Allah ile kii arasnda kalmas gereken bir ilikiler sistemi, bir olgu olarak alglanm, bu ekilde dini yaamaya alanlar samimi dindar kabul edilmitir. Bu, sekler zihin yapsnn din anlayna yansmas olarak deerlendirilebilir. Bu anlayn dna kanlara din istismarcs, gerici, yobaz gibi sfatlar verilmitir. 68lilerin bir ksm ise dine kar ilgisizdir. Dinin smrye, emperyalizme, sosyal adalete ilikin verebilecei yeterli bir cevabnn olmadn dnmlerdir. 68 Kuann byk bir ksm, halkn dini anlayn kabul etmemekle birlikte, halkn inanlarna kar dorudan mcadeleye girimemilerdir. Bunun sebepleri: a) Birincil ncelik, smrye, emperyalizme ve ibirlikisi kabul edilenlere kar geni cephe faaliyeti anlay iinde mcadele etmek olmutur. b) Teoride ve pratikte halk, sosyalist mcadelede kazanlmas gereken gruptur. c) Halkn inanlaryla mcadelenin sosyalist devrim asndan olumsuzluklara, tepkilere yol aaca dnlmtr. Stratejik ve taktik anlamda halkn inan deerlerine mdahale edilmemi, fakat geri deerler olarak dnlmtr. D konjonktrn uygun dmesiyle (rtmesiyle) strateji ve taktik gerei slam Sosyalizmi tartlm (1964-65 gibi ksa bir zaman diliminde); daha sonra bir ksm aydnlarn eletirilerinin de etkisiyle bundan vazgeilmitir. 68 Kuandan olup dini inanlar benimseyen kk bir aznlk, inanlaryla sosyalist mcadelenin elimeyecei gibi bir eklektik dnceye sahiptir. Bu kesim smrye, adaletsizlie, emperyalizme kar mcadelenin inanla elimeyeceini, hatta bunun inanca uygun olduunu dnmtr. 12 Eyll 1980 htilali ve S.S.C.B.nin dalmas ile reel sosyalizmin kmesi, 68 Kuann siyasi dncesinde farkllamalara yol amtr. Bu durum Marksizme ve halka olan inanta sarsntya yol amtr. Marksizmin deil reel sosyalizmin ktn ve baz aydnlarn Marksizmden umudunu kesdiini ifade eden ve Marksizme inanlarn devam ettiren nemli sayda 68li bulunmakla birlikte, Marksizmden sosyal demokrasiye, liberalizme varan deiimler grlmektedir.

447

Bir dine inanma srecinde ileyen mekanizmalar ile Marksizme inanma srecindeki mekanizmalar arasnda benzerlikler vardr. Yani inanma sreci benzer ilemektedir. Bu erevede 68 Kuandan olup gemite Marksizme ve yorumlarna gnlden inanp balanan genler, bir inan sistemine inanmaya benzer sreleri yaamtr. Yani gemite 68 Kua Marksizme bir dine ve inanca benzer bir fonksiyon yklemitir. Bugn ise Marksizm, Marxist olduunu syleyenlere gre, dnyay yorumlayan bir dnme biimi, dnyay yorumlayan bir paradigmadr. Yklan Marksizm deil, pratikteki yanl uygulamalardr. Sz konusu kitlede, Mslman-Trk toplum yapsnn kltrel yansmas olan temizlik, misafirververlik, selamlama vb. tavrlarn yan sra devrim ehidi, kutsal grev gibi kavramlatrmalarn varl gze arpmaktadr. yle grnyor ki, Trkiyede 68 kua dine bakn belirlerken snf mcadelesi temelinden yola kt ve iktidar hedefine kilitlendii iin din olgusunu yorumlamakta ve konumlandrmakta yetersiz kalmtr. nk snf mcadelesi baarya ulaamam, aksine Trkiyenin toplumsal gereklii olan din btn canllyla varln srdrmektedir. Dolaysyla din konusunun toplumsal boyutunu yeterince tahlil etmeden yola kan projelerin en azndan bu adan baarsz olduu sylenebilir. Bugn 68 Kuann dine baknda, pozitivist bak asnn kendisini hissettirdii, bununla birlikte dine sosyal bir gereklik ve kltrel bir olgu olarak bakanlarn da bulunduu bilinmektedir. Ancak bu kanaati destekleyecek ampirik almalarn yaplmas gerekmektedir.

448

KAYNAKA ADASAL, Rasim, Genlik Ayaklanmalarnn Psikodinamizmi, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede). Ortak Yapt (Eser), Ank.: Ank. n. Eitim Fak. Yay., 1969 AKAR, Atilla, Bir Kuan Son Temsilcileri Eski Tfek Sosyalistler, I. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989 AKAM, Taner; Birikim ya da dnmenin zgr alan, Birikim Aylk Sosyalist Kltr Dergisi, say: 100 AKDERE, lhan ve Z.Karadeniz, Trkiye Solunun Eletirel Tarihi, stanbul: Evrensel Basn-Yayn, 1986 AKINHAY, Osman; Derya Kmrc, Ank.: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999l AKKURT, Emrah; Mete Tunay ile Kemalizm zerine, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 8, Sa: 30-1, Ankara, 2003 AKMAN, Nurime; Mebus Borcu, Dnya Yaynlar, stanbul, 1999 Akam Gazetesi, 4 Haziran 1960 AKTOLGA Muazzez, Bir Annenin 68 Anlar, I. Basm, stanbul: Sistem Yaynclk, 2000 AKYZ, Yahya; 1968 Yl Franszz niversite Krizi ve renci stekleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, ANK.: Ank. n..E.Fak.Yay., AKTAY Yasin, KKTA M.Emin(der.), Din Sosyolojisi, 2. Bask, stanbul Vadi Yaynlar, 1998 Alev Erin Fahri Aral ile yapt rportaj, Bir Uzun Yryt Altmsekiz, 1. Basm, stanbul, Genda Yay. , 1988 ALPAY, ahin; 68 Kua zerine ALTA, Ecehan; Trkiye Solunda Milliyetilik: Kaynak Dneme , Trkiyede ALTAN, etin; Bizim Trkmz, Akam Gazetesi, 31.08.1969. ALTAN, etin; Onlar Uyanrken Trk Sosyalistlerinin El Kitab, stanbul, Ararat Yaynlar, 1967 ALTAN, etin; Sulanan Yazlar, Basm yl yok, stanbul, Kita Yaynlar ALTU, Ylmaz, ekoslovakya Sorunu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ank., 1994 ALTHUSSER Louis, Lenin ve Felsefe, ev.: Blent Aksoy, Erol Tulpar, Murat Belge 2. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989 Anda Dergisi, 2006/02 Say: 8687 (Mart-Nisan, Mays-Haziran) Ant Dergisi, 10 Mart 1970, Say: 167 Ant Dergisi, 12 Mart 1968, Say: 63 Ant Dergisi, 19 Mart 1968, Say. 64 Ant Dergisi, 20 ubat 1968, Say. 60
449

Ant Dergisi, 24 ubat 1970, Say: 165 Ant Dergisi, 3 Mart 1970, Say: 166 ARARAT, Osman S.; Yaammda Bir Kesit, stanbul, Dnya Yaynclk, I. Bask, 2005 AREN, Sadun; Devrim, Devrimci Hareketler ve Parti, Emek Dergisi, Yl 1, S. 5, 30 Haziran 1969 AREN, Sadun; Bir Dnemden Yazlar1980-1988, 1. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul,1989 ARRGH, Giovanni; HOPKNS, Terence K.; WALLELRSTEIN, Immanuel, Sistem Kart Hareketler, ev. C. Kanat, b. Somay, S. Skmen, I. Basm, stanbul: Metis Yay., 1995 ARSLANTRK, Zeki, Sosyal Bilimciler in Aratrma Metod ve Teknikleri, II. Bask, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1995, ARSLANTRK, Zeki; Dini-Siyasi Messeselerin Yap ve Fonksiyonlar, Yeni Trkiye Dergisi, 1998, ARSLANTRK, Zeki , M. Tayfun Amman, Sosyoloji, Kavramlar/ Kurumlar/ Sreler/ Teoriler, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1999 ATILGAN, Gkhan; Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar -YnDevrim Hareketi- stanbul, TUSTAV Yaynlar, I. Basm, 2002 Attila lhan ile yaplan sylei, Gerek Hayat, Yl: 3, 30 Nisan-6 Mays 2004, Say: 2004-18 (184) AVCIOLU, Doan, Halk, Devrimci, Devleti ve Milliyeti Kalknma Yolu, Yn, 14 Mays 1965 AVCIOLU, Doan, nan Buhran, Yn 28 ubat 196 AVCIOLU, Doan, Kemer Skalm YN, 21 Aralk 1961, s.3, D.Avcolu, Sistemsiz yi niyet, YN, 18 Nisan 1962 AVCIOLU, Doan, Milyonlarn Aff, YN, 14 Mays 1962 AVCIOLU, Doan, Sosyalizm Anlaymz, Yn, 22 Austos 1962 AVCIOLU, Doan, Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn) I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1968 AYBAR, M. Ali, Trkiye i Partisi Tarihi, Cilt: 3, stanbul, BDS Yaynlar, 1988 AYBAR, Mehmet Ali; Demokrasi, Sosyalizm, stanbul, Gerek Yaynlar AYDEMR, evket S.; nkilap ve Kadro, 4. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul,1990 Aydnlk Sosyalist Dergi, Say:15 Ankara 1970 Aydnlkta Dnya ve Trkiye, Proleter Devrimci Aydnlk (Aylk Dergi), 1970 (Ocak) Say:15 AYDINOLU, Ergun; Eletirel Bir Tarih Denemesi 1960-1971 Trk Solu, I. Bask, stanbul, Belge Yaynlar, 1992 AYDINOLU, Ergun; Trk Solu (1960-71) Eletirel Bir Tarih Denemesi, I. Bask, stanbul : Belge Yay., 1992
450

AYVAZOLU, Beir; 1980 Sonrasnda Kltre Farl Bir Bak, Cumhuriyet Dnemi Ant Dergisi, 16 Ocak 1968, Say: 55 BABU, Fikret; Ak le kmtk Yola, stanbul, Ozan Yaynclk, 2004, s. 161-2. BAHADINLI, Yusuf Ziya; Devrimci retmenler Birleiniz!, Emek Dergisi, Yl 1, S. 7, 28, Temmuz 1969 BALLI, Rafet; Sosyalist Sol Konuuyor, Cem Yay.,stanbul,1989 BARRETT, Michele, Marxtan Foucaultya deoloji, Trkesi: Ahmet Fethi, I. Bask, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1996l BAGZ, lhan; Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, 2. Bask, TC Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999 BAYKAM, Bedri; 68li Yllar/Eylemciler-, 1. Bask, mge Yaynlar, Ankara, 1998 BEHAR, Bra Ersanl; ktidar ve Tarih Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), stanbul: Afa Yaynlar, 1992 BEHRAMOLU, Ataol; Eski ve Yeni Tanrlar Arasnda, Cumartesi Yazlar Kesi, Cumhuriyet, 4 Ocak 2003. Bekir Fuatn Anl een ile mlakat, Milletin nanlarndan Bamsz Bir Ulusalclk Mmkn Olamaz, Gerek Hayat, Yl:3, Say:179, 26 Mart 2004 BELGE, Murat, Trkiye Dnyann Neresinde?, 6. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997. BELGE, Murat; Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960tan Sonra), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul : letiim Yaynlar, 1983, c.7 BELL, Mihri; E. Tfeki, Gene Sosyalizm ve slamiyet zerine, Yn Dergisi BELL, Mihri; Yazlar, 1965-1970, I. Bask, Sol Yaynlar, Ank., 1970 BELL, Sevim; Bouna m inedik?- Anlar-, Belge Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1994 BENAR, Bra Ersanl; ktidar ve Tarih BERKES, Niyazi; Sosyalizm ve slamiyet zerine,Yn,Say:140, 3 Aralk1965. BLGN, Nuri; Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, I. Basm, zmir, Ege Yaynclk, 1994 BORA, Tanl Defter erhi, Entellekteller Gerekli Mi?, Cogito, Aylk D. Der., Yap-Kredi Yay., stanbul, 2002, say: 31 (Bahar), BORAN, Behice; Savunma , Sosyalist Yaynlar:1, stanbul,1992 BOTTOMORE, Tom, Frankfurt Okulu, ev. Ahmet idem, 2. Basm, Vadi Yaynlar, Ank., 1994 BRUINESSEN, Martin Van; Krt Toplumu ve Ulusu Akm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul: letiim Yaynlar, 1996 CAN Kemal-ERDN Cengiz, Sistem D Sol Muhalefet, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, c. XV CEMAL, Hasan, Kimse Kzmasn, Kendimi Yazdm, I. Bask, stanbul: Doan Kitaplk, 1999,
451

CENGZ, Ertan Avcolu: Teorisiz Bir Devrimci, Emek Dergisi, Yl 1, S. 8, 11 Austos 1969 Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar-2002 CHANGR, Feyzullah; Trk Tarz Laiklik ve Trkiyede Mslman maj, Kpr Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar-2002, Cogito, Aylk Dnce Der. Yap Kredi Yay., stanbul, 2003, say: 36 C.D.T.A. (Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi), stanbul: letiim Yaynlar, 1996. ALIK, Mustafa; MHP Kaynaklar Hareketi ve Geliimi, Ankara, Cedit Yaynlar, 1995 ALILAR, Oral; 68 Anlarm, I. Bask stanbul: Genda A. ., 2003 ANDAR, Cengiz, Aydnlk Sosyalist Dergi, Ankara 1969 say:3 AVDAR, Tevfik; Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 1. Bask, Ankara, mge Yaynlar, 1991 AYAN, Mahir; Btn Yazlar, Bas. Tar. Yok, stanbul: Devrimci Sol Yay. , 1979 ETNER, Zihni; lm Paylatlar Ama!... Bir htillcinin Anlar, I. Bask, Bke Yaynclk, stanbul, 2003 UBUKU, Aydn; Bizim 68, 6. Basm, stanbul, Evrensel Basm Yay., 1999, s. 76-77. ULHAOLU metin, Trkiyede Sosyalist Dncenin Douu: Konjonktrn Balatt, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis (6), Aylk Sosyal Bilimler Dergisi, Ank., 2002, say: 6 DARENDELOLU, lhan, Trkiyede Komnist Hareketleri, (1910-1973), Bedir Yaynevi, stanbul, 1973 DAVSON, Roderic H.; Turkey A Short History, Second Edition, The Eothen Press, Huntingdon, England DAWSON Christopher; ilerleme ve Din, ev. Yusuf Kaplan, Aylin Doan, I. Bask, Alm Kitap, 2003 DEBRAY, Regis, Soldan Geriye Kalan, NPQ, Gz1991 DELBA, Kayhan; Emin Yiit, Siyaset Kurumu, Sevin Gl (Ed.), Kurumlara Sosyolojik Bak, I. Bask,stanbul, Birey Yaynlar, 2005 DELLALOLU, Besim F., Bir Giri: Adorno Yz Yanda, Cagito (Adorno: Kitle, Melankoli, Felsefe), Aylk Dnce Derg. Yap Kredi Yay., stanbul, 2003 DEMREL, Ahmet; Atatrk Dnemindeki Kemalizm", CDTA, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996 DOWSE, Robert E.;, John A. Hughes, Political Sociology, 2nd Edition, John Wiley&Sons, New York DUCKER, Henry; deoloji, Siyasal Terimler Szl, Derleyen: Maurice Cranston, ev.: Candan Selek Atav, stanbul,Milliyet Kltr Kulb, Tarihsiz DURSUN, Davud; 12 Mart Darbesi Hatralar, Gzlemler, Dnceler-, stanbul, ehir Yaynlar, 2003
452

DUVERGER Maurice, Siyasi Partiler, 2. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1974, DUVERGER Maurice, Batnn ki Yz, ev. Cem Eroul-Fazl Salam, Ankara, Doan Yay., 1977 Dnce Dergisi, Ankara, Sa.: 3, 1998/3 EAGLETON, Terry, deoloji, ev. Muttalip zcan, Ayrnt Yay., I. Bas., stanbul, 1996 Edgar Morin ile Sylei, Bir Uygarlk Bunalm Mays 68, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yay., say: 14, , 1998 ELADE, Mircea The Encylopedia of Religion, Vol. 9, Macmillan Publishing Company, New York, 1987 ELADE, Mircea;, Mitlerin zellikleri, ev.: Sema Frat, stanbul: Simavi Yay., , 1993, s. 13 Emin Karacann Hsamettin Din ile yapt rportaj, Eski Tfeklerin Son Bahar, 2.Bask, stanbul, Genda Yay., 1990 ENGELS, Friedrich; topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, ev:, ner nalan, I. Bask, Ank., Sol Yay., 1970 ENGN, Emine; Hangi Allaha nanyorsunuz? I. Basm, Dnyal stanbul,Akseymen Yaynlar, 2004 ERDOST, Muzaffer lhan; Mihri Belli: Gzel Mutsuzluk, Edebiyat ve Eletiri ki Aylk Edebiyat ve Eletiri Dergisi, 2006/02 say: 86-87 (Mart-Nisan, MaysHaziran) ERDOST, Muzaffer lhan; Sivas, Sivas, Sivas, Pir Sultan Abdal Sanat Dergisi, Yl: 4, Say: 24, Ankara, 1997, EROUL, Cem; Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Yay. , stanbul, 1990 EYBOLU Ercan, Devrim Dnda Devrim, Cogito, stanbul Yap Kredi Yaynlar, say: 14, 1998 F. Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, ev. Alev Er, Yurt Yay., stanbul, 1986 Felesefe Dnyas Dergisi, Say:23, K 1997 FENN, Richard K.; The Quasi-Sacred: A Theoretical Introduction, Religion and Social Order Between Sacred and Secular: Research and Theory on Quasi-Religion-, (Ed.) David G. Broomley, Vol 4., , Jai Pres Inc., Greenwich, 1994, FEYZOLU, Turhan; Deniz Bir syancnn zleri, 17. Bask, stanbul, Su Yay., 2000 FEYZOLU, Turhan; Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul, Ozan Yaynclk, 2003 FEYZOLU, Turhan; Fikir Kulpleri Federasyonu, I. Bask, stanbul, Ozan Yay., Nisan 2002 FOUCAULT, Michel, ev. Ali Akay, ktidar ve Direnme Odaklar, I. Basm, stanbul,Balam Yay., 1995 G. Arrighi , T. K. Hopkins, I. Wallerstein, Sistem Kart Hareketler , ev. C. Kanat, B. Somay, S. Skmen, 1. Bask , stanbul: Metis Yaynlar, , 1995
453

Genlik rgtlenmesinin lkeleri ve Trkiye, Gen nc Yaynlar:1, Ank., 1978 Gerek Hayat, Yl: 3, Say: 179, 26 Mart 2004 G, Mine , Amerikan niversitelerindeki renci Hareketlerinin Mahiyet ve Nedenleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, ANK.: Ank. n. E. Fak. Yay., 1969 GKTA, Hdr; I. Basm, stanbul: Metis Yaynlar, 1991 GKTRK, Glay; niversite gali, Yeni Yzyl, 02.03.1996. GKTRK, Glay; Yeni Yzyl Gazetesi, 2.3.1996 GLE, Nilfer; 80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, Der.: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, stanbul, Der Yaynlar, Tarihsiz, GLE, Cengiz; Politik Psikoloji Penceresinden Siyaset Ahlk, Kimlik ve Laiklik, I. Bask, Ank.: mit Yay., 2004, GLER, lhami; Gericiliin Gerek ve Enstrmental Tabiat zerine, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, Say. 3, 1998/3 GRSEL, Nedim; Uygarlk ve eviri, Cum. Dn. Trk. Ans., I. Bask, letiim Yay., c. 2, stanbul, 1983 GRSES, Fulya; Hasan Basri Grses, Dnyada ve Trkiyede Genlik, 2. Bask, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 1997 GRSES, brahim; Klelik ve zgrlk Arasnda Din, Bursa: Arasta Yaynlar , 2001 HANOLU, kr; Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, dal Neriyat, 1981 Hank Johnston ve dierleri, Kimlikler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler, Yayna Hazrlayan: AYIR, Kenan; stanbul, Kakns Yaynlar, 1999 Hasan Yalnn konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Hazrlayan: Mehmet Ulusoy, I. Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999 Hamet Atahann konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, 1. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999 HEXHAM, Irving; Evolution: The Central Mthology of The New Age Movement, Religion and Social Order Between Sacred and Secular: Research and Theory on Quasi-Religion-, (Ed.) David G. Broomley, Vol 4., Jai Pres Inc., Greenwich, 1994, HRSHMAN, Albert O.; Gericiliin Retorii, ev. Yavuz Alogan, I. Bask, stanbul,letiim Yaynlar, 1994 HOBSBAWM, Eric; Tarih zerine, ev. AKINHAY, Osman; Ank.,Bilim ve Sanat Yay., 1999 HOCAOLU, Durmu Hocaolu, lerleme zerine Bir Tahlil Denemesi, Kpr Aylk Fikir Dergisi- stanbul, S. 78, Bahar-2002
454

HKELEKL, Hayati; Din Psikolojisi, I. Bask, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993 BA, aban; Ordu, Devlet, Siyaset, ivi Yazlar, Birinci Basm, stanbul, 1998 LHAN, Atilla; Tam Bamszlk ve Milli Mdafaa , Gerek Hayat, Yl: 3, 26 Mart 2004, Say: 2004-17(183) LHAN, Attila; Hangi Bat? -Anlar ve Aclar-, 3. Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1982 NAN, Ali Mithat; Toplum, deoloji, Genlik, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1989 NSEL, Ahmet, Trkiye Toplumunun Bunalm, stanbul, Birikim yay., 1990 SEN, Galip; Veysel Batmaz, Ben ve Toplum, 1. Bask, stanbul, Salyangoz Yaynlar, 2006, KABACALI, Alpay; Trkiyede Genlik Hareketleri, stanbul,Altn Kitaplar Yay., 1992 KAHRAMAN, H. Blent; Trkiyede Kltrel Sylem Kurgular: Koputan Eklemlenmeye ve Geleneksizliin Gelenei, Dou-Bat Dnce Dergisi, stanbul, 1999 Sa.: 9, KALPSZ, Turgut, 1968 Yl Yaz Smestrinde Cereyan Eden renci Hareketlerinden zlenimler, ANK. 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) , Sempozyum Bildirileri, 1969 KALYONCU, Cemal A.;, Derin Gazeteciler, I. Basm, stanbul: Zaman Kitap, 2002 stanbul, Kredi Yay., 2002, say: 31 (Bahar) KAPLAN, Yusuf; Fundamentalizm/rtica Sylemi: tekileme ve Yeni Efendileri Merulatrma Aygt, Kpr - Aylk Fikir Dergisi-, stanbul, S. 78, Bahar2002 KARACA, Emin; Eski Tfeklerin Sonbahar, 2.Bask, stanbul, Genda Yay., 1999 KARADENZ, Harun; Olayl Yllar ve Genlik, 8. Bask, stanbul, Belge Yay. 1995 KARPAT, Kemal; Trkiyede Bugn deoloji Durumu, Dou-Bat Dnce Dergisi, Dn, Bugn, Yarn -deolojiler 3-, Ankara Sa.: 30, KAYA, Kamil; Mikrososyoloji ve Toplumsal Grup Tipleri, I. Bask, Isparta,Faklte Yaynevi, 2002 KAYALI, Kurtulu, Trk Dnce Dnyasnn Bunalm, I.Bask, stanbul, letiim Yay., 2000 KAYAOLU Metin, slamda Bir Keif Turu: Marx tan Gazali ye, Teori ve Politika, 17, K 2000 Kazm Kolcuolu ile yaplan rportaj, Turhan Feyziolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul,Ozan Yaynclk, 2003 KENTEL Ferhat, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002
455

KEYMAN, E. Fuat; Trkiyede Laiklik Sorununu Dnmek: Modernite, Seklerleme, Demokratikleme, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, 2003, S. 23 KILIBAY, Mehmet Ali; Bir Tarih Okuma Tarz Olarak Gericilik, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, S. 3, 1998/3 KILALI, Ahmet Taner, Gazeteci Gzyle Sorunun Analizi, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, Yay. Haz. : Nuri Bilgin, I. Basm, stanbul, Balam Yay., 1997, s. 489. KILALI, Ahmet Taner, renci Ayaklanmalar, Birinci Basm, Ank., Bilgi Yaynevi, 1974 KONAN, Esin, talyadaki niversite Reformu Hazrlklar ve renci Hareketleri 1968 Yl renci niversite Krizi ve renci stekleri, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, ANK.: Ank. n..E.Fak.Yay., 1969 KORKMAZ, Esat; Alevi Sreinde Bektai Yolunda Enel Hakk, I. Bask, stanbul: Nefes Yaynlar 1995 KORKMAZ, Esat; Dou Perinek Laiklik Nedir, Aleviler Niin Laik olmak Zorundadr?, stanbul: ahkulu Sultan Dergah Yaynlar 1998 KORKMAZ, Esat; Kafa Tutan Gnler -Yerst: 68 Gncesi-, Cilt I, II. Bask, stanbul, Anadolu Kltr Aratrma-nceleme Yaynlar, 2001 KSE, Ali; Seklerizm Sorgulanyor, 21. Yzylda Dinin Gelecei, I. Bask, stanbul Ufuk Kitaplar, , 2002 KRECH, David; Richard S. Crutchfield; Egarton L. Ballachey, Cemiyet inde Fert II, ev.: Mmtaz Turhan, stanbul: MEB Yaynlar, 1983 KULA, Naci; Genlik Dneminde Kimlik ve Din, Genlik, Din ve Deerler Psikolojisi, Hazrlayan: Hayati Hkelekli, I. Bask, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2002, KK, Yaln, Aydn zerine Tezler-5 1830-1980 beinci kitap, I.Basm, stanbul, Tekin Yay. 1988 KK, Yaln, Bir Dnemden Yazlar1980-1988, 1. Bask , stanbul, Gerek Yaynevi , 1989 KKMER, dris; Batllamada Brokrasinin Yeri, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983 KENZLEN, Gottfried; Devrimin Dini, ev.: D. Naci Kadzade, Tezkire Dnce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi, Say: 31-32, Ankara, 2003 KHNHARDT, Ludger, Devrim Zamanlar, ev. Hseyin Bac, enay Plassmann, Ank. Asam Yay., , 2002 KRK, Erturul, Chenin arsn Ciddiye Almak, Trkiyede Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis Aylk Sosyal Bilimler Dergisi, Ank., say: 6
456

KRK, Erturul, Hala Bir 68 Kua Var M?, Mays 68, Cogito, Aylk D. Derg., stanbul, 1998l, say: 14 LANER, mer; Geersizleen Ama Yenilenmesi Gereken Bir Koordinat, DouBat LANER, mer; 1960 Sonras Kemalizm", CDTA, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, LANER, mer; Art Haber Dergisi, ubat 1998 LANER, mer; Sol Entellijensiyann Krizi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 2. Cilt, stanbul letiim Yaynlar, LANER, mer; Sol, CTDA, Cilt 15, stanbul, letiim Yaynlar, 1996 LANDAU, Jocab Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, Ankara,Turhan Kitabevi, 1979 Lenin, Din Konusundaki Tutumumuz, Seme Yazlar, ev.Atilla Tokatl, I. Bask, stanbul, Gerek Yaynevi, 1966 Levent Cinemre ve Ruen akrn Mete Tuncay ile yapt rportaj, Sol Kemalizme Bakyor, I.Bask, stanbul, Metis Yay., 1991 LEWS, Bernard; The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford University Press, 1961 LWY, Michael; Marksizm ve Din, Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor, ev: rfan Cre, stanbul, Belge Yaynlar, 1996 LUNN, Eugene, Marksizm ve Modernizm Lukcs, Brecht, Benjamin ve Adorno zerine Bir Tarihsel nceleme, ev. Yavuz Alogan, I. Bask, stanbul,Alan Yaynclk, 1995 MARDN erif ile Trk Siyaset Dncesi zerine yaplan rportaj, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, cilt: 2, s. 1, stanbul, 2004, Bilim ve Sanat Vakf Yay., s. 370 MARDN erif, Batclk, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983 MARDN erif, Center-Periphery Relations: A Key To Turkish Politics?, (Ed.), Engin D. Akarl, Gabriel Ben-Dor, Political Participation In Turkey Historical Background and Present Problems-, First Edition, stanbul,Boazii University Press, 1975 MARDN erif, Sivil Toplum, Cumh. Dn. Trk. Ans., stanbul,letiim Yay., 1983, c. 7, s. 1922 MARDN erif, Din ve deoloji, 6. Bask, stanbul : letiim Yay. , 1993 MARDN erif, Trkiyede Din ve Siyaset, Beinci Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998 MARDN, erif; Trkiyede Din ve Siyaset, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1998 MARAS, Julian, Generations, International Encyclopedia of the Social Sciences, David L. Sills (ed.), Vol. 6, Jose Ortega y Gasset, Man and Crisis, ev: Mildred Adams, W. W. Norton Company, New York, 1962 Marksist Dnce Szl, Yayn Yn. Tom Bottomore, Derleyen: TUNAY, Mete; 3. Bask, stanbul,letiim Yaynlar, 2002
457

MARSHALL, Gordon, Lenin (Vladimir lyi Ulyanov) 18701924, Sosyoloji Szl, ev.: Osman Aknhay, Derya Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999l. MCGURE, Meredith B.; Gendered Spirituality and Quasi-Religious Ritual, Religion and Social Order Between Sacred and Secular: Research and Theory on QuasiReligion-, (Ed.) David G. Broomley, Vol 4., , Jai Pres Inc., Greenwich, 1994, MELUCCI, Alberto; ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Haz. AYIR, Kenan; Yeni Sosyal Hareketler, Teorik Almlar, I. Basm, stanbul, Kakns Yay., 1999 MER, Cemil; Batlama, CDTA, I. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1983 MER, Cemil; deoloji, Sosyoloji Dergisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1967-8 MERT, Nuray; Gericilik, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, Sa. 3, 1998/3 MORN, Edgar ile Sylei, Bir Uygarlk Bunalm, Cogito, Yap-Kredi Yay., say: 14, stanbul, 1998 MORN, Edgar, LAnarchisme En 1968, In Magazine Littraire n19-Juin 1968 Muharrem Klla yaplan sylei, Turhan Feyizolu, Frtnal Yllarn Genlik Liderleri Konuuyor, stanbul, Ozan Yaynclk, 2003 NEDM, Vedat ; Tr, Yllar Byle Geti, Anlar, I. Bask, stanbul: Milliyet Yay NOKTALI, Arif; 1800lerden 1980e Krt Sorunu, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13. Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996 OCONNELL, Peter J.; Encyclopedia of Sociology, Generation Gap, The Dushkin Publishing, Connecticut OCAK, Ahmet Yaar; Merkez evre likileri erevesinde Trkiyede Laiklik, slam ve Terr, Trkiyede Terrizm Dn, Bugn, Geliimi ve Alnmas Gereken Tedbirler, Bildiriler, (10-11 Mays 2000), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003 OKTAY, Ahmet; Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar, stanbul, B/F/S Yaynlar, 1986 OSMANOLU, brahim; retmen Soruturmas III, i Lideri retmen Boykotunu Eletiriyor, Ant Dergisi, 10 Mart 1970, Ssy: 167 mer Lainer ile yaplan rportaj, Trkiyede Sol ve Sosyalizm, Rportaj yapan: Cemalettin Haimi ve Murat Gzel, Tezkire, Trk Solu Says, Yl 11, Say 26 ZDEMR, Hikmet; Kalknmada Bir Strateji Aray YN HAREKET, I.Basm, Ank. Bilgi Yaynevi, ZKAYA, Cevat; Bir ktidar Arac Olarak Genlik ve iddet, Umran, Ocak-ubat 1997 ZSOY, Osman; Propaganda ve Kamuoyu Oluturma, stanbul, Alfa Basn Yayn Datm, I. Basm, 1998 PDA, Ocak 1970, Say: 15
458

PERNEK, Dou; Osmanldan Bugne Toplum ve Devlet, I. Bask, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1986 Proleter Devrimci Aydnlk, Ankara 1970, Say:15 Resmi Tarih Sivil Aray Sosyal Demokratlarda deoloji ve Politika, Rportaj: Ruen akr-BORAN, Behice; Savunma Yayn Sorumlusu: Hasan Basri Grses, stanbul, Sosyalist Yaynlar: 1, 1992 RODRIGUEZ, Carlos Rafael, Soldan Geriye Kalan, NPQ, Gz1991 SAN, Cokun, Son Yllarda Alman niversitelerinde renci Hareketleri , 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiye de) . Sempozyum Bildirileri, ANK.: Ank. n. E. Fak. Yay., 1969 SANDIKIOLU, smail; Birleik Amerikadaki renci Hareketleri : Columbia niversitesindeki Son Olaylar, 1968 Yl renci Hareketleri ( Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, ANK.: Ank. n. E. Fak. Yay. ,. ,1969 SARGIN, Nihat; Bir Kuan Son Temsilcileri Eski Tfek Sosyalistler, Haz: Atilla Akar, I. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 1989 SARIHAN, Zeki; Ben Laik Deilim!, retmen Dnyas, Aylk Meslek Dergisi, Ankara, 2004 SAYILGAN, Aclan, Solun 94 Yl (1871-1965) (Balangtan Gnmze Trkiyede Sosyalist-Komnist Hareketler), Ank.,Mars Matbaas, 1968 SAYILGAN, Aclan, Trkiyede Sol Hareketler, stanbul, Ota Yaynlar, 1976 SAYILGAN, Aclan; nkar Frtnas, stanbul,lke Yaynlar, 1962 Sefa KAMAZ ile yaplan rportaj, Rafet Ball, Sosyalist Sol Konuuyor, stanbul, Cem Yay., 1989 SEGAL Lynne, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, Der.: Robin Blackbur, ev.: AKINHAY, Osman; stanbul,Ayrnt Yay., 3. Bas., 1993, s. 147 SEMENDEROLU, Vefa O.; Osman Tanburac, Dnden Bugne Galatasaray, stanbul, Tanburac Matbaaclk A.. Serpil Gvenin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Hazrlayan Mehmet Ulusoy, Birinci Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999 SERTEL, Sabiha; Roman Gibi, Anlar, 1919-50, stanbul, Cem Yaynlar SERTEL, Yldz, Ardmdaki Yllar, I. Bask, stanbul : Milliyet Yay. , 1990 SERTEL, Yldz, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul, Ant Yay., 19691 SERTEL, Yldz, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul Ant Yay., 1969 SOMEL, Seluk Akin; Gericilik, lericilik ve Aydnlar, Dou-Bat Dnce Dergisi, Ankara, S. 3, 1998/3
459

Sosyalist Kltr Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul, May Yaynlar, 1980 Sosyalizmin Maddi ve Dnsel Kaynaklar, Praksis, Aylk Sosyal Bilimler Dergisi, Sa. : 6, Ankara, 2002 SOYKAN, mer Naci KESKN, Ferda- DELLALOLU, Besim F., Adorno ve Yapt, Cogito (Adorno: Kitle, Melankoli, Felsefe), Aylk Dnce Derg. Yap Kredi Yay., stanbul, 2003 SWATOS, William H.; Kevin J. Christiano: Seklerleme Teorisi: Bir Kavramn Serveni, The Economist, (Anonim Makale), Marx After Communism, December 21 st, 2002, ev. Atilla Yayla, Liberal Dnce, Aylk Dergi, Yl: 9, say: 33, stanbul, K 2004 SWNGEWOOD, Alan, Kitle Kltr Efsanesi, ev. Aykut Kansu, I. Basm, Ank., Bilim ve Sanat Yay., 1996 TARHANLI, . B.; Mslman Toplum, Laik Devlet, stanbul, Afa Yaynlar, 1993 TAYLAK, Muammer; Saltanat, II.Merutiyet ve I. Cumhuriyette renci Hareketleri, Ankara,Banur Matbaas; 1969 TEKEL, lhan; Trkiyede Halklk, Cumh. Dn. Trk. Ans., stanbul: letiim Yay., 1983, c.7 TEKEL, lhan-LKN, Selim; Bir Cumhuriyet yks Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yay., 2003, Terr, Trkiyede Terrizm Dn, Bugn, Geliimi ve Alnmas Gereken Tedbirler, Bildiriler, (10-11 Mays 2000), Ankara, T rk Tarih Kurumu Yaynlar, 2003 Teslim Tre, Marksizm ve Sorunlarmz, I. Bask, stanbul: Pel Sor Yay. , 1992 TEZEL, Yahya S.; Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950) TMUR, Taner, Rejimin Gizli Hastalklar mit Kaynadr, Yn, 21 Mart 1962 TMUR, Taner; Dinci deolojinin Gelime izgisi ve Snfsal Anlam, Emek Dergisi, Yl 1, S. 13, 20 Ekim 1969 TOK, Nafiz; Kltr, Kimlik ve Siyaset -Kltre likin Meseleler iin Kimlik Temelli Bir Yaklam, stanbul, Ayrnt Yaynlar, I. Basm, 2003 TOKER, Metin; smet Paann Son Yllar 1965-1973, I. Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993 TONGU, Engin; Devrim Asndan Ky Ens. Ve Tongu, I. Bas. st., Ant yay., 1970 TOPUZ, Hfz; Parisli Yllar, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1994, s.238. TOURANE, Alain, Le mouvement de mai ou le communisme utopique , Paris, Seuil, 1980 Tuncay elenin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999, TUNCER, Smerin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, Yayna Hazrlayan: Mehmet Ulusoy, I. Bask, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999
460

Tunay elenin konumas, Mehmet Ulusoy, Yayna Hazrlayan, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, stanbul, stanbul, 68liler Vakf Yaynlar, 1999 TUNAY, Mete; Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal Dnce Akmlar, Cumhuriyet Dn. Trkiye Ans., stanbul,letiim Yay., 1983, Cilt 7 TUNAY, Mete; Trkiye Cumhuriyetinde TEK-PART YNETMnin Kurulmas (1923-1931), Ankara, Yurt Yaynlar, 1981 TURAN, Osman; Trkiyede Komnizmin Kaynaklar, 4. Bask, stanbul, Naklar Yaynevi, 1980 Trk Genlii 98 Suskun Kitle Byte Altnda- Ankara, stanbul Mlkiyeliler Vakf Sosyal Aratrmalar Merkezi, Konrda Adenauer Vakf iin hazrlanmtr, 1999 TRKDOAN Orhan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, stanbul: Birleik Yaynclk, 1997 TRKDOAN, Orhan; Deime, Kltr ve Sosyal zlme, stanbul: Birleik Yaynclk, 1994 TRKDOAN, Orhan; Sosyal iddet ve Trkiye Gerei, I. Bask, stanbul: Tima Yaynlar, 1996, TRKE, Mustafa; Ulusu Sol bir Akm: Kadro Hareketi(1932-1934), I. Bask, Ankara: mge Yay., 1999, TSTAV (Trkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf), 2002, I. Bask, Cilt 4, stanbul, letiim yay. NL, Bar; Bir Siyasal Dnr Olarak M. Ali Aybar, stanbul, letiim Yay., I. Bask, 2002 VOLKAN, Vank D.; Kr Krne nan -Kriz ve Terr Dnemlerinde Geni Gruplar ve Liderleri- ev.: zgr Karaam, stanbul, Okuyanus Yaynlar, 2005, I. Bask WALLERSTEIN, Immanuel, Sosyal Bilimleri Dnmek, 19. Yzyl Paradigmasnn Snrlar , ev. Taylan Doan, stanbul Aveste Yay. 1997 WOOD, Allen W.; Hegel ve Marksizm, ev.: Evren Mehmet Diner ve Bora Erda, Felsefe logos ( ayda bir kan ortak kitap), stanbul, Mart 2005, S. 25-26 YACI, ner; Emperyalizm ve Yurtseverlik, I. Bask, stanbul, leri Yaynlar, 2004 Yakup Kepenekin konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999 YAVUZ, Hilmi Osmanllk, Kltr, Kimlik, 1. Basm, stanbul, Boyut Kitaplar, 1996 YAVUZ, Hseyin; syan Gnleri-I Bir Uzun Kouydu 68-, I. Bask, stanbul, Biz Anadolu Kltr Yaynlar YETKN, etin, Trkiyede Soldaki Blnmeler(1960-1970) tartmalar-nedenler, zm nerileri, Ankara Toplum Yaynlar, 1970 Yldrm Koun konumas, 68in 30. Yl Dnya Genlik ve Trkiye Sempozyumu, I. Basm, stanbul, 68liler Birlii Vakf Yaynlar, 1999
461

YILDIRIM, Ali, Atete Semaha Durmak, I. Bask, Ankara, Yurt Kitap-Yayn, 1993 YILDIRIM, Ali, FKF Dev-Gen Tarihi, Ankara:Doruk Yay., 1997 YILDIRIM Ali, Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, 3. Bask, Sekin Yay., Ankara, 2003, YILMAZ, Tanzer Slker; Trkiyede Gericilik Hareketleri, Do. Dr. Orhan Yavuz Dizisi, I. Bask, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 1997, I. Kitap YT, Ali Ata; nn Dnemi Eitim ve Kltr Politikas, stanbul Boazii Yaynlar, 1992 YURTSEVER, Haluk; Sreklilik ve Kopu iinde Marksizm ve Trkiye Solu, stanbul II. Basm, YCEL, Can; Amerikaya Kar Serum, Ant Dergisi, 20 ubat 1968, Say: 60 ZLEL, Gn; lhan Tekin, Trkiye.. Sosyal Patlamaya Doru-Bir Anarist Deerlendirme-, I. Bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 1995 ZLEL, Gn; Yarlma (1954-72), 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, ZUCKERMAN, Phil; Din Sosyolojisine Giri, ev: hsan apolu, Halil Aydnalp, I. Bask, Birleik Kitabevi, 2006.

462