Paul Imbert

PAUL IMBERT
LA RENOVATION
DE
L'EMPIRE OTTOMAN
AFFAIRES DE TURQUIE
(Avec deux Cartes hors texte.)
PARS
LIBRAIRIE ACADEMIQUE
PERRIN ET Cie, LIBRAIRES - EDITEURS

35, QUAI DES GRANDS - AUGUSTINS, 35 1909
Tous droits de traduction et de reproduction r^servis pour tous pays.
PAUL IMBERT
OSMANLI MPARATORLUU'NDA Yenileme Hareketleri
TRKYE'NN MESELELER
Trkesi: Adnan Cemgil
ENfllN YAYINaUK
stiklal Caddesi, Ayhan Ik Sokak No: 11-2 Deniz Ap. Beyolu- stanbul. Tel: 251 52 89 - 612 05 53
ARATIRMA, NCELEME DZS:
ISBN
975-379-173-9
OSMANU MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER fTrkive'nin Meselelerim Yazan: Paul Imbert. Orijinal Ad: La R^novation de L'Empire Ottoman (Affaires de Turquie), Paris, Dizgi/Bask: ENGN Matbaaclk Sanayi ve Ticaret. Ltd. ti. Topkap-stanbul. Tel: 612 05 53
Allah ve Halife, dnyann en iyi halklanndan biri olan mthi bir g ve anavatan ya da islam ve iman szkonusu olduunda sa va alannda yce kahramanlklar gsterebi len dindar ve dnceli Trk halkn koru sun ve esirgesin. (Pierre LOTI, Les D^senchantees)
N s
OSMANLI'LARDA UYANI
Dou sorunu, nne geilmez biimde yeniden ortaya km bulunmaktadr. Ondokuzuncu yzyl bu sarsntl olay larla noktalanmt; yirminci yzyl, Osmanl mparatorluu iin kesin sonu verebilecek bir krizle balad Lamartine, ElisEe Reclus ve daha nicelerinin yaradlndaki meziyetleri, derin erdemlerini vdkleri hayranlk uyandran Trk halk nn geleceini de etkileyecek bir durumdu bu. 24 Temmuz 1908'de, gerekten eine az rastlanr bir sus kunluk ve rahatlk iinde meydana gelen rejim deiiklii, Trke'de olup bitenleri az ok dikkatle izleyenleri hi de a rtmad. Douya yaptmz geziler srasnda bugn meydana gelen yenileme hareketlerinin belirtilerini yerinde saptam tk. En kl krk yaran gzlemcilerle birlikte, batda pek sezil meyen, ama ksa bir srede dnyay artacak hzl ilerleme leri farketmitik. Trk rknn uyan! Bunun bylesine yakn olduuna kim inanrd? Herkes, Trkleri edilgin, yazgsna boyun e mi, mutlakjyeti rejimin uzun yllardan beri sren basks al tnda uyumu kaderini eline alma gcnden yoksun sanyor du. Osmanl mparatorluu'nun varl bile birok diplomat derinden derine dndren bir sorundu. Kimileri de, daha son zamanlarda, onbeinci yzyln ortasnda Bayezit'lerin,
Mehmet'lerin kl gcyle kurduklar bir devletin yaamn srdrmesini bir anormallik olarak dnyorlard. Birka milyon Trk, enerjisi, akla durgunluk veren askerlik becerile riyle uzun sre, slm dininin itibarn ayakta tuttu. Ama Osmanoullan'nn yldz daha sonra snmeye balad. Fetih yo lundaki olaanst atlm gittike zayflad, yerini gerilemeye brakt. Artk knt balamt. mparatorluk topraklarn yitiriyor, hareketsizlie, durgunlua gmlyordu. lkenin iinde blnme, gerileme, istibdat, yoksulluk, manevi gsz lk, dta baarszlklar, eziklikler alm yrm, yabanc boyunduruurvu sarsacak g kalmamt. En karanlk nsezi leri hakl gsterecek bir knt grnm oluturmaktayd btn bunlar! Ama ite birden hi umulmadk bir olay: Hasta adam iine gmld uyuukluktan silkinip kyor; Trkiye kendi gcyle kalknacan duyuruyor. Bat bu sramay biraz bir den bire olmu gibi gryor belki: ama sanld kadar nce den belli olmam deildi bu Yllar ncesinden beri canlan ma belirtileri balam, dnsel ve manevi olduu kadar ekonomik alanda da gl bir aba harcamaya giriilmiti. Anadolu, Lbnan, Hicaz demiryollar gibi bityk demiryolla rnn yaplmas, ilk, orta, yksek okullarla meslek okullarnn almasyla retimin youn olarak yaygnlatnimas, Abdl hamit'in padiahlk dnemini simgeleyen reformlar, yeniden canlanma olanan salam bulunmaktayd. Yalnz mparatorluun yenilemesinin kkenini deil e lerini, eski giriimlerin baarszlk nedenlerini, bu gnk ba san olaslklarn kavramak iin bu reformlarn incelenmesi gerekir Badat olay uluslararas rekabetlerin i yzn a a karmaktadr. Balkan demiryollar Yeni Pazar (Novi-Bazar) okumdan ve Rumeli demiryollar krizinden beri gncelli in ilk plannda yer alm bulunmaktadr. Hicaz hatt, Os manl halknn yaratc gcne parlak bir kant vermitir. Ka pitlasyonlar ve Fransa'nn Dou'daki himaye ynetimi (Protectorat), mslman olmayanlarn mparatorluk iindeki ko-
ullanna ve Bab- li'nin Avrupa devletleriyle olan ilikileri ne baldr. Tanzimat ve reformlar tarihi, dnn istibdatndan 1908 Temmuz ve 1909 Nisan Merutiyet gnlerindeki za fere ulamak iin geirilen evreleri gstermektedir. Hem Trkiye, hem Avrupa yeni rejimin kuruluunu n ceden sezinlemi olmalyd. Artk, Mahmut ve Abdlmecit'in, iyi niyetli fakat vakitsiz giriimleri geride kald lke uzun sreden beri reformlara hazrland. Otuz yldr sessizce gelimekteydi; kararlkla ilerleme yoluna girdi. Kimse, Osmanl halknn bata gelen bala (mttefi ki) iyi gnde de, kt gnde de sadk dostu Fransa kadar bundan sevin duyamaz Uzlama ve zgrlk, rklarn ve dinlerin eitlii, adalet ve kardelik gibi byk ve sihirli sz ler bize Fransz devriminin ilkelerini anmsatyor. Gen Trki ye'nin devlet adamlarn cokunca bir solukla harekete gei ren, onun ruhudur. Daha iktidara gelir gelmez bu yeni yneti ciler, yurtseverliklerini en etin bir snavdan geiren ok ar d karmaklklara kar koymak zorunda kaldlar. Savatan kanmak iin kahramanca bir bilgelik gsterdiler: Ilml tu tumlarn tm Avrupa alklad. lke iinde daha g bir ura bekliyordu yeni Osmanl yneticilerini: mslmanlarla hristânlar arasnda olduu gi bi, hristiyanlann kendi aralarnda da uzlamay salamak; i te temel sorun buydu. Bu sorunun zm Osmanl reform cularn ikiye bld Merkezcilie tutkun, Bat'nn parlamen to yntemlerini benimsemi olanlar rklarn hukuksal ve din sel eitlik iinde kaynamasn tasarlyorlard; merkezleme den uzak bir rgtlenmeden yana olanlar ise, etnik gruplara ve ayn ayn mezheplerden olanlara yerel zgrlkler ve yne tim gvencesi verme eilimindeydiler. Bu iki eilimin at masndan yeni rejimin karlat ilk anlamazlklar dodu, reformcu hareketin kesin baars bunlarn uzlatnimasna bal. Abdlhamit'in tahttan indirilip V. Mehmet'in (Reat) karlmasna yol aan kanklklann stnde oka durul-
dM; lkenin ban iinde yeniden kurulmas btn Jntrklerin (Jeunes Turcs) verimli birliini gerektirmektedir. Fransa, onlann giritikleri abann bykln ve etin liini bilmiyor deil Jntrkler eski Osmanl mparatorluu'nun yeniletirme yolundaki abalarn derin bir sevecenlik le izliyor. Dostumuz Trklerle bizim aramzda ok gl ya knlklar var. Gerekten bir kar dayanmas var. Avrupa' nn bugnk durumunda Napoleon'un Sultan Selim'in (III. Selim olmal - .) elisine syledii u sz her zamankinden daha ok doru gzkmektedir: Osmanllar'n her mutluluk ya da mutsuzluu, Fransa iin de mutluluk ya da mutsuzluk olacaktr. 25 Mays 1909
EVRMENN NOTU
Osmanl mparatorluu'nu^knt ve paralan dne mine ilikin aratrmalar gittike nem kazanmaktadr. Bu yoldaki almalara zorunlu bir nitelik kazandran, yalnzca bilimsel bir kayg deil. mparatorluun yklndan sonra kurulan Yeni Trki'nin bir ok sorununun kkenine gidebilmek, bunlar tarihsel sre iinde anlayabilmek iin ad geen dnemin irdelenme si gerekiyor. Paul Imbert bu kitabnda, mparatorlua Hasta adam sfatnn yaktnld dnemi ele almtr. Yaptn en ilgin ya n, topraklarna el koyabilmek, hi olmazsa yan smrgele tirmek amacyla demiryollan imtiyazlar kopartabilmek iin smrgeci bat devletlerinin - arlk Rusyas da iinde ol mak zere - giritikleri etin rekabeti, evirdikleri manevrala r aa vuran blmleridir. Trkiye ye geldii anlalan yazarn mparatorluun son dnemindeki toplumsal, siyasal ilikileri yakndan izlediini griiyomz. Paul Imbert, gzlemlerini, incelemesinin sonular n sergilerken Trkiye'ye ve Trk'lere duyduu sempatiyi de dile getiriyor. Ne var ki bu d^gusunu genelletirerek, kendi lkesinin, Fransa'nn da Osmanl mparatorluuna kar d ncesinden uzak bir dostlukla bal olduunu ileri srerken gerei yanstt sylenemez Kald ki, kitabnn eitli b lmlerinde, Fransa'run da mparatorluun mirasna konma yansnda teki devletlerden geri kalmadm vurgulamttr.
Fransa'nn dostluuna kant olarak NapoMon'un bir s zn anmsatmas bu bakmdan yerinde olmamtr: Suriye seferinde 12 bin tutsak Trk askerini boazlatm olan Napoleon Bonaparte'n bu zdeyii ancak diplomatik bir forml olarak yorumlanabilir Bu noktaya deindikten sonra, tarihimizin ad geen d nemi zerinde dnenlerin, aratrma yapanlarn Paul Imbert'in yaptndan yararl bilgiler edineceklerini sylemeliyiz. A.C.
I DEMRYOLLARI POLTKASI
una, stanbul Boaz, Kzdeniz, Basra Krfezi arasn da ulam kolaybg salayan yollar yapmak, her dnem de, Osmanl Padiahlar iin byk bir zorunluluk olmutu. Byk Fatih Sultan Mehmet, o dlere giren mcevheri, iki kta ile iki denizin birleim noktasnda, iki kehribarb ve iki zmrtl bir yz andran esiz kenti aldmdan beri, yani Osmanh Trkleri Avrupa toprana ayak bastklar gndenberi atalar Erturul ile Osman'm XII. yzylda a drlarm kurduklar Anadolu yanmadasmda egemenlikleri ni srdrmek padiahlann srekh kaygs idL ou kez bat ya doru yrylerini yanda brakarak Seluklu'larn ege menliindeki Asya topraklarma dndkleri ve yeni istilc lara kar koydddan obnutur. Belgrad ya da Budapete' den son hzla Kafkasya'ya Kzldeniz'e, ran ya da Arabis tan snrma komak gereini duyuyorlard. Egemen oldukla r stanbul'dan sk sk Badat'a seferler dzenlemilerdi. Bunun nedeni de mparatorluun az zamanda ok b yk boyutlara ulamastyd. slm dininin yenilmez savunu cusu yiit askerler olan Trkler, egemen olduklar toprakla r durmadan geniletmekteydiler. Yavuz Selim, Krdistan', Irak', Suriye'yi, Msr', Yemen'i ve Msr'a bah olan Hicaz' ald. Bir Arap airi: Ksa srede byk iler baard ve elenklerinin glgesi dnyay kaplad, demiti Granada'daki son Berberi krah yazd ackh bir iirle Selim'e ki ktanm ve iki denizin sultam diye yalvartyordu. Hi de dalkavuka bir sz deildi bu, nk gm ayh kr-
14
PAUL IMBERT
mz sancak oktan kta ve drt deniz stnde dalgalan yordu. Beinci Karl'n (Charles - Quint) dman olan Kanuni Sultan Sleyman, Tuna'dan Basra Krfezi'ne, Frat'tan At las denizine kadar egemendi. Bugn de, bunca deimeler den sonra stanbul'daki Padiah Avrupa, Asya ve Afri ka'da hkmdarhm srdryor. Rumeli, Anadolu ve Trablus'm bu mutlak hkmdar, Bulgar prensini deilse bile, Arabistan emirlerini ve Msr hidivini kendi buyruun da gryor. Bu geni imparatorluk, bu ulu aa, daUaruun altmda minareleri, kubbeleri, dikilita ve ehramlar barmdrmaktadr. Ama byle bir devletin yapsndaki sakathk hemen g ze arpmyor mu? ZajTiflnn bahca nedeni bylesine yaygm oluudur. Artk trde (mtecanis) bir kitle szkonusu deil, tersine mparatorluun snrlan iinde bhne olutu ran engellerle birbirinden ayrlan, ayrk blgeler bulunmak tadr. Rodop, Makedonya'5a Tralâ'dan ayryor; Toroslar, Kk Asya yaylasnm nn kapyor, doudan Anti-Toros1ar da KHkya'nm yukar oaklarma set ekiyor; sonra Er menilerin ve Krtlerin yaadklan eski uygarhklarm beii olan yerler, snrlar belirsiz Suriye ve Filistin; eskiden ok refah iinde olan Mezopotamya ve Arabistan l. Hi bir yerde doal smr yok; ne Tunus, ne Balkan ne de Kafkas ya'da. Her yerde birbiriyle btnlemi blgeleri gelii g zel blen, hi bir kurala ujmadan izilen snrlar. Bunlar da istilya elveri ak yoUar oluturmakta: bir yanda Trklerden hemen hemen koparlan Balkan yanmadasnm anahtan Msie^*) yaylas, te yanda Ruslarn teden beri gz diktii talihsiz Grcistan. Sonra bu blnm, doal sjn]rl;ardan yoksun, ama et nik glerin kavamdaki topraklarda ok acaip bir rklar, diller, dinler karmas ou kez birbirlerinden ayrdedilemez.
() Msie: Gnmzde Bulgaristan'n bulunduu blgenin eski ad. (yanc nn notu)
OSMA>JLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
15
Moollar, Trkler, Trkmenler, Tatarlar ve Krgzlar, Aryenler, Rumlar, Arnavutlar, Krtler, Ermeniler, Kutza-Valaklar (Koutza-Valaques), Bulgar ve Srp Slavlar, Araplar, Yahudiler, ingeneler, erkesler; her mezhepten hristiyanlar, Ortodoks Rumlar, Gregoryen Ermeniler, Katolik ler ve Protestanlar, patriklere b a ^ Srplar, ekzarkist Bul garlar, maruni Suriyeliler, katoUk ya da nasturi Keldanilerden oluan bir halk. Birbirinden bylesine ayrk elemanlar arasnda Osmanl egemenliinden baka bir ba yoktu. Trkler, yendikleri halklar zmlemezlerdi. Askerlikteki yetenekleriyle vnen, boyun edirdikleri yenikleri son de recede kk gren Trkler, bunlar ne zellikleri iinde canlandryor ne de kendi iinde eritiyor, yambamda d knce yaamaya brakyordu. 11. Mehmet (Fatih) stan bul'a girer girmez Osmanh stanbul'un yamsra yeniden bir Fener Bizans kurdu: bugn de mparatorluk'daki hristiyan1ar ayr cemaatler, uluslar halinde rgtlenmilerdir. Yeni topraklar fethedenlerle, bunlara boyun eenler arasmda kaynama olmamt; ne var ki bu halklarm arasmda da yoktu bu. Rumlarla Bulgarlar, Krtlerle Ermeni ler derin ekimelerle ayrltyorlard birbirlerinden. Bunlar arasmdaki atmalar her gn Makedonya'y ve Sason'u^*^ kana bulamamaktayd. Ama tmn bask altmda tutan Trkler, bunlar kendi egemenliine de balayabilmi deil di. Anadolu yaylasnm dmda, geni mparatorluundan e reti olarak yerleti; hi bir yerde fetihlerini zmleme (assimilation) ile t a m a m l a m a d L Oysa, yzyldr miUiyetlerin uyanna tank olunmakta dr. Bir vakitler, boyun edirilmi, diz ktrlm halklar ya va yava dillerim, geleneklerini, tarihlerini, yurtseverlikleri ni rendiler. Yce anlar uruna Avrupa Yunanistan'
(*) Bulgarlann i ekimeleri Makedonya'y, Kt ve Ennenilerin ekimeleri ise Sason (Bitlis civan)'u kana buluyordu. (Yayncmm notu)
16
PAUL IMBERT
kurtard; daha sonra yeni Balkan devletleri olutu; bunlar daki gl cansuyu hl boyunduruk altndaki kardelerin umudunu pekitirdi. Bu yeni zleyiler, yalnz Yunanhlarda, Avrupa Romenlerinde deil dnyanm her yanma dal m bulunan Ermeniler, Suriyeliler ve esrarh yarmada Araplar, ngiliz ynetimindeki Msr fellahlan arasmda da dodu. Ulusal duygunun bu genel athm karsmda Trkler kaytsz kalamadlar. Makedonya, Ermenistan ve Yemen gibi karldk odaklarnm birbiri ardmca, ou kez eza man olarak abalarm arttrma istekleri bu ayrk mpara torlukta otoritelerini srdrmek iin, Osmanh yneticileri stanbul'u, burada da Yldz Saray'n, daha dn, koca im paratorluun beyni ve yrei yapan an bir merkeziyetili i benimsediler. Ynetimin btn ipleri buraya bahyd, en uzak blgeler iin bile az ok nemli olan btn nlemler burada ahnrd, Trkiye'nin siyasal yaam burada younla mt. Byle olunca padiahm iradesi abucak iletilmeli ye buna harfi harfine ujmImahyd. Dudaklarmdan dklen hi bir buyruk boa gitmemeUydi. Onm her zaman mparator luun en gl kiisi olmas gerekirdi. Trkler, her yerde aznhkta olduklarmdan, karkhklarm ba gsterdii yere abucak ullanabilmeli, burada dzeni yemden kurduktan sonra hemen yeni tehlikeleri nlemeye gitmel^di. Elverili ve hzh ulam aralar, yollar, demiryollar, ite bunm iin padiahm bu halklar zerindeki otoritesinin, temeUi bir et keni, zorunlu bir aracyd. Ayn zamanda bu, onun d gvenliinin en nemli ko uluydu. Bulgar, Edirne'den birka saat tede manevra ya pyor, Rus, Erzurum'a bir gnlk uzaklkta bulunuyor. Avusturyah Selnik'e gz dikmi, Yunanh Makedonya'da dmenler evirmekte. Trkiye'ye her yanda, snrlan bekle yen birlikler gerekliydi: geride, ordunun byk verimli ova larda ymak yapm olan byk blm, duruma gre, u ya da bu harekt alanna gnderilecekti. Bundan da, rne-
OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
17
in Malcedonya'y Trakya'ya, Mezopotamya'y Pont'a^*) balayan evre ulam an gerekletirmek zorunluluu douruyordu. Bundan baka ihtiyatlarm gidiini de gvence altma almak gerekliydi. Osmanh yayhnm merkezi olan Anadolu yaylas ordulann asker deposuydu. Buras, sefer berlik planlarma gre, Karadeniz'e kout dilimlere ayrld ndan savata ilk saldr birliklerini oluturan redif taburlarm salayacakt. Bu dilimlerin her birine, besledii orduyla bamtl bulundurmak zere iletiim hatlar gerekliydi. K sacas, birbirine gerei gibi balanm bir ulam yollar a Trkiye iin, en bata gelen stratejik bir zorunluluktu. Bu da, mparatorluk iin, yakn bir savata lm kalm sorunu olabilirdi. Bu iki aun bjoik nemini, Abdlhamit, ince zeksy la kavramakta gecikmedi. Bir demiryolu politikas olmaly d; vard da. Otuz yl boyunca, metodlu bir demiryolu de me ve iletme planm baar ile uygulad. uras ilgintir ki, bu giriim stanbul'dan gelmemiti. Tutucu ve kaderci olan Trkler, Peygamberin ngrmedii deiiklikleri pek sev mezler. Elindekini olduu gibi tutar, yenilemezler. Avrupa llar, kazanl yatrm alanlar ve ticaret pazarlar peinde koan, yeni lkelere el atmak ve iletmek araymdaki Av rupa sermayecileri, Trkiye'ye bavurup demiryolu imtiyaz lar istediler. Balkan yarmadasmdan, byk hatlar geiyor du; her yandan bu blgede yaplacak yeni hatlarm incele me projeleri geliyordu. Asya'da tamamiyle Trklerin yap m olduu Hicaz hatt Medine'ye varmt; bu hat am' Mekke'ye balayacakt. Ama btn bu giriimler arasnda en nemlisi, bugn en ok tartmalara yol aan stanbul Boazn, Basra Krfezi'ne balayacak olamdr: bu da daha yeni balam olan ve imdiden efsaneleen Badat hatt dr.
(*) Anadolu'nun kuzey dousunda M.. IV. yy.da kurulan eski bir krallk. M.S. 63'de Roma mpaatoriugu'na katld. (Yayncnn notu)
II BADAT DEMKYOLl/'^
vrupa'y hzl bir ulam yoluyla Hint denizlerine bala ma dncesi, Asya'run Trklerin elindeki blmnn, Balkan yanmadasmdan sonra, byk Avrupa Devletleri'nin bir yaylma alan, hrslarmn ve rekabetlerinin att bir sahne haline geldii gn ortaya atld. Kazanana dnya ege menliini salayacak olan bu ekimede, ekonomik tasar lar siyasal erekleri rtmekte ve payandalamaktadr. Bal kanlardaki kriz balamadan nce Badat ii, uzm sredir dikkatleri stne toplam ve Dou sorununu yeni bir gr nmde ortaya koymutur. Osmanh lkesinde stanbul Boazmdan Basra Krfe zi'ne uzanan bir demiryolu a kurmak szkonusuydu. Bu, szmak ve etki altma almak iin gzel bir yoldu; gl ra kipler, byle bir giriimin kazanlarm ele geirmek iin e kiiyorlard. Bu geni proje, her eyden nce hattm getii blgeleri ilgilendiriyordu, nk demiryolu giriimi, bir s mrgeletirme programyla atba gitmekteydi. lerleme ta ycs olan lokomotif, Keldani ve Asuri lkelerini, eski Bab, Ninova ve Badat mparatorluklar'm binlerce ylhk uy kudan uyandracakt.
() Bu ksm, bir blmyle Revue des Deux Mondes'da yaynland (1 Ni san 1907). Bu sorunla ilgili olaak baknz: Andrd CHfeRADAME, Le ehemin de fer de Bagdad (Plon, 1903, in-12); Vctor BfiRARD, Le Sul tan, rislam et les Pnissances (Constantinople, Le Mecque, Bagdad) (Colin, 1907, in-12); Ren^ HENRY, Des monts de Boheme au golfe Persique (Plon, 1908, in-12).
OSMA^JLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLEI
19
yle grnyor ki, iirsel masallar. Halifeler dnemin deki gz kamatrc parlakl, papahk tac biimindeki kubbeleri, Arap camileri, pazarlar, kervansaraylar ile halkm hayalini gcklayan Harun Reid'in esrarh kenti Badat, byk demiryollar giriimcilerinin gznde kar konulmaz bir ekicilik yaratmtr. Bunlarm hemen hepsi, raylar bu raya kadar uzatmaja dlemilerdir. Bu deiik hrslardan doan birok proje gelitirildi. Altm yl kadar nce Londra'da, Frat zerinden su yolu tamaclyla Badat'a ulamaktan sk sk sz edili yordu. Avam Kamaras'nda ou kez ileri srlen neriler, kamuoyunu Avrupa'y, Mezopotamya'dan geerek Hindis tan'a balayacak bir demiryolu dncesine altrd. sken derun Krfezindeki Suedieh'den -eski Seleucie^*^- Basra Krfezindeki Kuveyt'e bir demiryolu deme amacyla 1851'de bir irket kuruldu. Bu irketin ynetmenleri olan general sir Francis Chesney ile M. William Andrew, 1856'da Bab- U'den bir imtiyaz fermamyla, kullanlacak sermayenin geliri iin gvence vaadi kopardlar. Ama, bu gvence iin gerekli teminat elde edemedikleri iin, halka hisse senedi satmaya giriemediler, bylece imtiyazlar su ya dt. 1872'ye doru Seleucie-Kuveyt projesi yeniden ilgi gr d. Bin drt yz kilometre uzunluundaki hattm maliyeti on milyon sterling olarak hesaplamyordu. Ama, hattm gee cei yolun byk sakmcalar vard. Akdeniz stndeki ba lang noktas gelecei olmayan krfezi gemiler iin sken derun Krfezinden daha az gvenilir nemsiz bir iskeleydi; buraya ancak yelkenli bjrk fakat az tonajh mavnalar yanaabiltyordu. Halep'in dmda, hi bir nemli kente
(*) SeleDcie: Dicle zerinde Badat yaknlannda eski bir Asya kenti. lkin Byk skende'in generali Seleucos I tarafndan kurulan Seleucid hane dannn, ardndan da Partlann merkezi olmutur. (Yay. n.)
20
PAUL IMBERT
almyordu. Buna karhk gvenliinin salanabilmesi iin hemen hemen btn Suriye lnden gemesi gerekiyor du. Bu i ylesine tehlikeli grnyordu ki, skenderun kr fezine egemen olan Kbrs adas ngilizlerin eUne getikten sonra bile bu proje ciddi olarak ele alnmad. Yine Londra'da, Svey Kanah aldktan sonra smailiye'yi Kuveyt'e balama szkonusu oldu. O zaman bu pro je olmayacak bir ey gibi grnmt: Bedeviler arasmdan, Arabistan'm kum Uerini gemek bundan otuz be yl n ce dpedz deLik olarak grlmekteydi. Bugn ise bu en gel hi de almaz gibi grnmemektedir. Yolu belirleyen Necid vahalar artk daha iyi biliniyor. Bundan baka, Arap eyhlerinin koruyucusu ve Msr'm egemeni olan ingiltere' nin skendertye ile Hindistan arasmda bir demiryolu yapl mas tasansmdan vazgetiini kimse syleyemez. Ruslar da, bir ara, Akdeniz'i, Basra Krfezi'ne bala yan bir demiryolu projesi yapmlard. Kont Wladimir Kapnist'in kurduu bir sendikaca, Kerbel stnden Badat'a gidecek bir kol ile, Trablusam'dan Badat'a gidecek bir hattm daha ksa yoldan gerekleebileceini tasarhyorlard. Aa yukar sekk yz kilometre kadar Suriye lnden ge ecek olan bu yolboyu (gzergh) kesin bir baarszlkla sonulanrd. ' Bu srada Anadolu'da yaplacak demiryolu imtiyazlar birbirini kovalamaktaydL Daha 1856'da Aydm-Demiryolu irketi zmir'le Dinar arasmdaki hattm yapmma balam t; buras bugn gelimi olan bir demiryolu amm k nok tasdr. Birka yl sonra, baka bir n^liz irketi zmir-Kasaba (Krezs'n bakenti Sard) ube hattm dedi, bu hat az sonra Alaehir'e kadar uzatld. 1894'de bu iletme Franszlarm ehne geti; irket aym zamanda hatt yukar yaylaya kadar uzatmak iin kilometre garantisi salad. 1896'da erej olan Afyon Karahisar'a vard. Bu iki demir yolu a, yava ve masrafl kervanlarm yerine hzh bir ula m getirmekle blgenin tarmsal kaynaklarm gelitirdii gi-
21
bi zmir'in Yakm Dogu'nun ticaret merkezi olmasma da yardm etti. Daha sonra da Fransz-Belika sermayesiyle kurulan irket de, krk kilometre kadar uzunluktaki Mudanya-Bursa hattm dedi. Bu arada Trklerin kendileri de, balang noktas, s tanbul'un karsmdaki skdar'm bir semti olan, Boazii kysmdaki Haydarpaa olmak zere -eskiden Mitridat'm rakibinin Romahlara teslim ettii Bitinya'nm Nikomedyaszmit hattm dediler. 1871 ile 1873 arasmda Wurtemburg'lu mhendis Wilhelm von Pressel'in gerekletirdii bu yz kilometrelik hat, ileriki Badat hattmm balangc olacakt. te Pressel'in dncesi de buydu. stanbul'da ok gz de olan bu Alman mhendisi tm Anadolu')^ kaplayan bir demiryolu a plam yapt. Ona gre yol Sivas, Dtyarbakr, Musul, Badat ve Kuveyt'ten gemeliydi. Bu izgiye (hat ta), Merkez izgisi (hatt) ad verildi. Bu hat Kuzey hatt (Erzurum'dan geen) ile gney hattrun (Konya'dan geen) kartyd. Bu hatlarm gerekletirilmesi sk sk tartma ko nusu edilmiti. Pressel, programm kabul ettiremeden 1902'de ld. Osmanl Hkmeti, zmit hattm dorudan doruya kendisi iletmek istediyse de kazan salanamamas zeri ne bir ngiliz irketine, daha sonra da Alman kapitalistleri ne kiralad. 1888'de M. AJfred KauUa hem nceden yapl m hattm iletilmesi, hem de zmit'i dnyaca tiftik ticareti nin merkezi olarak bilinen Ankara'ya balamak zere de miryolunu yapma imtiyazm elde etti. M. Kaulla, Berlin'deki Deutsche-Bank'm ve Stuttgart'daki bir bankamn vekili olarak hareket etmekteydi. Bu iki mU kurulu 1889'da Ahnan sermayeleriyle Anado lu, Osmanh irket-i ahanesini kurdu. yl sonra Anka ra hatt iletmeye ald. Tam o srada Alnan irketi, Eskiehir-Konya ube hattyla, Ankara'y Kayseri'ye balayan
PAUL IMBERT
ve ileride Sivas ve Drarbakr'a kadar uzatlabilecek olan Badat hattnn imtiyazn da elde etti. Eskiehir-Konya hatt 1896'da tamamland; yapmmda glkle karlalmad. Bay, zmit'ten Eskiehir'e doru 800 metrelik bir rampadan sonra Trkiye sviresi'nin il gin boazlanndan geerek biteviye yaylaya doru iniyor du. Buralarda Dorylee'yi yenen Godefroy de Bouillon'un hahlan alk ve susuzluktan perian olmulardL Daha son ra, Conrad III, ardmdan da Frederic Barberousse bu e tin, cra yerlerden abucak katlar. On yldr buralardan geen lokomotifler Trk egemeninin, birbiri ardmca ba kent olan iki kentini birbirine balamt: Seluklerin nl kenti Konya (eski Iconium), Bizans Dousu'nun kraliesi, Osmanhlar'm en byk vnc stanbul. Ya,lnz, ok pahahya malolacag anlalan Ankara-Kayseri hattmn yapmmdan, derhal vazgeildi. Bu hattm Badat'a kadar uzatlmas projesi de yzst kald. Bu eree varlmas her zamankin den daha uzak grnyordu. stanbul'da entrikalar alm yrmt. Her bykeli lik, kendi yurttalarmn projelerini ustaca manevralarla des teklemekteydi. Yllarca bu sorun diplomatlar arasnda s rncemede kald. Bununla birlikte. Yldz Saray zerinde ki Alman etkisi gittike artyordu: sonmda Almanlar rakip lerine stn geldiler. 1899'da Anadolu Demiryollan yne tim kurulu bakam Doktor Simens, ilke olarak, Konya' dan Basra Krfezi'ne gidecek bir hattm imtiyazm ald. Bu seimi, d etkiler belirlemiti. Rusya, zellikle kuzey hattmdan rkyordu. oktandr Erzurum'a gz diken Rusya, Osmanh birliklerinin ksa srede dou Anadolu'da ymak yapmasm salayacak bir Alman hatt projesini ho grme mekteydi. Bu tehlikeyi uzaklatrmak iin ar'm Bykeli si Zinovief, sindirme yoluna bavurdu. 1900 nisan aynda, Bab- li'den, Berlin Antlamas'yla saptanan, 57 milyon Frankhk sava tazminatnm gecikmi olan taksitlerinin he men denmesini istedi. Bu isteinden, Padiah'dan bir ira-
23
de - riade-i Seniyekoparncaya kadar vazgemedi. Bu ira deye gre Ruslara Karadeniz havzasmdan her tr ulam yolunun yapm ve iletilmesi konusunda, Badat demiryol laryla ayn koullarda ve bu blgede daha nce verilmi imtiyazlar sakh olmak kaydyla tercih hakk tanmyordu. Kuzey yoluna bylece set ekildii ve merkezden geide uygulanamaz gibi grnd iin. Alman mhendisleri gney hattm benimsemek zorunda kahyorlard. Bu da Anadolu hatlarmm Basra Krfezine kadar uzatlmasma ili kin anlamada yer akyordu. Bu anlama, Osmanh Hk meti adma Ticaret ve Nafia Nazr (Baymdrhk Bakan) Zihni Paa ile, Deutsche Bank adma Arthur Gwinner, Ana dolu irketi adma da Zander ve Huguenin taraflarmdan im zalanmt. Bylece Almanya bir anda partiyi kazanm olu yordu. 1903 yhnm 5 Mart gn kesin olarak imzalanan bu ana belge bugn de iletmenin tz olarak yrrlktedir. Anlamadaki maddelerin btn Badat iinin baarya ula mas yolunda bir nlemi ieriyordu.
*** lk bakta 1903 Anlamas, imtiyaz sahipleri iin ok kazanh grnmektedir. Anadolu irketi oktandr ilemek te olan demiryolu ana likin imtiyaz uzatma hakkm el de ediyordu; irket, Haydarpaa-Ankara ve Eskiehir-Konya batlarm 99 yl boyunca, yani yeni an ta ilerdeki bitimi ne kadar, iletecekti. Ana hattm kkeni Anadolu'nun gbe indeki Konya'da olup, imdiden zmir ve stanbul ile bantb bulunmaktadr. Ereli'ye doru geni bir eri izdik ten sonra, bu hat Kilikya Toroslar'm ayor, Adana'ya u ruyor, Ceyhan vadisine ykseliyor, douya ynelerek, Birecik'in birka kilometre gneyinde Frat'a ulayor, sonra nehiri aarak, Harran ve Nusaybin'den kuzeydou'ya saparak Musul'a ulayor, Dicle vadisinden Badat'a varyordu. Bun dan sonra, Frat'dan aarak Kerbela, Necef ve Zbeyr'den
24
PAUL IMBERT
geiyor ve at-el Arap'da Basra Krfezi'ne varyordu. Bu uzun ana yol, kendisini birok retim merkezine balayan bir am eksenini oluturmaktayd, ube hatlar Castabol, Halep, Urfa, Mardin'e uruyor Zbeyr'i Basra Krfezi ze rinde belirlenen bir noktaya balyordu. Resmi bilgiler ve doru izilmi haritalar olmad iin bu yolun uzunluu 2300 kilometre olarak kestirilmektedir. ube hatlaryla bir likte demiryolu amn toplam boyu bin kilometredir. s tanbul'un demiryoluyla Basra Krfezi'e uzakh, Paris'le s tanbul arasmdaki uzakha aa yukar eittir: bu hat 3050 kilometreden biraz fazladr. Byle bir hattm yapm iin, tek yol bile olsa, byk sermayeler gerekmektedir; bu hatlarm iletme geliri uzun sre, bu masraf karlayamaz. Ama imtiyaz bjoik bir ka zan gvencesini ngrmektedir: kilometre basma ve ylhk faiz ve yapm sermayesi amortismam karh 12.000 Frank, iletme masraf olarak da 4.500 Frank. Bylece ir ket toplam olarak, 16.500 Frankhk bir kilometre garantisi elde etmi olacaktr. letme gelirleri her pay datmmdan nce 4.500 Frank olan iletme masrafm karlayacaktr; 12.000 Franklk taksie gelince Hkmetle irketin birlik te saptayacaklar zel tahsisat zerinden almacag kesinlik le kabul edilmitir. letmenin almaya balamas da bu tahsisata ilikin formahtelerin tamamlanmasma bahdr. lerin sona erdirmesi iin hi bir sre istenmemitir. Normal yoldaki hat, saatte ortalama 75 kilometre hz olan trenlerin ilemesine elverili olacaktr. Bundan tr ok dik rampalardan ve ok kk yanapl erilerden sa knmak gerekecektir. Bu bamllk, maliyet fiyatm son de rece arttryordu. Buna karlk irket, ok deerli ek ka zanlar elde ediyordu: Dicle, Frat ve at-el Arap'da gemi iletme hakk, Badat, Basra ve Basra Krfezi stnde li man yapm ve iletilmesi imtiyaz; demiryolu amdan ayr lan bir ube hattyla Mersin limamn Suriye'nin Trablusam limanma balayarak Akdeniz'e ulamak iin bir imti yaz elde etme olashg.
OSMAMLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
25
1903 mtiyaz, genel ekonomisi iinde, Anadolu irketi'ne son derecede bir konum kazandrm oluyordu. Ama, szlemenin yamsra baka eleri de gznnde tutmak gerekirdi. Ortaya iki ana sorun kmaktayd: giriim hangi teknik koullara bahyd? Sonra, mli rgtlenme nasl ola cakt? Demiryolunun gei yolu topografya bakmmdan byk glk gstermiyordu: ana kitlesi 3500 metreyi aan Toros da zincirinin dmda. Birka ayda, raylar Ereli'ye ve Bul gur darun eteindeki Bulgurlu'ya kadar dendi. Bu 200 kilometrelik blm hi bir engelle karlamad. Hattm ba langc olan 1027 metre ykseklikteki yaylada bulunuyordu ve bu rakm geici son durak olan Bulgurlu istasyonuna ka dar deimiyordu. te burada, korkun Toros kitlesine giden ikinci b lm balayacakt. Ettler tamamlanmtr. Yaygm olan bir grn tersine, yol skender'in ve Hallarm klasik istil yolu olan Kilikya'nm nl kaps Glek Boaz'ndan geme yecektir. Her ne kadar Pylae Ciliciae 1.160 metrelik pek ok olmayan joikseklii ile deve kervanlarma, dahas turist tatlarma rahata geit veriyorsa da, gney yamacmdaki ba dndrc iniler, lokomotifler iin elverili deildi. Da kitleleri, Tarsus rmamn sulad dar erit zerinde birden deniz dzeyine inmektedir; eski ad Cydnus olan bu ayda Frederic Barberousse boulmutu. Hattm geecei kesin yol, da zinciri boyunca kuzey-douyu izleyecektir, bu yol byk bir eri izdcten sonra da duvarm heUs bii minde, 10-12 kilometre uzunluunda bir tnelle delecektir. Simplon tnelinin almasmda becerilerini gstermi olan uzmanlarca planlan zenle izilmi olan bu tnel, Sey han'n bir kolunun akt jKiksek Korkun vadisine alarak tath bir eilimle Adana ;ovasma kadar inmektedir. Birok yap ilerini gerektiren b blm, elbette ok pahahya mal olacakt. Ama mhendisler ie balamaya hazrdlar ve a lmalar 1907'de balayabilecekti.
26
PAUL IMBERT
Yolun daha ilerki blm zerindeki etdler henz ka bataslakt, kesinlikten yoksundu. Hat, Adana'dan sonra, gleryzl Akdeniz blgesini geride brakarak engebeh Gvurda yresine sapacak, Yukar Mezopotamya'nm kurak bozkrlarmda ilerleyerek Krtlerin yaadklar Mardin da lar inilerine dalarak, grkemli Ninova harabelerinin kar snda bulunan Dicle zerindeki Musul'a varacakt. Musul, Bagdat'dan 400 kilometre uzaklktadr. llerle evrelen mi ve az bir nfusu banndran bu blge pek gvenilir gibi deildi. Yol, Bagdat'dan sonra gney-batya dnerek, ikinci kez Frat' aarak Peygamber'in damad Ali'nin trbesinin bulunduu ii mslmanlarm kutsal kentleri Kerbel ve Necef e urayacakt. Sonra, Arabistan-Irak batakhklarmdan uzaklaarak nehrin erisini izleyecek Zubeyr ynnden at-el Arap zerindeki Basra'ya varacakt. Ne var ki; bu Arap Venedik'i nemsiz limanyla, bylesine nemli bir demiryolu hattmm son dura olamazd. Bunun iin, geni, derin, rzgarlara kar iyi korunmu bir krfezi olan Ku veyt dnld; bu, Basra Krfezi'nin tartmasz, en iyi limamyd. Ne var ki; Kuveyt ehrinin koruyucusu olan ngil tere, diplomatik bir anlamazlk kartarak,-hi olmazsa o an iin, burann seilmesinden vazgeilmesini salad. Son durak olarak at-elArap deltas zerindeki Fao ve Karoun zerindeki Mohammerah'da szkonusu oldu. Bunlar, en k t olaslkla dnlmt, kesin bir ey yoktu. 27 ubat 1909'da Osmanh Meclisi'ndeki (Meclis-i Mebusan - .) bir soru nergesine kar, Nafia Nazn (Baymdrlk Bakam) Hkmet'in de baka hi kimsenin de henz hattm Kuveyt'de nii, Fao'da m, Basra'da m ya da baka bir nokta da m duracam bilmediini syledi. yle ki, son durak so runu geici olarak askda kald. Ashnda daha ilerki bir zamana ilikin olduu iin bu sorun o srada ilgin deildi. irket, szlemeye ekledii ke sin bir madde ile, ana hattm denmesinden nce Basra ile Badat arasmda tren iletmeyeceini belirtti. Bylece Trkler, Almanya ve ngiltere arasmda, Basra Krfezi ko-
27
nusunda kendileri bu y n e k a r a d a n ordu birliklerini gnder meden nce, bir anlama olmasm nlemi oluyorlard. 3.000 kilometre uzunluundaki bu demiryolu amm maltyet fiyatm nasl hesaplamalyd? Ayrmtlara girmeden karlatrma yoluyla, ilemekte olan hatlarm benzeri mas raflar iinden bir deerlendirme esi bulmak gerekirdi. Selnik-Istanbul balant hattm yapan irketin direktr B. Rey, Trkiye'de denen bir k i l o m e t r e demiryolunun mali yetini 189.110 frank olarak hesapladL Bu paraun iinde u harcamalar vard: toprak ahm, yapm, her trl tesisat, sa bit ya da hareket eden malzeme, ara krlar vb. Bir kelime ile bu, bir kilometre demiryolunu iletmek iin gerekli ser maye idi. Badat hatt iin 1 metre 44'lk normal yol ze rinden, kabataslak bir yaklamla 200.000 frank diyebiliriz. Elbette, blmlere gre altyap giderleri deiik olacaktr, burada bir ortalama szkonusudur. Bunu tm demiryolu ama uygulayahm. 600 milyonluk bir rakam elde ederiz. Buna, hisse senedi kartma masraf, Dicle, Frat ve at-el-Arap zerinde Uman yaplmas, eitli harcamalar da eklenirse, bu ii tamamlamak iin yedi ya da sekiz yz milyon tutarmda bir sermaye gerekecektir.
Yaklak bile olsa, Badat hattmm maliyetini hesapla mak g olduu kadar bu hattm iletme gelirini bulmak da gtr. Yeni hat Avrupa'dan Hindistan'a en dorudan ve en hzh yol olacaktr. Uzakdouya giden yolcularm bir bl mn hafif ve havaleU olmayan yklerin ve dahas, kimi gnlerde Hindistan postasmm Svey yolundan gitmesini nleyecek. Londra'dan Bombay'a, Brindizi stnden ve Kzldeniz yoluyla on drt gnde gidilir. Viyana, stanbul, Ba dat ve Kuveyt yolu on gn srer. Zamandan salanacak ka zanca karlk daha ok yorgunluk meydana gelecektir. Ay rca yolcu taunaclmm pek az kr getirdii bilinmekte dir.
PAUL IMBERT
Avrupa mallannn ran ve Hindistan'a, burannidlerin de Avrupa'ya transit olarak tanabilecei dnlebilir mi? Byk ticaret yolu, her eyden nce, denizdir. Gemi tamach, iki aktarmah ve nemsiz bir zaman kazancmdan baka kazanc olmayan pahah bir demir yolu ulamm gerektiren karma bir yola stn gelecektir. Badat gibi uzun bir demiryolu hatt ancak yerel tamaclkla yaayabi lir. Getii lkelerin topra besler bu yolu. Oysa hemen t m boyunca bu hat eskiden zengin iken bugn harabohnu blgelerden geecek. yle ki, gelecei, her eyden nce bu geri kalm yerlerin deerlendirilmesine bahdr. Bu kalkn ma ne lde, ne gibi zveriler pahasma gerekleebilir? Bu ana sorun zerinde birbirinden daha ayr grler ileri srlmtr. Yerinde yaplan bir anket bize bu konuda bir deerlendirme yapabilmek iin birka ipucu vermektedir. Trkler, byk umutlar besliyorlard. Padiah'm temsil cisi Turhan Paa, 25 Ekim 1904'de, Konya-Ereli hattmn ah treninde yle diyordu: Bu hat topraklar verimli byk vilayetlerden geecek, iki denizi birletirecek ve y ce bir aa gibi dallarm her yne salacak. Getii yerlerde ticaret ve refah artacak, buralarda yaayanlar mutlu ola cak, kalkmacaklar. Yeni uygarlk ve zenginlik merkezleri fkracak ve her yanda refah artacak. Almanya'da yaygm olan gr, daha az tyimser deil di. Be alt bin yl nce parlak uygarhklarm beii olan Asuri ve Geldani lkeleri, ada ilerlemeyle temasa geince eski grkemlerine yeniden kavuacaklar. Orada insanlar, toplumlar, dnceler pek canh pek hareketliydi. Seyrek grlen vahalar kanthyor bunu. Toprak eski ada stn de yaayanlar refaha kavuturan verimliliini yitirmemi. Avrupah smrgeciler, ahkan ve iyi aletlere sahip olan bu insanlar, Mezopotamya'da bu Adanm topram rn n elde edecek, bol buday, pamuk ve meyva devirecek1er, yerinde maden kmr ve petrol bulacaklard: halkn hayalini gcklayarak gzalc olaslklard bunlar.
29
Bu umutlar, kabul edilmeli ki, bsbtn temelsiz deil di. Bunlar, daha nce yaplm olan hatlarm eritii blge lerdeki grlen ekonomik gelimenin ilk belirtilerine daya nyordu. Demiryolunun getii btn illerde aar (vergi) ge liri artmt: bu, bahca tarma dayah bir lkede toprak ve riminin arttma kesin bir kanttL Ashnda, tarm ve iletme yntemleri ok ilkel olarak kalmt. Karaman ovalarmda hantal kyllerin topra karasabanla srd grlyordu. Ulaunda da, ilk adan kalma kany kullamyorlard. Bu kanlarm gcrts kula duyarl olanlar perian eder. Ama, tren istasyonlarmda, gelitirilmi tarm aletlerine rastlanmaktadr: demir saban, trpan, derbier gibi. Ana dolu demiryollar irketi bunlar iftilere indirimli fiatlarla veriyordu, kyller de bu gereleri kullanmay yava yava .reniyorlard. Yalnzca Adana ilinde, 1906'da, 2 milyon franklk tarm makinas dalm yapld: bu ilde be ylda, ticaret iki katma kt Eskiehir'e demiryolu demek ze re gelen yabanclar, buraya patates ekimini soktular, pata tes tarm ksa bir srede yaygnlat. Hkmet, Konya'da da patates ekilmesi iin eUnden gelen abay harcamakta dr. Buralarda yetien patatesler kktr ama tad gzel ve pimesi kolaydr. 1906'da patates ekilen tarlalar, bir yl ncesine gre yzde otuz artmtr. Konya ilinin zmir'e gnderdii tahl miktar yldan yla artmaktayd. Afyon Karahisar ganndan gnderilen mallar on ylda bire yirmi arasmda artmt. una da iaret edelim ki, ikisi de Afyon Karahisar'dan geen Kasaba-zmir ve Anadolu hatlar ancak 1909'un ilk ylarmda birletirilmi tir. O vakte dein, birletirme hatt bulunduu halde, bir raym, istenerek karlmas yznden, bamt kurulamyordu. Anadolu Demir Yollar irketi pek de hakl saylamayacak nedenlerle buna kar kyordu. Grkemli ama pek ilek olmayan Haydarpaa lmanmm imtiyazm elinde bulundu ran bu irket, doal bir akla zmir'e giden mallan stan bul'a ekmek istemekteydi. Yol bylece, elli kilometre da ha uzayarak, kapak bir deniz olan Marmara'ya varmaktay-
30
PAUL IMBERT
d. Bu denizde son derece yksek fener vergisi alnyordu. Bunun iin Afyon Karahisar'da yklenen uvallar zmir limanmdan gemilere ykleniyordu. Bundan b a k a , ar auilerleyen deve kervanlar, Toros b o a z l a n n d a n geerek An talya, Mersin ve Silifke'ye ulamaktayd. Eskiden yerinde ok dk fiyata satlan ya da ykc bir tama creti binen arpa, buday, imdi iyi para getiren pazarlar bulmaktaydL Bundan tr de iftilc kazanh oluyor, nfus artyordu. Metodlu bir nfus saym olmad iin aa yukan rakam lar ileri srmek durumu bulunmakla birlikte birka kentte topladmz rakamlar ciddi verilere dayanmaktadr. Nfu su, 300 milyon hrahk bir ticaretle birlikte, 200,000'den 320.000'e kan zmir'i bir yana brakrsak, Kk Atina denilen Alaehir'in nfusu, urad bunca felaketten sonra 15.000'den 25.000'e ykseldi. Afyon Karahisar'nki 20.000 iken 35.000, Konya'mnki 45.000 iken 5560.000(') oldu. Nfusun bylesine art maden iletme sanayii iin gerekh el emeini salamt. Konya yresinde maden ara mak iin bir ok ruhsat verildii sylenmitir. Bu madenle rin bahcalan: manganez, krom, inko, bakr ve gm kanm kurun, cvadr. Trkler, Osmanh yasamasmn pek de hberal olmayan maden yasasm deitirirlerse ruhsat is tekleri daha da oalacaktr. Anadolu topragnm altmda de eri llemez zenginlikler yatyor; bunlar erge bu demiryollarmn zerinde tamacaktr. Ne var ki, ilerde yaplacak olan Badat hattmn yolbo yu, en elveriH blgeleri deerlendirebilecek gjbi deildir. Amasya-Sivas-Diyarbakr ya da Ankara-Sivas-Diyarbakr yoluyla zengin maden kmr, demir, nikel ve bakr yatak lar bulunan bir blgeden geilmi olacaktL Sonra Sivas, Elaz, Diyarbaku- illeri gelir. Buralar her bakmdan stn lklere sahip yerlerdir; topraklarm suyu bol iki nehir sular, hmh bir iklimi vardr, Frat yaknlarndaki dalarda byk
(*) Konya'daki katolik bapapaz R P. Gaudens'in deelendinnesi.
31
bir rakm fark vardr. Sivas'tan Samsun'a giden yol boyun ca uzanacak bir ube hatt, denize ulamak iin bir ara-hat alacaktr. tedenberi de, stanbul'da pek sevilen Tokat ve Amasya meyvalar, armutlar, eftaliler, erikler ve kayslar bu yoldan gnderilir. te yeil Ein, iekli Malatya ki, bu ralarda dut, zm, pirin, ttn, boya kartlan kzlkk ye titirilir. Dou Frat vadisi buraya bakrm, krklerini ve ipeklilerini gnderir. Buralardaki nfus ifti olsun, sanayi ci olsun ok zengindi, bugn de ticaretle urarlar. Gel gr ki, tam tersine, ele ahnan gney yolu nereler den geiyor? nce verimh topra scak ve lunh lkelerin en deiik rnlerini veren Adana ve Halep'ten getikten sonra ky blgesiain gzellikleriae srt evrilmektedir. De miryolu artk cdz otlakl yukar Mezopotamya'ya yneUyor; burada bir ok srler, Birecik'te Frat' getikten son ra Suriye'nin byk kentlerine ya da manlanna ynelir. Buralarda oturan Araplar bedevilikten yeni km, iftilik leri zayf, gereksinmeleri az, ticaretle uramayan insanlar d. Daha telerde, Musul'dan balayarak yollar birbirine karr. Artk asl Mezopotamya'ya girilmitir. Bu blgede epeevre yzlerce fersahhk bir alanda ne insana ne bitki ye rastlanr. Eskiden burada topraklar verimlendiren geni ve drtba mamur bir kanal sistemi vard; bugn hl kamtlar grlmektedir. ^'^ Dicle ve Fu-at'ta bentler yaplm t ve bu nehirler Msr'daki Nil gibi dnem dnem tama larla buralarm topraklarm verimlendiriyordu. Bu geni ovalarm yam sra sk ormanhklar karlarm erimesini yavalatp su rejimim dzene sokuyordu. Binlerce yl boyunca, aalarm yok edilmesi her eyi harabetti. plak kayalarm stn deki kar, ilk gne nlaryla eriyip seller oluturarak bent leri ykm ve kanallar doldurmu. Bundan sonra da tarm yaplmaz olmu. Yamur da az olduu iin, susuz tarm
() Turquie d'Asie: Yazan: zmir'deki Belika bakonsolosu M. J. DUCKERTS. (Bruxelles, Weissenbruch, 1904.)
PAUL IMBERT
olasl yoktu. Kuraklk bir felaket halini ahnaktayd, rn elde edilemiyordu; yoksulluk iindeki yerliler, stelik de zu lm altmda inlediklerinden ya g ediyor ya da lyorlard: Nemrud ve Asur harabeleri kumlara gmlmt. Bu l yemden canlandrmak iin halklarm nlem al may ve yneticilerin savsaklamalar yznden yokolmu durumu yeniden kurmak gerekmekteydi: aalandrmak, bentler yapmak, kanallar dzene sokmak, iftileri dze ne ve gvenceye kavuturmak. Bir tren yolunun yararl olabilmesi ve varlm srdrebilmesi iin byk bir zorun luluk olan lkenin yeniden deerlendirilmesi, daha nce den bentlerin ve Dicle ve Frat kanallarmn yaplmas zo runluluu vardL.. Bu ilk dzenlemeler -ki ok gereklidirdemiryolu iletmesi beslenemedii iin, ker... imdiye ka dar yararlanlmayan doal zenginlikleri gelitirmeye az bir aba yetecektir.^*) te on be yl kadar nce uyank bir adam olan Vital Cuinet byle diyordu. Ayrca, Nil sarmlar eski ynetmeni nl ingiliz mhendisi Sir William WiUcocks da imtiyaz sahibi irkete demiryolu deme iiyle sulamanm kout yrtlmesini sahk vermiti. Byk bir gelir salayabilecek 1.100.000 hektarhk arazinin elverili hale getirilmesi iin be yz milyon gerektiini ileri sryordu. Badat'm yukansmda ve aasmdaki topraklarm yarsnm iletme imtiyazm elde eden irket, iki iletmeye yatrdan sermayeden byk bir kazan salanr, diyordu. Burada da, byk umutlar karsmdayz. Bunlar, gere e d e p de de yakm grnyor. Bu lkede hemen hi in san kalmam. Buras, sadece gebe Araplann, yol kesen Krtlerin buluma-yeri olmu. letmeyi rgtlemek iin Avrupa'dan ii getirtmek gerekir. Alman gazetecileri bu nu dnmler. nce Anadolu'ya sonra da Mezopotam ya'ya binlerce smrge iftisi (colon) gndermeyi tasarlamlardL Filistin'e geden Macaristan Almanlar'm (souabes), 1868'de kk gruplar halinde Hayfa ve Yafa
() VTAL CUINET, Tnrquie d'Asie.
33
limanlarna yerleen temper^*) leri rnek gsteriyorlar d. Bu aknanlarm inat almalar sonucu olarak iletme leri ok geliti. Sebze ve meyva reticilii, archk ve arap lkla urayorlardL Yaadklar blgenin evresi de b yk lde geliti. mparator Wilhelm, Kutsal-lke'ye yap t ziyaret srasmda buradaki Almanlarm baarl smrge ciliini vmt. Ne var ki, templierler rnei tek bir olgu gibi grn mektedir. Anadolu'da hele Mezopotamya'da, smrgele tirme, FiHstin'dekinden de byk glklerle karlar. Trkler, topraklarma son smaklar, en byk hazineleri gzyle bakarlar. Trkmenler, Kafkasya erkesleri mslmanlm geleneklerini srdrrler bu topraklarda. Her yer de bunlarm gzahc kyafetiyle karlarsmz; uzun gmlek, gslerinde apraz fieklik ve balannda astragan kalpak. Bu, dinine smsk bagh halkm, lkesine gvurlarn ayak basmasm ho grecei nasl dnlebilir? Yerlilerin d manca davranlar, yneticilerin karaca zorluklar, top rak aah rejiminin karmakhklar arasmda Babil toprak larma gen Avrupahlar buralara ahmakta ok glk e kecekler. klim zamanla deimi olmah, ar scaklar bu ralar kasp kavurmaktadr; bunda aalarm yok edilmesi nin de rol olmutur elbet. Oysa, bu durumu dzeltmek iin byk paralara gereksinme olaca gibi, belki de yz yular boyunca srekli aba harcamak gerekecektir. yleyse, Badat hatmn benimsenebihnesi iin, lke nin ekonomik kalknmasma dayanan ngrlerden baka ne kalyor? Gney yolunun benimsenmesi, sonularmm el de edilmesini ok ilerilere brakmaktadr; ama buna da pek bel balamamak gerekir. letme gelirini hesaplamak iin Haydarpaa-Ankara arasmm on iki bin frankmdan, Eskiehir-Konya hattmm yedi bin frankmdan, dahas, Kasaba uzantsmm be bin frankmdan daha az bir kilometre
(*) Temple tarikatndan, katolik valyeler. (ev.)
34
PAUL IMBERT
gelirini uzun sre beklemek gerekir/*^ Badat hattnm ilk blm aa yukar 1600 frank getirir; phesiz bir k mazla sonulanacak ve denize ulaamayacaktr. Hem son ra skenderun krfeziyle Basra krfezi arasmdaki uzaklk ok olduundan, gelir yava elde edilecektir. nclerinin umduklar kazancm salanabilmesi iin yllarca beklemek gerekecektir. Zayf bir ortalamay hesabetmeli ve kr skmts iindeki sermayelerin son sma olan kilometre garan tisini salama balamahdr.
** *
Bu kazan garantisi sorunu Badat iinin sonulanmasmda byk bir engel gibi grnmektedir. Trkiye'de de miryolu iletmeciliine girien sermaye sahipleri, hkme tin szlemedeki denti vaadtyle yetinmemekte, gerek g venceler istemektedirler. Oysa, Osmanl mparatorluu'nun gu-tlama kadar borca batm maliyesi yeni yeni gven celer verecek halde deildi. lk Konya-Bulgurlu blm iin imtiyaz sahibi irket yeterii gvence almt: 4.500 franklk yllk iletme harca m a ^ Anadolu demiryolu kilometre garantisinden saglamyordu; ayrca, Osmanl hkmeti yzde drt faizle 54 mil yon borlanarak, kr demeleri ve yapm sermayesi amortismam olan 12.000 frank iin garanti veriyordu. Bu zm sayesinde Deutsche Bank nceden iletilmeye balanm olan Eregli-Bulgurlu blm iin Berlin, Viyana ve Paris'de sermaye toplamaya giriti. imdi, Toros'u ap Adana'ya ulaacak olan, son dere cede pahahya malolacak demiryolu blmn ele ahnak gerekôrdu. Yapm mhendislerinin ie sarlmak iin sade ce bir buyruk beklediklerini sylemitik. Ama bunun iin de paraya gereksinme vard. irket, para ekebilmek iin
(*) ALEXIS REY, Stalisticue des principauc resultats de re}qloilalion des chemins de fer de PEmpire ottoman pour 1907.
36
daha masrafl olan hatt daha kazanh olan sonraki blm lerle birlikte ele almay daha elveri buldu. Padiah'n 25 Mays 1908 gnl iradesiyle yolu Halife (Mardin'in gne yinde) kadar uzanan drt blmle, Halep'deki Tel-Habe'e giden ki, bylece Hicaz hattnm balangc olan am'la bamt kuracak olan bir ube hattmm yapmma izin verildi. Gvence olarak, hattm getii blgelerdeki koyun vergisi ile Dyun-u Umumiye ynetimine braklm olan gelir fazlas gsterildi. Bu gvence yeterli grnyordu. Pe ki ama bu 800 kilometrelik hattm denmesi iin gerekli 200 milyonu kim verecekti? Bir kere daha para sorunu or taya kiyordu. Daha 1899'da Berlin'de toplanm olan Deutsche Bank, Anadolu Demiryollar, Osmanh Bankas, zmir-Kasaba irketi temsilcileri, Badat Demiryollar, irket-i ahanesinin Anadolu irketi'nden ayr tutulmasm kararlatrd lar. Ayrca Franszlarla Almanlar eit paylarda sermaye yatrm yapma ve iletmenin ynetimine eit olarak katl-' ma konusunda anlatlar. Kesin imtiyazdan sonra anlama iki belge ile belirlendi. Buna gre birinci sermaye pay Al manlara drtte bir, Fransz ve ngilizlere drtte birer, son drtte bir de Anadolu irketi'ne ve katkda bulunan teki kurululara veriliyordu. Bylece aralarmdaki orant saptan m olan sermaye gruplar ynetim kuruluna katlmahyd1ar. Ama Badat irketi kurulunca tamamiyle Almanlar dan olutuu grld. Bundan holanmayan ngilizler ekil diler, bylece anlama suya dt. Franszlarla Almanlarm eit haklara sahip olduu yeni bir irket kuruldu. Sermayenin bete birini Franszlar, bir o kadarm Almanlar, kalanm da eit sendikalar karlaya cakt. Ynetim Kurulu 11 Fransz, 11 Alman ve 2 de teki gruplarm temsilcilerinden oluacakt. Her ulustan er kii olmak zere alt ynetici merkezi stanbul'da olan ynetim kurulunu oluturacak, Franszlar ve Almanlar, nbetlee, bu kurula bakanlk, edeceklerdi bylece dzenlenme si ilgili taraflarca benimsedi.
36
PAUL IMBERT
Aslnda etki eitlii gerek olmaktan ok grnteydi. Katk pay talya'dan, Avusturya'dan ya da Rusya'dan geli yorsa eitlik sz konusu deildi. Oysa Rus basm gittike daha iddetle kar kyordu; en kk bir katlma istein de bulunmak yle dursun, Fransa'mn bu giriimde bulunmasm kmamaktaydL 24 Mart 1902'de, kendisine soru nergesi yneltilen Dileri Bakam B. Delcasse, Fransa'nm katlma koullanm yle aklamt: Eer, Badat hattnm imtiyaz sahibi olan Anadolu irketi'nin yerine, Ruslann, isterlerse girebi lecekleri ve Franszlarn yapm, iletme ve ynetimde en elverili durumdaki yabanc ortakla tamamiyle eit olaca bir irket kurulursa bu irkete katlacamz iin kendimi zi kutlamahyz. Sonra bakan, buna unu da ekliyordu: Bugn bu, zm yrrlktedir. Ne var ki, sermaye toplamak zere arda bulunma ya durum elverili grld srada, hkmet istedii koullarm yeterince yerine gelmemi olduuna hkmetmiti. Al manya, bu ite azck stnle sahipti. Anlama zel ve resmi onaydan tamamiyle yoksun olduundan benimseye mezdik. Bunun iin de halkm hisse senedi ahnas iin ge rekli ileme giriilmedi. Badat hattnm ilk blm, Anado lu hatt gibi, Fransz sermayesinin yardm ile yaplmt. Bu sermayeyi salayanlar, Deutsche Bank'la sk ilikileri olan Paris'teki kurululard. Bununla birlikte Deutsche Bank'la, Trkiye'de demir yolu imtiyazma sahip Fransz sendikalar arasmda imzalan m olan anlamalar, ilke olarak yrrlkteydi. Bankerler arasmda Paris ve Berlin'de yaphn olan gr ahveriinden sonra Almanlarm, bir an nce yapmm bitirmek iste dikleri, ashnda temelli bir nem tayan blmn yapm iin Fransz sermayecilerinin desteini saladklar grl yordu. Hattm Toros'un tesinde durmu olan yapm, ask da kalmt. Bu hat, bir ulam yerinden olduu kadar ta ma iinden de yoksundu. Oysa, Bulgurlu-Adana hatt, bu blmn denizle bamtsm salayacakt. phesiz, hattm
37
yolu skenderun krfezinin hi bir noktasna varm deildi, ama bamt, Adana-Tarsus-Mersin demiryoluyla basit bir balanma ile salanabilirdi. Bir Fransz-ngiliz irketince yaplan bu 67 kilometre lik kk hat, Karadeniz'e kadar uzayan bir yolun balang c olacaktL Yirmi yl boyunca irket, lkenin ierilerine doru uzanmak istediinde bulundu. Yalnz, Almanlar s rekli olarak buna kar ktlar. Bununla birlikte, gnn bi rinde, irket, baarya yaklatm sanmt. Harbiye Nazr hattm, ok nemU stratejik nedenlerle Diyarbakr'a kadar uzatlmasmdan yana olduunu aklamt. Gerekten de Diyarbakr, n Asya'nm kilit noktasyd. Buradan bir ordu, her yne yaylabilir, Krdistan kervan yollarmdan ran' tehdit edebilir, Frat vadisinden Erzurum'u savunabilir ve Kafkaslar'a yryebilirdi. Ama bir kez daha btn bu d nceler kenara itildi. Bir kez daha Anadolu irketi, veto suyla her eyi durdurdu. Ksa bir sre sonra da Badat imti yaznn ahnmas irketin umutlarm bsbtn suya dr d. Btn yaylma umutlarm yitirmekle kalmyor, yeni yol, seferlerini besleyen Adana'nm tesindeki blgelerin transi tini de kendine ekeceinden, isizlikten lm bekler du ruma gelfyordu. Son bir ans da Badat hattma balanmakt. Adana b lm, AJmanlarm elinde byk bir deer kazand; onlara denize ulama olanam salamt. Mersin, mersinler lke si, az derinlikli ama geni, gvenilir Umarmla Akdeniz'in bir ucu olarak skenderun'la tamamlanmaktayd. Osroene'nin^*), Klikya'nm, Karaman'm rnleri, Eskiehir-stanbul ynnde uzun bir dn yapmaktan kurtularak Adana-Mersin yolundan kyya ulaacaktL Oysa, irketin hisse senetleri durmadan deer yitirerek gln bir fiyata d mt. Deutsche Bank, hisse senetlerinin ounu satm ala rak ie egemen oldu; artk imtiyazm Badat irketi adma geirilmesini ve iki hattm birletirilmesi izninin kmasm bekliyordu.
O Mezopotamya'nn kuzey bat ksm. Urfa yaknlannda. (Yay. n.)
PAUL IMBERT
BT sre sonra Bulgurlu-Adana blmnn yaplmasy la stanbul Boaz kyalan, Suriye ktyilanna balanm ola cakt. Almanlar, bu durumdan yararlanmak iin tetikteydi. Yllardan beri almalarm Adana blgesinde younlatrmlardL Bu verimli ova pamuk retimine son derece elve riliydi. Bu retimi gelitirmek zere Deutsche Bank ile Deutsche Levante Linie, Yakmdou Alman Pamuk irketi ni kurdular; bu irket pamuk ekimiyle uraan iftilere her trl yardm salamaktaydh ok dk faizle avans verôr, rn de en yksek fiyata satm alôr, Amerika' dan dahmm yapt tohumu ok kazanh koullarda ifti lere veriyordu. Bu gl atlmla dokuma rn hem nicelik hem de nitelik bakmmdan daha îleti. Satm ahnan pamuklar Hamburg'a gnderilerek buradaki byk bir Alman iphk fabrikasmda ileniyordu. Bu fabrika Adana'da ok gelitiril mi pres ve ayklama makinalar fabrikalar kurmutu. Bu ilde ve yrelerinde bir ok Alman incelemede bulunu yordu: mhendisler, tccarlar, sanayiciler. Gittike artan gi riimler, iletmeleri daha da ileriye gtrecek olan lokomo tiflere yolu ayordu. Toroslarm tesinde sabrszlkla istenen Alman demir yolu Anadolu yarmadasm Haydarpaa ile Mersin arasm da kegen (diagonal) biimde kesiyordu. Yaylada, bu hat, kendine yeterli, bamsz bir yol oluturacakt. Bu hattm yapmrun sona ermesi, bir duraklamadan sonra kesin bir ev reyi iaretleyecekti. Daha telerde yeni bir yol yapm sz konusuydu: Almanlar hrsla ie sarlarak ngiltere'nin eski tasansm gerekletireceklerdi. Artk stanbul Boaz'ndan deil, fakat Akdeniz'den Basra Krfezi'ne giden hattm yap mm salayacak yeni bir athmm karsma doa d e p insan lar kyordu. Eskiehir deposunda, hzh tesislerin iletilmesi ni bekleyen byk lks vagonlarm stne daha imdiden,
(*) BuUetin de la Chambre de Commerce franabe de Constantinople. (Livlaison du 31 d&embre 1906).
39
byk harflerle Bagdad ad yazlmt. Ama bu etiket daha uzun sre aldatc olarak kalacakt. Almanlarm Frat vadi sinde douya doru athmlarm, pek ok dmanca rekabet gzlemekteydi.
*** Anadolu'yu, Arabistan', Msr' ve ran' kapsayan ms lman doudaki geni bir atma alanmda, Avrupa devletle ri arasmda korkun bir yarma balamt. Rusya, ngiltere dahas Fransa oktan mevzie girmiken, yeni bir rakip, Al manya sonradan ka gep btn rakiplerini saf d etmee kalkmt. Almanlarm, uzun yllardan beri, Drafig nach Osten (Douya doru athm) Selanik'te de, stanbul'da da durma mt. Prens Bismarck, Berlin Kongresi'nde Avusturya'y cermenlii Balkanlara szdrmakla grevlendirdi. II. Wilhelm'in Almanyas daha da ileri gitti. Gcne gvendii re tim aralarm ok glendirme sonucu yle bir gelimeye er di ki, yaylma, dayanlmaz bir gereksinme oldu Almanya iin. Sanayiine ucuz hammadde, ticaretine pazarlar, gittike artan nfusuna bir boalma alam gerekydi. Abdlhamit'in byk koruyucusu olan Almanya, diplomasiyle onu her za man desteklemeye hazrd; buna karlk mal ve sipariten baka bir ey istedii yoktu. mparator'un kendisi de, pazar salamay sakmcal buhnamt. Padiah katmda itibarm glendirmek amacyla stanbul'a gitti. Bylece ekonomik etkinlii ve sanayii olmayan bir lkeyi Almanya'ya mteri olarak kazandrd. Btn imtiyazlar Almanlara veriliyordu: Haydarpaa Ticaret Liman, aa yukar bir milyar hareke te geirecek olan Badat Demiryolu, ya da son zamanlarda, stanbul'u Galata'ya balayan Ha zerindeki byk Karaky kprs gibi. Gezgin Kayser'in nclnde, Drang, stanbul Boaz'm at, Anadolu'ya girdi, Toroslar'a ulat. imdi Ham-
40
PAUL IMBERT
burg-Amerika Linie kumpanyasnn Alman bayram dalga landran gemilerinin sokulduu Basra Krfezi'ne inmek iin Dicle ve Frat vadilerine dalmaya hazrlamyor. Badat hatt bojmnca serpilmi iletme ve yerleme alanlar, nehirler ara smda, lkeye yoksun olduu el emeini kazandracakt; Al manlarm direnli almas ktisatlarm programm gerek letirecekti: Mezopotamya'y plkten kartp. Halifeler zamanmdaki inanlmaz refaha kavuturmak. Oysa, Anadolu'nun ve Ortadou'nun uzak blgelerinde, artk yalnz Trkler yaamyor. Krt ve Arap kyller, ou gebe, padiahm buyruklarma pek uymamaktadrlar. Son zamanlarda Musul Valisinin, isyanc, yamac etelerle ba a kamad grld. Osmanl egemenliindeki bu zayrk, buralara gz dikenleri kkrtyordu. oktandr iki byk As ya devleti, Rusya ve ngiltere bu eski lkelere gz dikmiler di. Bunlardan her biri kendi etki ve szma alanm izmiti. Kendisine bir yer amak iin Drang, yava yava eski rakip lerini buralardan srp uzaklatrmakta, onlarm karlarm inemekte, planlarm engellemekteydi. Birini bir yana, te kini bir yana iterek, Uzakdou'ya sramak zere, Frat va disinden Basra krfezine kadar sokulabilecek miydi? Bu so ru Londra'da, Paris'te, Berlin'de ortaya athyordu. Badat demiryolunun gelecei bunun yantma balyd. Rusya, uzun sredir mirass olduunu iddia ettii Os manl mparatorluu'nun yakm komusu Ermenistan'da kal mt. Berlin Antlamas'yla Balkanlardan uzaklam, onun vasilii altma girmek istemeyen yeni devletlerin etkisiyle s tanbul'dan ayrlm olan Rusya, pohtikasmm byk tasarlarm Asya'ya yneltmiti. Skobeleff 1er Trkistan'm istilasm tamamladlar, Annenkoflar, bugn Orenburg'a ve Avru pa'ya balanm olan transcaspien^*) demiryollarnm yapmm gerekletirdiler. Bir zamanlarm verimsiz topraklarmda imdi dut aalan, pamuk, zm yetitiriHyor. te
(') Hazer-tesi demiryolu. Bugn Amuderya nehrini ap zbelcistan'a kadar uzayan demiryolu, (.)
OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETI-ER
41
yandan ngiltere, Hindistan'n stne titriyordu. Kazak tehlikesinden rkerek, Rusya'nn tehdidi altndaki Afganis tan' korumaktaydL Bu iki devlet arasndaki r e k a b e t ylesi ne keskinlemiti ki, aralarnda akama sabaha sava ka ca dnlr olmutu: ama iki devlet, dosta anlatlar. Bu nun ardmdan Afgan smrm Pamir zerinden izmek gereki yordu. Bu i, ancak 1895'de sona erdi. O vakitten beri eki meler durdu. Kald ki, Afganistan'm dalk blgeleri, ngiliz askerlerinin marlar Hindistan yolunu kapamaktayd. Rus yaylmas Orta Asya duvar nnde durmak zorundayd. Balangta baarh grnen gz peke bir athmla, Rusya Uzakdou'ya yneldi. 1900'de Sibirya Demiryolu Dou'nun Egemeni Vladivostok'a vard; Mool illeri, Rusya'nm etki alanma girdi. Rusya, uzaktan byk ticaret kay naklarm ele geirmeye ahyor, Hindistan'a ve in'e giden eski yollar baka yne eviriyordu. Port-Arthur'u alarak, Pasifik'deki ak denizde bir limana sahip olmutu, ne var ki burada savaa girmek zorunda kalacaktL Japonlarla giritii savata gerilemek zorunda kalan, i karklklar yznden kmldayacak hah kalmayan Rusya, geici olarak, yaylma siyasetinden soumu grnyordu. Bu iine kapamtan kmak isteyince faahyetleri iin nerede bir ak alan bulacakt? nne ylan engeller, pek az see nek brakyordu. Rusya'nn, hi bir zaman ilgilenmekten vaz gemedii Bat Asya'ya gzlerini evirdii bir ok belirtOerden anlalmaktayd. Berlin Antlamas bu devlete Ermenistan'm bir bl myle Kars ve Ardahan' vermiti. Ne var ki Ayastefanos (Yeilky .) Anlamas'na soktuu Dou Bayezit ve Erzu rum verilmemiti. Rusya'nm skenderun Krfezi'ne doru byme tasarlarma kar kan ngiltere, Trklerden Kb rs' ahna karhmda Erzurum'u almaz bir tabya alan ha line sokmutu. Gerekten de Ermenistan yaylas Bat As ya'nm stratejik dm noktasyd. Kars'a ve Erivan'a yerle en bir Rus ordusu, Frat yaylasma dalarak Hozat ve Har-
PAUL IMBERT
put'daki Trk birliklerini hrpaladktan sonra Halep yoluyla Akdeniz'in gzahc kylarna ulamak iin ok iyi bir konum da bulunurdu. Oysa, Badat giriimi gerekleirse bu yol ke silmi olacakt. stanbul Boaz'ndan, Basra Krfezi'ne uza yan ve Almanlarm mah olan demiryolu daima hrsla gzdiktikleri ak denize ulama yolundaki athmlarm kesinlikle durduracaktL Bylece Byk Petro'nun ve Katerina'nm r yalar suya dm oluyordu. Aym zamanda. ar, Avru pa'da Hasta Adamm panslavizm adma hak iddia ettii mirasmdan pay almaktan vazgetii gibi Fihstinde de, Orto doksluk adma Kutsal topraklarm egemeni olma yolundaki geleneksel isteinden vazgeiyordu. Avrupallarca ou kez benimsenmi olan rk hakkmdan sonra, douda ok gl olan din hakkm da ileri srmeyecekti. Bizans yolundan geri evrildii gibi, Kuds yolunun da kendisine kapandn gryordu. Anadolu'da skp kalan Rusya'nm hi bir zaman ele al mak iin tela etmedii projelerinin zaman amma uramasma gz yumaca dnlebilirdi. Her ne kadar baka alan lardaki uralan onun geici olarak bunlara srt evirmesini gerektiriyorsa da, kendi sahip olduu blgelere girilmesini is temeyecekti en azmdan. Oysa Badat Demiryolu onu ta kendi evinde Kafkasya'nm zengin topraklarmda, tehlike kar smda bulunduruyordu. Daha nceden, kendi smrlarm he def alan Kuzey ve Merkez yollarnm yapmm nleyebilmi ti. Ama Konya-Basra Krfezi hatt da gerektiinde nemli bir rol oynayabilirdi. 1877'de Badat'daki Trk kolordusu Ermenistan sava alanma, iki ay sren zorunlu yryle, as kerlerinin bir blmn yitirerek varabildii iin, Kars'm dmesini ve Erzurum'un kuatlmasm nlemekte ge kalmtL Demiryolu, bu mesafeyi byk lde ksaltacakt. VI. Kolordu'nun redifleri ve Badat'm nl dilsizleri bir ka gnde Diyarbakr'da toplanm olacaklard. Kimbilir, balangta tasarlanan yol belki de yemden il gi grr? Bu yolun ekonomik bakmdan stnln kabul
OS^MNLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
43
etmitik; bunun askerlik bakmmdan da byle olduu aka bellidir. Yukan Dicle boylarmda ve Frat vadisinde, Diyar bakr, Harput, Divrii ve Erzincan arasmdaki hzh tren se ferleri Trklerin sayca aznhklanm yldrm hareketleriyle karlam olacaktr. Bunun kazanlarm tamamiyle anlaya rak, Almanlara verilen imtiyazda yolun, eskisi gibi Merkez ve Gneyden gemesini isteyecekleri dnlebilir. Zengin Sivas, Elaz ve Diyarbakr illerifiden toplanan tanm vergisi (aar) imtiyaz sahibinin kr garantisini karlayacaktr. By lece Adana eer istenirse Mersin Anadolu hattmm ve uzantsmm son dura olacaktr. Geecei yol ne olursa olsun Badat Demiryolu, Rusya'nm siyasal amalarm engeUtyor ve Anadolu'daki asker sel stnln tehlikeye sokuyordu. Belki, ekonomik duru mu zerinde olumsuz bir etki de yapmaktayd. Badat hattnm Rus rnlerinin doal pazar olan Kuzey ran'a, Kafkas demiryolu zerinden ve Hazar Denizi yoluyla gnderilmesi nin de ksteklenmesinden korkulurdu. Bu hat, Kafkas yataklarmm zararma, Mezopotamya petrollerinin iletilmesini de salayacakt. Trkistan demiryoluyla ve zaten yapm byk glklerle kar karya bulunan ilerki Hindistan hattyla da rekabete girimi olacakt. Ne var ki, burada sarslan yal nzca Rusya'mn kan deildi; ngiltere de sahnede grnd ve dnk rakibi Rusya'ya, Badat hattma olan ortaklaa dmanhklan lsnde yaklat. ngiltere, Asya'da ele geirdii topraklar koloni impara torluunun incisi ve d poHtikasmm simgesi sayyordu. Ne pahasma olursa olsun Hindistan'a giden yollar kendi egemerdii altmda bulundurmahyd. ok geni ticaretinin, Hin distan Genel ValiHi'yle olan ilikilerinin ne kesintiye uramasma ne de gecikmesine katlanamazd. ngiltere nceleyin kar olduu Svey Kanal'na egemen olunca, Avru pa'dan Hindistan'a giden byk yolun Frat vadisinden ve Iran yaylalarmdan geeceini kabul ediyordu. ^'^ Uzun za mandan beri durdurduu Ruslarm ran topraklarmdaki
(*) Elisee RECLUS, Geopraphie universeUe, IX, l'Asie Anlrieure.
44
PAUL IMBERT
lerleyiini, bala Japonya kesin olarak sona erdirmiti. Fakat imdi ortaya yeni bir tehlike kmt: Frat vadisin den, Cermen Drang' dev admlaryla ilerliyor ve onunla birlikte Almanya'run WeltpoIitik'i (Dnya poHtikas) byk umutlan canlandryordu. Dnyanm btn pazarlarmda n giltere'nin rakibi olan Almanya, imdi de ngiliz Asyas'un ta gbeinde, ekonomik stnln zorla kabul ettiriyor du. Ahnan sanayicileri, tccarlar, Bonaparte ve I. Paul'n byk tasanlanra adalatrarak benimsiyorlardL Bar yoluyla Hindistan' ele geirerek ngiltere'ye ldrc bir darbe indirme yolundaydlar. Badat hatt. Gney ran'la ticaret yolunu saptracak Hind Okyanusu'ndaki n p i z teke lini tehdit edecek, ngiliz emperyalizminin onuruna balta in direcekti. Ama ngiltere'yi kmsememek gerekirdi. Hicaz'la Yemen'in tarihsel olarak baml bulunduu Msr' igal et miti: Arabistan her zaman Nil'e egemen olanlarm izindey di. Oysa, Arabistan yanmadasma egemen olan Avrupa ve Hindistan'm kara ve deniz yollarma, Svey kanahna ve Kzldeniz'e olduu kadar Basra Krfezi'ne doru Mezopo tamya'dan geen demiryoluna da egemen olurdu. ngilte re'nin erei bu egemenlikti; aym anda her taraftan Arabis tan' sarmtL Kuzeyde Svey ve Akaba Krfezleri arasm da bir burun oluturarak uzanan Sina l de Mehmet AK'nin fethinden beri Msr'm bir paras olmutu. Tabah vahas yznden ngilizlerle Trkler arasmda bu snr ze rindeki atma unutulmamtr. ngiltere'nin bu konudaki kararhh Padiah geriletti Osmanh Hkmeti'nin am' dan Mekke'ye uzanarak denize alan yararh bir kapya varma tasars suya dt. Gneyde Yemen'in giri liman Aden'di. Memleketin ilerindeki eyhlerle birbiri ardmca yaplan andlamalarla burarm hinterland' durmadan geni lemiti. yle ki Sina'ya kadar bir demiryolunun denmesi be dnlmeye balanmt. Umman'da Maskat emiri.
45
Franszlarn nfuzundan kurtulmak iin ngiltere'nin koru yuculuuna snmtL Basra Krfezi ktyilarm ise Lord Curzon, Hindistan'm yaylma alan iine ald; bu kapak denizi, btn rakipleri uzaklatrarak bir ngiliz gl yapmak isti yordu. Bombay'dan ve Karai'den kalkan vapurlar, Bender-Abbas ve Bender-Buir'e uradktan sonra Mezopotamya'nm kaps olan Basra'ya ulayorlard. ngilizler, ran'm giri kapdarmdan biri olan Karoun (rma - y.n.)'daki vapur seferlerini ele geirmilerdi. at-el-Arab ve Dicle'den yukar kan turistler, ancak ngiliz bandrak vapurlarda rahatlk bulabiliyorlard. Bir gezgin Badat'da kalaca zaman bavulunda bir kat siyah elbise bulundurmaya dikkat etmekydi. nk halifelerin kentinde ngiliz detleri benimsenmiti. El-Hassa kysmda, Bahreyn adalar ngiltere'den gelen makara depoluk ediyordu. Kuveyt emiri, ngiltere'nin vassal ve adamyd. Onun desteiyle, Osmank imparatorluu'nun gemiler iin buralardaki en iyi demir atma yerlerini ele geirdi. Efendi sinin hesabma, Badat demiryolunun ulaaca btn son duraklan elinde tutmaktayd. yle ki. Alman ilerleyii bir kmazda durmak tehlikesiyle karlaabilirdi. Ama ngiltere iin Drang' var noktasmda nlemek yeterli deildi; yolu zerinde de ona korkun bir engel ha zrlyordu. Bu da, tmyle Osmank egemenkine kar ayaklanan Arabistan'd.^'^ Arabistan uyanmt; ngiliz alt n burada isyan stne isyan kkrtyordu; burada vahabilerin mirass ve Necid'in en su gtrmez efendisi olan emir ibn Suud, Mekke yaknlarm ve Mezopotamya'y etkisi al tmda tutuyordu. Buralarda bakaldran imamlar, padiahm tkenmi olan askerlerini yerlerinden kmldatmyorlard. te yandan Asir ve Hicaz, Yemen rneine uyarak Trk garnizonlarm buralardan skp atm ve Osmanl egemen liinden kurtulmulard.
(*) Negib AZOURY, Le reveU de la nation arab dans l'Asie lurque. (Plon, 1905)
46
PAUL IMBERT
phesiz, Arabistan bir bireysel anari yuvasdr. Bura da herkesin aznda u zdeyi duyulur: Tfeim eyhimdir benim. phesiz gebelerin disiplinsizhi ve birlememeleri ordularm gcnden daha ok padiahm otoritesinin yerlemesine yardm etmiti. Canla bala ileri gtrlen Hicaz hatt da bunu tamamlayacaktL Ama bir Avrupa dev leti ie karmay dnrse, durum deiirdi: aka kkrt t bamszlk hareketini kendi karma dntrmek n giltere'nin elindeydi. Silahlandrd ve koruduu eyhler arachyla, Araplarm yaad yerlerde Osmanh egemeninin deilse bile denetiminin, yerini alabilirdi. Bu denetim Akdeniz'den Hindistan'a, Dou Anadolu'dan ran yaylalar na kadar uzanacakt. Pohtika varsaymlarma girimeden, Kuvejrt ve Tabah olaylan B. Freysinet'nin u grn Al manlara benimsetti: Msr'a egemen olan ve dnyamn en gl donanmasm elinde bulunduran ngiltere, istedii gibi Suriye'nin efendisi olabilir, hem Anadolu'ya hem de Frat blgesine egemen olur; yani Osmanl mparatorluu'na ve stanbul Boaz'ndan Basra Krfezi'ne kara ulam yollar na kumanda eder; yle ki, Svey Kanal gibi, byk Ba dat demiryolu tek bir iradeye baml olur.^*) ngiltere'nin dostu, Rusya'nm bala olan Fransa' nm, onlar gibi, Drang yolu zerinde. n Asya'da ya da Bas ra Krfezi'nde korunacak yaamsal karlar yoktur. Ama ne Yakm-dou'daki ayrcahkl durumunu ne de anh bir gemiten kendisine kalm olan haklar unutabilirdi. ok eski zamanlarda Trklerin egemen olduu Asya blgelerin de bat halklamun uygarhm temsil eden Fransa idi; ora larda Franszca konuulur, onun sayesinde Fransz zevkine deer verilir, Fransz dehas sevilirdi. Eskiden buralardaki ticaret teke Fransa'nm elindeydi; bugn de bir blm byledir. Daha son zamanlarda, Svey Kanal giriimini Fransa baarya eritirdi: ayet Badat iine ilgisiz kalrsa Fransa'nm prestiji ne olur?
O De FREYCNET, La question d'Egypte. (Calmann-L^vy, 1905)
OSMANLI MPARATORLUU'NDA YEMLEME HAREKETLER
47
Bunun iin Fransa, az ok uzak ama kamlmaz at malar nlemek iin bu ii dnmek zorundadr. Alman ya, kar durulmaz yaylma gereksinmesini gideren bu dou ya doru Drang'a btn varhyla balanmt. Rusya ve i n giltere, yine bu blgelerde esasl konumlar savunmaktayd lar. Bylesine bir karthk korkun eyler dourabilir. Bun lar nlemek devi Fransa'ya dmyor mu? Neden Fran sa, atan hrslan bir dizi andlama ile uzlatu-maya almasmd? Londra ile Petesburg, bir enternasyonallzasyon dncesini ilemeye balamlardr. Demiryolunun tama miyle AJmanlarm mah ohnasm ve bylece Drang'a yolu nun stnde ne grrse yutmasm nleyerek ilerleyiine olanak salamak sz konusuydu. Bu formlde bir uzlamanm eleri grlmyor mu? Bylece Almanya, entemasyonalletirihni olan Badat de miryolu zerindeki Alman yaylmach (Pangermanisme) amacmdan, ngiltere srekli dmanlmdan, Rusya da id detle kar kmasmdan vazgeiyordu. Fransa, birok du raksamadan sonra, d poUtikasmn ilkelerini saptayarak ni hayet aklanan ngilizRus andlamasm destekleme karar n vermiti. Bu kombinezondan imtiyaz sahibi de kazanl kmt. Belki de bouna isteyip duraca parasal katky salam oluyordu. Bundan baka stanbul'da byle bir siya sal yn deitirme, Osmanl Devleti'nin ilgisini saptrrd, bu yzden Alman demiryolu byk bir zarara urard. En ternasyonal bir nitelik ahrsa, devletlerin ortaklaa koruyu culuuna gvenebilirdi. Trkiye'ye gelince, dn verecek ok gl ve her gn daha ok yaylmak eiliminde olan tek bir dn verici yerine, drt ya da be Avrupa Devleti nin ibirHlini salam olacaktL Tecrbe gstermitir ki, bu durumda mparatorluun btnl iin yeni bir gvence bulmu olaca gibi, kendi karlarma btn ad geen dev letlerin karlarma oranla ncelik salam olacaktL Asimda, merutiyeti (berale) Trkiye balangta baka kombinezonlar arar gibi grnmekteydi Osmanh
48
PAUL IMBERT
Devletinin ilerine yabancy kantrmamak iin, Alman i letmesine yeni garantiler vermeyi reddedebilir, A d a n a Mersin hattn ksa srede satm ahr, daha sonra da ile mekte olan btn demiryolu am eline geirmek isteyebi lir, yeniden yaplacak hatlarla ilgili szlemeyi feshedebilir di Bu bir kelime bir Badat demiryolunun milliletirilme si demekti Bu eilimler Trkiye MecUsi'nin (Meclis-i Mebusan .) 24 ubat 1909 gnk oturumunda ortaya kt. Szle me maddelerindeki zel kouUarm arlm, ykledii ar masraflar, kilometre fiyatmm ar derecede yksek oluu nu szkonusu eden soru nergelerini yantlayan Nafia Naz r (Baymdrhk Bakam); Devletin ykmllklerini yerine getirmesi gerektiini, Badat Andlamas'nm tamamiyle ye rine getirileceini, syledi Bu kesin szler alklarla kesil miti Bu da Trkiye'nin itibarm destekler gibiydi Artk atmanm her zamankinden daha byk bir iddetle enternasyonalletirme sorunu zerinde srecei anlalyordu. Bylece, bir demiryolu projesi zerinde, aralksz bir rekabet, bin bir entrika ile srp gitmekteydi; dou ege menlii konusunda byk devletlerin giritikleri yar byle ce daha da belirginlemi oluyordu. Bu kavga sadece de miryolu seferleri zerinde deildi; nfuz, var yerlerine sa hip ohna, stratejik konumlar elde etme, bir kelimeyle yeni blgelerde stnlk elde etmek iin ekiiyorlard Bath devletler. stanbul ve Selanik'ten sonra Badat da lokomo tiflerin yaratt mucizeyle. Dou ileriyle her zamankin den daha ok ilgilenen Avrupa devletlerinin politikasmdaki arhk merkezlerinden biri olmutu.
III BALKAN DEMRYOLLARI
908 ylnda Balkan demiryollarndan ok szedilmiti. Kimi aylar, gn gemezdi ki ya stanbul'dan ya da Viyana'dan, Tuna'y Adriyatik'e ya da Orta Avrupa'y dounun kaps olan Selnik'e balayacak yeni hatlarla ilgili projele rin ele ahndgm bildiren telgraflar gelmesin. Diplomatlarm ve gazetecilerin hayalhanelerinden kan bu projelerin kamn yaama nitelii vard? Bunlardan ka uygulama dene yinden gemeyecekti? Bu demiryolu sorunu her eyden n ce Osmanl mparatorluu'nun geleceini ilgilendirdii iin, iki kriz arasmda az ya da ok hayal rn olsa da, Balkan yarmadasmn her yarandan geecei tasarlanan bu demir yollar zerinde dnmek uygun olacaktr.
Bundan tam yirmi yl nce (1889 - .) 1000 kilometre den fazla uzunlukta bir demiryolu Balkanlar diyagonal ola rak geip Tuna'y stanbul Boaz'na balamt. Bu, M nih, Viyana, Budapete'den geerek stanbul'u altm sa atte Paris'e balayan byk uluslararas hattr. Bu hat, do al bir yol izleyerek bir bakent olan Belgrat'dan hareketle Morava nehrinin vadilerinden geer ve bu nehrin kollarm aar, Srbistan'daki Ni kalesi'nden geer, son Srp-Bulgar sava alan olan Pirot aribord da zincirine dalar, bir ba kent olan Sofya'ya urar, Trajan kapsmdan geip Maritza vadisine, Filibe'ye, Edirne'ye uradktan sonra stanbul'a varr. Bu, ilk Haldarm Asya'ya Osmanlarm da Avru pa'ya giderken izledikleri eski tarihsel yoldur.
50
PAUL IMBERT
Ni'ten kan bir ube hatt Cep da zincirinden gee rek skp'e gider, buradan ayrlan iki koldan biri kuzey den Mitrovitza'ya kadar Mesi yaylasna, teki gneyde Vardar vadisinden geip Selnik'e ular. L'Orient-Express, 1059 kilometrelik Belgrad-stanbul yolunu yirmi yedi saatte ald halde, ar gidiU trenler, Belgrad'la Selanik arasmdaki 700 kilometrelik yolu yirmi iki saatte geerler. Bu trenler, Selnik'den stanbul'a (840 kilometre), Ege Denizi kylarma yakm bir yoldan uzanan bir hat bagmtsmdan geerek, yirmi drt saatte varrlar. Btn hatlar, normal 1,44 m. geniliktedir. Yalnz, Franszlarm olan son hat byle deildir. Bu hatlar, gittike Alman nfuzu altma giren Avusturya Dou Demiryollar irketi'nindir. skp-Mitrovitza blm, Vardar vadisinden bar va disine trmanarak Balkan yanmadasnm kilit noktas say lan ve ekimelere konu olan nl Mesi yaylasma varr. Bu egemen blgeye sahip olan devlet, Tuna'ya, Adriya tik'e, ya da takm adalara kadar keyfince sarkabilir. Trk ler buralarm bir blmn Srbistan Kralh'na braktlar; Avusturya ise, Bosna'y alarak evresini denetimi altma soktu. Dou sorununun yeniden canlanmas iin bu devletin burada demiryolu yapmak niyetinde olduunu aklamas yeterh oldu.
*** 27 Ocak 1908 gn Macar delegasyonunun dileri ko misyonunun bir toplantsmda Avusturya-Macaristan Dile ri Bakan baron Aehrenthal, kendi politikas konusunda b yk yank uyandran bir aklama yapt: Balkan'da, diyordu, bizim uygarlatrc ve ekonomik bir grevimiz var. Bu grev, Balkan lkelerinin hatr sayhr bir gelime ama girmek zere olduu bu gnlerde da-
51
ha da nemUdir... Trk ve Srp snrna kadar uzanacak bir demiryolu yapmm daha sonraki bir evrimin temeli sajayoruz. Her eyden nce bu hatlar zerindeki birletirme yol lar iin nlemler tasarlamaktayz. Bunu Srbistan'dan elde etmek g deil. Vardista'ya kadar olan hat tamamlanm bulunuyor; sonra Srp tarafmda, birletirme hatt ilerliyor. Mitrovitza balantsma gelince, elimiz, bu yolun yapm iin, izin almak zere Padiahla grmek iin grevlendi rildi... Avusturya'nm projesi renilir renilmez Avrupa'da, zellikle Rusya'da heyecan uyandu-d. Yine de ok nemsizmi gibi bir d grnle ileri srlmt. Asimda szko nusu olan ne idi? 150 kilometrelik bir balant hatt. Bu hat, Avusturya'nm Berlin Andlamasyla ele geirdii ve garnizonlar bulundurmak, ticaret ve askerlik yollan yap mak hakkm elde ettii Yeni Pazar (Novi-Bazar) sancan dan geiyordu. Baron Aehrenthal'e inanhrsa bu giriim ta mamiyle ekonomik amahyd: Bu hattm gereklemesin de, diye eklemiti szne, ara vermeden ahmahyz. Bu hat sadece Bosna hattn, komu hatlarla temasa geirmek le kalmayacak, fakat bize yeni demiryollar yapm olashn kazandracak. Bosna demiryolu a Osmanh hattma ba land zaman, tren seferlerimiz SarayBosna zerinden do ruca Ege Denizi'ne ve Akdeniz'e ynelecektir. te yandan Yunan ve Trk hatlar arasmda az zamanda bamt kurula ca da umulabihr. Byle olunca, Viyana, Budapete, Saray-Bosna, Atina ve Pire arasmda dorudan balant kuru lacak ve Orta Avrupa, Msr ve Hindistan arasmda en ksa yolu oluturacaktr... Bu giriimlerimizde, Padiahm katksm da salayabiliriz samyorum. Bunun sonucu olarak Trk hattnm kuzeyde Bosna, gneyde Yunan hattyla bamtsm gerekletirecek, bylece Makedonya vilayetlerinde yeni bir ekonomik a alacak, bu da buralarda yaayan halkm bu bar ilere olan ilgisini arttracaktr. zetle, sancak hatt Viyana e Dou pazarlar arasmda bir ticaret akm
52
PAUL IMBERT
yaratacak ve demiryolunun getii yerlerde refahm artmasma neden olacaktr. Babakanlklar, birbiri ardmca, bu gr nezaketle be nimsediler. B. Isvolski, u aklamada bulundu: Rus Hk meti, Balkan Devletleri'nin ve halklannm ekonomik geli melerine ok yakm bir ilgi gsterdii iin, yarmadanm e itli blmlerini birletirecek ve bu blgeyi evreleyen de nizlere serbeste ulamalarm salayacak olan demiryoUarnm buralarm bar iinde gelimelerini salayacam dn mektedir. Fransa, bala Rusya'mn bu grn benim sedi. talyan Meclisi'nde B. Tittoni kendi dncelerini de ok iyi yanstan Rus bildirisini hibir koula bah olmadan benimsediini aklad. Sir Edward Grey de Avam Kamaras'nda (ngiliz Kraliyet Meclisi) ngiltere'nin ticareti geliti recek nitelikteki btn demiryollarun yaygmlamasm iyi karladm bildirdi. Son olarak B. von Blow, Avusturya Macaristan projelerinin Berlin antlamasma tamamiyle uy gun olduunu ve yalnz ekonomik amalar gttn behrtti Ne yazk ki, bu diplomasi tezinin rkl en kk bir incelemede anlalacakt. Uzatlmas szkonusu olan Bosna-Hersek yoUar en elverisiz koullar iinde kurulmu tu. 76 cm.'lik dar yol olan ana hat Sava'dan Bosna Brod'a gidiyor, Saray Bosna'ya ve Mostar'a uradktan sonra Dalmaya'da Adriyatik'e ulayordu. Bosna Brod'dan Doboj'a kadarki yol o denU bozuktu ki, birka yldr Bosna vadisini izleyerek Doboj'dan, Sava'nm Samak'taki koluna kadar ye ni bir hat yaplmas tasarlanmaktayd. Bundan baka bir ka kez, Fiume'ye giden marandizlerin, aktarma yapma zorunda kalmamas iin hattm denecei yerin Brod'dan SarayBosna'ya kadar geniletilmesi de dnlm, bu amala baz ahmalara da balanmtL Adriyatik ynnde de denize varan duraklar oalthyordu. Demiryolu, Ragusa'da, liman iini gren Kattaro ve
53
Gravoso stndeki Zelinka'dan ve Narenta zerindeki ne hir liman Metkovie'den, Hersek eyaleti'nin bakenti olan Mostar'a ynelir; Narenta ve Bosna vadilerini ayran Ivan danm tepesini (1012 m.) bir dili bindirmeli yardmyla bir tnelden aarak Saray Bosna'ya ular. Bosna eyaletinin bakentinden ayrlan ve 1 Temmuz 1906'da iletmeye alm olan bir ube hatt Priboy ve Uvak'tan geerek Yeni Pazar sanca smrma ular. Bu hat da ncekiler gibi dar yolludur ve yer yer dih bindirmelidir, ama platformu normal yola gre yaphn^ olup daha sonra Selanik demiryolunun geici son dura olan Mitrovit za'ya kadar uzatlmas tasarlanmaktadr. Bu hat, birok t nel, kpr, su bendinden geerek ok engebeh dahk bir blgede, kimi yerde bin metrelik ykseldikten Bosna ve Drina vadilerine dalar. Bu hattm yapm kilometre basma 385.000 Franka malohnutur.^'^ Hattm, yapm tasars incelenmekte olan Uvak Mitro vitza uzants da aym glklerle karlamaktadr. Bu uzant. Yeni Pazar .yakmmda Drina ve lbar havzalannm ayrm izgisini amak zorundadr. Mahyet fiyat elbette ok yksek, iletme geliri de ok az olacaktr. Bugnk du rumda marandizler karhkh olarak dar yoldan normal yo la normal yoldan dar yola gemek iin iki kez aktarma yap mak zorunda kalacaktr: Biri, Bosna-Hersek smrrmda, te ki Mitrovitza'da ohnak zere. Saray-Bosna ve Mitraovitza'dan gemek zere Buda pete'den Selnik'e giden yol Belgrad ve Ni'den geecek hattan 236 kilometre daha uzun olacaktr. Bunun iin Avus turya-Macaristan ticaretinin yakmdouya ulamak zere iz ledii yolu deitirmesi iin hibir neden yoktur.
() 170 kilometre (Saay-Bosna-Mecece-Uvak, 129 kilometre; Mecece-Vegnd-Vadista, 31 kilometre.) uzunluundaki bu hat 60 milyon Kurona malolmutur. Toplam olarak 99 tneli, 30 byk kpriis ya da bendi var. Ortalama profili metrede 18 milimetrelik bir rampa gsterir.
54
PAUL IMBERT
Her ne kadar tasarlanan hat ekonomik bakmdan ok ilgin deilse de, askerlik ve politika bakmamdan byk bir nemi var. Sava kylarmdan Vardar azlarma kadar uza nacak olan ray, yalnz Yeni Pazar sancamda deil, Kosova, Selanik, Manastr vilayetlerinde de Avusturya iin iyi bir szma -Almanya iin de yaylma- arac olacaktr. Byle ce ifte bir denge bozulmas meydana gelecek: bugn Balkanlar'da stnl elde etmek iin ekien byk devlet ler arasmda; daha dar alanda, Makedonya'daki etnik ele manlar arasmda. Avusturya'nm tuttuu Yunanistan, Bulgarlarm ve Srplarm zararma stn gelecek; gney slavlarmm doal vasisi olan Rusya Balkan halklarmn gznnde itibarnm au" bir biimde sarsldm grecekti. Rusya'nm tepkisi gecikmedi. Avusturya-Macaristan projesinin zarar verdii karlarm savunmasm stlendi ve bu zarar karlamak zere baka demiryollar taanlarm desteklemeye hazr olduunu belirtti.
*** Saray Bosna - Mitrovitza hattmdan en ok zarar gren Srbistan'd. Bu hat Belgrad-Ni arasmdaki byk Srp demiryolundaki trafiin bir blmn saptracak, Srbistan' Karada'dan, karde bir ulusun yaad bu lkeden ayran Yeni Pazar sanca zerinde Avusturya'nm egemenliini salayacakt. Bu da halklarm srekli zlemleriyle atmak tayd. Bu halklar, skp'te dinsel trenle ta giymi olan Srp ar Duan'm Tuna'dan Adriyatik kylarma uzanan -imdi paralanm- geni bir imparatorluk zerinde ege menlik kurduunu unutmamlard. Srplar, Avusturya'nm ekonomik denetiminden kurtul mak iin Tuna'dan Adriyatik'e giden bir ulam yolu den mesini istiyorlard. Nehrin zerinde kurulacak bir kpr ile, tasarladklar hat Romanya'mn demiryolu ayla Turnu-Severina'da birleecek, Budapete'den Bkre'e giden
55
byk yol zerindeki Demir Kap'ya ulaacakt. Timuk va disine vardktan sonra, Ni'e kadar uzanacak olan Radujevak'la Kniazevak arasmda yaplmakta olan hatla birlee cekti. Bu hattm baka bir deiik biiminin balangc, yine Budapete hatt zerindeki, Romanya'mn Kraiova kenti olacaktL oktan yapm kararlatrlm olan bir ube hatt, buradan ayrlarak bir kpr arach ile, iki yolun birletii nokta olan, Tuna'nm sa kysmdaki Radujevak'a ulaacak t. Bu hat, Ni'e vannca, gneydou'daki, Sofya'ya ve s tanbul'a, ya da gneydeki Uskp ve Selnik'e ynelmeyerek, Mesi yaylasma doru ykselecek, ve Pristina'dan Trk lerin kalelerinin bulunduu yukar Drina vadisindeki Prizrend'e kadar blgeyi diyagonal biimde kesecek; sonra Arnavutluk'daki skdar'a ve Adriyatik kysmdaki Giovanni di Medusa'ya ulaacakt. Kuzey hatt ad verilen baka bir hat da Srbistan'daki Kurunlu kasabasmda ncekinden ayrlarak kuzey Arnavutluk'daki ipek'den geecek ve Mokra'da Hrvatistan'a gire rek San Giovanni di Medusa'ya Arnavutluk skdan'ndan giden bir ube hattyla Antivari hm anma kadar inecekti. Hrvatistan'dan geecek olan bu hat, Arnavutluk hattmdan daha ksa olmakla birlikte daha pahalâ mal olaca gibi, yapm da ok g olacakt. Timok ve Ni'teki birleim hattmm uzunluu elli kilo metre kadard. Ne var ki, engebeli bir araziden geiyordu ve en az 650 metrelik bir ykseklie kadar kacakt. Trk topraklanndaki hatta gelince, bu hat daha ucuza malolacakt. nk Drina vadisindeki blm ok bir duvarclk ii gerektirmeyecekti Demiryolunun getii blgenin top raklar verimli, nfusu da ok olduu iin buradaki tren se ferleri iyi kazan salayacakt: Ticaret asmdan Tuna-Adriyatik hatt Sancak hattm iflas ettirecekti Parasal nlem lerin almd ileri srlyor ve Fransz kapitalistlerinin bu
56
PAUL IMBERT
letmeye katkda bulunacaklar bildiriliyordu. Fakat diplo matik sorun zlm deildi. Ruslarm ve talyanlarm des tekledii Srp projesi hemen hemen almaz engellerle kar layordu. Bulgarlar bu tasarya iddetle kar kyorlard: gen kralhklarnm Karadeniz, Adriyatik ve Akdeniz arasmda ge lien ticaret hareketinin dmda kalmasmdan korkuyorlardL Bu ite Trklerin dorudan doruya hi bir ekonomik ya da stratejik karlar yoktu. Arnavutluu gzaltmda bu lundurmak iin Prinzenol'den, skdar'a giden yol deil, daha gneyde, bjik temel hatlar olan Istanbul-Selnik demiryolunun bir uzants zerinde Manastr'dan Durrazzo'ya kadar, ky boyunca Hrvatistan smrma gidecek bir ube hatt gerekliydi onlara. Osmanhlar bakmmdan bir Ku zey hattnm, tersine, byk bir kazanc yoktu. Bylece Srp projesi fazla bir basan ansma sahip de ildi. Dikkate deer bir nokta da u ki, bu projede evvelce yaplm olan byk hatlardan hibir kullanlmyordu. Oysa ne kadar gariptir ki oktan Adriyatik kylarmdan Srbistan'm Bosna snrma kadar trenle gidilebilmekteydi. Tuna^ kysmdaki Metrovi'ten hareket eden Hersek demiryolu a, gerekten de Saray-Bosna'ya varyor ve Saray-Bosna-Uvak hatt Mecece'de bir ube hatt oluturuyordu. Bu hat Visegrad'dan getikten sonra Srp snrma 500 m. uzakhktaki Vardista'da son buluyordu. 1 Temmuz 1906'da ilet meye alan bu hattm, bugn sadece stratejik bir nemi var. Fakat bunu Srp arazisi iine uzatmak szkonusudur; Baron Aehrenthal da delegelere, Srplardan bir bamt kur ma izni almanm g olmayacam sylemitir. Elbette ki byle bir yol kolayca gereklemeyecektir. Yalnz Tuna ile Adriyatik arasmda, tamamiyle Osmanh mparatorluu d mda yaplm en ksa ulam yolu olacaktr.
***
57
Bulgarlarn da bir Tuna-Adriyatik projesi vard. Daha s ayr ayr hatlarn yaplmasn neriyorlardL Bunlardan bi rincisi Tuna'dan ayrlp Vidin'e gidiyordu; kurulacak bir kpr, bu hatt Romanya demiryolu a zerindeki Kalafat'a balayacaktL Bu hat Mezdra'da, Varna'dan Sofya'ya giden byk, hatta balanacakt; bu hat, oktandr, Radomir'e, Kstendil'e ve Trk snrma kadar uzatlmtr. Vidin-Mezdra blmnn, asimda kolay olan yapm uzun s redir dnlmekteydi: ihaleye bile kartlmtL Radomir-Kstendil-Trk smr hattma gelince, Bulgar giriimcile ri 1908 sonunda bu hatt iletmeye atlar. imdi bunu skp'e uzatmak szkonusudur. Burada daha ciddi glkler ortaya kmaktadr. Struma vadisindeki Kstendil'den, Vardar stndeki Ni-skp hattma, Komanova'da balanmak zere, Eri-Palanka'ya kadar kmak gerekecektir. skp'ten Adrtyatik'e gitmek iin en ksa yolu benimsemek demek 2500 rakml ar-Daa arpmak demektir. Buna gre Mesi yaylas ze rinden Kuzeye klacaktr ki, bunun iin, Srp yoluna rastlaymcaya kadar, Mitrovitza hattm kullanmak gerekir; ya da gneye doru sarkarak Dibra'ya varmak zere etin bir yo la saplr. Bu yol, yksek Kara Drina vadisinden aarak Ar navutluun Durazzo limanma varr. lkenin bir ucundan br ucuna giden bir Bulgar hatt da Romanya demiryolu ayla, Korabia-Somovit de. Tuna zerinde kurulacak bir kpr araclyla birleir; bu hat b yk Vama-Sofya hatt zerindeki Somovit-Plevne ube hattmdan yararlanr ve nceki hatla birleir. Bu iki hattm ikisi de Bulgaristan iin elveriUdir. Bu hatlar, Sofya'y yarma danm coraf merkezi, Balkanlarm byk ticaret piyasas haline getirecektir. Sofya-Radomir-Kstendil hatt, 1908 Temmuz aymda Trk snrma varm olmahydL Uzun sredir dnld gibi bu hat skp'e kadar uzatlmalyd. Trklerle Bulgar lar arasmda 1904'de imzalanan bir anlama uyarmca.
58
PAUL IMBERT
Bb-1 li (Osmanh Hkmeti .) Komanova'da Bulgar smrma ulaacak bir hattn yapmma izin vermeyi kabul etmi ti. Fakat Bulgar Hkmeti'nin abalarma karm, imtiyaz iradesi bir trl kmad. Osmanl Hkmeti'nin kar koy malarm krmaya kararh olan Bulgar hkmeti bu hattm harcamalarm yklenmee de hazrd. Adriyatik'e ulamay ama edinen her plan iin olduu gibi talya, Bulgar tasansm da destekhyordu. Bu hat, bu devletin Arnavutluk pohtikasma yarad gibi ticaretine pa zarlar da kazandnyordu; araplan, meyvalan, sanayiinin rnleri iin Balkan devletlerinde ve Rusya'da byk bir pi yasa bulmay umuyordu. Bununla birlikte demiryolunun da ha gneyde bir yol izlemesi talya iin daha kazanh ola cak gibi grnmekteydi. Bu hattm izleyecei yol yle ohnahyd: skpManastr-Ohrida gl ve Durazzo ya da daha iyisi Otrant'm karsmdaki aym ad tayan krfezin kysm daki Avlonya. Bylece demiryolu hatt Roma'nm Arnavut luk'tan geerek Ege Denizi'yle ulamm salayan eski Ro ma yolunu via Egnatia'y izlemi olacakt. Manastr'dan skp'e kadar Makedonya da kollarmm kenarmdan gide cek olan bu hat, KuzeyGney arasmdaki byk hatta bir ube ekleyecekti. Bu da belki bir gn Belgrad' Ni, skp ve Manastu- stnden Atina'ya balayacakt. Eer Yunan ve Trk demiryollarnm balants Kastorya'da olur ve Tesalya'daki Yunan hatlar, 1908 ilkbaharmda iletmeye al m olan Pire-Atina-Larissa byk demiryoluna balanrsa Orta Avrupa ile Msr ve Hindistan arasmda en dorudan ulam yolu kurulmu olurdu. Fakat, Bulgarlarm projelerinin karsmdaki en byk engel Trkler'in bu zamana kadar knlamayan hakl kar klarydL oktan Sofya-Radomir ube hatt K().stendil ve skp yolundan Selanik'le bamty hazrlamt: bu, ger ekleirse, bir Bulgar ordusu Makedonya'ya saldracak ve stanbul'u Rumeli vilayetlerinden ayracak, bunu da hare kt ssyle ilikisini rahata srdrerek yapabilecekti. Bu
59
tehlike bir yana brakhrsa, Makedonya eksenini izleyerek Sofya'dan Selanik'e inecek olan demiryolu btn Bgar-Makedonyahlarm byk Bulgaristan dn canlandracak t: bylece Bulgaristan Tuna'dan Ege Denizi'ne, Karade niz'den Ohrida glne kadar yaylacakt; bu durumu Aya Stefanos Andlamas az kalsm gerekletiriyordu. Bylece Osmanh mparatorluu'nun btnl byk lde sarsl m olacaktL Trkler hibir zaman byle bir tehlikeye gz yumamazlard. Bununla birlikte Bab- Ali'yi tedirgin etmeden SofyaSelanik hattmn bamtsm kurmanm basit bir yolu vardL Struma vadisinden ayrlmadan Radomir'e ya da Ksten dil'e kadar yaplm olan blmden yararlanlabilir. Cuma'dan Serez'e ya da daha dorusu stanbul-Selanik ba lants zerindeki Demir Hisar'a kadar inilebilirdi. Bu yo lun, Trkler iin aym sakmcalar yoktu. lkeyi batan sona geecek bir hat yerini Struma demiryolunun Makedonya'nm kenarmdan gemesi elbette ki Bulgaristan'm siyasal amalar iin daha az elverili olacaktL Buna karlk nemH bir merkez olan Serez'e urayacak ve Sofya ile
Ege Denizi arasmdaki mesafeyi hissedilir d e r e c e d e ksalta
cakt. Trkiye'nin savunmas bakmmdan stanbul-Selak'e dayanan stratejik yelpazeye dayanarak mparatorluun Avrupa'daki vilayetlerinde her yne yaylacakt. Rodop'u yandan syrarak ileriki operasyonlara sahne olabilecek olan Trakya ve Makedonya ovalarm birbirinden ayran bl meyi ortadan kaldracakt. En sonunda, seferberlik halin de, Anadolu'daki ordu birlikleri zmir'de gemilere bindirile rek birka saatte Serez'in liman olan Orfani'ye ve Bulgar smrma ulatrlacakt. Osmanh Hkmeti imtiyaz sahiple rinden hattm Serez'den, rhtm olan Orfani'nin son dura na kadar uzatlmasm isteyebilirdi. Burada bir ykleme rh tm yaplacakt. Asknda bugnlk dnlmedii grlen bu tasar Tr kiye iin en ok kabul edilebilir bir zmd. Bu, fazla bir
60
PAUL IMBERT
htiyatszla dmeden, kendisini zenle uzak tuttuu kom u demiryolu akaryla balanmasma raz olabilecei tek zmd. Bu tr bir dn. Aa Tuna ile Selanik Krfezi arasmda bir akmm domasma yol aardL Bunun sonucu, belki mparatorluun gveii iin son derecede nemU olan baka bir hattm yapmnm ertelenmesi olacakt: bu da Sofya'ya uramadan Balkanlar batan baa geerek Bul gar kuvvetlerini dorudan Trkiye snrma ulatracak bir hat olacakt. Bu hat byk blmyle zaten yaplm bulunuyordu. Rusuk-Tirnovo yolunda Varna-Sofya demiryolundan gelen bir ube hattyla birlemektedir. Timovo-Borutika blm (75 km.) 1908 yh sonunda iletmeye ald. Son duramdah nce bu hat Balkanlar' 864 metre ykseklikten atL Bu demiryolunu ya dorudan doruya ya da Kazanhk'tan Stara-Zagora'ya kadar uzatmak szkonusu olmutu. Daha sonra, byk Sofya-stanbul hattma balanacak olan irpan blm kullanlacakt. Bu balantnn yaplmas iin Bulgaristan'la Dou Demiryollan irketi arasmda bir anla ma imzalanmas gerekmekte ise de bu, henz gerekle memiti. Balkan demiryolu (le Transbalkanien) Romanya ve Rusya demiryolu alarma, Rusuk'ta, Tuna zerinde kuru lacak bir kpr ile birleecekti. Bu hat, Rusya, Bkre ve stanbul arasmda en dorudan ulam yolunu oluturacakt.
***
Rus Hkmeti, d lkelerdeki temsilciliklerine gnder dii bir genelge ile tasarlanan demiryoUarnm yapmma hi bir kiisel ilgisi olmadm bildirmitir. Balkan devletlerinin demiryolu imtiyaz isteklerini destekleyecek ama kendi he sabma hibir istekte bulunmayacakt. Ashnda bunun yerine baka yerlerde dn koparmay dnmekteydi. Rusya, uzun zamandr, n Asya'ya gz dikmiti. Osmanl Padiah-
61
nn bir iradesiyle, nce de grdmz gibi, Karadeniz havzasmda Rusya'ya Badat demiryollaryla aym koullarda her trl ulam yolu yapma konusunda tercih hakk tanmmtL Bu anlama, Ruslara daha balangta, Badat'm ilk yolunu Eskiehir ve Konya stnden gneye saptrma olanan kazandrmt. Denildiine gre bylece Ruslar, tahkimath Kars kentini^') Anadolu'nun gerekten kiUt nok tas olan Trklerin elindeki byk tahkimath Erzurum'a balayacak olan bir hattm yapmm incelemek istediklerini ileri srmlerdir. Bu basit demiryolu blm bir Rus ordu suna dou savunmalarn geerek Frat vadisini izledikten sonra Halep vilayetinden skenderun krfezine inme olana
m salayacaktL
Trklerin, kendileri iin yalnzca tehlike getirecek olan bu imtiyaz nasl verecekleri anlalr gibi deil. Osmanhlar son direnme noktas olan bu Anadolu yaylasn, hakh ola rak, hi bir zaman, kendi istekleriyle yabanclara amaya caklard. Bundan tr Rusya Avusturya'nm istedii ka zanlara denk decek karlar Avrupa'da aramak zorund a y . te Bab- Ah'nin byk bir baar gsterdii bu tahtaravaUi oyunu, Balkan demiryollar projelerine en iyi baa r ansm kazandrm oldu. Ashnda bu demiryollar projelerinin ncleri, maddi karlardan ok, siyasal hrslan doyurmak istiyorlardL phe siz bu hatlardan her biri getikleri yerlerde ekonomik geli meye katkda bulunacakt. Bu hatlarm btn yarmaday en salam bir ilerleme ve bar gvencesi oluturacak bir ulam yolu ayla kaplayacaktr. Bu adan Fransa gibi kar dncesi gtmeyen bir devlet^*') genel yararla ilgili projelere kaytsz kalamazd. Ne var ki, bunlar neren dev letler, bu projeleri zel amalar iin kullanmay dnyorlar d. Ticaret alanmda yarma grnm altmda, geleneksel
(*) Kas, o tarihte Rus arignn elindeydi. (.N) (*) Bu sz gerei yanstmyor. Fransa da, Avrupa'nn teki emperyalist devletle ri gibi kar peindeydi. (.N)
62
PAUL IMBERT
ekimelerini, Balkanlara egemen olma yolundaki srekli atmalarm gizHyorlardL Germenlerle Slavlar, on yzyl nce olduu gibi, bugn de Sava'dan takun adalara, Tuna' dan Adriyatik'e kadar Orta Avrupa mparatorluu iin e kiiyorlard. Byle olunca kim btn bu demiryolu projeleri nin geleceinin ne olacagm kestirebilirdi? Bunlar ortaya kartan ve zaman zaman gncellie kavuturan, politika dr; bunlarm gereklemesine belki de daha uzun zaman, engel olacak olan teknik ve parasal glklerden ok, siya sal nedenlerdir.
Babakanlklar arasmda gidip gelen notalarda ve basmdaki polemiklerde az ok ciddi demiryolu projeleri ile ou kez hayal rn yolboyu tasarlar atrken, dou krizi, da ha nceden yaphn bulunan demiryollarnm mlkiyetinin tartma konusu olmasyla karmak bir hal aldL Bulgaristan'm Rumeli'deki demiryollarma el koymas, yeni Osmanh rejiminin balangcm iaretleyen etin atmanm bir ev resi oldu. Daha 1860'da, Abdlmecid'in bakanlar Fuad ve Ah (Paalar - .) byk bir demiryolu program hazrladlar. Tasarlanan btn hatlar arasmdaki bir hat onlar ok ilgi lendirmekteydi. Buna gre Balkan yarmadasmn bir ucun dan teki ucuna gidecek olan bir demiryolu stanbul Boa z ile Tuna arasmda ulam salayacak ve stanbul'u Viya na ve Paris'e balayacakt. Bu tasarya uygun olarak stan bul ile Badat arasmda bir ana hat denecekti. Bundan da Burgaz zerindeki herhangi bir noktadan bir Edirne-Dedeaa ube hatt ayrldktan baka bir hat da Selnik'den balayarak Avusturya smrma ulaacakt. Bu da 400 milyon luk bir sermayeyi gerektirmekteydi.
63
Bylesine byk bir ii baarmak iin Trk Hkmeti gerekli kaynaklara ve kiilere sahip deildi. Ancak gl bir irket baar olaslyla bunu ele alabilirdi.'^') Rumeli demiryolu imtiyaz 31 Mays 1868'de mteah hit Van Elst Kardeler irketine verildi. Ne var ki, bunlar andlamada belirlenen srede ilk ileri yapamadklar iin 12 Nisan 1869'da imtiyazlar ellerinden almdL Birka gn sonra, baron Hirsch imtiyaz ele geirdi. Anlama 22.000 Franklk kilometre garantisi esasma gre yapld. Bu miktar Osmanl Hkmeti'nin ald borcun fa izine denk olup, 200.000 Frankhk bir sermayenin geliri idi. Bu da bir kilometre demiryolunun yapm iin zorunlu gr len parayd. Bu 22000 Frank garantiyi salamak zere, Osmanl Hkmeti 99 yl 14.000 Frank deyecekti; geri kalan 8000 Frank ise, bu sre boyunca demiryolu an iletecek olan imtiyaz sahibi irketin ykmllnde kalacakt. Baron Hirsch, 54 milyon sermayeli iki irket kurdu, bu paranm drtte biri denmiti. nce 5 Ocak 1870'de bunlar dan hatlar deyecek olan Avrupa Trkiyesi Demiryolu mparatorluk irketi, ertesi gn de Avrupa Trkiyesi De miryolu Genel letme irketi kuruldu. Bu irket tekinin yerini alarak demiryolunu iletecek ve bunun karlmda ona kilometre basma 8000 Frank yllk gelir deyecekti. Ama anlamaya ilk on yh ieren bir srede Osmanl H kmeti'nin kendisinin deyecei yazld. Bylece, mparatorluk Demiryolu irketi, demiryolu amm yapm iin 99 yl boyunca kilometre basma 22.000 Frankhk bir ylhk gelir salam oluyordu. imdi Baron Hirsch'e bu geliri sermayeletirmesi ii kalyordu. Bu ama la 1.980.000 Frankhk tahvil kardL Hisselerin nominal de eri 400 Frank olup ylk geliri 12 frankt ve kura ile amor ti edilecek ve byke bir prim denecekti. Tahviller biri
() Du VELAY, Essai sur l'histoire financiere de la Turquie (Rousseau, 1903).
64
PAUL IMBERT
Mart 1870'de teki Eyll 1872'de olmak zere iki kez sat a karldL Bu sat pek baarh olmamt. Bu arada, 18 Mays 1872'de, Avrupa Trkiyesi DemiryoUan mparator luk irketi, imtiyaz hakkm, iletme irketi ile arasmdaki szlemenin salad kazanla birlikte Osmanl Hkmeti'ne geri verdi. Bylece Osmanl Devleti 1.300 kilometre ye indirgenmi olan yaplacak blmnn sahibi oluyordu. Trkiye Genel Demiryollar irketi bundan sonra 1878'de balayarak Dou Demiryollar letme irketi ad altmda tek basma ahacaktL Berlin Antlamasmdan nce Baron Hirsch tarafmdan yaplan demiryollar a, stanbul-Edime-Belova, Dede-KuleliBurgaz, Tirnova-Yambolu, Selanik-Mitrovitza hatlarm iine ahyordu. Bu hatlarm toplam uzunluu 1.145 kilomet reydi. 1885'den 1888'e kadar Selanik-skp hatt Belgrad'a kadar uzatld, tstanbul-Belova hatt da, Bulgar ve Srp demiryolu alarma baland. Bylece stanbul ve Sela nik Viyana ve Paris'le bamt hale gelmi oluyordu. Dou irketiyle Osmanl Hkmeti arasmda 22 Arahk 1885'de imzalanan bir anlama ile gelirlerin paylaun d zenlenmiti. nce, kilometre basma brt gelir zerinden alman 7000 Frank ile iletme masraflar ve yatrdan ser mayenin faizi karlanacakt; kalan da, irkete % 55, Os manl Hkmeti'ne % 45 olmak zere paylalacakt. Bu na karlk Osmanl Hkmeti kilometresine en az gelir ol mak zere 1500 Frank demeyi stleniyordu. Bundan ba ka irket de hkmete 23 milyon frankhk bir cari hesap ayordu; bunun faizi % 7, amortisman bedeh de % 1 ola cakt. Bu yUk gelir, iletme gelirinden hkmetin payma den blmn gvencesiydi. Bu pay, bugn, 1894 borlanmasmm iinde erimi bulunmaktadr. Birletirme hatlarmm yapmmdan beri. Dou irketiy le Osmanl Hkmeti ve Bulgar Hkmeti arasmda eitli anlamalar imzaland. Bulgar hkmeti 1894'de Belova ile Vakarel arasmdaki Osmanh hkmetinin mah olan demir-
6S
yolu blmne el koyarak Bulgaristan prenslii ile Dou Rumeli arasmdaki -bugn silinmi olan- smr at. Birok hoa giden giriimlerden sonra Bab- Ali, bu hattm sahipli inden vazgeti ve irket de yhk bir denti karh ilet meyi Bulgarlara braktL irketle Bulgar Hkmeti arasmda tarife anlamazlk lar kt iin, Bulgar Hkmeti Filibe'den balayarak. Dou irketinin hattma paralel, bir hat yapmma karar ver di. Bu hat daha kuzeye ynelerek Nova Zagora istasyonun da Tirnovo-Yambolu hattyla birleecekti. Bu paralel hat tm denmesi irkete ok zarar veriyordu. Nova-Zagora-irpan hatt tamamlanm olup irpan'm Fibe'ye ba lanmas kahyordu. Bu srada irketle Bulgar Devleti arasm da bir uzlama oldu. Bu uzlama gereince Bulgar Prensi Hkmeti 25 Mart 1899'da 25 yl sreyle tm paralel ya da, irket hat tyla rekabet edecek hatlarm yapmm durduruyordu. Bun dan baka aym sre iin, tamamlanm olan irpan-Nova Zagora hattm irkete kiralad. Fakat, Filibe'den balaya rak, kuzeyde Kazanhk'a ynelen Stara Zagora'da Kazanlk hattyla birleen bir hattm yapm hakkm elinde tutu. Bu eitU anlamalarm hukuksal temeh, uluslararas bakmdan, Berlin Anlamas'nm 2 r n c i maddesine dayamyordu. Bu maddeye gre Bab- Ali'nin Dou Rumeli de miryollar zerindeki haklan ve ykmllkleri tamamiyle sakldr. Oysa, 18 Eyll 1908 gn Dou irketi memurlar c retlerinin arttrhnamas zerine greve gitmilerdi. Orta Av rupa ile ilikiler kesildi; bunun zerine Sofya Hkmeti gre vin uzamas halinde demiryolunun iletilmesini bir demir yolcu birhinin askerleriyle salayacam bildirdi. Memur lar irketin cret nerilerini kabul etmeyince, Bulgar Hk meti an ettii nlemleri uygulamaya koydu. Aym 2rinde grev sona erdi; ama Dou irketinin grevlileri ie bala mak istediklerinde Bulgar memurlar yerlerini brakmad-
66
PAUL IMBERT
lar. irketin bavurusu zerine Bulgar Hkmeti, ekono mik karlaryla birlikte ulusal savunmasmm, lkesinden ge en bir demiryolunun, bir yabanc irkete iletilmesi y znden zarara uradm ileri srerek Bulgar memurlar ekmeyeceini bildirdi. Bundan sonra da bu sorunu Bb- Ali ile deil fakat irketle grmek istediini aklad. Trkiye'de, Berlin antlamasm imzalam olan devlet lere bir genelge gndererek irkete, antlama ve anlama larla iletme hakkma sahip olduu hat blmnn verilme si iin harekete gemelerini istedi. Bulgaristan, buna bam szlm iln ederek yamt verdi: bundan sonra demiryolu ii ikinci plana geiyordu ve tek basma bir dzenleme konusu olamayacaktL Dou sorunu yeni bir grn altmda btn enginhiyle ortaya km oluyordu. Bulgar Hkmeti beklenmedik giriiminden sonra, uz lamac bir tutum iinde olduunu kantlamak gereini duy mutu. Birka kez Tirnovo ulusal hareketinin sarst maddi karlarm zararm deme ilkesini kabul etti. Bunun la birlikte Osmanh Hkmeti'yle giriilen grmeler baa rszla yz tuttu; konumalar birka kez ertelendi. leride greceimiz gibi, Rusya, parasal bir kombinezonla, TrkBulgar anlamazhrun giderilmesini ustaca telkin etti. Za rar bol bol denen Dou irketi, Balkanlar'da hazrlanan demiryolu yapm giriimlerine katlabilirdi.
IV MEKKE HATTI^'^
rabistan, kuramsal olarak, XVI. yzyldan beri Osman l mparatorluu'nu oluturan lkelerden biridir, bu im paratorluun bir parasdr. Yavuz Sultan SeUm'in Nil vadi sini ele geirmesinden sonra, Msr'a baunh olan Hicaz ve Yemen Osmanh egemenlii altma girmiti. Ashnda pek de salam olmayan bir igaldi bu. Daha 1633'de Trkler, Yemen'i yerel eyhlerin ynetimine braktlar. ki yzyl bo yunca Osmanhlarm buradaki nfuzu kararsz durumdayd, bir ok deimelere urad. Yalnzca, bir yl nce Basra Krfezi'ndeki El-Hassay eyaletini aldktan sonradu" ki, Ye men'i yeniden ele geirmeyi baardlar. Bununla birlikte hibir zaman Arabistan yarmadas zerinde egemenliklerim tamamiyle srdrm deillerdi. Yerleik olsun, gebe olsun Araplar, Hilh Hindistan snrlarmdan Poitiers ovalarma kadar gtren cenkilerin to runlar olduklarm gstermilerdir. Her zaman, kabileleri nin zerkliini korumay baardlar. Trklerle aralarmda ne kaynama, ne de itenhkli bir anlama oldu. Ancak yir mi otuz yldu- ki becerikH Osmanh valileri, unvanlar, nian lar, phphlemeler ve armaanlarla Arap topluludarmm basma, Bab- Ali'nin adam olmay kabul eden kiileri ge irdiler. Ne var ki, bu yeni baar, son zamanlarda Arap miUiyetiinin hzh atlmyla sarslm bulunmaktadr.
(*) Victor BRARD'n u kitabndan yararlanlabilir (Le Sultan, l'islam et les Puissances, (Constantinople, Le Mecque, Bagdad). Colin, 1907.
ffl
PAUL IMBERT
1904'de Necid emiri bn-Suud, Orta Arabistan'da eski Vahabi mparatorluu'nu bir blmyle yeniden kurduktan sonra, yarmadadaki belli bah eyhleri, gzellikle ya da zorla evresinde toplad; nfuzu Kuveyt'ten am'a ve Kz deniz yaknlarma kadar yaydt bnSuud'a kar gnderilen VI. Trk Kolordosu Komutam mir (mareal) Feyzi Paa yenilgi stne yenilgfye urad, dahas San'ada evriU kaldL Ibn-Suud Filistin'de, Surfye'de, Irak'da yaayan ayn kan dan halk uyandrarak bir zamanki birhi yemden kurabile cek miydi? Eski gnlerin anh anlan silinmi deildi, tm bir edebiyat bu anlar kuaktan kuaa aktartyordu. Ge miin rnei yeniden Arap ulusunu elkletirecek miy di? Bununla birlikte, Arabistan'da ba gsteren tehlike da ha da artmamt; ayrhk hareket bugn de hl korkutu cu olmakla birlikte, bn-Suud'un giriimlerinin uyandrd korkular gereklemedi. Uzun sreden beri Arabistan' kaybetme olash AbdUamid'i tedirgin ediyordu. Arap yarmadas onun gzn de, Ermenistan, Makedonya gjbi kuvvetle ilgilendii yabanclann hrslarna kar mparatorluun hesaph bir ilgi e sa vunmakla onur duyduu herhangi bir eyaleti deildi. Arabis tan, kutsal kentlerin, mslmanhm odanm bulunduu topraktL Hem sonra otuz yl boyunca mslmanha es ki gcn ve grkemliliini kazandrmay ama edinmi olan bu Padiah iin, Arabistan'm ayn bir deeri vard. Os manh hkmdarlarnm resmi unvanlar Sultanlarn sulta n, hanlann han, en gl imparatorlarn imparatoru, kentin, stanbul, Edirne, Bursa'nm Padiah, iki kta ile iki denizin egemeni, dnyaun yazgsmn biricik hakemi, Allahm yeryzndeki glgesi ise de, bunlardan baka Arapa iki unvana daha sah)tirler: Hahfe ve Mekke ve Medi'nin, bu iki kutsal kentin hadimi (hizmetisi) ve koruyucu su. unvanm da tamaktaydlar. Onm gznde bu iki un vann, Osmanhiar'daki atafath terifata glge drmedii phesizdir. Sultan Abdlhamit, btn hkmdarh sre since dnya mslmanlarmm mnevi nderi olmay dn-
69
m, derinden istemitir. Trk mparatorluu'nda ancak 16 ya da 18 milyon mslman vard. Ama Hindistan'da, in'de, Cava'da, Sumatra'da, Msr'da, Tunus'da, Ceza yir'de, Sudan'da 250-300 milyon mslman yaamaktadr. Dinsel tarikatlarla ilikisi olan Abdlhamit, Asya'nm uzak blgelerine ve Orta Afrika'ya kendisini vmekle grevli adamlar gnderdi. Bir zaman yirmi yl kadar nce, kendisi ne yakm gazeteler, slam lkelerinin hkmdarlarm ve halklarm Halife'yle itenlikle ihki kurmaya, politikalarnm ynetimini onun elie brakmaya, ve buyurduklarfta uy maya*^*) armlard. Bugn btn mslman topluluklarmn gzlerim Osmanh padiahma evirdikleri aka grl mektedir. Ordulanmn en kk baars, daha son zaman larda Yunanistan'a kar kazand zaferde olduu gibi ina nlmaz bir hzla sar ktanm ve kara ktanm en cra kelerde yanklanmaktadr. Bunun iin stanbul'daki padiah iin Mekke ile Medi ne'ye komuta etmek ok nemhydi Kur'an'm buyruklarma harfi harfine uymak, dinsel bayramlar candan kutlamak, din adamlarm onurlandrmak, haclara para yardmmda bulunmak gibi eylemler, halklarm hayal gcne, kutsal kentlere sahip olnaktan daha az etki yapard. Kutsal top raklarda kendisine itaat edilmesini saâmak, Abdlha mit'in Panislamizm yolunda baar kazanmas iin en sa lam gvenceydi. Bundan baka yartmadanm gneyindeki Yemen, Batlamyus'un ve Strabon'un mutlu Arabistan', Osmanh mpa ratorluu'nun en zengin ve tarmm ileri olduu blgeleriydi. Arabistan nefis zmler ve baharat lkesi olduu kadar t kenmez bir insan ve enerji deposuydu. Trklerin birgn Balkanlar'daki hristiyan uyruklulara ya da Kafkaslar'a kar cihada (kutsal sava - .) kalkan banazlatrhn Arap ynlarmm yardmm grmeyeceini kim syleyebilir?
() Gabriel CHARMES, L'avenir de la Turquie, (Paris, 1882).
70
PAUL IMBERT
Bundan tr, Arabistan yarmadasna gerekten ege men olmak, Bb- li iin llemez bir deer tamaktaydL Ama bu engin yaylaya hkmetmek ve bunu srdrmek g bir eydi. Arabistan yarmadas batda Kzldeniz'in do u kym evreleyen byk bir da zincirine dayanmtr. Bundan baka Hint Okyanusu'nun gneyi ile Umman deni zi dalarla evrilidir. C^leki yer yer iki bin metre yksekhgi bulan bir tabya iine kapanm gibidir. lkenin ilerinde Kzldeniz'in ve Basra Krfezi'nin tesindeki ran ve Sahra'nm l niteliindeki iklim yaps hkm srmektedir. y le ki, buralarda bir bitkiye ve bir canh yarata pek seyrek rastlanr ya da hi rastlanmaz. Yarmadanm kuzeyindeki Nefud'da, gneyindeki Dahna'da da yamur ve akarsu yok tur. Yalnz bu iki ln arasmda 1300 km. uzunluunda suyu bol bir nehrin sulad zengin ve yer yer canh vahalarla bezenmi Necid blgesi vardr. Burada iklim sahkl olup, kurak rzgarlarm yakc soluundan korunmu durumdadr. Baka yerlerde ise s 40-50 dereceye kadar ykselir. Bu corafya koullar, Arabistan'da yol yapmm olanakszlatrmtr. yi mevsimde kullanlan ve kervanlara elverih yerel patikalarm dmda topu topu iki byk ulam yolu vardr: biri, Kzddeniz kysmda, dahk arazinin etein deki ky eridinden geer. Burada kutsal kentler, gneye doru da San'a ve Aden kentleri kurulmutur. Bu, Msr, Surê ve Anadolu haclarnm Kabe'ye gitmek zere izle dikleri geleneksel yoldur. teki bma tamamiyle dikey du rumdaki yoldur. Bu yol Necid'den getikten sonra, ikiye ay rlr; biri Badat'a ve Mezopotamya'ya, teki Basra Krfe zi'nin k^sma ular. Bylece, yarmadaya hkmetmek iin, bu iki byk yo lu ele geirmek zorunludur. Trkler, Hicaz'da, Mekke'ye giden geitte yer yer klalar kurmulard. Ama Abdlha mit daha tyisini dnd; bu bir askeri igalden daha baka bir eydL Onun politikas iin bo yere bir demiryolu politi kasdr denilmemitir. Bir demiryolu hatt detmek iste-
71
mi, buna girimi, kendinden sonraki padiah da Mekke ile Medine'yi birletirdikten sonra am'a balamt. Daha sonra bu hat Halep ve Konya'dan geerek stanbul'a ula t. yle grnyor ki, bu byk tasarmn onuru son padia ha gelmektedir: Arabistan'daki Hamidiye demiryolu sa yesinde, bugn Hicaz ve Yemen zerindeki egemenliinin gerekleeceiyle vnmektedir. Ona gre, bylece Mekke dolaylarmda, yerh bir hkmdarm ortaya kp eski halife lerin nvanm ve iktidarm ele geirmesine engel olacaktr. Haclar Peygamber'in trbesine kadar gtrecek olan bu hat, mslmanlarm emirinin askerlerini de kutsal kentlere ve Necid yaknlarma kadar iletecektir. Bu hattm bu denli baar ile ve bylesine abuk gerekletirilmesi, temelinde dinsel amala siyasal hrsm birlemesiyle aklanabilir. Bu giriimin artc ynlerinden biri de, uygulanmasmda, he men hibir yabanc katks bulunmadan bylesine abuk ve metodlu bir biimde gereklemi olmasdr. Oysa Osmanh mparatorluu'nda reformlar, genellikle sona erimez, ya plmas en zorunlu iler bile belli olmayan bir zamana erte lenirdi. 1900 Mays'nda bir irade-i seniye ile (padiahm buyru u) Suriye'yi Mekke ve Medine'ye balayacak olan bir de miryolunun denmesi dncesi ortaya atld. Hattm ba lang noktas mslmanlar iin kutsal kentlerden saylan, Arabistan'm kaps am kenti idi. Bylece mslmanlarm saygm kentlerini birbirine balayan Hicaz demiryolu en grkemh bir kutsal yol oluyordu.
*** Ashnda bu iin byk glkleri vard. En iyimser kim seler bile burada da Osmanh Hkmeti'nin Haydarpaa-zmit, Mudanya-Bursa hatlarmdaki uygunsuzluklarla karlaacam gryorlard: bu demiryollannm yapmma devlet balamt ama, sonra yabanc imtiyazlarm eline gemek gj-
72
PAUL IMBERT
bi bir felakete uramtL Eer, Trkiye'nin maliyesi, Ru meli demiryolu amm urad ac sarsmtya uramazsa, bu giriimin ncleri ok mutlu sayacaklard kendilerim. En gze arpan, en etin bahca engel Osmanl hazine sinin paraszl idi. Bu 2000 kilometrelik hat zerinde he men hi trafik yok gibiydi; birka hafta sren hac yolcular ok ucuza tamdklar iin - iletme harcamalarm karlayamyordu. Byle olunca, hattm denmesi iin zorunlu pa ra nereden bulunacakt? Bundan baka Trkiye'de bylesine nemli bir giriim iin gerekU sanayi kurulular yoktu. Demiryolunun geece i yerleri saptayacak, sonra denetleyecek ve adm adm ilerlemesini ynetecek teknik personel hemen hemen yok gibiydi. Bunun gibi dlgerlik ilerini yapacak usta iiler de yoktu. stelik Padiahui, bu hatt yahz mslman alan lar ve mslman lkelerden elde edilen gerelerle gerek letirme dncesi bu durumu daha da elverisiz hale geti riyordu. am'dan hareket edecek olan hattm karlaaca bir glk de bu kentte, yabanc imtiyazh irketlerle karla m olmasyd: Hayfa-am hattm yapacak olan Syrian RaiIwayCompany ve Beyrut-am^Havran Fransz irketi gi bi. Bu irketin yapt Mzerib demiryolu Havran'dan elde edilen rnleri am'a getiriyordu. Doa da hattm yapm karsma bir ok engeller karmaktaydL Bozkrdan ve lden 2000-2500 kilometrelik bir demiryolunu geirmek bugn artk gerekletirilemeyecek bir i deildir. Ama yine de bu son derecede etin bir itir. Demiryolunun getii yerlerdeki su kaynaklar, haclar ha raca kesen bedevilerin denetimi altmdadr. Is en alt dere celerden en st derecelere kadar deiiyordu bir gn iin de. Yaylalarda rdn'n gneyinde, k rzgarlar termo metreyi kimi zaman sfrm altmda 10-15 dereceye drr ken, Nefud'da ise yakc muson kasrgalarmn etkisiyle s glgede 50-60 dereceye kmaktayd. Sonra rzgarlarm sa-
73
vurduu kum ynlar kurak blgeleri kaphyordu. Bundan baka yoldaki byk ini klar da dzletmek gerekiyor du. Hayfa ile Medine arasndaki 1340 km.'lik yoldaki en doruk noktas 1300 metreyi gemiyorsa da en ukur yeri 236 metreye kadar dmektedir. Buna karlk tek bir yn deki rampalarm toplam gidi geli iin 4200 m., teki yn deki 3600 metreydi. Tren bylece aa yukar 8000 metre yi aacakt; bu da Andes Cordillere'inin en doruktaki yk sekliine eitti. Bir bka skmt da, gerelerin blgeye sokulmas iin gerekli bir liman bulunmay idi. Suriye topraklarmdaki Hayfa'y semek gerekiyordu. Ama Hayfa, Hicaz yolunun balad Maan'dan 400 kilometre uzaklktayd. almalarm yapld yere daha yakm bir giri kaps gerekliydi. Oy sa Akaba krfezinin i taraflarmda, Arabistan falezlerinin eteklerindeki ince ky eridinde, Kzldeniz'in iki kuzey gi rintisi vardL Kasvetli ve zayf bir kalesi olan Akaba'ya ker vanclar urarlard zaman zaman. Buras bir limandan ok demir atmaya elveri bir yerdi. Ama Akaba'nm hemen yakmmda hem ulalmas kolay, hem de su sarnlar bulu nan Tabah liman vard. 1906 Ocak aymda, Akaba'dan kan bir Trk taburu gep Tabah'ta karargh kurdu. Bu ha reket kyn iga demek miydi, yoksa, mfrezeye komuta eden subaym, Bab- A'nin ileri srd gibi, yanl bir ha reketi miydi, bunu zmek gtr. Ne olursa olsun ngiliz ler bunu protesto ettiler. Akaba krfezinin bat kysmda bulunan Tabah, Sina yarmadas topraklarmm bir parasy d, buras hem tarih bakmmdan hem de 1892 ngiz-Trk anlamas uyarmca Msr'a balanmt; ngiliz Hkmeti, Hidiv'in isteim stanbul'a bildirdi; elisi de Bab- A'ye kar tehdit edici bir dil kulland. ngiltere ayrca Msr'da ki garnizonunu glendirdii gibi, Akdeniz filosuna da a nakkale'ye doru bir gezinti yaptrtt. Bunun zerine Tabah'daki Trk birlii ekildi. Bu, ngiltere'nin Padiahm tasarsma kar gsterdii karthm bir blmnden baka bir ey deildi, ingiltere.
74
PAUL IMBERT
hibir zaman Kzldeniz kylarmdan geerek, Aden'e, Bas ra Krfezi'ne ve Hindistan'a ynelebilecek bir yolun yaplmasm ho karlamamtu-. Panislamizm yanls kimi gaze teler ar bir cokuya caphp kutsal demiryolunun Msr' elinde tutanlara kar bir silah olabileceini aklamak yanlgsma kaplmam olsalard bile, Londra bu konuda kay g nedeni bulmaktan geri kalmayacakt. Kzldeniz, Arabis tan, Basra Krfezi; btn bunlar Hindistan'a giden cadde lerdi. Msr'm igal edilmesinin balca deeri, ngiltere'ye gre, Svey Kanah'na egemen olmalarm salamasyd. Kanahn kapatlmasma kullandrlmamasma varmcaya ka dar dnmlerdi: bir demiryoluyla Nil'i Sudan limanma balamlardL Almanya'nm Mezopotamya ile ilgili projele rini suya drmek iin. Maksat ve Bahrejo'i igal etmi, Kuve)rt eyhim korumalarna alm, Rusya ile bir anlama imzalamlardL Msr'm kurtarlmasmm. Halifenin (Abdlhamit - .) poUtikasmm ereklerinden biri olduu dnlrse, ngilizle rin kutsal hattm gereklemesine engel olmalar manta pek uygun der. Trklerin bu yoldaki azimlerini krmak, fatihlerin geleneksel yolu olan Suriye ve Sina yarmadas zerinden, Msr'a yaplacak bir istila tehlikesini nlemek demekti. Bu, stanbul'da byk bir nfuza sahip olan, Kahire'de ve Habeistan'da entrikalar eviren Almanya'y mat etmek olacakt. Bunun iin ngizler'in kar koymas, ashn da, Hicaz hattmm karlat en etin engeldi.
*** Btn bu glklerden en az etin olam yine de para sorunuydu. Giriimin gereksinmelerini karlamak zere bir ok olaanst kaynak yaratld. Yeni pul gelirine ve gmrk harlarma bavuruldu; btn imparatorlukta kur ban bayrammda kesilen koyunlarm derilerinin satmdan gelen paraya el konuldu. Memurlarm maalarmm yzde onu kesildi. Sonra da slm dnyasmda Akdeniz'den Sonda
OSMANL MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
75
adalarna varncaya kadar bir ba kampanyas ald. Bun dan gittike artan lde byk bir para elde edildi. Bu pararun miktarm saptamak g ise de 150200 milyon frank kadar olduu kestirilmektedir. Avrupa'da, Asya'da ya da Afrika'da olsun, hibir kasaba, hibir ky yoktu ki baa katlarak kutsal iin baarsma yardm etmek istememi ol sun. Hidiv, ara-gere vermeyi vaadetti; iran ah da ii ol makla birlikte, payma den paray verdi. Hint mslmanlar da, byk paralar gndererek tehlikeye uramadan n gilizlere kar duyduklar honutsuzluu aa vurma frsat n ele geirmilerdi: Luknov ahalisi 700.000 Frank, Rangunlular ve Madrah'lar bir buuk myondan fazla gnderdi ler. Ganj vadisinden bir raca, Medine garmm yapmm st lendiini bildirdi ve adamlarma binanm olabdiince lks olmasm buyurdu: garm yapm aa yukar bir milyona maloldu. Demiryolunun Medine'ye ulat 1908'e kadar, her yl 7-8 milyon toplanmt. Bunun iin bu artc demiryolunun esiz bir nitehi vard, hisse senedi ya da tahvil sahibi ortaklar yoktu. Giri imin sermayesi geri verilmeyecek dn paralardan olu mutu. Gereksinmeye gre yalnzca islm kaynaklarmdan elde edilmi olan sermaye kendiliinden amorti edilmi olu yordu. Krediye bavurmadan mslmanlar gzel bir inan athm ve cokusuyla gerek milyonlar salamlard. Bu para ustaca ynetildi. Abdlhamit, hi aralksz ve yakmdan bu ile uratL phesiz balangta zc yanhlklar yaplmad deil: Beyrut limanmda braklan dekovil ler, raylar, vagonlar pasland, mteahhitlerle zararh anla malar yapld. Ama bu bouna harcamalar uzun srmedi: demiryolu ilerinin ynetimi, Padiah'm bakanlmdaki bir yksek komisyonun ynetimine verildi. Gnlk ilerin ayrmtlar, demiryolunun yapmma ihkin sorunlarm zm ile am'da bulunan bir mli komisyon grevlendirildi. Bunla rm uygulamasm da mir Kzm Paa stlendi. Sonra da harcamalarm genel denetimi Gaudin admda bir Fransza
76
PAUL IMBERT
verildi. Bu uzman, yeteneini, Anadolu'daki bir ok demir yolu iletmesinin bamda bulunurken gstermiti. Dikkate deer bir nokta da u ki, sekiz yl boyunca gerek cretlerin gerek teki harcamalarm denmesi hibir kesintiye ura mad: Osmanh mparatorluu'nun byk baymdrhk ileri nin tarihinde eine pek seyrek rastlanr bunun. Bylece, balangta karlalan btn glkler, ahmalan ynetenlerin beceriklilii sayesinde giderildi. Raylarm dendii topraklara devletin sahip olmas iin eitli yollar dnld. Hi kimsenin toprama el konulmad. De miryolunun getii kuzey blmndeki topraklar olduka deerliydi. Ama bunlarm sahiplerinden hi biri, iin kutsallgma duyduklar saygdan tr hi bir denti isteinde bu lunmadlar. Hattm uzand Arabistan topraklarmda hi bir mlkiyet sorunu sz konusu olmadL Bunun gibi el emei de ucuza elde edildi. Osmanh or dusunun erleri altrld. am ve Badat'ta bulunan kolor dulardan demiryolunun yapmmda altrlmak zere ahnan erlerden 7000 kiilik bir birlik kuruldu. Her ne kadar bu deneysiz iiler balangta az ok acemilik gsterdiler se de, bunlarm yanma verilen talyan ve Arnavut ustalarm yardmyla, bu byk i en iyi koullarla baarld, demiryo lu ve duvarchk ileri pek iyi bir biimde yapld. Bu asker iilerin cretleri Harbiye Nezareti (M. Savunma Bakanh - .) btesinden dendii iin, demiryolu btesine yk olmad. Hem sonra bu el emei kayna kurumak yle dursun, tkenmez bir nitelikteydi: mslman askerler, onur duyuyorlard bu kutsal hattm yapmmda almaktan. Bundan baka Padiah'm buyruu ile, demiryolunda ahan askerlerin hizmet sreleri te bir oranmda ksaltlmt. Bu da birliklerin gayretini bsbtn arttrd. Bylece, maki nist, atei, telgraf, gardfren ve makas olarak iki bin as ker grevlendirmiti. Trk mhendisleri de yeteneklerini pek gzel bir bi imde ortaya koydular. Teknik ahmalar, Alman Meiss-
77
ner'le yardmcs Fransz Schroeder ynetimine verildi. tal yanlar da grevlendirilmiti. Bundan baka istihkm alayla r ve stanbul'daki mhendis okulu b i l ^ ve becerikli ahanlar salad: bunlardan Muhtar Bey, keif ve etd ileri nin bir blmn gerekletirdi. Hayfa hatt iin o gzel Yarmuk yolunu izmiti. am'da rastlanan demiryolu alar ya satm almd ya da kutsal hattm rekabetine katlanmak zorunda kald. mti yazm henz yeni uygulamaya koymu olan Syrian Railway Company bunu 1.250.000 Franka satmaya raz oldu. Fran szlarm BejTut-am-Havran irketi daha pazarhk davran d: 100 kilometrelik am-Mzerib blm iin nerilen 7.500.000 Frank kabul etmedi. Havran'm budaylarm am'a ve Beyrut'a ileten bu hat iin daha yksek bir fiyat istiyordu. Bunm zerine Abdlhamit hemen Fransz hatt nm yam sra yeni bir demiryolu detmeye giriti. am'dan Deraa'ya giden, Franszlarmkine kout bir demiryolu d endi, sonra bu son noktadan Hayfa limanma giden bir hat ekildi; bu hat Hicaz demiryolu amm geici ba olacakt. Bununla birlikte irketin ve Fransz elisinin isteklerini id detle ileri srmeleri etkisini gsterdi. Hahfe'nin am-Deraa hatt elinde kalacakt. Buna karhk Franszlar 3.400.000 Franklk gtr bir denti (tazminat) ile kuzey Suriye'de am ile Halep arasmda yaplacak bir hattm imti yazm aldlar. Bu hat, Mekke hattm, ileriki Badat demir yoluna balayacaktL Btn rekabetler bylece uzaklatrhnca, i, doal en gelleri yenmeye kahyordu. Demiryolu dar hath olduundan ve herhangi bir derecede bir ticaret ulam arac olarak yaplmadmdan yol.boyunca engebeh araziye uydurulmas kolay oldu. Yarmuk vadisi dmda hibir yerde byk kp r, tnel ileri gerekmemiti. Hemen hemen bir l nitehinde olan Hicaz blgesinde alacak hi bir akarsu ohnad gibi, ikJinf de elveri olduundan, demiryolunun byk blmnde dip sularnm akp gitmesi iin kanal duvarlar
78
PAUL IMBERT
rmek gerei de yoktu. Tersine en byk skmt su kaynak lar bulunmaymdan ileri gelmekteydi. Hibir nemliliin bulunmad noktalarda sarmIar yaparak vakit kaybetme zorunluluu douyordu. Yola yakm yerlerde bulunabilecek yeralt su birikintilerinin aranmas savsakland. Susuzlua kar ou kez, 400 ya da 500 kilometre uzaklktan sarm-vagonlarla su getiriliyordu. Bir de insanlarm demiryolu almalarma kar kla r vard. Yamac bedevilerin saldrlarma kar, garlar, da has evleri, kk birer kale haline getirmek gerekmiti. Tatan yksek duvarlar yaphyor, bu duvarlarda yalnz bir ka mazgal delii braklyordu. Sonra evler ve brolar de mir kaplarla korunduu gibi, i avlulara sarmIar yaphyordu. Uzun sreden beri ngilizlerin bu ie -kar gsterdikle ri dmanlk da sonunda krlm gibi grnyordu. 1907'de imzalanan ngiliz-Rus anlamas, Asya'daki dengeyi, daya nld temellere oturtarak, kurduu iin^') ngiltere'ye, Hin distan'm uurlar iin gvence vermekteydi. Bu yandan g vene kavuunca, Hicaz demiryolunun denmesine pek kor kusu kalmad iin engel olmaktan vazgeti. Daha sonra Hrriyet'in iln zerine stanbul'da ngiliz nfuzu yeniden glenince, ngiltere Hkmeti Padiahm Msr zerindeki kuramsal isteklerini savsaklad. Jn Trklerin dostu olan ngiliz diplomatlar, artk Hicaz hattnm denmesine kar herhangi bir davramta bulunmaktan ekindiler. Bundan tr de hattm yapm olaanst bir hzla ilerledi. lk be ylda Mzerib'den teye ancak 400 kilometre hat dendii halde, 1906'da 250 kilometre, 1907'de 300 kilometre, 1908'de de daha ok demiryolu yapld. O yiim Eyll aymda da Medine'ye varlmt. Dolaylardaki Arap kabilelerinin karthklarma karm 1910 balarmda Mekke'ye ulalmas umuluyor. Bylece slmm byk demiryolu gereklemi
() A. TARDIEU, La France et les alliances. (Alcan, 1909).
79
oluyordu. Daha bugnden bu hat iletmeye ald. Fakat bu hat Maan'm tesinde, yukardan gelen buyrukla haclann dmda, haUca kapatld. Uzun sre burada ileyen tren lerle turistler yolculuk yapmadlar. yle ki, hibir Avrupal kutsal kentlere gitmeyi gze alamyordu. B. Gervahs Courtellemont buralara gidebilen tek kii oldu. Belika'dan da ha ok Almanya'dan getirilmi olan 600 vagondan yalnz 30'u sefere konulmutu. Bunlar arasmda en acaibi, haclarm namaz kldklar cami vagonu idi. 1908 Eyll'nde, Hicaz demiryolunun resmen al dolajosyla byk trenler dzenlendi.^') Bu srada cokun askersel ve dinsel gsteriler dzenlendi. Bunun yanklar tm mslmanlarm yreklerini doldurdu. Abdlhamit nce bu trenlerin bamda bulunmay ya da ouUarmdan birini gndermeyi dnmt. Siyasal nedenlerle payitahttan (Bakent) ayrlamad. Jn Trk partisi (ttihat ve Terakki Cemiyeti) eski rejimin bu eserini byk bir cokuyla benim sedi, bunun onuruna dzenlenen elence programmdan hi bir ksmt yapmad. Bylece bu parti de eline geen bu aracm deerini kavradm gstermi oluyordu. Osmanh mpa ratorluu'nun siyasal merkezi olan stanbul'u am-Medine demiryolu, tslmlm kutsal kentlerine rayla bahyordu. Bu hat Bab- Ali'nin gcn byk lde arttrmt. Avru pa'da kaybettiklerine karlk Asya'da hem toprak hem n fus kazanmt. abucak sona erdirilen Trklerin demiryolu tasars, mslmanhk alanmdaki- faaliyetin gerekten canlanmm iaretini vermi oluyordu. Btn dnya mslmanlar arasm daki dayammamn neler yapabileceini hayretle grmt. Her ne kadar mslman olmayanlara kapal idiyse de bu hat, Mekke ile Paris ve Londra arasmdaki yolculuu alt g ne indirmiti. Bu demiryolu sayesinde. Halife en gzel ve parlak unvanlarm elinde tutacak, manev nfuzu ta Asya ve Afrika'nm uzaklarma kadar yaylacakt. Mslmanlm
(*) Questions diplomatgues et coloniales (16 Eyll 1908).
80
PAUL IMBERT
merkezinin hkimi, iki kutsal kentin, Medine-i Mneyvere e Mekke-i Mkerreme'nin koruyucusu ve hadimi (hizmet isi) olarak kahyordu. Osmanh mparatorluu ne olursa ol sun, Halife-i tuyu zemin (Yeryzndeki Mslmanlarm Halifesi) idi; ad tm camilerde ibadet eden yz milyon mminin dualar arasmda anlacakt.
V DOUDAK FRANSIZ PROTECTORAT ' SI
on yllarda Fransz hkmetinin i politikasmm, Osmanh egemerdii altmda bulunan ve hakh olarak Yakm Dou Fransas ad verilen yerlerdeki nfuzumuz zerinde olumsuz bir etkisi olup olmad sorulmaktadr. Bir yandan dinsel tarafszhk ilkesi adma, burada (Fran sa'da - .) devletin topyekn laikletirilmesine giderken, do uda Katolik karlannm vasiHini elde tutmaktayz. Fran sa yz)allardr bunu kendi zel alam saymaktadr. Elbet te, geleneksel haklarmz daha yeni parampara edilmi de ildi. Bir ok kez bu haklardan kendimiz blm blm vaz getik. Ne var ki, devletle kilisenin ayrlmasnn balangc olan Vatikan'la diplomatik ilikilerimizin kesilmesinden be ri sorun btn keskinhtyle ortaya km bulunuyor. Hibir mezhebi benimsemeyen Cumhuriyet (Fransa - .), snrlarnm dmda Katolik dinini korumay srdrecek mi? Papa'nm yamnda ayrcalklarmz savunan bir grevlinin bulun may bunu elimizde tutmamza olanak salar m? B. Loubet'nin Nisan 1904'de Roma'ya gidiinden son ra Papahka elimize verilen notada Fransa'run ayrcalkl durumuna deinilerek, Fransa douda acaib bir hogry le Katoliklerin korujmculuunu yapmakta denihyordu. Bu metinde hafife st kapah olarak ileri srlen bu tehdit Vatikan'm basm organlarmda zaman zaman yinelenmekte dir. Protektorat'dan yararlananlarm bir blmn olutu ran katolik tarikatlan (congregations) zerine karlan ye-
PAUL IMBERT
ni yasalar, papalkla iHkilerin kesilmesi ve bunun sonucun da danarak yaplacak etkinliklerin daha da glemesi, az ok uzak bir gelecekte Fransa'nm doudaki ve uzakdoudaki nfuzuna ar bir darbe indirecektir.^') Ashnda dou ve uzak-dou katoUkHin korunmas ko nusunda birbirlerinden dikkatle ayrt edilmelidir. Bunlar koutlatranlar ou kez, durumlarmdaki ayrl unutmak tadrlar. Uzak-douda misyonerler,' trde rklar arasmda ahmaktadrlar. Bu insanlarda din inanc ulusallktan ba mszdr. Bunun iin misyonerler metodlu bir propaganda ahmasm srdrrler. Dinin ulusalhgm hem bekisi hem de simgesi olan Yakm-douda ise, misyonerler oktanberi insanlar hristiyan yapmaktan vazgemilerdir. Mslman larm ruh haU dnlrse, diye yazyor P. Piolet, hristiyanlatrma giriiminin sonusuz kalaca anlahr. Bu yol da ahan btn misyonerler byle dnmektedirler. s lm lkesinde bir kimsenin dinini deitirmesi vatanm de itirmesi saydr. te bunun iindir ki, Osmanl lkesinde medeni kanunla dinsel kanun bir saydr, mparatorlukta, mslman olmayan kii aym anda hem din dmda hem de yasa dmdadr. Bundan tr yakmdoudaki hristiyadarda dardan desteklenmek ve korunmak iin hakh bir gereksin me ve istek vardr. ok eski zamanlarda katolikler, Fran sa'ya bal olduklarm sylerlerdi. Halklarm dinsel inanla rm ayakta tutmaya ahmak ulusal karakterlerinin ana iz gisini koruyarak onlarm bajdddarm salamakla olur. Bu halklar ve bu misyonerler, szcn asd anlamyla bizim profektorat'mza smm insanlardr. Kapitlasyon lar ve antlamalar uyarmca Kutsal-yerler, Kuds'teki Kut sal rty (le pavlon), yakm-doudaki katolik misyoner ta rikatlarm koruma hakkma sahibiz. Bundan baka bir ka yz ydhk bir gelenek gereince Padiahm uyruklular ara smda dou mezheplerinden olan Rum, Sryani, Ermeni ve
(*) Livre blanc du Saint-Siege sur la separation de FFeîse et de 1' etat, 1905.
83
Kpti'ler (Msr hristiyanlar .) zerinde bir tr koruyuculu umuz olduu gibi, bugn de bu dosta vasiliimiz, Roma'ya bah reaya yani Lbnan Marunileri, Arnavutluk Mirditleri, Ortodoks Rumlar, Kaideliler ve Ermenilere ka dar uzanmaktadr. Bunlarm yararma bir neride bulunmak iin, resmi me tinler bulunmad zaman, doulularda pek nemli bk yeri olan detlere, ve Bab- Ali'nin bir ok kez gsterdii hog rye dayanmaktayz. Koruduumuz bu insanlarm bize y nelttikleri arlar, bizden aldklar etkin yamtlar, bize gs terdikleri iten sevgi zaman zaman bizim iyiki vasiliimi zi glendirdii gibi haklhm da gstermi bulunmaktadr. 1860'daki Lbnan deneyinden szetmeden, Zeytun ermenileri iin yaptunz diplomatik giriimi anmsatmamz ye ter. Toroslarm son tepelerinde, Akdeniz'e kar, birka hristiyan cenki kabile yan bamszhklarm elde tutmay baarmlard. Bunlar 1862'de, zerklikleri tehlikeye d meden, Fransa'nm yardmm istediler; sekiz yl sonra da si lahl bir Zeytinli grubu dadan inip denizi aarak bizimle birlikte savaa katldlar. Tehlike anmda, bu kendi halinde insanlar minnet borlarm kanlaryla demilerdi. Koruduumuz ve bize dost olan bu damk kalabalkla ra her zaman yksnmeden iyilik etmemiz baka, katolik misyonerlerle bunlarm kurumlar zerindeki kesin koruma hakkmz baka bir eydir. Bu iki tutumumuzu kskananlar var. Her ne kadar, yakmdoudaki hristfyanlar zerindeki koruyuculuumuzu elimizden almay tasarlayan rakip ulus lar varsa da, Fransa'da bu haktan vazgemeyi dnen kimse bulunmad sylenebilir: Fransa, klmeden, halk larm zgrce seimleri ve Padiahm resmi onay ile sahip olduu geleneksel mandat'dan vazgeemez. Fransz kamu oyu, hibir zaman bu noktada ayrkla dmemitir. Birka yldu-, hakkmzm zn oluturan, misyonerler zerindeki protektorat'mz iin i byle deil. ok kat ba z mantklar, bu yetkilerimizden vazgememizi skmtsz-
84
PAUL IMBERT
ca istemektedirler. Onlara gre bu koruyuculuumuzun e liik iki yn var: i politikamzm ilkelerine ters dt gi bi, bize yararmdan ok zarar dokunmaktaym. rnein, B. de Lnessan'e gre Bundan sonra, Fransz devletinden ayrdmz bir kiliseyi yabanc lkelerde korursak acaib bir mantkszlk iinde olduumuzu karatlam oluruz^') Ama politika bir tedbirlilik, duruma gre davranmay ge rektiren bir incelik ii midir? Yoksa sadece bir mantk ko nusu mudur? - Ama yine de diyeceklerdir ki Yakmdou haUa, bizim misyonerlere kar gsterdiimiz ard arkas kesilmeyen, ou kez de can skc koruyuculuumuzdan honut deiller.^") - Ama bu, Osmanh mparatorluu'nda eitli mezheplerden drt milyon hristiyamn ve sadece Anadolu'da Osmanh istasmdan nce de bugnk toprakla rmda yaam olan 700.000 katoUin bulunduunu unutmak olmuyor mu? Bu hristân kiliseleri, kat islmhk iinde canhhk ve bamszhk oda idi; bu kihseler ezilen uluslarm kurtuluuna yardm etmilerdi.^*") Yani halklarm ulusal varlklarm koruma haklarm yadsmak Fransa'ya m d er? Ashnda, bugn hl, btn dnyada Fransa demek, katohklik demektir diye dnen gelenee bah insanlar, bu haklardan vazgeme pohtikasma inatla kar kmakta drlar. Bunlar bizim, Papahm, Dou'daki dnyasal vekili (vicaire temporele) ohna tarihsel rolnden her gn biraz daha vazgemekte oluumuzu zlerek karhyorlar.(***') Bu insanlar Fransa'mn dnyadaki etkisini yitirmekte oldu unu grerek, rpermektedirler. yle ki, kimi kat grl ler bunu Fransa'nm sonu gibi dnyorsa da, bu hi ol mazsa protectorat'nm sonu diye yorumlanabilir.
(*) D E L A N E S S A N , Les Missions et leur protectorat. (Alcan, 1907). ( " ) a.g.e. (***) Paul DESCHANEL, PoIilique inlerieure el etrangere. (Calmann-Levy, 1907.) ( " " ) G. GOYAU, Les Nations apotres, (Penin, 1908).
OSMA^^LI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
85
Her trl mezhep kaygsmu dnda kalarak sadece Fransa'mn srekh karlarn gznnde tutanlar iin, bu dnce atmasmdan nce haklarmzm gerek deerini ayrdetmek ve bunlarm gelecekte ne hale geleceini imdi den grmek gerekir. Bu haklar yaamlarm srdrecek mi, yoksa yitip gidecekler mi? En gereki bir anlayla bunlar brakmak m yoksa elde tutmak m daha kazanl? Eer, elde tutmak varsaym szkonusu ise, din konusunda pohtikamzm gidiiyle Fransa'nm doudaki geleneksel ayrcalk larm kullanmas nasl badatrlabihr?
oktandr bata gelen bir nokta aydnha kavuturul du: bu da misyonerlerin protectorat'snm ok salam hu kuksal bir temele dayanddr.Fransa^ Latinleri koru ma konusunda kesin bir hakka sahiptir^**) diye yazar E. Lavisse. Bu gr kantlayan metinlere XVI. Yzjddan XIX. Yzyla kadar rastlanr. 1535'den beri kesin bir anla mayla Osmanh mparatorluu'nda Franszlara^ dinsel zgr lk ve Kutsal Yerlerin bekihi tannmtr. Askerhkle ilgih bir anlama ve birka kez yenilenmi ekonomik kazanlar la pekitirilmi olan bu dinsel ayrcahk, az zamanda bize, yakm douda yaayan tm hristiyanlarm koruyuculuunu kazandrdL 1740 kapitlasyonu ise, bunu daha da genilet ti. Bu anlama, hangi mezhep ve ulustan olursa olsun, Franszlarm dinini yayan baka bir deyimle Trkiye'ye ya banc nitehiyle yerlemi bulunan latin mezhebinden din adamlarm bizim koruyuculuumuz altma sokuyordu. Bu gn de bu metin, protectorat'mzm yasas olarak yrrlk tedir.
(*) REY, La Frotection dqIomatique et consulaire dans les Echelels du Levant et de Barbarie (Larose, 1899). TESTA, Recoefl des tarils de b Porte ottomane. Pdlissi^ du Rausas, Le regime des Capitulations dans rEmpire ottomane (Rousseau, 1902-1905). ("),E. LAVISSE, Preface de la PoIitiqne dn Sultan, par V. Bdard (Colin, 1896, in 8.)
86
PAUL IMBERT
Aslnda, o zamandan beri, Osmanl Hkmeti, benze ri ve o genilikte koruma hakkm baka devletlere de ver mi bulunmaktadr. Karlofa antlamas, byle bir hakk, Kutsal Roma mparatorluu'na (Papahk) tanm^tr. Daha da ileri giderek, bizim kapitlasyon anlamasmda sadece latin mezhebinden din adamlarmdan sz edildii halde Avusturya ile yaplan anlamada da, mezhep ayrh olmakszm genellikle katolik din adamlarmdan szedilmektedir. Aym ayncahk, Polonya'ya, ngiltere'ye, Venedik'e, Hollanda'ya da verildi Ama Fransa'dan ayn olarak bu devletler elde ettikleri haklan srekli olarak kullanamad lar. ou kez bunlarm ayncahklan lafta kald, ashnda za man amma urad. Rusya da. Kaynarca Antlamas'na kendisine, ortodoks dinini genel nitelikte olarak koruma hakkm verir gjbi grnen, bir madde koydurttu. Katerina, Byk Petro'nun, uyruklularma ele geirilmesini vasiyet et tii Trk mparatorluu'na gz diktiini aa vurmutu: Yunan projesini hazrhyordu. Ama bu istilc hrs, Moskova'nm, kendi i ilerine karmasm her zaman tepkiyle kar lam olan Bb- h'yi rktmekten baka bir eye yara mad. Fransa ise, tersine, Osmanhlarm onurunu incitmeden bir ok giriimlerde bulundu. Gl ama kar gzetmeye rek. Padiahla, koyu hristfyan Fransa Kralnm eski dostluklann, birlikte yrttkleri savalar pohtika alanmdaki karhkh yardmlarm anmsattL Bundan tr, Padiah'la olan ilikilerimizin zaman zaman bozulmasma karm haklarm z tamamiyle kullanmaktan geri kalmadk. Fransa'da, gele nee ok dman rejimler bile teden beri gelen rnee yu muak bahhkla uydular. Yalnz monari deil Convention ve Directoire rejimleri de yetkilerimizi kuvvetle savundu lar. stanbul'a eli olarak giden SemonviUe Comite du Salut PubUcten, geleneksel haklarmz dou halklarmm g znde belirgin iaretleri olan dsal biimlerini tutundurmak buyruunu almt. Bonaparte da, Osmanh mparator-
OSMANU MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
87
luu le bar yaplrken, 25 Haziran 1802 anlamasna eski kapitlasyonlarn yeniden canlandrlmasma ilikin bir mad de koydurttu. ay sonra Brune'e yle yazyordu: stan bul'daki eli Suriye'de, Ermenistan'da bulunan btn ma nastrlar, hristiyanlar ve zellikle Kutsal yerlere giden b tn kervanlar, yeniden korumas altma almahdr. 1804'de TaUeyrand, yine Brune'e yle diyordu: Her za man Fransa elisinin elinde bulunan, yakn dou huîstiyan kurumlarmm koruyuculuu unvan, misyonerlerin etkisi ye niden glendike daha da bir oturmuluk kazanacak ve bu etki yakm dounun eitli ticaret yerlerinde Franszlarm saygmhm arttracaktr. Btn dileri bakanlarunz da hi amadan bu yolda grev yaplmasm istemiler, diplo matlar ve konsoloslar da bu grevi byk bir aba ile yeri ne getirmilerdir. zetle, tarihimizin hi bir dneminde protecrat'nm uygulanmasmda geveklik gsterilmemitir. Haklarmza kskanlkla sahip kmakla yetinmedik: geen yzyl boyunca, uluslararas anlamalarla bunlar iin yaptrmlar elde ettik. 1830'de, Londra Konferans'nda, ilerde kurulacak olan Yunan KraU'nda katolik dininin z grl iin gvenceler saladk; ingiltere ve Rusya, bu is tein hakhim dile getirerek, Osmanl mparatorluu' nun teki eyaletlerinde de din koruyuculuu hakkunz, s t kapal olarak, tanm oluyorlard. Bunun gibi, 1863'de ngiltere Ege adalarmdaki Protectorat'sm brakt srada Avusturya ve Prusya, dolayl olarak bizim ayrcahmz onaylamlard. Ashnda, kimi zaman, Berlin Antlamas'nm 62. Maddesi'nin yakm douda yeni bir durum yaratt ileri srl mtr. Bu metne gre: Her ulustan rahiplerin, haclarm, keilerin ve bunlarm Kutsal Yerlerde ve baka yerlerde bulunan dinsel ve hayu" kurumlarmm koruyuculuu Trki ye'deki diplomatik grevlilerin ve konsoloslarm yetkisi iindedir. Fransa'mn sahip olduu haklar zellikle sakh tu tulmu olup, iyice anlalabilecei gibi Kutsal Yerlerdeki
PAUL IMBERT
Stat quo hibir ekilde bozulmayacaktr. Bylesine ak olmayan bir metne pek az rastlanr. lk cmle bizim yetki lerimizin hie indirilmesmi kesinletirir gibidir; Bismarck'm dedii gibi Hristiyanl tmyle tek bir ulusun elinden almaja dile getiriyordu. Buna gre, her devlet, din adam da olsa, kendi uyruklusu btn kiileri ve bunlarm kurumlarm koruma hakkma sahiptir, bu da bizim ayrcahmzm parampara edilmesi demektir. B. Waddington ile Prens Gorakofun istei zerine asl metne eklenen paragrafm ikinci cmlesiyle, bizim patronaj hakkmz, kapitlasyonlar da denildii gibi sakh tutulmakta ve Osmanh mparatorlu u'nda hangi ulustan olursa olsun, nerede otururlarsa otur sun tm hristiyanlarm Fransa'mn koruyuculuu altmda ol duu kesinlikle belirtilmitir. Asimda birbirine kart haklarm yan yana konulmasmdan nasl bir rejim ortaya kmaktadr? Bu haklar bagdatrlmaya kalklmtr. Uygulamada, eitli uluslardan Avru pal katolik cemaatleri tzel kii olarak bizim protectorat'mz altmda bulunmaktadr. Bunlardan birinin yesi olan bir kiinin zel karlarm savunmak szkonusu olduu za man, Fransa'nm temsilcisi ile bu kiinin hkmetinin tem silcisi arasmda bir anlama yaplmaktadr. rnein, Fransisken rahibi olan P. Salvatore Lili, Mara dolaylarmda, 1895 Kasm aymda ldrld zaman, Fransa ve italya el ileri, sulularm cezalandrlmalarm birlikte istemilerdi Fakat, dinsel korumanm konusu ou kez, serbeste ibadet edilmesinin salanmas, katolik tarikatlarmm gmrk baklklarmdan yararlandrlmas,^') okuUarma ve hastaneleri ne tanman serbestin srdrhnesi olmaktadr. Keilerin tarikatlar, korporasyon olarak papaha bahdr. Oysa, Papa'nm Bb- Ali'de byk elisi bulunmadmdan onlarla ilgih btn iler Fransa'nm yetki alanma
(*) Btn manastlar ve dinsel tarikatlann kurumlan, ibadet iin ya da ye lerinin bakm iin gerekli eyler konusunda ab anliquo gmrk bakl ndan yararianrlar. (UN ANCIEN DIPLOMATE, le Regime des Capi tulations, Plon, 1898).
OS^MNH MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
89
girmektedir. Bununla birlikte belirli bir devlete kurulmu olan ve onun tarafmdan paraca desteklenen ve bunun sonu cu olarak ulusal bir nitelie brnen kurumlar, bu devletin temsilcileri tarafmdan korunabilirler. Yalnz, balangta hristiyan kiilerce uluslararas dayamma ile kurulup bu s fatla ynetilmi olan kurumlarla bugn de Roma'nm din propaganda merkezince ynetilen kurumlar 1878'den nce ve sonra olduu gibi yalnzca Fransa'nm koruyuculuk alam iinde kalmaktadr. Ne var ki, 62. maddedeki ak seik elikiyi gidermek iin yapdan bu yorum, metnin iki anlama da gelmesini nleyememektedir. Diplomatik bir metindeki bu kapaUk her eit ekimeye yol amaktadr. Nitekim bu da oldu. Papalk meclisinde (Consulta) Crispi'nin birinci babakanh zamannda, Berlin Antlamas'nda Fransa'ya tanman bi ricik hakkm sadece Kutsal-Yerlerle snrh olduu, bunun d mda, eski ayncahklarmzm kaldrld ileri srlmt. Daha sonra Almanya mparatoru'nun dou seyahati srasmda, o vakit dileri bakanhmda mstear olan Von Blow da buna benzer bir tez ileri srmt. Bu savlara kar, Quai d'Orsay'a birbiri ardmca gelen Fransa Dileri Bakanlar Fransa'nm haklarm ara verme den savundlar ve bu haklarm elimizden ahnmasma gz yummamaya kararl olduklarm akladlar. B. Fourens'a gre: Fransa'nm protectorat's sadece bizim manevi etki mizin gehmesinin arac deil, fakat Dou'daki itibarmzm ve ticaretimizin de bir gvencesidir. 1890'da B. Ribot y le diyordu: Hkmet, Dou'da, hangi ulustan olursa olsun btn katohkler zerindeki protectorat'snm zayflamasma -gz yummayacaktu-. 1896'da B. Hanotaux, Fransa uygu lad dinsel protectorat devlerini unutmamaktadr, diyor du. 1899'da B. Delcasse: Protectorat'nm btn ykml lklerini yerine getirmeye ve Berlin Konferans'nda Avru pa'nn kesinlikle tamdg haklara sahip kmaya kararh ol duunu akladL 1904'de B. Waldeck - Rousseau, baba-
90
PAUL IMBERT
kan iken, Bugnk hkmetin hi bir zaman Fransa'mn d lkelerdeki nfuzunun, elde ettii ve korumas gereken stnln kendi dneminde zayflamasma olanak verme yeceini sylyordu. 25 Aralk 1907'de, Dileri Bakan B. Pichon bu konuda yle aklamada bulundu: Doudaki dinsel protectorat Osmanh Hkmeti'yle yaplm olan sz lemelerden domutur. Bu szlemeler 1802 anlamasyla karlkh bir nitelik kazand; benden nceki dileri bakan lar gibi ben de bu anlamay yadsmak niyetinde deilim. Bu hak aym zamanda Berlin Antlamas'nm 62. Maddesi'nden kaynaklanmaktadr. Bu madde ile Fransa'mn zel ve ayrcalkh durumu, kazanlm haklar onaylamakta olup bu maddenin yrrlkten kaldrlmas dnlmemekte dir, diyordu. Grlyor ki, dnk ve bugnk bakanlar, iki mechsin onaymdan gemi olan dnceleri dile getirmilerdir. Bu nunla birlikte bu resmi aklamalar ne derdi yinelenmi olursa olsun, rakiplerimizin manevralarm bozmaya yetme di. Ayrcahklarmz her trl itirazdan uzak tutmak ve her hangi bir giriimden korumak iin Vatikan'm kendisinin onaym almak gerekiyordu. Berlin Kongresi'nin kapan s rasmda Papa, Paris'teki elisini, Fransz Hkmeti'ne katodderin dcarlanm savunmada gsterdii abadan dolay en iten teekkrlerini sunmas iin grevlendirmiti. 1888'de, Kont Lefebvre de Behaine, Kardinal Simeoni'ye bir bildir ge yaynlatt, bunda da Fransa'mn ayrcal adc sedc belirtdmekteydi. Misyonerler merkezinin (La Propagande) Aspera rerum conditio genelgesinde: Fransa'ma protectorat'smm ikiyz yddan beri dou lkelerinde yrrlkte olduu ve bu nun uluslararas anlamalara dayand behrtiyordu. Bu konuda yeni herhangi bir deidclie hibir neden yoktur. Bu protectorat, bulunduu her yerde dinselce bir aba e srdrlmehdir. Bundan tr misyonerlere, yardma ge reksinme duyduklar her an Fransz Konsoloslarma ve te-
OSMANLI MPARATORLUU'>JDA YENLEME HAREKETLER
91
ki grevlilerine bavurmalar bildirilmelidir deniliyordu. Byk devletlerin babakanlklarmdaki vicdan muhasebeci lerinin (casuistes), dolambah yorumlar srerken, Vati kan, kendi buyruunda olanlara Fransa'nm ayTicalma say g gstermelerini bildiriyordu. 1898'de, misyonerlik rgt nn bamda bulunan ve geici olarak tarikat ilerini ynet mekle grevlendirilmi olan yksek rahip deil, Papa Leon VlII.'in kendisi Kardinal Langenieux'ye yazd mektupta Fransa'nm katolikleri koruma yetkisine dokunuhnasma as la izin vermeyeceini belirtmiti Daha sonra da 1905'de din ve dnya ilerinin ayrlmasmm (Fransz parlamentosun da - .) onaylanmas zerine Vatikan, uzun gelenei anm satarak son kukular da gidermek amacyla, Berlin Kongresi'ne katlmam olduu iin, bu Kongrenin kararlaryla bal ohnadm ve bunun sonucu olarak da Fransa ile, pro tectorat konusundaki ihkilerirun Kongre'den sonra da n ceki gibi kalacam aklyordu. Bu kadar kesin aklamalardan sonra hl rakiplerimi zin ileri srdkleri savlarm ne nemi kahyor? Padiahm dosta kabul ettii, teki devletlere kar eri srlebile cek bir dizi metinle desteklenen, diplomatlarmzca ok et kin bir abayla yrtlp daha dn Papahka onaylanan protectorat'mz salam temellere dayanmakta olup yakm doudaki btn katoliklerin karlarm en geni ve genel bi imde, yalnz bize zg olarak kucaklamaktadr.
*** Haklarmza kapitlasyonlardan ve uluslararas anla malardan baka dayanak grmeyen tezi nasl ihtiyatla kar lamamz gerektii grlyor. 4 Nisan 1905'de, Mezhep ler Bakam B. Bienvenu-Martin, B. Ribot'ya yamt olarak, Meclis'te yapt konumada yle demiti: Fransa'nm
(*) Livre blanc du Saint - Siege sur la separation de l'Eglise et de FEtat.
92
PAUL IMBERT
haklarn olduu gibi saklamak istiyoruz, ama bu dou pro tectorat's Papa'nm iyikseverinden deil, dinle devlet ay rldktan sonra da, bugnk gibi uyulmas gereken ve Concordat ile ortaklaa hibir yam olmayan, uluslararas anla malardan kaynaklanmaktadr. Elbette yakmdouda yaa yan hangi ulustan olursa olsun latin mezhebinden katolikleri, bunlarm vakflarm, okuUarm, dispanserlerini, hastanele rini, ksz jartlarn, kiliselerini vb. koruma yetkimizi kapi tlasyonlardan aldmz dorudur... Ama XVI. Yzyldan beri Osmanl Devleti, teki devletlere de bizimkine denk ayncahklar vermiti. Bundan baka her devlet, Trkiye'de ya da baka yerlerde kendi ulusundan olan dinsel ya da la ik kiileri koruma doal hakkma sahipti. Peki yleyse bu son yllara kadar nasl olup da protectorat'mz Fransa'nm dmdaki uluslardan olan misyonerlerin ve bunlarm mallarnm zerinde srdrmz? Nasl olup da hukuksal olarak blnm olan protectorat uygulamadan bizim elimizde ka labilmi? 1905'de Papahm yaynlad Beyaz Kitap'ta (Livre Blanc): Yalnzca Fransa'nm elinde bulunan bu hakkm uluslararas antlamalardan doduu bouna ileri srlm tr. Gerekten de hangi antlamadr ki, din adamlarm ken di z lkelerinin temsilcilerinden ok, Fransa temsilcileri nin korumasm istemeye itmitir? Gerekten son yllara kadar, yabanc din adamlan zerinde de sregelen protectorat'mz yalnzca Osmanh devletiyle aramzdaki antlama lardan deil, Papahkla olan anlamamzdan kaynaklanm tr. Yine bu metinde, nk Papa, Dou katoliklerini Fransz grevlilere bavurmaya zorlam ve bakalarmdan yardm istemelerini yasaklamtr. denilmektedir. Bu da baka bir deyimle, Her ne kadar Fransa koruma hakkm, teki devletlerle birlikte kapitlasyonlardan aknsa da, Fransa'ya koruyaca kiileri belirleyen Papahk'tr. Bu tez btn kesiiiyle benimsenmese bile, protecto rat'nm uygulanmas Papahk'la anlamay ierir. Yakm do-
93
uda btn katoliklerin karlarn korumamz, aka dile getirilmeyen bir Concordat uyarnca gereklemektedir. Yarn Vatikan'daki misyoner rgt (La Propagande) kal kar da misyonerlere, gereksinme halinde, kendi elilerine ve konsoloslarna bavurma buyruunda bulmursa, haklar mz derhal sarsmt geirir; anlamalara karm ayrcalklar mz geerlihini yitirir, ksrlar, bizn korujruculuumuzdaki katoliklerin byk blmn yitiririz. Denebilir ki, byle ce korunacak kimse kalmamas yznden protectorat sona erer.
Trkiye'ye yatrdmz iki milyar tutarmdaki sermaye lerimiz, 1700 kilometrelik demiryollarmz, rhtmlarmz, fenerlerimiz, 100.000 hastay ve yoksulu barmdran 300 hastanemiz, her yerde Fransz dilini ve uygarhm yayan 100.000 renciH 300 okulumuz ve yakm dou halklar ara smda daima canhhm srdren geleneksel poUtikamzla el bet Osmanh mparatorluu'nda daha uzun zaman n sra da bir yer tutarz. Ayncahklanmzm urad ksmtdara karm hl rakiplerimizden o k ilerde bulunmaktayz. Ama buna sahip k m a z s a k pek yakmda ncehimizin en salam gvencelerini elimizden karrz. ki yzyldan beri y a k m d o u limanlarmdaki ticaret tekelimizden bir ey kal mad. stanbul'da bile on yldanberi srdrlen politika bi zim iin elveri ohnad: Almanya sanayi iletmelerini, demiryollarm ya da kanallar kaptL Sadece dinsel stnl mz yaamaktadu". Bu da yitirilirse bu, nfuzumuza indiril mi ar bir darbe olacaktu". Buna srt evirmekle su gtr mez kazanlarmz yitiririz. nk bugn de protectorat sayesinde, bunun kendisine verdii haklar kullanarak Fran sa, Yakm dou'da katolikhin nfuzunu kendi tekehnde bu lundurmaktadr.
***
94
PAUL IMBERT
Vatikan'la diplomatik balarm kopmasmdan ve devlet le kilisenin aynlmasmdan sonra bu durumun srp gidecei umulabilir mi? ou kez, Papahm, bizim Yakm doudaki nfuzumuzun olduu gibi kahnasma yardunm esirgemek ni yetinde olduu ileri srlmtr. Papa'nm katolik karlan nm vasihini elimizden alaca sylenildi durdu. Bununla birlikte gelenek bozuhnadL Papahk, yzyUar boyunca sren bir ibirinin yararlarm unutmamtr. Derin anlarla lkemize bah olan Vati kan yarmdan hi bir zaman kuku duymamtr. Kald ki, bu konuda ne kararlarmda ne de hareketlerinde tamamiy le serbesttir. Bize yardmda bulunmay srdrmesi bunun kiliseye olan yararmdan kaynaklanmaktadr. Fransa'nm protectorat's ohnakszm Dou'da katoliklerin karlar na sl savunulabilirdi? Bu devin dorudan doruya Vatikan'm temsilciHine verilmesinin istenildii grlmt. On yldr, Almanya, Papa'nm stanbul'da bulunan ve Fransz eliHinin arach olmadan Padiah'la konuamayan temsilcisi ye rine bir bykeli gndermesi dncesini Papa'ya alama ya almaktadr. 1898 yh iinde birden bire Asm Bey'in Vatikan'a konsolos olarak gnderildii renildi. Ama Leon XIII. Osmanh Hkmeti'nin yaklama isteine yamt vermedi. Papahm evresinde alabildiince ok devletin kendisince onaylanm temsilcisini toplamay istemekle bir likte Vepres Armenienne'in hemen ardmdan Trktye ile diplomatik ilikiler kurmaya cesaret edemedi. Kardinal Langenieux'ye gnderdii yaynlanm mektubunda, Fran sa'nm haklarm tamamiyle tamdm belirtiyordu. Ama entrikaclar bir trl yenik dtklerini kabul et1904'de Monsenyr Bonetti'nin lm zerine, Papa'nm, stanbul'daki temsciHini, katoliklerle ilintili ile ri Osmanl Hkmeti'yle dorudan doruya konuabilecek elilie dntrme niyetinde olduu dedikodusu yayld. Bu sefer de, Trk Hkmeti, gl v e saygm Fransa'nm ye rine, kendisine ne bir gemi ne de bir t o p verebilecek olan
miyorlardL
95
bir devletin gemesini rahathkla kabul edebilecekti. Ama Papahk tamamiyle platonik olan protestolarm etkisizliini farketti; Dou'daki din adamlarmm kurumlarmm bir dnya devletince korunmas gereini anlad. Bunun iin, stan bul'a bir Vatikan elisi gnderme tasars gereklemedi. Protectorat'y dorudan doruya eline almaktan vazge en Papalk bu grevi bizim elimizden ahp baka herhangi bir devlete verebilir mi? Fransa, uyruklular arasmda, kato liklerin ounlukta olduu ve stanbul'da itibar olan tek devlet deildir. Aralarmda Dou egemeii peinde koan lar da bulunan kimi yabanc hkmetler, bizim yerimize gemek iin adayhklarm ileri srmlerdir. Birka yldan beri, ilgin telgraflar, Almanya'run, Avusturya'nm dahas talya'nm mirasmza konmak iin Vatikan'la grmelere giritii haberini yaymaktadr. Protectorat evresindeki bu yanma, byk devletlerin Osmanh mparatorluu'ndaki rekabetlerinin ayr bir grnnden baka bir ey deildir. ekime hl sonusuz olarak srp gidiyor; ama hi bir devlet bizim sahip olduumuz ltee sahip deildir. Rakip lerimiz, Papalk zerinde gvensizlik yaratmaktan baka bir ey elde etmemektedirler. talya, birliini salar salamaz bu grev iin ileriye atld. 1870'de Vatikan'daki misyonerlik rgtyle fiskosa geerek yenik den (Almanya ile savamda - .) Fransa' nm roln yapamayacak durumda olduunu ileri srmt. Bu giriimler baarszlkla sonuland. YUarca, nc Cumhuriyet'in, Roma pohtikas, italya Hkmeti'nde de rin kayglar uyandrm deilse bile, bizimle yana girmek iin bahane verdi. talya'nm ileri srd isteklere karm Fransa, Tunus'u igal edince Yakmdou'daki talyan-Fransz atmas keskinleti. 1885'de, Depretis-Mancini Hk meti talyan misyonerlerini yalnzca kendi diplomatik g revlilerin korumas altma ahna savm ileri srerek bu yn de bir yasa taslam parlamentoya sundu. 1887'de, Floransa'da Kral'm koruyuculuu altmda talyan misyonerleri-
96
PAUL IMBERT
nin korunmas iin ulusal dernek kuruldu. Dernein amac, tznde de belirtildii gibi, talyan misyonerleri ni yabanc devletlerin nfuzundan kurtarmakt. Hkme tin paraca destekledii bu dernek, hemen Senatr Lampertico'ya, Fransa'nm tarihsel haklarma saldrtmak zere bir bror yazdrtt. Bu srada Krallk, abuk bymesinin vnc iinde, kendisini byk anlarmm bysne ve dn ya pohtikasmm ekiciHine brakmt. Crispi, lkesi iin Akdeniz'de primato olmay ve doamn talya'ya bala m grnd mparatorluu dlyordu. Bir megalomani nbeti iinde btn yakm douda laik okullar oaltt ve bunlara devlet hazinesinden ylda 1.500.000 Frank para harcad. Bu giriimin nasl sonuland bilinmektedir. Bu baarszlklar talyan Hkmeti'nin dou'ya ynelik hrsla rm gem altma almad. retmenler yerine daha ucuza malolan keileri kullandL Dinsel tarikatlarm en talyan olan Fransisken tarikat, Kuds'deki Castodie'yi elinde bulunduruyor ve yakmdou'daki latin cemaatlerinin ounu ynetiyordu. Oysa, ok jartsever insanlar olan talyan misyonerleri yabanc korumasma g katlanrlar. Bize sevgi ve minnet duymadan an cak buyrukla kabul ederler bunu. Pie X.'nun Papa oluun dan sonra, bir ka kez, bundan soma Victor emmanuel'in (talya Krah - .) elisine ba vurma isteini gsterdiler. Dahas var: (Salesiem)lerinki ve (Soeurs d'Ivree) gibi yeni tarikatlar, dou'da yalnzca talya'nm korunmasmda kurul mu ve bizim korumamza kesinlikle srt evirmilerdir. Cordehfer'ler gibi eski bir tarikat -ki eskiden Fransa'da gehmi ve halkm sevgisini kazanmt- artk Trkiye'de tem sil edilmemektedir. Bunlarm yeleri, (P^res Conventuels) ad altmdaki tarikat iinde toplanm olup btn grevlileri talyan'dr ve kendilerini canla bala talyan propagandas na vermilerdir. Bu durum bizim tarafmzdan baz dnler verilmesini gerektirdi. Fransz diplomasisi bundan olabildiince zarar-
OSMAJNLI M P A R A T O R L U U ' N D A
YENLEME
HAREKETLER
97
sz kmay baardL Bu dnleri vermeye 1905 sonbaharmda raz olduk; bu da talya ile Fransa'nm son zamanlarda ki yakmlamasnm sonucu olmutu. ki devlet arasmda bir anlama imzaland. Buna gre kendiliklerinden istekte bu lunan dinsel kurumlar Roma ve Paris Hkm etleri'nin bu nu inceleyip aratrmalarmdan sonra talyan protectorat's altma girebileceklerdi. steklerin, ileri srlmesi g e c i k m e di. 1907 Ocak aymda Fransa ve talya elilikleri Osmanl Hkmeti'ne birbirinin benzeri birer nota verdiler. Bunda stanbul ve zmir'deki Dominiken misyonerlerinin ve Bingazi ile Trablus'daki Fransisken misyonerlerinin elindeki kili se, manastr ve okullarm kesin olarak talyan protecto rat's altma girecei bildiriliyordu. Bu, Papahkla bamts ol duu bilinen talyan elisi Marki Imperiah di Francavilla'nm parlak bir baarsyd. Durup dinlenmeden srdrd siyasal gezilerin -bu arada zmir'e Selanik'e ve Kuds'e git miti- meyvasm topluyordu. Fransa'da kamuoyu bu aktarma iinden son derece te dirgindi Olay, protectorat'mzm paralamp k gibi g zkmekteydi. Vakitsizdi bu kayglanma. Ashnda biz yaban c kurumlar vasihimizden kartm oluyorduk. Bu kurum lar talyan uyruklularla doluydu. Franszca retmiyorlard; yaylmamza dman deillerse bile ilgisizdiler. Varsm ar tk kendi bayraklarnm glgesinde yaasnlard; bu da bizim nfuzumuza zarar verecek bir ey deildi. Biz, bu kurumla r gnl holuuyla talyanlara braktk. Bundan tr, bu brakhm bizim tarafszhmzdan ya da Papahm giriimin den kaynaklandm dnmek yanhtr. Papalk, bu ite tarafsz kald; beUd de iin byle sonulanmasmdan az ok znt bile duymutur. Vatikan'la talyan Devleti ara smda ok ac anlar, nne geilemeyen srtmeler olmu tur. Bunun iin Papahm karlarm talyan Hkmeti'nin eline brakaca dnlemez. Sinir bozucu Roma sorunu nu zamanm yattracam ve Kral'm esnekhiyle Papa'nm yurtseverinin bir uzlamaya varlmasma yardm edecei nin birok belirtileri grlmektedir. Ama, yaknlama, da-
FAUL IMBERT
ha balangta uzun sre sarsnth olarak kalacakt. tal ya'da papazlara kar bir hareketin yeniden canlanmas, ta mamiyle snmemi olan kukular uyandracaktr. Daha dn byle harekete tank olmam mydk? Roma parla mentosunun papaz dmanlarnca ele geirilmesi Papahk iin i ac bir belirti midir? Diplomatlarnn beceriklilii ne karm hakszca bir ele geirmeden yararlanan talyan Kralh'nm, davac Papahk'dan Fransa'nm anh mirasm alabileceinin pek kolay olduu sanlmamahdr. Pek umulmadk olmakla birlikte, talyanlardan az inat olmayan baka bir rakip daha kt. Fransa'mn karsma: Almanya mparatorluu. Daha 1875'de Msr'daki hukuk reformunu bahane ederek Fransa'nm kapitlasyonlardan gelen ayrcahklarm yadsmaya kalkmt bu devlet. Do u'daki katolik kurumlar zerinde hibir protectorat tekeli ni tanmayan mparatorluk hkmeti, bu kurumlardan biri ne bal Alman uyruk ya da ynetilenleri zerindeki haklaMia sahip kmaktadr. 1886'da Kultur Kampf sonunda, 'Aix-la-ChapeIle'de, mparatorluun korumas altmda Al man kurumlarm desteklemek zere bir Filistin Derne i kuruldu. Bildirgesinde amac yle aklamyordu bu der nein: Fransa Cumhuriyeti btn katolik kurumlar zerin de protectorat'sm uygulamaktadr. Bu ayrcalklar Fransz lara Dou'da gl bir'durum kazandrmtr. Byle bir du rum srp gitmeh midir? Piskopos Anzer, bu dnce ze rinde durarak 1889'da yle diyordu: Dou ve uzakdoudaki hristiyanlarm protectorat's Alman katohkhinin elin de olmaldr. Ne var ki mparatorluk Hkmeti Alman misyonerlerini yreklendirdii ve kurumlarma paraca yar dmda bulunduu halde, bir koruma tekeh peinde olduu yolundaki hrsm hibir zaman aka ileri srmemitir. Wilhelm Il.'nin yakm douya yapt gsterih geziden sonra, von Blow Reichstag'da yle konumutu: Biz, doudaki btn hristiyanlar zerinde protectorat'mz kurmak niye tinde deiliz; ancak Alman vatandalarmm korunmas yal nzca mparatorluun hakkdr. Bu yalanmaya ve bunun
99
ardndan sylenenlere karn, Wilheln II. Papag, Weltpolitik'ine alet etmek istemitir; zaman zaman Kutsal mpa ratorluu diriltmeye hazrm gibi grnyordu. Charlemagne'm ya da Barberousse'un yolundan giderek kendini katoliklie adamaya can atyordu sanki. Ama Vatikan ne Bismarc'm mays yasalarn ne de Hohenzollern'lerin Ltherciliini unutmu deildi. Vatikan'm koyu hristiyan krallarm mirass olarak Friedrich Il.'yi gsterdiini sanmak sama bir eydi. Bu rol phesiz eski Habsburg hanedanmn bugnk basma, hl bir ok anlar arasmda Majeste ApostoUque ve Kuds Krah adm tayan, hkmdara daha uygun der. Viyana ile Roma arasmdaki dostluk ta eskilere da yanr; Charler-Ouint'in miraslar hi bir zaman katolildiin karlarma ilgisiz kalmamlardr. 1870'de uradmz bozgundan sonra, AvusturyaMacaristan, Kont Beust'n arachyla katolik protectorat'sm paylamay nerdi. Bu girii min baarszhua karm Avusturya bu hrsmdan vazge medi. Birok noktalarda dinsel nfuzunu bizimkinin kars na kardL Bylece yukar Msr'da bizim misyonerlerimi zin katolikletirdii Kptileri korumas altma ald. Venedik'in bunlar zerinde kendisine bir takm haklar verdii yolunda rk savlar ileri srd. Avrupa'da da; Mirdite'lerle olan eski ilikilerimize karm, Arnavutluu kendi katolik nfuz alanma sokmaya kalkt, ilerlemesini, Selanik'e ve Ege denizine doru Drang'm srdrd, etkisini Makedon ya'ya kadar yayarak, bizi bir gn Balkan yarmadasmdan atmakla tehdit etti. Uzun sredir Papalk, bu hakka el uzatma giriimini hogr ile karlad, bylece kendisine yaplm hizmetleri unutmam oluyordu. 1888'de Vatikan'daki misyonerlik da iresi (Propagande) bizim haklarmz aka tamdm ilan eden genelgesinde Avusturya'ya da bir yer vermiti: mis yonerlerin ahtddar ve Avusturya ulusunun Protectorat's nm yrrle konduu yerlerde, bu protectorat olduu gibi
100
PAUL IMBERT
kalmabdiT. Bunun nedeni de Franois-Joseph'in Papa'y ve temsilcilerini iltifatlara bomas ve Papa'y gcendirme mek iin bala talya Krah'mn Avusturya'ya gelmesine karlk vermek zere talya'ya gitmekten ekinmesiydL Kardinaller MecUsi'nin (conciave) son toplantsmdan beri Avusturya'nm Vatikani'da kalababk bir yanda grubu var; bu gruptan olan gayretke ve ortal kantnc kiiler, Avusturya'nm dinsel alanda nfuzunun yaygnlamasm sa lamak iin canla bala alyorlar. Ama eski Habsburg hanedam yaland. Hereyden n ce ynetimi altmdaki haklarm her an zlebilecek birhini koruma kaygs iindedir. Bir aralk yayhna pohtikasmdan pek de i ac sonular almam gibi grnyordu. n l gemiini unutmamakla birlikte, hrslarm snrlandrd. Bu iki kraUktaki yar protestan ve trde olmayan Maca ristan gittike daha nemh bir yer tutuyor ve Balkanlar'a ya da Adriyatik'e gz koymas her zaman Papahk'taki mis yonerler ynetimiyle badamyordu. Bugn bile Habsburg1ar, Balkanlar'da etkin bir pohtika izledikleri halde, katolik Arnavutluk zerindeki isteklerini hafifletmi gibidirler; hrs lar daha gereki ereklere ynelmi gibidir. Dou'da etkinhi olan Kihse'nin dostu, Almanya'nm bala Avusturya, bizim iin kmsenmeyecek bir rakip ise de yerimize ge mek i yapt abalar srasmda, Protectorat'nm baz paralarm koparabilir ama, tmne sahip olamaz. Kald ki, btn raklerimiz de bu durumdadr. Ne ka tolik devletler -1796'da Directoire'dan Kutsal-Yerlerdeki dinsel kurumlarm kendisine braklmasm isteyen spanya, Portekiz, Belika,- ne de ngiltere, ABD gibi protestan dev letler Yakm Dou'daki latinleri koruma iini stlenebilir ler. Birincilerin gehmi konsolosluk rgtleri yoktur; ikinci ler de btn vaatlere karm Papalka pheyle karlanmaktadu-lar. Fransa'nm yerine ona denk bir baka devleti geirmek kolay deildir; bu durum Vatikan'm bizim hakk mzdaki tutumunu aklar. Bundan baka Roma, protecto-
101
rat'nn birok devletler arasmda blnmesindeki sakmcay grmezlikten gelemezdi. Byle bir devi paralara blmek, etkinliini daraltmak olurdu. Papahk diplomasisi, eylemini datrsa zayf der. Savunucularnn, Osmanh Hkmeti'nden gvence aldktan sonra misyonerler az ok savunu lur; bu gibi hallerde trde olan iki kurum ayr ayr ilem grr. Bundan baka korumac devletin sfyasal amalar gt mesinden de korkulur, yle ki, protectorat'nm amac, ar tk misyonerlerin bu nitelikleriyle korunmas deil, gnn koullarmdan etkilenen devletin kar olur.^') Hem sonra birbiri ardmca btn devletlerin yardmma snmak, birgn, bunlardan hi birinden yardm grmeme tehlikesini do urmaz m? Daha 1886'da B. Lefebvre de Behaine, B. Freycinet'den ald ok salam bilgilere dayanarak Papa lkta: Koruma hakkmm ulusallatrlmasmm gvei etkin bir yardm yaplamajo sonucunu vereceini, bunun savun mas iin daima hazr bir silahtan yoksun kahnacam anlat t. Yine bu ynde olmak zere Kardinal Langenieux Leon XIire unlar yazyordu. Protectorat'mzm kertilmesin den lkemiz iin elbette mutsuzluk ve horlan olacaktr, ama u da bir gerektir ki, bu. Kilise iin birok sakmcay da beraberinde getirecektir. Gerekten de, Fransa olmasa, temelden katohke olan bu devi hangi ulus yerine getirebi lir? Eer, onu kskanan devletler, bu ince rol paylamay baarrlarsa, aktr ki siyasal kara dayanan byle bir vasiUin mrl olacann hibir gvencesi yoktur ve birlikten yoksunluk, uygulamada, ou kez birbirine kar grler sonunda etkisini sfra indirecektir. Bylece, Vatikan, kendisini yzyllardan beri bize ba layan anlamadan (concordat) vazgemeyi tasarlarsa, olabi lecek gibi grnen zmden hibiri, uygulamada ger ekleemez: Yakm dou'da kendisi katoliklerin karlarm koruma grevini stlenemeyecei gibi. Papa, Fransa'dan baka bir ya da birka devletin yardmma bavuramaz.
(*) G. LOUS-JARAY, La Papaute, la Tripk-ADlance et la politiqe exterieure de la France (Questions diplomatique et coloniales, 1904.)
ra
PAUL LMBERT
ok eskilerden gelen bir uygulamaya ve dou halklarmm ahkanhma dayanan, Trk Hkmeti'nin srekli onayyla yrrlkte olan Protectorat'nm bakasma aktarlmas yeni den elde edilmesinden daha gtr. Belki geerliliini yiti recektir. Ama hakh olarak denildii gibi ya yok olacak ya da Fransa'nm elinde kalacaktr.^*)
** *
Roma'ya bah kaldka geleneksel ayrcahklarunz ehmizden kmayacak gibi grnmektedir. Vatikan teki dev letlerin isteklerine kar durur. Bununla birlikte, o da bizim gibi, kilisenin tarihinde yeni bir olgunun varhgm ve gittike daha sk olarak, misyoner kurumlarm ulusallatnlmasn hesaba katmak zorundadr. Dinsel tarikatlarm ou ashnda uluslararasdr, her yerden ye ahriar. Papaz yetitiren okullan-(novicat)n kapatan lkeler, her tarikatta kendi uyruklularmdan olanlann saysmm azaldm grecektir. Eer bu olay genelleirse her tarikatta ya da kurumda yalnz bir devletin uyruklusu grlecek, yani bu kurulu ulusal bir ni telik kazanacaktr. Birka yldr balam olan bu hareket zararmza geliecek gjbi grnmektedir. Daha dn yalnz Fransz misyonerlerinin bulunduu yerlerde, talyan, Al man, Belikal, ngiliz keileri grlecek ve bunlar kendi devletlerinin rgtlerinin korumasm isteyecekler. phesiz tarikatlar hakkndaki yasa ve Devletle kilisenin ayrlmas henz kkl deiimler getirmedi. Uzun zaman, Fransa, mnevi olarak Vatikan'a bah, her addan tarikattan misyo nerlerin te ikisini saladL Uzun zaman Vatikan'daki mis yonerlik rgtnn (Propagande) Sainte-Enfance, l'Oeuvre apostoHque'e ve Oeuvre d'Orient'a ba salayan yine Fransa'dr; bundan tr bugnden yarma tarihsel grevini brakmas beklenemez. Ama, misyonerlik kurumlarmda Franszlarn says eksildike Fransa'nm korumach pek
(*) Denys COCHIN, Lettre aa Journal des Debats (20 Eyll 1906.)
103
hakl grlmeyecek ve savunulmas daha g olacaktr. Bu gn tamamiyle talyan misyonerlerin bulunduu kurumlan biz daha son zamanlarda italya'nm vasihine brakmtk. Eskiden stn durumda olan Franszlarm says her yerde aznlkta olduu gn, korumamzm kmesini hangi engel nleyebilir? Gelecekte, ayrcalklarmz iin tehlike olsa bi le dnden bugne bunun yok olacaia, varlk nedeni ve ya rar kalmad sonucunu mu kartmak gerekir? Henz bir olasl ngrerek imdiden Protectorat'ya bo vermek mi gerekir? B. Lanessan'la birlikte asimda hemen hemen misyonerlerimizin tmnn baka devletlerin yakm douda ki misyoner rgtleri ehmizden aldma gre, protectorat'mzdan vazgememiz akl kr deil midir? mi demeyiz? Bilindii gibi, her yl doudaki Fransz kurumlarmm denei szkonusu olurken, az ok direnle bu eit neri ler parlamentoya sunulmaktadr. Yakm doudaki okul, dispanser ve hastanelere, drt milyarhk bir btede 800.000 Frankhk bir denek ayrmak tayz. Bu denein bir blm, te ikiye indirgenmi ola rak yardm ve retim ilerine ayrlmtr. Bunun i artk zaman zaman Protectorat'nm varhm tartma konusu yap mak iin bu durum bir bahane oluturabilir. Rakiplerimiz Protectorat'mzm asimda hibir madd ve mnevi kazan salamadm sadece, pohtDcamza hiz met ettimi eri sryorlar: orJara gre Fransa, yanda salamak iin ar hk aba iinde olan misyoner kurumla rma paraca yardm yapmakla prestijini tehlceye dre cekti. Ayrca kendi snrlar dmda, lkesmde ahmalarna gz yummad insanlar ve kurumlar desteklemekle, doudaki halklarm Fransz pohtkasm pek acaib bulmalar na neden olacaktr. Eski bir babakan olan Combes, yle diyebmit-: Eer herhangi bir devlet bu protectorat'y stlenmek isterse, ona hib- glk cartmayz; nk Fransa bundan sadece scmt duymaktadr ve hib" kazan c yoktur.
104
PAUL IMBERT
Dileri btesi eski raportr B. Dubief e gre de: Ayrcalklarmz, ad ve tehlikeli bireydir. Bundan vazgemekle sadece, en elveri zamanda bile gerekle mesi phe ve yUardanberi de elde edilemeyen kazanlan yitirmi olacaz. Daha da st perdeden konuan B. Pressense de: Tehke protectorat hayaUeriuzden vazge ilmesini istiyor ve tezine destek olarak da uzak doudan ahnm bir ok olguyu ileri sryor. Oysa bunlarm burada geer olmadm sylemitik. Biz, in hristiyanlarnm protectorat'snm bizim iin can skc bir glk kayna olduu ve her zaman da yeter bir kazanla karlanmad yolundaki savm doru olup olmadm incelemeyeceiz. Yakm douda bile, katoklerin karlarmm korunmasmn her zaman bir ok skmtya mal olduu yadsmamaz. Bir ok elimiz, Marki de ViUeneuve gibi, aralarmdaki anlamazlklar yattrmak ve gayretke liklerini gidermek iin misyonerleri iyice azarlamak zorun da kalmlardr. Nankr bir i bu, ama temsilcilerimiz hi bir zaman yapmamazhk etmediler. Korumalar altmdaki ki ilerin taknlklarm frenlemek zorunda kalsalar bile, pro tectorat'nm kazanlarm gzden uzak tutmamlarda. Tr kiye'de hastaneleri ve okuUan dolduran misyoner ordular n dilimizin en alkan yaygmlatmclan ve bundan tr de nfuzumuzun ve itibarunzm en yararh savunuculan ola rak grmlerdir. phesiz, doudaki Fransz propaganda s, tarikatlarm tekelinde deildir. Onlarm yam sra ve onlar la yar edercesine protestan misyonerleri, AUiance israete niverselle laik gruplar, l'Alance Franaise gibi ku rumlar dahas zel kiilerin yiite giriimleri de vardr. Sonra, Hristiyan okullarnm Freres'leri FiUes de la Charitelerin ve onlarm ardmdan da eith misyonerlerin 1840'dan beri talyanca ya da Yunanca yerine Franszca
(*) Bunlar tamamiyle Franszlam kurumlardr ve davamza ok bjfk yar dmlarda bulunmulardr. Yalnz zmir'de 1500'dcn ok renciye Fransz ca retmektedirler. (BuUetin de la Chambre de commerce franaise de Smyrne, 31 Temmuz 1907.)
105
rendikleri unutuluyor mu? Fransa'nm yaylma yaptkla r hizmeti anlamak iin, seyahatimiz srasmdan bize ksmet olduu gibi, stnde renkli bayrak sallanan bu kurumla r m grmek gerekir? Anadolu'nun gbeinde, Seluklularm eski bakenti Konya'da -ki bugn Badat hatt zerinde nemli bir istasyondursoeurs'lerin de yardmyla bir avu (Assomptionistes) Anadolu ocuklarma dilimizle birlikte iilkemize sevgi duymay da retmektedir. Eer bir gn denekleri kesilir, desteksiz kalr da Fransz okulu kapanrsa Alman misyo nerleri bunlarm yerine hemen Alman okulunu aarlar. Al manya ikinci konsolosunun abasyla birka yl nceden alnm olan arsaya her an bir okul binas yaplabilir. Byle bir deiiklik kime yarayacaktr? Baka yerlerde, limanlar da, byk kentlerde, Beyrut'ta, zmir'de, stanbul'da, Sela nik'te, zerinde ahlacak o kadar ok insan var ki, laik kurumlar byk bir baar ile alabilirler. Anadolu'da ki merkezler iin bu sylenemez: Eskiehir, Kayseri, Kon ya, Mardin ve Musul gibi. Pek de konuksever olmayan bu ralardaki insanlar dinlerine ok bahdrlar. Bu yerlerde la ik okul, retmeni de renciyi de ok g bulur. Buralarda, koullarm zoruyla, retimi misyonerler ya pacaklardr. Eer parlamento verilmekte olan denei ke serse, yabanc misyonerlerin ounlukta olduu tarikatlar Fransa ile son baglarm koparma hevesine kaplacaklardr. te Dileri Bakam B. Pichon, 12 Arahk 1906'da Meclis'deki konumasmda bunu kamt alarak ileri srm ve: Tutahm ki, deneklerin hepsi kesilmitir, sonu ne olacak? Birka okul kapanacak, baka okullar da var ama, bunlar her trl denetimden uzak kalacak. Sonra kapananlarm ye rine, almak iin tetikte bekleyen yabanc okullar ala cak. Dncemizin taycs olan dilimizin yaygnlamas bakmmdan bu, istenilen bir sonu deildir sanrm. demi ti. Bu szlere unu da ekleyelim ki, Fransa, bugn Protec torat sayesinde btn lkelerden misyonerlerin ortaklaa
106
PAUL IMBERT
almasndan yararlanmaktadr, oysa ilerde rakiplerimiz olan talya, Almanya, ngiltere, Amerika Birleik Devletle ri, Fransz misyonerlerinin hazrladklarma konacaklardr. Nasl olup da her yerde bizi kskananlarm tremesine yol aan Yakmdou'daki bu ayrcahkh durumumuz grlm yor? Protectorat'y brakmaktan yana olanlar en iini bihr, en karma dkn halklarm gz diktikleri bir mirastan vaz gemeyi nasl dnebihyorlar? Biz de, son zamanlardaki bir kriz srasmda halklarmzm degi-toku deerini anlamtk: Algesiras'm ncesinde bunlarm bir blmn talya almtr. Bu dnn Fransz-1talyan yakmlamasmn bir sonucu olduunu sylemek ar lk saylabilir mi? Eer protectorat'dan kendisi iin, bize salad kazanlar iin vazgeeceksek, dnn bu rnei nin, burada bizim iin deerh bir pazarhk arac olduu g rlmyor mu? Byle bir durum meydana gelebihr ve ayrcahklarmzdan elimizde kalanlar, kazanh bir anlama ko nusu olabilir. Gcmzn ve anunzm kaynama kskan lkla sahip kalm. Bizim iin tm eski deerine artk sa hip deilse bile, bizi kskanan bakalar iin bir ok deeri vardr. Bunu onlara hi bir karh olmadan vermeye hak kmz yok. Msr'da haklarmzdan vazgetiimiz gibi, Ana dolu'da, Suriye'de, Lbnan'da da haklarmzdan vazgeme miz lgmhk olur.(') Eer haklarmzdan vazgemek istemiyorsak, bunlar zaman amma uratmamak iin uygulayalm. Protecto rat'y zellikle her an Fransz adnm gerilemesinden yarar lanmaya hazr bekleyen devletlerin el koymasma kar sa vunalm. phesiz protectorat iin byk ve yaygm ksmtlardan korkulur. Kald ki engel ohnamzm olana bulunma yan koullarda paralanma, paylalma balam bulunu yor. Yabanc devletlerin konsoloslarnm, kendi uluslarmdan olan kiileri -misyoner bile olsalar- korumalarma engel
() Paul DESCHANEL, PoIitique Interieure et etrangere, (Calmann Levy, 1907).
107
olamayz. Geleneksel olarak Fransz Elilii ile bamtl olan cemaatler, kurumlar, tzel kiiler sz konusu olursa gittike ulusallatnlan dinsel kurumlar srkleyen akm durduramayz, onlarm kendi hkmetlerinden yardm iste melerine engel olamayz. Bu ynde dn vermeye hazrz. *** Ama bir kitle var ki, onu elden karmamalyz: bun lar da uluslararas nitelikte olan ve hareketlerini saptarken Roma'dan esinlenen kurumlar dolduran kiilerdir. Bir ke i kitlesi mi? denecek. Bunlarm nemini kmseyecek olanlara, sadece stanbul kentinde bulunan u kurumlar hatrlatmak gerekir: sekiz okul, Ticaret Enstits'nde freres^lerin retimindeki 1.800 renci, Saint Benoit Koleji ve lazaristeslerin 450 rencisi, Maristes Frereslerin 300 rencisi, byk ve kk Capucins semineri (papaz okulu - .) Assomptionnisteslerin seminer ve novicatlan, buralarda yerli sekin kiiler ve doulu papazlar re tim yapmaktadrlar, sonra Ntre Dame de Sion Seurslerinin id okulu^*) ve 500 rencisi seurs obhates de l'Assomptionun('*) 600'den fazla rencisi olan okulu, se urs Franciscaslerin 400 rencisi, FiUes des Charitelerin ynettii on iki kurum: (1500 rencili) okullar, ksz yurtlar, yetimler yararma alan ilikler, kreler, hastane ler, dispanserler, yahlar iin huzur evleri, deliler ve iyi ol mayacak hastalar iin bakunevleri. Anadolu'da, Badat hattmm ilk blmnde yer yer varlklarm duyuran iyilikse ver Assomptionnistesleri de anahm m? Bu hattaki yolcu luumuz srasmda Franszlarm kurduu yuvalar, okul ve dispanserleri gezdik. zmit'de (Bitinyaldarm Nikomedi ken ti); Haldarm nl Doryleesi Eskiehir'de, Anadolu'nun
(*) Pangalt ve Kadky'de. (*) Haydarpaa, Kumkap ve Fener'deki kurumlar. Bu okullardan ilki ksa zamanda yle bir gelime gsterdi ki bir Alman okulunun kapanmasma neden oldu.
1^
PAUL IMBERT
bakenti (eski Iconum) Konya'da. Baka ayrntlara girme den, Yakn Dou'daki katolik misyoner rgtlerinin, aa yukar 500 kuruma sahip olduklarm sylemek yeterhdir; bunlara 1500 grup bahdr. Bunlarm kolejleri ve okuUar rk ve mezhep aynm olmadan 90.000 renciye Franszcay retmektedir.^') Hastanelerinde her yl 100.000 yoksul hasta ve sakata bakdmaktadr. Bu, Fransa iin savsaklana bilecek bir kitle midir?
(*) Tam bir gelime halinde olan kurumlardaki rencilere bir r nek olarak Haydarpaa'daki soeurs obliat de rAssomprionIarm ynettikleri okulda srekli olarak 15 Nisan 1907'de bulunan 387 renciyi uluslarma gre sraltyahm:
Yabanclar
Avusturyah talyan svireh Alman Fransz

Toplam
19 56 4 7 9
95
Osmanl
Ortodoks Rumlar Ermeniler Lanler Katolik Araplar Yahudiler eidi
Uyruklular
55 37 3 5 126 64
Toplam
292
(BuUetin de la Chambre de Commerce Franaise de Constantinople, 30 Eyll 1907.)
109
Roma'da elimizden abnmak istenilen ite bu kitledir. Eskiden, Avusturyallar, spanyollar ve Portekizlilerle bir likte Papa'hkla iliki halinde olan hemen hemen yalnz biz dik. Ama yarm yzyldu:, siyasal karlar nedeniyle Vati kan'daki elikler oald. Uzun bir ayrhtan sonra protestan Prusya eliliini at. Buna verdii nem, elisinin sei minden belH olmaktadr. Gerekten de Prusya'nm Vati kan'daki temsilcisi Von Mhlberg'in Alman diplomasisinin en uzman kiilerinden olduu bilinmektedir. Ortodoks Rus ya da Papa'nm yamnda resmi bir temsilci bulunduruyor. Protestan ngiltere de, zaman zaman heyetler gnderiyor. ngiltere Malta yasasmdan nce bamtsm kurmutu. Kili seyle devletin ayrlm bir anayasa ilkesi yapm olan Beli ka da Papa'ha bir temsilci gndermiti. Brezilya Cumhuri yeti de Papa'hkla olan anlamasm feshettikten sonra bile Vatikan'daki elihini kuvvetlendirdi. Pohtika alanyla din alanm kesin smu^larla ayrm olan Amerika Birleik Dev letleri de FiUpinler konusunda Papalk'la konuup gr mtr. Bunca eitH rnekler, Papalk'la anlamal rejim ya da dinle devleti ajaran rejim sorunu Roma ile anlama yolundaki bir giriimin temelden ayn bir ey olduunu ve bunlar birbirine kartrmamak gerektiini aka gstermi yor mu? phesiz yeni bir Concordat (Papalkla anlama - .) imzalamak szkonusu deildir. Karhd bir baunszhk rejimiyledir ki, devlet ve kilise kesin bir bara kavumu ola caktr. Diplomatik ilikilerin yeniden kurulmas iin, bugn, iki tarafm da ar istekler ileri srmesi konumalar son derecede gletirecektir. Sonra, bir i pohtika sorunu olan devletle kihsenin aja^hnas ve bir d pohtika sorunu olan protectorat'nm uygulanmas arasmda hibir bant yoktur. Baka alanlardaki atmalarm bunun zerine etki yapaca bouna ileri srlp durulmaktadr. Directoire zamanmda Fransa ayrcalklarma kskanlkla sahip kt halde. Papalk buna dokunmad. Birka ay nce, (Congregation
no
PAUL IMBERT
des Affaires Ecclesiastiques) (Rahiplerle ilgili iler rgt - .) sekreteri Monsenyr Gasparri protectorat'mz konu sunda kamuya yapt bir aklamada, protectorat'nm he nz devletle kilisenin ayrlmasmdan etkilenmediini syle miti. Papahk da protectorat hakkmda tam bir tarafsz lk uyguladm ileri srd: haklarmz sarsacak en kk bir davramta bulunmaktan ekiyor. Bunu, 1908 Haziran'nda stanbul'a yeni papahk (apostohque) delegelerinin yerletirilmesi srasmda grdk. Herey, geleneklere ve bi zim ayrcalklarmza uygun biimde oldu. Ama misyoner rgtlerinin deneini kesmeye kalkarsak durum deiebi lir: O zaman, diye szn bahyor Mgr. Gasparri, Fran sa'nm nfuzu azalmaya balar ve bundan rakipleri olan uluslar, zellikle talya, Almanya ve Rusya ok sevin du yarlar. talyan Kardinah'nin bu szlerinden bize olaca bildi ren blm stnde durmahyz. uras bir gerektir ki, Fran sa'nm Yakm Dou'daki karlar ou kez katolikhin kar laryla kark bir haldedir. Eer bundan hibir eyi feda et mek istemiyorsak, dinsel bile olsa Franszca konuulan okul, hastane gibi kurumlarm deneklerini vermehyiz. tal ya ve Ahnanya, bu kurumlarm deneklerini durmadan art trrlarken bizim azaltmamz, akUca bir taktik saylabilir mi? Br arahk, laik kurumlarm deneklerini arttrma istei nin, tarikatlarla ilikisi olan kurumlarm deneklerini azaltmasmdan korkulmutu. Yeni bir yasayla Dileri Bakam, Fransa'nm Yakm Dou'daki hayr ileri deneklermden ahnarak laik kurumlara ylda 18.000 frankhk bir denek ver mekle grevlendirilmiti. 23 Ocak'da Mechs'de 13 ve 14 Mart 1908'de Senato'da yaplan tartmalar Osmanl mpa ratorluu'nda laik ve dinsel rgtten hangisinin daha iyi ola ca konusunda kart grlerin ilertye srlmesine baha ne oldu. Bakan B. Pichon, ok yerinde olarak ve tarafszlk la sorunu aklad. Laik kurumlarm -zellikle orta eitim.
111
meslek ve ticaret retimi alamndayklendii grevleri an latt; bu kurumlarm grevlerini, dinsel kurumlar aalat madan yerine getireceklerine iaret etti. Benim rolm, dedi, lkemizin yabanc lkelerdeki karlarnn savunul mas iin elimizde kalan kurumlarnn yeni faaliyet ve n fuz aralaryla glendirmektir. Bu anlayladu" ki, Osmanl mparatorluu'nda bulunan laik kurumlar olabildiince g lendirdik ve bunu eskiden beri varolan kurumlara zarar vermeden yaptk. Bu amacma gvence olarak Bakan, Dou'daki Fransz kurumlarnm deneinin 800.000 Franktan 900.000 Fran ka kartlacam syledi. yle ki, bir lise almas iin Se lanik'deki laik kuruma yaplan yardun, tedenberi dnler den yararlananlara hibir zarar vermedi. Sonra particilik de Fransa'nm kar iin birbiriyle yazmas gereken ku rumlar, bundan sonra birbirinin karsma karamaz. Bunun iin, Parlamentonun, doudaki Fransz kurumlarma adan krediyi oy birUiyle arttrrmasmdan mutluluk duymaktayz. Bu yurtseverce abaya belki de btn Fran szlarm yreklerinde yer etmi olan bir protectorat'nm gele cei babdr. Ukalaca nyarglanm hafifletmekte skmt du yanlar, gereki grler karsmda bizimki gibi byk bir lkenin, yzyllk haklarmdan vazgeemeyeceini ve bu haklar elden brakma pohtikasmm dknln kabul et meyeceini dnmelidirler. Gemiin geleneksel glerini, yeni bir potikanm ge reklerine uydurmak B. Paul Deschanel'in bir gn dedii gi bi On be yzyllk bir emein ve erefin mirass oldukla rm anlamlarsa, ite devlet adamlarmza den dev bu dur. Bize kalan mirasm hesabm yarnki Fransa'ya vermek zorundayz. B. Clemenceau ile birlikte diyoruz ki, ok kor kun anlarda yazgs ellerimize braklm olan bu byk ve soylu Fransa'nm onarlmaz bir zar-ra uramasma gz yumulamaz. Onu koruyacaz, onu saKmacaz, onu sevece-
112
PAUL IMBERT
iz, onu, devi daima gzelliini arttrmak olan kuaklara daha yce, daha yksek, daha gzel aktarmak iin aba harcayacaz. (*) Fransz admn onuru urunda, Cumhuriyet'in dnyadaki itibar uruna Dou'da protectorat'mzdan ne geri kalmsa korumak zamam gelmitir.
() 6 Ekim 190Tde Amiens'de verilen sylevden.
VI REFORMLAR VE TANZMAT
smanh padiahlarmn kurduu ve Fatih Sultan Meh met'in fetih hakkma dayanarak Asya kylarmdan Bal kan yarunadasma kadar genilettii askerlik gcne daya nan, mutlakiyeti bir monari nitehindeki Osmanh mpa ratorluu, daha dne kadar olduu gjbi kalmt. Devletin siyasal rejimi, yenenle yenilenlerin eitsizhine dayamyordu. Katoliklerin egemen olduu yerlerde, hristiyan olmayanlarm oturmasma izin vermeyen Orta a hristiyanlarmdan farkh olarak, Trkler, daha balangtanberi, egemen olduklan topraklarda eski Bizans mparatorluu'nun hristi yan haUdarnm yaamasma izin vermilerdir; ama onlar aa bir duruma indirgemi ve drt yz yl boyunca belir siz bir halde ve baml olarak yaatmlardr. ^) ktidar mslmanlarm elindeydi; ordu yalnz onlardan oluuyor, devlet grevlerine yalnz onlar getiriUyordu. Toprajn sahibi mslmanlard, bir medeni, ticaret ve ceza hu kuku vard onlar iin; yalnzca Kur'an'da belirtilen vergileri verirlerdi. Reaya yani mslman olmayanlar toprak mlki yetinden ve siyasal yaamdan uzak tutulmular, kendileri ne gsterilen dinsel hogrye karhk kii basma bir vergi demek zorunda braklmlard. Bununla birlikte fatihlerin istibdatma kar kendilerini savunma ve cemaat halinde ya amak iin, dinleri, dilleri ve medeni hukuklar iin
(*) CH. SEIGNOBOS, Histoire politique de FEurope contemporaine (Co lin 18%, in-8)
114
PAUL IMBERT
gvence elde etmilerdi. Her dinden olanlar -yahudiler bi le- gerekten bir ynetsel rgt haline gelen dinsel cemaat ler oluturabilmilerdi. Osmanh hkmetleri bu kurulular iyi karlyorlard; nk bunlar arachyla uyruklaryla ilikilerini daha kolay ca srdrmekteydiler. Ortodoks rumlar iin stanbul patrii sadece en byk din adam deil, bir yksek yargt. Evlenmeler, miras ile ri ve vasiyetlerle ilgjh btn uzlamazlklarda son yarg onundu. Katolikler iin de ba piskoposlar, katolik cemaat lerinin resmi temsilcisi ve hkmete kar sorumlu nder lerdi Bat'dan gelmi olan yabanc hristiyanlar iin, kimi devletler nce, konsoloslanran kendi uyrudularnm, siyasal nderi ve doal yargc olma hakkm elde ettiler, daha son ralar padiahlar, yabanc elilik grevlilerine, Osmanl uy ruundaki bir blm hristiyanm da korunmas hakkm tmd. zellikle Fransa Katoliklerin protectorat ayrcahm elde etti. Rusya'ya da Ortodokslar koruma hakk verildi. Byle ce Padiah, her yanmda siyasal ve sosyal eitsizhin bulun duu, halkm sadece hukuksal setlerle deil fakat rk ve din karthklaryla blnd eith etnik unsurlar arasmda kaynama ve balant gereklemesi yle dursun, ulus iin de uluslarm, devlet iinde devletlerin olutuu bir mpara torlukta hkmdarhk etmekteydi. Hristiyanlar, Osmanllarm boyunduruunu krmak istiyorlard ama, Avrupa'daki es ki rekabetler, Srplar, Bulgarlar, Yunanhlan, Arnavutlar ve Romanyallar kar karya getirmiti. Asya'da da Er meniler, Sryaniler, Drziler ve Maruniler uzlamaz bir haldeydiler. Mslmanlar arasmda da tam bir anlama yoktu. Avrupa'daki ve Asya'nm kysal blgelerindeki mslmanlar, reaya hakkmda hergn artan bir hogr gster melerine ve Bat uygarhm srekli olarak benimsemeleri ne karm, Anadolu'nun uzak blgeleri ile Arabistan'daki mslmanlar gemiin geleneklerine bal kalmakta ayak diretiyorlard.
115
Bylesine ayr, bylesine birbirine dman halklar y netip yrtmekteki glk bu sefer hkmetin stnde de etkisini gsterdi. Artk fetihlerin anh gnlerindeki gibi, kar mak bir birleim, dou iktidarlar rneine uygun bir kuru lu, padiah ile gzdelerinin despota iradeleri, bavezirin ve jTiksek memurlarn oluturduklar Divan'm buyruklarrun bir karmas deildi bu hkmet. Bu, artk padiaha hk meden, mparatorluu yneten agzl bir kliin keyfe g re ynetimiydi. Ama lke iinde hibir ba olmayan, ulu sun desteini kazanamam ve perde arkasmdan i gren bu zmre, iktidannm sallantda olduunu anlamt. H k m d a r m katmdaki itibarm ancak her gn onu uydurma tehhke haberlerine ve tehlikeyi ancak kendilerinin giderebi leceklerine inandrmakla srdryorlard. Bu gruh Yldz Saray'nda herkesin nefretine karm en ezici bir istibdatla btn imparatorlukta sk bir sâsal polis ve hafiyelik rg t kurarak en aahk ve inanlmaz bir jurnalcihe bavura rak tutmuyordu. Osmanhlarm zel ve kamusal yaamlar stne byk bir korku kmt. Reform tasardan kurduundan ya da liberal dncelerden esinlendiinden kukulandan bir in san mahvolmu demekti Bir elihe ya da bir konsoloslua girmek de, sdc sdc nnden gemek de bir sutu. Yabancdarla tanan Trkler, ancak tutuklanmay gze alarak on larla buluup konuabilirlerdi Basm dizgin altma aimmt, bat gazetelerini okumak yasakt. Knse stanbul'dan izin siz dcamazdL Heryerde, sokakta, resmi dairelerde, dahas evlerde be hafiyeler herkesi gzetlerdi; en kk b: ih bar zerine, ou kez hibir y a r g d a m a olmadan insanlar hapishaneyi, srgn boylar ya da ldrlrd. Devlet ileri de batan savma ve geliigzel yrtiyordu. Her ne kadar hkmet grevlerinin hemen hepsi vergi toplamada ahtrdrsa da Trkiye'nin tam anlamyla ne btesf ne de maliyesi vard. Memurlarm maalar dzenh olarak vermezdi, b" dzene bah dedi; bunlar da
116
PAUL IMBERT
yaamak iin yasa d kazan salamaya alrlardL He men btn memurlar bu eit kazan elde etmeyi tasarlyorlardL Oysa ykmller borlu olduklarmm drt misU vergi veriyor, bu ar vergilerin altmda eziliyorlardL Kendi lerini mahveden tefecilere ya da adaleti parayla satan yar glara kar haklarm almalarm salayacak bir destek bu lamyorlard. Btn bu derin ktlklere karm bu r m rejim srp gidiyordu; nk elinde gl bir ordu var d ve en kk bir protesto giriimi iddetle cezalandrlmaktaydL
Oysa 24 Temmuz 1908 gn bu sessizhe gmlm, korku iinde sinmi, dalmaya yz tutmu, km impara torluun stne bir an ve zgrlk gnei dodu. Halkm cokun sevinci arasmda, sonsuza dek gidecek sanlan bir re jim, ykhp yokolmutu. Abdlhamit'in evresindeki r m, jurnalci uak giiruhu sprld, gzdeler, karanhk iler eviren bakanlar katlar, rveti memurlar mahkemeye verildi. Padiahm bir iradesiyle, bu bozuk dzen pohtikasnm ktl aa vuruldu ve feshedilmemi ama uyutul mu olan 23 Arahk 1876 Anayasas yrrle konuldu. Bir bakanlar kurulu oluturuldu ve iki mecUsh bir seim ncesi parlamentosu kuruldu. mparatorluun btn uyruklular, hangi dinden olurlarsa olsunlar, eit iln edildi; artk hepsi, btn kamu grevlerine atanabilme olanana sahip oldu lar. Basm ve toplant zgrl iln edildi. Bu kan dklmeksizin gereeen byk bir devrimdi, dnyada en ge ni topraklarma sahip olan bir devleti alt st etmiti bar iinde, Dou sorununu oluturan ve zmlenemez samlan sorunlar zvermiti bugnden yarma. yle birdenbi re olmutu ki devrim, Trkler nasl akma dnmlerse Avrupa da ap kalmtL Mslmanlar da, hristiyanlar da genellikle istibdat rejimini daha salam, daha direnh samyorlard. zgrlkten yana olanlann ou, umutlarm yeni padiahm tahta kmasma balamlardL Bundan tr dev rim btn imparatorlukta cokun bir sevinle karland. kt yer olan Selnik'de, Manastr'da, stanbul'da, z-
117
mir'de heryerde, beklenmedii lde byk bir cokunluk la karland. zgrln mucizesiyle yeniden can bulan Trkiye: uzun sren sessizce ayn umutlar besleyen insan larm hep birlikte kurtulua ermenin cokun sevinciyle dop dolu bir kardehk gn yaadL*^*^ u olaan st hal grld: btn halklar btn dinler den olanlar genel bir coku iinde, tek bir atmla, bir duy gu birhi iinde ortaklaa vatanm yeniden douunu kutlu yordu. Kimsenin lmedii bir devrimin uyandrd mutlu fa kat geici bir hayaldi bu! Avrupa bu birdenbire doan athmm olashma inan mak istemiyordu. Babakanlklarda, birka haftadan beri, zgrlk komitelerin herzamankinden daha canh, daha atlgan grnmekle birlikte urada burada olaylar kaca ngrlyordu. Ama byle hareketlere kalklmasma ahk olan istibdat ynetimi, yerel karklklan bastracak gte grnyordu. Btn muhalefetleri boan ve dardan, ierde hareketsizhi salayacak kadar destek bulan bu re jim o oranda yerlemi, deimez gT?i grnyordu. Trk ordusu Abdlhamit rejiminin yenilmez kalesi gibiydi. Ne var ki bu ordu, ttihat ve Terakki komitesinde birleen bu ordunun subaylar bu rejimin yklmasma nclk etti. Az devrim bylesine iyi hazu-lanm ve bylesine s rekli bir abanm sonunda gereklemitir. Trkiye hareket siz bir lke olarak biliniyordu; ne var ki yzyldan beri Av rupa devletleri iinde yalnz o sk sk kendini deitirmeye kalkmt. Uzun sredir en uyank Osmanhlar tam bir d nmn zorunluluunu dnyorlard. Ne var ki bejmz y kendini btn teki halklardan stn grmee ahm olan bir halka kmsedii detleri ve kurumlar, hibir ge i olmadan benimsetmenin gln biliyorlard. Bugn de onun gemiini yadsârak, Avrupa'nm dersim tamamtyle benimsemesini ummak ocukluk olur. Ama Trklerin
(*) Rend PINON, La Torquie Nouvelle. (Revue des Deux Mondes, lER Semtembre, 1908.)
118
FAUL IMBERT
yz yl aan bir yenileme gelenei de vardr. Bu, batdaki yenileme hareketlerine benzetihnitir. Gerekten de yer yer buna koutluk gsterir. Bu gelenein de anl bir aba ve ura gemii vardr; bunun da havarileri, dahas kurban lar olmutur.
Reform gereksinmesi, Trkiye'de aslnda ktlklerin artmasndan duyulan acdan domutur. Tarihi boyunca re formcu eilimler, knt belirtileri aurlatka ortaya kp belirginlemitir. Sava, Trkleri Bizans imparatorlu u'na ulatrdL Sava orilan Suriye'ye, Msr'a, Macaris tan'a, Irak'a, Avrupa'nm gbeine kadar gtrd. Franois I.'in bala Kanun Sultan Sleyman'm padiahh zamanmda Rodos, Belgrad, Buda, Bagdad, Tunus Osmanllarm eline geti. Viyana kuatld. Adriatik'ten Basra Krfe zi'ne, Karpatlar'dan Nil'e kadar, otuz kraUk blgesinde Pa diah'm adma hutbe okundu. Drt defterdar, Padiah ad na Macaristan', Romanya'y, Anadolu'yu, Msr' ve Suri ye'yi ynetiyordu. Eyaletlerde beyler ve beylerbeyleri ye nik halka egemendiler. Yenilmez yenieri ordusu btn Av rupa'ya dehet sahyordu. Venedik elilerinin dediine gre vergiler o zamamn parasyla padiaha 140 milyon franklk . (bugnk deerinin ah-yedi mis) bir gelir sahyordu. O, bakentinde gzel sanatlar, airleri koruyor, yasalar kar tacak byk baymdrhk ilerine giriiyordu. Bu, Trk gc nn dorua kt, Osmanh tarihinin en parlak, en anh d nemiydi. Bu bykln hemen ardmdan knt baladL Da ha XVII. yzyhn balangcmda, Osmanh mparatorluu i ve d dmanlarmn saldrsma urad. Tuna eyaletlerinin
() A ENGELHARDT, La Turquie et le Tanzimat on Histoire des reformes dans FEmpire Ottoman depuis 1826 jusqu' nos jours. (Paris, 1882-84, 2 Yol. in - 8)
OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER 119
bakaldtrnas, Transilvanya'nm bamszlk Irak'm yitirilii, yenieri ayaklanmalarL
kazam,
Artk Osmanh Tarihi, baarszhklarm birbirini kovala y ve eski gce yeniden erimek iin yaplan gl atlm larn tarihiydi. Murat IV. ve zellikle bavezir (Vezir-i azm) Kprller anariyi nlemek ve snrlar yeniden ge niletmek iin deerh abalar harcyorlard. Bu dnemde Saint-Gothard zaferi kazanlm. Girit alnmtr. Yine bu dnemde Hristiyan uyruklularm ard arkas kesilmeyen bakaldrmalar ve bunlarm arlklar karsmda telaa d en Trk hkmeti eyalet ynetimlerine dzen vermeyi dnmeye balamlardr. Mustafa Kprl (Fazl Musta fa Paa - .) yaynlad genelge ile reayanm durumunu d zeltmek iin bir giriimde bulunmu ise de, bu giriim ve rimli olmamtr. Artk yeni ve son derece hrsl rakipler mparatorluk kapma dayanmlardr. Byk Petro (Deh Petro - .)'nun, Elizabet'in ve Katerina'nm Rusyas, topraklarm ge niletmekle kalmam, Knm, Besarabya ve Moscovite'i al makla yetinmeyerek, Port-Arthur'a kadar uzanmasm sa layan giriimlerle, ak denizlerde bir liman, buzsuz olgânuslara alan bir kap bulmaya almaktadr. Bundan baka, Rus hkmetlerinin uzun zamandr bir dogma gibi benimsedii dnce uydu: stanbul'a egemen olan, dnya imparatorluuna sahip olacaktr. Ayrca Rus ortodokslarma gre Trkleri yenmek kutsal bir iti; yklan Rum imparatorluunun cn almakt. Ayasofya'nm kub besine hillin yerine yeniden ha koymak dncesi o vakittenberi bir d pohtika forml, bugn de yandalar ve tutkunlar olan bir programd. te yandan dnyaya ege men olma isteinde dkrklma urayan, Kutsal mpara torluk topraklarmda gen Prusya Krall'nca yerden yere vurulan Avusturya, gnden gne douya ynelen hrslarm akma kaptryordu kendini Tuna'y izleyerek douya yayl mak, mslman istilcarm topraklarma girmek, Marie -
FAUL IMBERT
Thferese'in hkmdarl zamanmdan beri, Drang nach Osten'in ilk adm olacakt.
gelecekteki
Onurlu Belgrad Antlamas'nm bu sabrsz komularm ilerlemesini bir sre durdurmas, ie yaramad. Polonya' nn paylalmasmm ilk evreleri Katerina'nm olduu kadar Marie-Thferese'in de Lihasm kabartyordu. Smrlardaki sava ve i kargaalar, Osmanh mparatorluu'nda hergn daha da kayg vererek srp gidiyordu. Eskiden mparator luun yenilmez dayana olan ordu, dalp paralanmak tayd. Hristiyan ocuklarmm mslmanlatrrhp yenieri ocama sokhnas biiminde uygulanan devirmehk kald rlmt; yenieriler de cenklerden n ve onur kazanmaya, evredeki halktan zorbahkla hara alarak, klalarmda ke yif atp elenmeyi yeler olmulardL Askerlerin gleri zayflad gjbi, cesaretleri de krlmt. Dmanlar heryerde snrlar ayorlardL eride vergiler iyi toplanamyordu. Balkanlarda, her blgede Rus kkrtclara uyarak ayaklananlarm kurdukla r eteler dmanla ibirhi yapyor, ana yollarda kol gezi yorlard. Korkuya kaplan Trkler Kaynarca bar antla masm imzaladlar. Ruslar yalnzca aldklar topraklar ze rindeki egemenlik haklarmm tannmasyla yetinmediler; bundan sonra Osmanl uyruu olan Ortodoks Rumlarm bir eit Rus protectorat's altma girmesini de saladlar. Rusya'nm Trkiye'nin i ilerine karmasm salayan yasal hak ite bu tarihte balar: denildii gibi bu, Rusya iin t kenmez bir hazine olmutur. Bar grmelerinde her an kullanlabilen sava ilam bahanesi hep bu haktan kaynak lanmaktayd. Bu knt iinde Osmanl mparatorluu kurtulu (umud - .) unu, sadece Fransz Devrimi yzn den Dou ilerinden yz evirmi olan Byk Devletlerin aralarmdaki rekabete balamtL Yldznm snmeye yz tutuu, urad eziklikler, ters likler Trkiye'de iddeth bir reform istei uyandrd. Daha Mustafa III. zamanmda Ruslarm kazandklar zaferler.
121
bir yeniden rgtlenme gereksinmesi duyurmutu. Choiseul'n grevlisi Baron de Tott, yalnz anakkale ve stan bul Boazlannm tahkimatmn yaplmasn Padiaha kabul ettirmekle kalmamtr; anlarmda bu akll ve gl padi ahm Svey Kanah'nm ileride Uzak Dou'ya geit olaca n sezerek, imparatorluunu kalkmdrmay dndn de anlatr. Hkmetindeki btn kusurlan gidermek isti yordu; bu uurda despotluunu bile feda etmeye hazr d.^') Ama Mustafa bar antlamasmdan nce ld. Re form tasarlar Selim III. zamanmda yeniden ele almdL Trkler, tarihlerinde ilk kez Avrupa'dan rnek aldlar. s ve'ten, ngiltere'den, Fransa'dan getirilen bilginler, iiler Bat'nm dnce ve tekniklerini yaymaktaydlar. Convention'ca stanbul'a gnderilen General Anbert-Dubayet, ken disiyle birlikte mhendisler, subaylar, tamamiyle koulu sahra toplan getirdi. Fransz retmenleri dzerdi Osman l birldderinin kurulmasyla grevlendirdi. Fakat Napole on'un Msr seferi, ngiltere'nin stanbul ve skenderiye'de darbeleri kkrtmas mslmanlarda kuku ve ovenizm yaratt. Padiah imparatorluu zayflatmakla, d dmanla r lkeye ekmekle sulandL Bir fesat dzenlendi, Sehm ldrld, yenierer bir hkmdar taslam, Mustafa IV' tahta oturttular. Mustafa'nm iktidar ashnda bir dctidar boluu (fasla-i saltanat - .) oldu. Alt ay boyunca, geri kafahlar Se lim'in balatt yenilikleri ortadan kaldrmak iin var g leriyle ie koyuldular. Ama Avrupa renimi grm su baylar, yeni yntemlere bal kalmlard. Tuna zerinde bir ayaklanma hazrland, askerin ayaklanmas bakentte de yaydd, Saray ele geirdi; padiah tahttan inmek zo runda kaldL
** *
(*) Memoires sur les Tmes et les Tarlares, Paris, 1784.
122
PAUL IMBERT
Mahmut II 1809'da tahta ktmda kouUar reform cu bir pohtika iin elverili grnyordu. O, yetenekleri, yreklilii ve inanlmaz alkanh e kendinden ncekile re stn bir ehzadeydi. Hesap ve hereyi inceden ince ye dnce szgecinden geiren zeksyla uyruklularmm kar ve gereksinimlerini ok iyi a n l a m t L Kendine bavezir olarak devrimin nclerinden birini seti ve amcas Selim'in izinde yrmeye karar verdi. Rusya'daki Sterlitz'ler gibi Trkiye'de de Yenieriler ilerlemenin en inat dmanlaryd. Disiplin tanmaz, ac masz rgtleri, uzun sredir hibir ie yaramad gibi, mparatorluun zlp dalmasmda da balca rol oynam a k t a y d L Yenieriler gerekten bir kast meydana getir milerdi; olaanst ve hukukla badamaz, babadan oula kalan ayrcahklan v a r d L Yenieri Ocamda boalan yer ler bu kahtm yntemiyle doldurulamayp da dardan adam almak gerektiinde en aahk kimseler bu ie geti rilmekteydi. Aileleriyle birlikte stanbul'a ve baka kentle re yerlemi olan yenieriler her zanaat yaparlard, d man karsmda zayflk gsteren bu adamlar glerini yal nz haUa soyma ve boazlama yolunda harcyorlardL Bun larm, haydutluklarma elverili olan bir rejimin srp gitme sinde karlar vard. Reformlan nlemek zere her ^ an ayaklanmaya hazrdlar. Ama dmanm zerine yrmeyi istemiyorlardL Bunlardan 400.000'ine ayhk verildii halde yalnz 20.000 kii cephede bulunuyordu. Byk Petro gibi Sultan Mahmut da bu eski askerlik ocan sndrmeye karar verdi. Sultan Mahmut tahta kar kmaz, Bavezir byk bir divanda ordunun ta temelden yeniletirilmesi zo runluluunu yle sergiledi: Kimse, katlmakla onur duyduum bu anh yenieri ocama benim kadar sayg duyamaz. Eer ona tehlikeli ktlkler szmasaydi, dn olduu gibi bugn de yenilmez olurdu. Ama bu ocakta grevler mertlie ve yetenee g re verilecek yerde satld, klalardan kaanlar oald, buyruklarla belirtilen talimler unutuldu. Nbeti yenieri ler ya da kol gezen birlikler halk koruyacak yerde reaya-
123
y haraca baladlar. Sonu: askerlik sanat bilinmez oldu, disiplinsizlik ald yrd, bir zamanlar dnyay titretmi olan bu anh ocajn yararszl... Bununla birlikte yenierilerin direniini krmak, Sterhtz'lerinkinden zor olda Bavezire, yeniden rgtlenme ta sarlarm yaamyla dettiler; Sultan Mahmud'u hie saya rak stanbul'da ferman okumalarn srdrdler. Voltaire doru sylemi: yenieri oca her zaman taht destekle mekle birlikte kimi zaman ele geirip devlet ilerini altst eder. Yenierilerin yeteneksiz egemenlikleri altmda Os manh Devleti gnden gne kmekteydi Saraymdan k mayan bir padiahm uzaktan denetledii hkmet ileri git tike geviyor, hazine dar boazlara srkleniyordu. Ceza yir ve Tunus artk Bb- Al'ye sadece lafta baghydlar. Msr'da Memluklar tepeleyen Mehmed Ah, giritii sa valar kazanarak zerk hkmetini kurmutu. Arabis tan'da Vahabler ayaklanmlard. Badat valisi olan Paa, bir hkmdar gibi davramyordu. Balkan yarmadasmda Srplar, K a r a d a ^ a r ve Bonaklar srekh alkant iindey diler. Amavutluk'a Yanyah Ah Paa Epir'e saldracak ka dar glenmiti. Yunanistan'da, Makedonya'da, Adalar'da, Yunan miUiyetihinin uyan, kendini sava hazrh ile, okullarda, gizh basm ve derneklerle yrtlen propaganda ile aa vurmaktayd. Sonra da ar Aleksandr I, Napoleon'dan ve yeniden doan Polonya heyulasmdan kurtulunca eski Yunan tasarsm yeniden ele ald. Mistik kafasyla, Kutsal-Baglaklk'm kurulmasmda (Sainte AUiance) Trk lere kar yneltilecek bir hah seferinin ilk admm gr mekten holamyordu. Bunca dman karsmda Sultan Mahmut, avrupavari bir ordu kurmanm kanlmaz bir zorunluluk olduunu an lamt. 28 Mays 1826'da yaymlanan Hatt- erifle Fran sz ordusu rneine gre silahlandrlan, giydiren, talim et tirilen yeni bir ordu kuruldu. (Askir-i Mansure-i Muhammediye - .). Padiahm vaadlerine kanan yenierilerin yk sek komutanlar buna kar kmadlar. Ama askerler ayakland, bavezirin konam yktlar. syanclara kar
124
PAUL IMBERT
Peygamberin bayram (Sanck- erif - .) aan Sultan Mahmut, bunlar stanbul'daki at meydanmda evirtti; klalarmm nnde tfek ve makineh tfek ateine tuttu; bu nunla birlikte denildiine gre, kap kurtulsunlar diye klalarm arka kaplarm atrtm. Isyam bastrma hareketi gnlerce srd. Yenieriler gibi bozulan eski Sipahi rgt de kaldrldL Onbe-yirmi pheh kii bakentin dma s rld. Yenierilerin karargh olan Ocak, btn imparator luktaki koUanyla yokedildi. Sultan Mahmut artk serbest e lkesini yeniletirebilecekti. te Trkiye'run gerek re form yoluna girii o gnden balar. Bu da Tanzimat a nn balangcdr (15 Haziran 1826). Sultan Mahmut ie ordu)ru dzenlemekle balad. 40.000 kiilik bir kuvvet kurdu. Askerlerin eitimi iin, Av rupa'dan ve Msr'dan subaylar getirtildi. Alman Moltke de bunlar arasmdayd. Bu Alman Generah sonradan Dou zerine Melttuplar'mda (1841'de yaymland) Trk ordusu iin, uydurma bir ordu. Operet Ordusu diye yazmtr. Ay rca yle diyordu: Reform diye yaplan herey d gr nten, taslaktan baka birey deildi, reformun ad vard sadece. Avrupa rneine gre bir ordu kurulmutu; asker ler Rus askeri gibi giyiniyorlard; talimnameler Fransa' dan, silahlar da Belika'dan ahnmtL Sarkl askerler Ma car eeri, ngiliz khc kullamyorlard ve de her ulusun or dusunun yntemine gre eitimden geirihyorlard. Al man generalinin bu grne karm olduka gl ve sa vakand bu ordu. 1828'de Ruslara onurla kar koydu ve bir yl boyunca Maritza yolmu onlara kapad. Osmanh m paratorluu'nun yeniden bir paralanmaya uramasm da ieren Edirne Bar Anlamas'ndan^*) sonra Mahmut II
() Padiah, bu anlama uyannca, Yunanistan kallnm, Srbistan Prenslii nin (kaltsal kal olarak Milo bata olmak zere) bamszlm kabul ediyor, Tuna'nn sa kysndaki btn tahkimat ykmaya raz oluyor, Eflk ve Bodan eyaletlerinden vazgeiyordu. Kafkasya'da zaptettikleri topraklar Ruslarm elinde kalyor, yabanc gemilerin Karadeniz'e gemesi gvence altna alnyordu. Bundan baka Padiah Rusya'ya sava masraflann ve byk bir dn demeyi kabul ediyordu.
125
reformlarm srdrp daha da tyiletirdi. Tiirk genleri a s kerhk eitimi g r m e k z e r e Fransa v e Almanya'ya g n d e rildi. Subay yetitirilmek zere Saint-Cyr'in b e n z e r i bir okul aldL Dou Anadolu'da v e Balkanlar'da byk tahki m a t ilerine giriildi; y e d e k birlikler kuruldu; m u v a z z a f or dunun asker says 70.000'e kartld. Navarin'de yaklan d o n a n m a n m bir blm y e n i d e n kuruldu. Sivil y n e t i m d e dzene sokulup iyiletirildi. Mahmut II, m e m u r l a r aristok rasisini paralad. Bunlar sarayda v e bahca k e n t l e r d e bi rer kahtsal slale oluturma yoluna girmilerdi. Divan'm gcn v e birhini bozmular, sorunlar h e r bakanla ayr ayr inceleyip z m e y e balamlard. Sultan Mahmut, eri
at hukukuna (Fkh - .) v e bilimine dayanarak reformlara

kar kan ulema'y susturdu. Dahas m s l m a n olsun olm a s m btn ujnruklulannm eithini ilan e t m e y i tasarhyordu. Bir gn Ben m s l m a n l a n c a m i i d e , hristiyanlar kihs e d e , yahudileri havrada g r m e k isterim; tapmaklarnn d mda h e p s i b e n i m uyruklulanmdr v e b u nitelikleriyle d e b a b a c a k o r u m a m a v e s e v g i m e h a k l a n vardr demiti. Trke'nin gzel yollara k a v u m a s m istiyordu; bir posta rgt kurdu; Franszca v e Trke olarak yaynlanan Moniteur Ottoman adh bir g a z e t e karttrd; avrupavari e lenceler, balolar, konserler dzenletiyordu, sark sarmay yasaklad, kendisi d e alafranga elbiseler giyiyordu; uyruklu larmm kyafetlerini v e sakallarm avrupa rneine g r e d z e n l e m e y i dnyor, d lkelere gidip g e l e n l e r e pasaport uygulamay tasarlyordu. Viyana v e Paris h k m e t l e r i n e srekH eliler gnderiyordu -ki b u bir yenilikti-, k a m u sah ile u l a y o r , karantina yerleri kurdurarak p h e h g e mileri karantinaya aldryordu. mrnn sonuna doru t a n m m , sanayiin v e ticaretin gereksinmelerini i n c e l e m e k v e y e n i yasalar d e m e t i hazu^latmak z e r e komisyonlar kur durdu; h e k i m yetitiren bir okul (Mekteb-i Tbbtye-i aha
n e ) atrdL
Ne yazk ki, Avrupa'y s a d e c e kulaktan d o l m a bilen
Mahmut II. yeniden kurulu yolundaki ilerine ne bir ke-
126
PAUL IMBERT
sinlik ne yeterince yntem getirebildi ne de bunun gerek letirilmesi ve gzetimi yolunda geni bir anlaja gsterebil di. Reform istei, ilerin temelinden ok, d grnlerine dayamyordu. Bu iyi ileri -bakalarnm kt ileri yapmas gibi- despota, tasararmm uygulama deerini lp bi meden yapt. Bundan baka hep kiisel kaygdar iindeydi; otoritesinin stne titriyor ve hkmdarlk ayrcahklarma kskanhkla bal kalyordu. Kat zerinde pek ho gr nen yasalar, etkisiz ve uygulanamaz durumdaydL Vergi sistemim temelden deitirme abas tamamiyle suya d mtr. Bu derdi ok reforma birden giriUmesi vakitsizdi. Trk halk bylesine bir, dnme hazr deddi. Kald ki, Mahmut II mslmanlar arasmda, ordunun dmda, tasarlarm gerekletirebmd yolunda pek az yardmc bulabmiti. Doudaki insanlarm anlay konusunda bir fdck edinmek Avrupahlar i olanakszdr. Okuma yazma bi len b- Trk, kendini bg sanr, diye yazyordu Moltke. Padiah saraymm eri gelenlerinin en iyi renim grm lerinden bi dnyanm yuvarlak olduunu bUmiyordu. Oysa Mahmut Il'nin evresine toplad yabanc uzmanlar hristi yan olduklar i, geri kalrn halkm gznde pheli kii lerdi. Bundan baka Mahmut Il'nin talisizhi, mparatorlu un btnln byk devletlerin hrslarma kar savumdmasnm olanaksz olduu b- zamanda yaam olmasyd. 1830'da Fransa Cezay-'i igale balamt. Ertesi yd, Meh met Ah, gcne snr tanmayarak Suriye'yi ista ediyor du. Olu ibrahim, Trk ordusunun, Bezlem'de, Konya'da, Nizib'de kez bozguna uratt. Rusya korumasnm bedeh olarak Hnkr iskelesi anlamasyla, Trkiye'yle b- sa vunu ve saldm bakh kurdu; iki devlet sava ya da i kargaahk halide b-b-lerme yardm vaadde bdunuyorlard. Trkler anakkale Boaz'm yabanc donanmalara kapatacakt. Oysa Trkiye'nin kar karya bulunduu teh likeler ve ar'm ne kadar olayhkla kargaay kkrtabUecei dnlrse, Msr'm isteklerine kar Padiaha yar-
127
dun in gnderdii ordu ve donanmay stanbul'a sokabile cei anlalr. Bu, denildii gibi, Trkiye'nin Rusya'ya ba ml hale gelmesi demekti. Arnavutluk'ta, Bosna'da ve Makedonya'da ayaklanmalar yeniden balamt. Asya'da Krtlerin bakaldumalar gerekten bir seferin yaplmasm zorunlu klmtu". Afrika'da Trablus ve Tunus Araplar kay namaya balamt. Her tarafta, reformlara kzan paalar homurdamyorlard. Eski yenierilerin yakmma ve kkrtmalarma ilgiyle kulak kabartmaktaydlar. Bu eski ordunun datlmasyla Peygamberin topraklarmm yabanclara al m olduu dedikodusu ortal kaplamt. Gavur Padi ah m yeniliklerinin sadece felket getirdiine, devlet i lerinin ters gitmesine bunlarm neden olduuna inanan halk, kendisini Kur'an'm cn alan adam diye satan kur naz brahim Paa'nm baarlarm alklyordu. kinci Mahmut, bo yere, kendisini Kanuni Sultan S leyman'dan beri hakszca elden braklm olan Osmanl geleneklerini srdrdn ileri sryordu. Reformlar ka dar, diplomasi ve askerlik alanmdaki baarszlklar da, onu Trklerin gznden dryordu. Yal mslmanlar onu, hristiyan uygarhmdan esinlenmekle suluyorlardL Av rupal gibi giyinen, kadnlarmm halkm karsma kmasma izin veren, arap ien hem de ar derecede ien, gavurlarm enliklerine ve lenlerine katlan bir Padiah, Sultan Osman'm klcm tamaya lyk deildi. Padiahhmn so nuna doru, kendinden ncekiler gibi sarayma ekihp oturacama illeri dolamas ok garip karlanyordu. Bu gezi lerinde halk kendisini honutsuzlukla karlamaktayd. Bir gn Galata kprsnden geerken kendi ermi sanan bir dervi yle barmt Padiaha: Gavur Padiah! ledi in ktlklere doymadm m daha? Allah soracak senden gnahlarnm hesabm?^') Mahmut II, 1838'de ld za man, Trkiye, olu Mecid'in kiihinde babasnm utan ve rici ilerini yokedecek padiah bulduunu dnmt.
(*) Lavisse et Rambaud, Histoire Generale, Cilt X.
*** Gericiler nce umut krkma uradlar. Gen padi ah, iyi niyeth, ahkan ve geni dnceli bir ehzadeydi Ama zayf ruhluydu ve yakmlarnm hemen etkisinde kalr d. Padiahhnm ilk zamanmda Baveziri (Sadr- Azam) Reit Paa'nm tlerini dinlemekten holanrd. Reit Pa a (Mustafa Reit Paa) uzun sre Paris ve Londra'da ya am, bat kurumlarm gerekten ve ok iyi tamyarak yur duna dnmt. Hkmet ilerinde dzen ve adalete uy gunluk getirmeyi itenlikle isteyen bir devlet adamyd. n giltere; dorudan ya da dolayh olarak reformlarm yaplma sm sahk vertyordu. mparatorluu Rus vasihinden kurtar mak iin adalam, hberal, hogrl, iinde anlamazhklann olmad bir Trkiye istemek Padiahm olduu ka dar ngiltere'nin de karmayd. Reform, baunszhm ve btnln koulu oluyordu. Reit Paa, biimine varmcaya kadar parlamenter mo narilere yknyordu. Yeni padiahm tahta kmm daha drdnc aymda merutiyetle ynetilen lkelerin Chartelarnm rneine gre hazrlad bir yasayla ilk yenile tirme nlemlerini iln etti. Olaanst bir trenle, devlet byklerinin, reaya uluslarm temsilcilerinin, Avrupah eli lik grevlilerinin, Glhanb Parkmda biraraya geldii byk ve grkemh bir toplantda, top sesleri arasmda Abdlmecit, 2 Kasm 1839'da Glhane Hatt eriPini resmen iln etti; bu ferman Tanzimat'm, Yeni Rejimin kkeni ol mutur. Bu ferman, Trkiye'de bir dizi beral reformun ilk adm deil idiyse bile, hi olmazsa ilk byk anayasa, re formcu hareketi dile getiren ilk nemli metindi. Sultan Abdlmecit, bir yeniliki olarak de, eski sos yal dzenm yeniden kurucusu olarak gsteriyordu kendisi ni. Eski detleri vmek ve kutsal eriat yasasnm buyrukla-
129
rm gklere kartmakla ie balad. Asimda Osmanllara haklarm ve bakhkiarm salayan bir yasa vermi oluyor du. Mslman olsun ohnasm btn uyruklularma bireysel zgrlk, can ve mal gvenlii, dinsel hogr gvencesi sahyordu. Vergi tabam ve toplanmas, askere alma ileri, harcamalarm denetimi salanacakt; mahkemelerdeki du rumalar ak olarak yaplacakt; hi kimse yarglanmadan lm cezasma arptrhnayacakt; hi kimsenin malma el konulmayacakt; tekeller kaldrlacakt. Bunlar byk vaadlerdi. Hi phe yoktu ki Abdlmecit v e Reit Paa bunlar yerine getireceklerdi. Gerekten de kt ileyen kimi tekelleri kaldrdlar, 1840'da yeni bir ceza yasas kardlar. llere yeni valiler gnderdiler. Ama bunlarm ou iin grev, deneklerden yararlanma frsaty d. Hem maliye hem de askerlik ilerini yneten bu valiler vergi toplama iini kiraya veriyorlardL Halktan zorla vergi topluyor ve topladklan paranm ancak kk bir blmn hazineye gnderiyorlard. Daha sonra bunlarm yetkileri grevli arasmda jlnd, hepsi de devlet gelirlerinden so rumluydular. Ordunun rgtlenmesi dzene sokuldu; ordu, Avrupa rneine gre tmenlere ayrlan be kolordudan oluuyordu. Askerler be yl silah altmda yedi yl da yedek te cahyorlardL Subay yetitirmek zere yeni okullar ald. Bir Osmanh niversitesi ve daha sonra da eitim bakanh (Maarif nezareti) kuruldu. drt byk kentte yars Av rupallardan, yars Trklerden oluan karma mahkemeler kuruldu. Kimi valilerin evresinde, eraftan oluan vilayet meclisleri topland. Fakat, Mahmut Il'nin karlat glklerin benzeri. Reit Paa'nm balad devleti yeniden rgtleme iini ta mamiyle gerekletirmesine engel oldu. Eski rejimi tutanlar, eski kafahlar, ulema (medreseli ler) vilayetlerdeki paalar, daha balangta bu nlemlere kar ktar. Ta eskiden beri srp gelen bozukluklardan yararlananlar, din elden gidiyor diye barmaya baladlar.
130
PAUL
IMBERT
Bunlar kadar karc olmayan ama banaz kiiler, bir is lm lkesinde hristiyanlara bunca hak verilmesinin karsm da telaa dtler. Hristiyanlar da, yaamlarma getirilen rahathk iinde, bask altmda yaamaya boyun ediklerini unuttular. Bunlarm ileri srdkleri istekler liberal Trkleri bile kayglandryordu. Karhkh nefret duygular kapt, iddet hareketleri bagsterdi. Mustafa Reit Paa bavezirhkten uzaklatu^ld. Gericihk yeniden zafer kazanm, valiler yeniden eski glerine kavumulard; uyruklularm zgrl, yaam artk korunmaz olmutu; vergi dalm da yeniden keyfe gre yaplmaya balanmt. Abdlmecit'in padiahh dnemi hemen hemen hep byle geti. Mustafa Reit Paa zaman zaman grevinden atd, sonra yine bavezir oldu, yine uzaklatu-ld, sonra yi ne arld. Abdlmecit eski kafahlarla yenilikiler arasm da bocalayp duruyordu. ki byk rakip devlet olan ngilte re ile Rusya arasmdaki nfuz mcadelesi gittike iddetlentyordu. ngiltere, ar stanbul'dan ve Hindistan yolun dan, bir daha yaklamamak zere uzaklatrmak istiyordu. Rusya da Akdeniz kylarma kadar yajndmay amalamak tayd. kisinin de padiahm evresinde bulunanlar arasmda adamlar vard. Mustafa Rf it Paa ngiliz yanhsyd; Rza Paa da Rusya'nm adamyd. Bu anlamazlklar ahnan n lemlerin etkisini yok etmekteydi. Umulan bunca dzeemelerSfen pek az sonu elde edilmiti. Adalet belki eskisi kadar batan savma deildi, daha insancayd; karma mah kemeler olaanst kurumlar olarak srd. Namuslu me murlar bulunmay yznden vergi reformu yzst kald. Yeniden, vergilerin ve gmrklerin kiraclara (mltezimle re - .) verilmesi yntemine dnld. Mustafa Reit Pa a'nm kurmaya aht bankanm yerini memurlar Avrupa l olan Osmanl Bankas ald. llerdeki ynetim rvete, baskya dayanyor ve devletin hazinesini tketiyordu. Rusya, bu karkl inatla krklemekten geri kalm yordu. Dou sorununun bir ara Avrupa hkmetlerinin um-
131
duu gibi, Osmanl mparatorluu'nun zgrlk ve a da bir devlete dnmesiyle kendiliinden zlmesi, Rus ya'mn isteklerine aykrydL Nfuz mcadelesi Filistin olay laryla bsbtn karmak bir hal ald ve bunun sonucu ola rak Knm Sava dodu. Paris Kongresinde Eflak ve Bodan'm zerklii kararlatrld, fakat Avrupa devletleri Os manh mparatorluu'nun btnln gvence altma ahyorlard. Padiaha, Trkiye'nin Avrupa'nn dengesi iin gerekh olduunu bu nedenle reform yolunda salam admlarla iler lemesini tlediler. Ama egemenliini inememi olmak iin dolambah yoldan buna tevik etmeyi uygun grdler. Padiah Hatt- Hmayun'u 18 ubat 1856'da iln etmi ve bunu Avrupa devletlerine iletmiti. Bunlar bu iletiimin byk bir deer tadm belirterek yamtladlar. ok iyi anlalaca gibi, padiahm bu fermam, hibir biimde, b yk devletlere, padiahla uyruklular arasmdaki ilikilere ve imparatorluun i ilerine toplu olarak ya da tek tek ka rma hakk vermiyordu. Hatt- Hmayun da, Glhane Hatt- erifinde stleni len birok yenilikleri ieriyordu: karma mahkemelerin ku rulmas, taradaki ynetimin tekrar rgtlendirilmesi, polis te ve ceza sisteminde reform yaplmas, devlet gehr gideri nin denetlenmesi gibi. Bunlardan baka daha da cmerte vaadler ileri srlyordu. Padiahm uyruklularmm 1839'da olduu gibi sadece gvencesini deil, rk ve din aynhma bakmakszm zgrl ve yasa nnde eitlii ilkesi benim seniyordu. Mslmanlarla hristiyanlar arasmdaki her trl yasal ayrklk kaldrlmt; hristiyanlar her rtbede hiz met edebilmek zere orduya girebilecekler ve her greve atanabileceklerdi. Artk adam basma vergi (capitation) demeyecekler, il mechslerinde ve kurulacak olan ura-i Devlet'de (Damtay) temsil edileceklerdi Bu, imparatorlu un teokratik nitehinin giderilmesi demekti Daha ileri gi dilemezdi. Dine dayanan bir devletin ba, ayn zamanda Hahfe olan Padiahm vicdan zgrln byle bir resmi
132
PAUL IMBERT
bildirgede aklamas banazlar kzdrrd elbet. Avrupa belirsiz bir madde ile yetinmek zorunda kald. Buna gre, her dinden olanlar ibadetlerini zgrce yapabilecekler, Os manl uyruklularmdan hibiri dininin gereini yerine getirdi i iin rahatsz edilmeyecek, din deitirmeye zorlanmaya cakt. Bununla birlikte bu, Trkiye'nin tarihinde tehlikeli bir yenilikti. Bir devrimdi; bir mslman 89'u idi. Trk ulu su, stnl ile vnen, Avrupa halklarmdan ve kurumlarmdan istekle uzak duran, fatih rk olma nitehinden vazge iyor demekti bu. Bylece (Paris Kongresi'nde denildii gi bi) Avrupa kamu hukukunu benimsemi oluyordu. 1839 yasasmn basma gelenler, 1856 Hatt- Hmayun'unun da basma geldi. Btn karlar tehlikeye giren ler, btn bu yeniliklerden kaygya denler, reforma kar igdsel bir biimde birletiler. Kat stnde herey yeni lemiti ama uygulamada deien pek az ey vardL Bununla birlikte hibir eyin deimediini ileri sr mek de hakszhk olur. Osmanh mparatorluu ar admlar la, el yordamyla ve zaman zaman nne geilmez gerile melerle bat uygarhma doru yryordu. phesiz eski d zen hi de ortadan kalkm deildi; ama hergn ciddi dar beler yiyiyordu. Eskiden ilk halife'lerin zamanmda olduu gibi yalnzca ulemanm elinde olan ulusal eitim, laikletirmiti. lke olarak en az alt yz evlik her kyn bir okulu olacaktL Yksek retim kurumlar (Telgraflk Okulu, Ormanchk Okulu, Madencilik Okulu gibi) almas tasarla nyordu. Trke olarak yazlm ulusal tarih denemeleri ya ynlanmaya baladL stanbul'da bir Ermeni'nin kurduu ti yatroda trke piyesler oynamyordu. Ashnda ne hkmet ne de bundan yararlanaca belir tilen hristiyanlar reformlarm tmden basan kazanmas iin istek duymuyorlardL Mslmanlarm kfirlerle eitliini be nimsetebilmek iin Osmanh hkmeti, srdrme gcnde olmad bir mcadeleye girimiti. YzyUardanberi boyun
133
edirdikleri halklar aa grmeye ahk olan Trkler, hris tiyan subay ve memurlara itaat etmek istemedikleri gjbi, hristiyanlarm, yarg nnde kendileriyle eit olarak tank lk etmelerine raz olmuyorlard. te yandan eitlikten ya rarlanabilmek iin, hristiyanlarm, ayrcahklarmdan vazge meleri gerekiyordu. Oysa kamu hukuku onlar iin zel bir koruma getirmemiti; bu da onlar mslmanlar karsmda savunmasz brakyordu. Asker olmak istemedikleri iin be del veriyorlard. Resmi olarak kaldrlm olan kii basma vergi sistemi uygulamada, askerlik hizmetinden baklk vergisi olarak yeniden ilemeye balamt. Reform baar ya ulamamt. 5 Ekim 1859'da, elilikler, Bb- h'ye bir nota verdiler. Bunda Paris Anlamas'nm uygulanmasm salama)^ stlenen devletler reformlarm gereklememi olmasmdan zntlerini dile getirerek u gr ileri sr mekteydiler: Trkiye, kendi kendisine yardm etmemi, reformlar derece derece ve hi gevetilmeden uygulamam, 1856 Fermam'nda gsterilmi olan hedefe ulamak zere yeterince aba gstermemitir. Rusya, Bulgaristan, Bosna ve Hersek hristiyanlarmm durumlar zerine ulusla raras bir soruturma yaplmasm isteyecek kadar ileri gitti. Balkan ilerine karmaktan yana olmayan ngiltere bile yle diyordu: mparatorluun geni topraklar Paalarm smrd bir iftlik olarak kalamaz. Bu smr bu top raklar ele geirmi olan rkm yararma srp gidemez. Padiah, reforma kar olan uyruklularyla, bunu iste yen yabanc devletler arasmda kalmtL Avrupallarm dik katini Balkanlar'dan uzaklatran talya sava srasmda ge ici olarak skmtdan kurtulmutu. Abdlmecit 21 Haziran 1861'de ld. Yerine geen kardei Abdlaziz balangta kararsz grnyordu. Eski kafah Trkler, bir ara btn yeniden rgtlenme dncelerinin bir yana bu-akldm sandlar. Ama Abdla ziz byk bir ilgi ile otoritesini gstererek taradaki kamu ynetiminin yeniden rgtlenmesi iini srdrd, bu konu-
134
PAUL IMBERT
da ada kurumlar rnek ahyordu. Asimda hkmet ile rini reformdan yana olan h Paa ile Fuat Paa'nm ehne brakmt. Onlarm katksyla 1864'de vilayetlere ihkin nemli bir yasa hazrlattL Bu yasaya gre yrtme e yar g a)mhyor ve belediye seimi kesi benimseniyordu. mpa ratorluk vilayet ad veren geni blgelere blnd, bunla rm basma da vah ad veren siv yneticer getirdi. Vayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar (e) de na hiyelere (bucak) blnmt. Her vayette bir mahkeme e bir de eraftan oluan vayet meclisi bulunuyordu. Bu meclis yelerinin yars atanma e yars da seimle geliyor du. Bunlarm mslman de hristiyand. Mechste atanma e gelmi olaarm bunuu say stnln her zaman mslmanlara kazandryordu. Bu dnlere karm, durumda pek deiiklik olmamtL Girit rumlar 1866'da ayaklandar, Adanm Yunanistan'la birlemesini istiyorlard; bu ayaklanma d y srd, 1867'de, 1859'dan beri istenen uluslararas soruturmay yapan yabanc konsolosluklar reformun her yerde ancak balang halinde bulunduunu saptadar. Hristiyanlarm devlet grevlerine ve mahkeme yehklerine girmesi lafta kalmtL Onlara sadece alt derecedeki grevler verihyordu. Bunlarm ahlakszca davranlar ve a gzllkleri dindalannm be gzne batyor, eski msl man memurlardan daha kt grnmelerine neden oluyor du. Hristiyanlar orduda mslmanlarla birlcte hizmet et mek istemiyorlar, mslmanlar da hristiyan subaylarm buy ruu altma girmeye kar ayorlardL Vergerin kira yoluy la (tizam - .) toplanmas, birka kez kaldrmak istenmekle birhkte, hemen hemen her yerde yrrlkteydi. Bt e diye birey yoktu, kamu harcamalar denetlenmiyor, r vetiler kovuturuhnuyordu. Trk kyls vergi yk ve memurlarmn hrszhnm arh altmda eziyordu. Mustafa Faz Paa, Padiaha sunduu nl raporun da: Avrupa, diyordu, istibdattan doan btn acara
135
katlananlarn, keyfe gre yaplan ilemlere, aalanmalara uratlanlarm yalnz hristiyanlar olduunu samyor. Hi de byle de. Mslmanlar hibir yabanc devlet kendileriyle ilgilenmedii iin, hayaszca daha ok soyuluyor, boyundu ruk altmda iiyorlar. Mahkemelerde durumalar kamuya ak olarak yaplmyordu; polis halkm salona girmesine en gel oluyordu; jandarmaya ahnanlar genellikle apulcu takmmdan kimselerdi. Selrk'deki ngiliz konsolosu yle yaz mt: Bir mahkemede bir Trk daval ya da davac ise, elU kii be olsa hristiyanlarm tand kabul edmemektedir; iki mslmanm parayla tanc olarak tutulmas gere kir. Bu bozulmanm dmda kalm olan d kurum vard: dinsel cemaatlerin ayncalddar ve patrikferin yetkeri. Bun larm iinde de bir takm ktlkler yok dedi. nk eski kurumlard. Hristiyanlar hkmet ilerinden uzak kalm olduklar iin bunlarm deklerini ou kez Bb- li katmda yabanc devletler desteklemekteydi. Bundan tr, Avrupa yeniden homurdanmaya balad ve 1856 Hatt- Hmayunu'nun uygulanmasm istedi. Fran sa'nm uyarsyla, Abdiilaziz bir kez daha ileri dzene sok maya sz verdi. retimi yaygnlatrmaya giriti; hazine nin boluunun daha da zorunlu kd mahye reformuna zen gsterdi. Soma da ur-i Devlet'i (Dantay) kurdu ve bu kuruma hkmet ve adalet ilerinin denetimi yetkisi ni verdi ve buna mslman olmayan yelerin byk bk oranda katmasm salad ve bakanlma da stn deeri ni ve reformlardan yana oluunu kantlam bulunan Mit hat Paa'y getirdi. Bu mecsin ad gn Padiah yeni den gven verici u demeci verdi: Benim gzmde mslmanlarla hristiyanlar arasmda hi bir ayrm yoktur. Hristiyanlarm dinleri ve haklan bug ne kadar korundu. Fakat hristiyanlar mparatorluun yk sek grevlerine atanmyordu. Eski sistemdi bu. imdi b tn grevler, Sadr- azamide (babakanlc) be mslman olmayanlara aitr; artk yalnz kiinin yetenei sz konu-
136
PAUL IMBERT
SU olacaktr. Benim iyi niyetime gvenin; din ye u-k ayru gzetmeksizin btn uyruklularunm refahn istiyorum. Bylece Abdlaziz gerekten bir birlik pohtikas uygu lamay denemiti. Avusturya'nn pohtikasm yneten Kont Beust ve Rusya an bouna karmakark Osmanh rklarnm kaynaacama inanmadklaruu yineleyip duruyorlard. Aleksandr II. buna o kadar inanmyordu ki, bu rklardan her biri iin zel gvence istiyor ve dinsel ve kamusal ku rumlardan balayarak, bunlarm ulusallk ilkesine uymasm ileri sryordu. Rusya u d de vermekteydi: Avrupa dengesinin gereklerine uygun olarak Padiahm otoritesi al tmda bulunan mslman ve hristiyanlarm karlar aynlmah ve bunlarm miUiyet asmdan gelimeleri kout olarak salanmaldr. Bu da, sonunda, her hristiyan ulusunu; zerk kk bir halk topluluu oluturmas, yalnzca padia ha bal olma ile smrh olarak bir self government (kendi ni ynetme) hakkmdan yararlanmasyd. Osmanl Hkme ti daha ok Fransz diplomasisinin sylediklerine kulak veri yordu. nk Fransa tedenberi idealizmiyle, Trkiye'nin ilerine ilgi gstertyor ve her zamanki iyi niyetiyle, rklarm kardee bir birlik iinde kaynaacaklarma inanarak, padi aha bunlar yava yava adalam, liberal ve parlamen ter bir Trkiye'nin potasmda eritmesini salk veriyordu. Bu dnemde padiah, Fransz programma itenlikle bahyd. Daha iyi kamu grevlileri yetitirilmek zere, genlere Avrupa kltr kazandrmak istiyordu. Asimda pek desteklememekle birlikte Trke gazetelerin kmas na izin vermiti. Bu gazetelerde bilimsel konulara, edebtyata; gzel sanatlara yer verihyor. Bat modasma gre tefri kalar, bu arada Institut de Francem toplant tutanaklar bile yaynlanyordu bu gazetelerde. Fransz bjik klasik yazarlarmm yaptlarmdan zetler, ada romanclanmzm yaptlar baslyor ve bunlar mparatorluun her yanma dathyordu. Abdlaziz, Paris'e ve Marsilya'ya burslu ren ciler gnderdi. Yalnz mslmanlar arasmda deil, hristi-
137
yanlar arasmda da retimi yaymay amalayan her deneyi bu arada Fransz Bakan Duruy'nin giriimiyle stanbul'da Franszca retim yapan Galatasaray Lisesi'nin almasm (1 Eyll 1868) desteklemiti. Gerekten de mslman genleri, Avrupa uygarhm benimsetecek bilgileri ne Osmanl okuUarmdan ne de med reselerde elde edebilirlerdi. Yz yUardanberi, retimin temelini Kur'an'm oluturduu dar bir skolastik ve dogma tik nitelikteki bu okuUar, Mustafa Reit Paa'nm btn la ikletirme abalarma karm ada toplumun gereksinme lerine tmden yabancyd. Bu modas gemi yntemlerden vazgemek, genUe yeni zevkler ve istekler aamak gere kirdi. Dahas, retim dih olarak Bat kltrn yaymaya elverili olmad dnlen Trke'nin kuUanlamayaca dnlyordu. Galatasaray Lisesi'nde (Mekteb-i Sultani .) Franszca, retmenler ve renciler iin zorunlu dil olarak kabul edilmiti. Bu, Fransa'ya verilen nemin res men tanmmas demekti. JCamuoyu da dncelerimizin ve uygarhunzm bu baarsm onaylamakta gecikmedi. om azllarm, yeni kurulan hsenin mrnn ok uzun srmeye cei yolundaki falclklarma karm daha 1869 Aralk aym da 622 rencisi vard ve eer okulun binas elverili olsay d bu say daha da ok olacakt. Kardkh rk ve din d manl yznden Trkiye'de karma okul alamayaca yo lundaki n yarg da bylece geerliliini yitirmi oluyordu. Daha ikinci yhnda Lise'deki rencilerin 277'si mslman, 91'i gregoryen ermeni, 28'i katolik ermeni, 85'i rum, 65'i katolik latin, 29'u yahudi, 40' bulgar, 7'si protestand. Ger ei grmek gerekiyordu: Osmanl mparatorluu'nda yaa yan tm halklar arasmda bir uzlama salanmas topyac, olanaksz bir giriim deildi. Fransz diplomatlar, Trki ye'yi btnlemi ve ada bir lke olmaya tevik ettikleri zaman sadece gzel bir d beslemi deil, gerekleebi lir bir zm de ngrm oluyorlard. Rus elisi bu du rum karsmda ylesine sinirlenmiti ki, rumlar bu okula gitmemeye kkrtt; buna neden olarak bu okulda Yunan-
138
PAUL IMBERT
ca'ya ok az yer verilmi olmasm ileri sryordu. Fuad Pa a bu konuda yle demiti: Eer aldandmdan kukula nacak olsaydun Rusya'nm bu ie dmanh, doru yolda olduumu gsterecekti bana. mparatorie Eugenie'nin Svey Kanah'nm ahmdan Paris'e dnerken stanbul'a uray Trkiye'de scak bir cokuyla karlandL Belki de Fransa'nm, Fransz dncesinin ve admm btn Dou'da en elverili bir durumda olduu dnemdi bu.
***
Fransa iin olduu kadar Trkiye iin de iyi olan bu dostluk havas ne yazk ki ok ksa srd. Fransa'nm Lorraine ovalarmda bozguna uray Dou'da derin yanklar uyandrmt. Bu srada Abdlaziz'in padiahlk dneminin iki reformcu bakam grevden ekildiler. lkemizin bu gei ci zayflay, birden itibarmzm ve etkimizin azalmasma neden oldu. Fransa'ya dman bir rum, mdr olarak atan mt. Galatasaray Lisesi'ne. renci says birden 47 Ve dt. Avrupa dman bir devlet adam olan Mahmut Ne dim Paa'nm bakanhmda bir hkmet kuruldu. Kendile rinden kukulanan Avrupallar kenara itildi. Oysa, Trkiye'nin en dosta ve kardan uzak tlere en ok gereksinmesi olduu bir dnemdi bu. Her zamanki dmanlyla Rusya, imparatorluu yeniden paralamaya ynelik bir giriimde bulundu. Bamsz bir Bulgar kihsesi kurulmas hakkm elde etti. Basma getirttii zerk bapa paz bu zgrle susam ulus iin okullar at, nderler ye titirdi. 1871 Mays'nda Londra Konferans'nda Rus donanmasma Karadeniz'i ve stanbul Boaz'nm giriini denet leme hakk tanmd. Yalanan Abdlaziz'in tek bir kaygs vard: Yeenleri Murat, Hamid ve Read'm yerine taht o lu Yusuf zzettin'e brakmak. Bundan baka btn mpara torluk maliyesi perian bir haldeydi. Vergi toplayclarm rvetilikleri, kamu grevlilerinin savurganhklar, harem
139
kadnlarnn lkse dknl, padiahn y e n i saraylar y a p trma m e r a k o n yldr yalnz devletin dzerdi gelirini tket m e k l e k a l m a m , olaanst kaynaklar tkettii gibi dn alma gcn d e zayflatmtL VergUerin arlatrdm a s m a bouna alddL Bunun tek sonucu halkm honutsuz luunun artmas oldu. Hersek'de hristiyan kyller ayaklanddar. Bunda Rusya'nm da p a r m a vard herhalde. Bte a byk olduu -1875 ydmda 110 m y o n - v e para ktl da bulunduu iin h k m e t bir yar h d e h iflas yoluna sapt: tahvd sahiplerine bor faizinin a n c a k yarsm d e y e b d e c e i ni bddirdi. evresinde giderek k a b a r a n fkeyi yattrmak iin h k m e t oyalayc m a n e v r a l a r a bavuruyordu. te yan dan da s o n d e r e c e hareketli v e hrsh Rus etkisine kendini brakm grnyordu. arm elisi, General gnatief, stan bul'da p e k g z d e durumdayd. Kandrc, nabza gre erbet v e r e n , p e k kurnaz bir adamd. Rus elisi. Abdlaziz, dnya da biricik c a n d a n dostunun Rus elisi olduunu s y l e y e c e k h a l e geldi. te y a n d a n Bb- h, y e n i bir f e r m a n yaynlad (1875). Artk t e k t e k kider iin de, ulus a y r u m olmaksz m t m hristiyanlar iin n l e m l e r a h n m a s s z konusuydu; hristiyanlar btn rtbe v e g r e v l e r e atanacakt; vergUerin kiraya v e r m e s i usul kaldrdacakt; a d a l e t y e m d e n rgtle necekti. Ama sonunda Bat'nm sabr t k e n d i Byk devlet ler artdc v a a d l e r k o m e d i s i n e i n a n m a z oldular; programlar de, olgular istiyorlard. Viyana, Berlin v e Petesburg hk m e t l e r i aralarmda konuup damarak gzda verici bir n o t hazrladdar. Avrupa'nm onay e , b u notay Avusturya D ileri Bakan Kont Andrassy Padiaha etti: Devletleri miz, Avrupa e Trkiye'nin v e a y a k l a n m olan vayetlerd e y a a y a n halklarm karlar arasmda bamt olduunu ka bul e t m e k t e d i r l e r . Reformlar yoluyla ykc v e k a n h bir a tmaya s o n v e r i l m e s i g e r e k t i ^ kansmdadu-lar... Hristiyan lar kendderini hl k l e gibi grnyorlar... Hristiyan dini v e hukuksal olarak v e uygulamada islamlkla e d z e y e g e t i r m e d e n bir a n l a m a olasd yoktur... Yasa nnde eithk kesi nparatorlugun her yanmda u y g u l a n m a m a k t a -
140
PAUL IMBERT
dr... Vergileri kiraya verme usul, bir daha geri gelmeye cek biimde kaldrdmahdr... Reformlarm uygulanmas paalarm keyfine braklmamah, bu bakmdan hristiyan ve mslman eraftan oluan bir denetleme komisyonu kurul maldr. Bosna ve Hersek iin de Lbnan ve Girit'inkine benzer bir zel stat istenmekteydi. Bb- h, bir kez daha, btn imparatorluu kucakla yan bir reform yaplaca vaadini ileri srerek notay yantladL Yrtme organm yarg organmdan ayrmay, yarglarm seimle gelmesi ilkesini, vergilerin birletirilmesini st lendi. Ama bu sefer, ipin ucunu tamamiyle elden karm t. Hersek ayaklanmasnm yattrlmas yle dursun bu ha reket gerekten bir i savaa dnmt. Bulgarlar 1876'da yerel bir ayaklanmaya giritiler. Trkler arasmda yeni kurulan bir parti de harekete gemiti. Bu parti yele ri, Devlet ilerindeki anariyi protesto ediyor, reformlarm gerekletirilmesini istiyor ve bunu elde edeceklerine ye min ediyorlard. Jeune Turquie (Yeni Osmanllar .) ad verilen bu grubun 1875-1876 yllarmdaki kamu hayatmda grnmesi, belki de Osmanl tarihinin XIX. yzyldaki belli bah o l a y y d L Uzun zamandr Avrupa khrne itenlikle bal Trk ler vardL ou ngiltere'ye, Fransa'ya, Almanya'ya gitmi, buralarda y a a m t L Kimileri de doudan ayrlmakszm, ba t tarihini ve kurumlarm incelemilerdi. Bunlarm oluturdu u grup daha en yakm gnlerde ufak bir ekirdek iken git tike bymeye balamt. Bunlar arasmda byk reform cular ktL Reit, Ali, Fuat Paalar gibi. Ama bunlarm ey lemleri de zlemleri gibi etkisiz kald. yleki lkede se kin bir aznlk olduklarmdan halk ynlar onlar anlamad, dahas kukulu gzlerle baktL Oysa on yada yirmi yldr, kltrl insanlarn says artmaktaydL Yava yava bunlar, Trkiye'de grece stnl olan, bilgileriyle iktidarm yap tklar zerinde dnlebilecek ya da bunlar denetleyebi lecek insanlardan oluan bir snf douyordu. Dahas bu in-
141
sanlar gerek kamu yarann gittike daha iyi anhyor, ehli biimlerde, bu yararlar savunabileceklerini ve ynetebi leceklerini ileri sryorlard. Yz ylm ilk yarsmdaki batl devrimciler gibi, bu Trk aydnlar, Mazzini'nin Gen talyasin anmsayarak, Jeune Turquie ad altmda rgtlendi ler. Programlarnm temeli, lkelerini adalatrmak, Avrupallatrmakt. Ne var ki, yabanclarm lke ilerine karmasmm ezildiine katlanamyor, yabanclar olmakszm ken dileri reformlar elde etmek ve uygulamak istiyorlard. lk i, balca i bir anayasa yapmaktL Daha 1867'de merkezi Paris'de olan bu rgtn, Trkiye iinde gizh ubeleri var d. Bu reformcular, ayrca tarihe ve geleneklere de dayanyorlardL Kendilerinin Trkiye'ye en iyi hizmet edecek olan gerek yurtseverler olduklarm sylyorlard. Daha 1868'de bunlardan General Kereddine^*^, Sultan Sley man' anarak, ulemanm ve bakanlarm padiah eletirebile ceklerini, dahas yasalar inemeyi srdrrse tahtmdan indirebileceklerini sylyordu. Dou iin son derece atlgan ca olan bu doktrin Jn Trklerin, Andrassy'nin mektubuna yant olarak 1876'da byk devletlere gnderdikleri mani festoya da yansmt: Eer Trkiye'nin bamda bir despot yerine, btn dinlerin temsilcilerinden oluan bir damma meclisine dayanan bir hkmdar bulunsayd, lkemiz kur tulmu olurdu. te dou sorunun asl zm: Bu, Kur'an'a da aykr deildir; aykr olmak yle dursun Trk hkmetinin temel ilkesi ashnda seime dayanr; kutsal ya saya gre, ulusun kendisine verdii yetkiyi ktye kullanan hkmdar drlebilir, direnirse halkm fkesinin sonularma katlanr.
(*) General Kereddine- Tunuslu Hayreddin Paa. Khair al-Din, olarak yaz lan bu arapa ad Franszlar, Khereddine olarak yazmaktaydlar. Hayred din Paa'nm reformcu/slahat grleri, onun, nl Akwam al-masalik fi ma'rifat alnval almamalik balkl risalesinin giri blmnde yeralmaktadr. (Yay.n.)
1^
PAUL IMBERT
Jn Trkler, olaylardan ustaca yararlandlar. Balang ta padiahtan yardm grmlerdi. Birka yldr, halkm Abdlaziz'e kar honutsuzluu artmt. Halk padiahm lgmlklarma, akima eseni yapmasma kar homurdanmaya balamt. Ona deh diyenler de vard. in iin byyen bu nefret yenilikilerin iine yaramt; honutsuzlar arasmda yeni yandalar buluyorlard. Bundan baka, Bulgarlar'm kardldar kankhklarm uyandrd fkeyi de smrdler. stanbul'da medrese rencileri, softa'lar, saraym nnde bir gsteri dzenlediler. Abdlaziz ne istediklerini sordu: Bir ey istediimiz yok ama bugnk ynetim hibir ie yaramaz, diye yamt verdiler. ok rken padiah hemen Sadr-zam'na iten el ektirdi. Yerine Jn Trkler'in en doru ve halka en sevileni olan Mithat Paa'y getirdi. Balangta Bulgarlarm yaad blgenin valisi (Tuna vahi - .) daha sonra ura-i Devlet bakanl^da, Badat valiliinde bulunmu olan Mithat Paa Sadr- zamlk kol tuunda birka hafta oturabilmiti. Hkmetin bamda g sz kald ve d krkhma urad. Kendi dileine gre geli meyi ok au- bularak daha ileri gitmeye kalkt; ada dev letler rneine gre bir zgrlk rejimi kurmanm zaman geldiine inamyordu. Bu rejimde yine de otorite ilkesi koru nacak ve olabdiine mslmanlarm stnl salanacak t. Ama para para dnler yetmiyordu artk. Gittike artan karklklar karsmda bakanlar grevlerinden ayrl mak zorunda kaldlar; Abdlaziz 30 Mays 1876'da tahttan indirildi; birka gn sonra da ld duyuldu. Yerine yeeni Murat V. tahta getit Yeni padiah he men Devletin adaletU ve salam bir temel zerinde yeni den kurulacam iln etti Gerekten de bunun gecikme den yapmasma gereksinme vardL Vilayetlerde karkhk srp gidiyordu. Selanik'de Fransz ve Alman konsoloslar ldrld. Avrupa her zamankinden daha ok Osmanl h kmetinin stne varyordu. Rusya ve Avusturya mpara-
143
torlar Reichstadt'da biraraya gelip konutular (8 Temmuz 1876). ngiltere ayaklanan Bulgarlarm zerine dzensiz bir liklerin, ba bozuklarm gnderilmesine ierlemiti; bunlar memlekette zorbalklaryla korku salyorlard. ngiltere'nin liberal basm Gladstone'un fkeli sylevi zerine Bulgaris tan'da yaplan vahetleri aa vuruyor ve ngiliz Hkme ti'nin iddetle hareket gemesini istiyordu. Sultan Murad daha yeni tahta kmken delirdi. te bunun zerine Mithat Paa ve arkadalar Abdlmecid'in ikinci olu Abdlhamit'le ibirlii ettiler. Abdlha mit, reformcular kadar zgrlk geiniyordu. Hi glk kartmadan Jn Trklerin btn koullarm kabul etti ve hi vakit geirmeksizin yeni anayasay iln edeceine sz verdi. Murat tahttan indirildi. Abdlhamit amcas Abdlaziz'in devrilmesinden ay sonra 31 Austos 1876'da tah ta kt; Mithat Paa'y Sadr- zam yapt.
*** mparatorluun her yanmda durum son derece kty d. Hristiyan halk, Rusya ve Avusturya'nn gizli, ak k krtmalaryla her yerde harekete gemiti. Bosna, Hersek, Bulgaristan ayaklanmtL Slavhk adma bakaldran Srbis tan ve Karada Trkiye ile savaa giriti. Osmanh hazine si, alacakhiarma borcunun yarsm bile deyemeyecek hal deydi. Avrupa devletleri artk reform vaadlerine inanmyorlardL Bunlarm hepsi ar gibi, Hasta Adamm mirasma konmay beklemiyorsa da Osmanh mparatorluu'na kendi ni ynetme gcnden yoksun kk bir ocuk gzyle bak yor ve vasilik altma ahnmas gerektiini dnyorlard. Trkiye, ayaklanm olan Srplar yendii halde, Avrupa onu nce atekese zorlad, sonra da padiahm, uygulayaca bir reform program hazrlamak zere stanbul'da bir uluslararas konferans toplamasm istedi.
144
PAUL IMBERT
O srada otuz drt yanda olan Abdlhamit, eine az rastlanr ince ve esnek zekh bir hkmdard. lerlemeye meraklyd, ahma ve yapclk gcne sahipti. Kiiliinde az rastlanr bir azimlilikle tiyatlh birletirmiti. Yapacam gzn krpmadan yapardL Osmanh tahtma yz yllar dan beri bu denli uyank bir politikac km deildi. zgrlkler, Abdlhamid'in daha ilk hareketlerin den, kendi isteklerine gre devleti ynetmeyeceini anla mlard. Tahta kt gn okuduu ve Mithat Paa'nm yaz m olduu sylevden bir merutiyet (Anayasa) rejimi'nin kurulaca konusundaki btn vaadleri izdi; reform yap ma konusundaki niyeti ve uyruklularm ne denh sevdii hak kmda behrsiz gvenceler vermekle yetindi. Belki de daha nceden bir hazrhm gerekh olduunu dnyordu. Egemenhi altmdaki halkm byk ounluu nun Avrupa kltrnn benimsenmesine kar olduunu bi liyordu ve hibir eyi deitirmeden nce onlar hazrlama y dnyordu. phesiz lkesini Ruslar'la Avusturyahlar'm anlad biimde darmm basksyla deitirmekten holanmyordu. Trkiye'nin, aydm bir hkmdarm yneti minde akla uygun, hmh, ihtiyatlca, Fransz diplomasisinin geleneksel tlerine uygun olarak kendi kendini yeniletir mesini yehyordu herhalde. Gen Trkler de dardan yaplan baskyla reform ger ekletirmek istemiyorlard. Jn Trkler hem Avrupa'y honut etmek hem de mutlakiyeti rejimin ktlklerini gi dermek iin mparatorluun bir merutiyeti monariye d nmesini zlyorlard: Osmanh ulusu kendi ilerinin yne timini kendi ehne alacak ve lkeyi yeniden dzene soka cakt. Ama dardan gelecek bir bask, Mithat Paa ile arkadalarmm planmda yer alm deildi. Ne yazk ki ne padiahm ne de bakanlarm bekleyecek vakitleri ve aralarm semek olanaklar vardL Avrupa teh dit ediyordu. Berhn notasmda Osmanl Hkmeti'nin st-
145
n e Avrupa'nn arln k o y m a k t a n , gerekirse diploma tik giriimlerin ardmdan etkin n l e m l e r e b a v u r m a k t a n s z ediliyordu. Byk devletlerin t a m yetkili temsilcileri stan bul'da toplantlar yapyorlardL Tehlikeyi uzaklatu-acak biri cik a r e hberal istekleri bir a n n c e b e n i m s e m e k olarak grnyordu. 23 Aralk 1876 gn Konferans'm oturumlar balad srada bir tiyatro sahnesi gerekleti: Fransa temsilcisi B. d e Chaudordy, Trkiye h k m e t i n e program m e t n i n i verdi i v e tartmalarm balad srada t o p sesleri duyuldu. Saf fet Paa y k s e k p e r d e d e n : Bu t o p sesleri Padiahm mpa ratorlua armaan ettii Anayasa'y s e l a m h y o r ! d e d i Av rupa'nm istedii d e buydu. Gerekten d e imparatorluk hberal bir rejime kavu mutu, bunun sayesinde h e r k e s isteklerini ileri srebilecek v e hakszlklara kar sesini y k s e l t e b i l e c e k t i Avrupa r n e ine gre sorumlu bir bakanlar kurulu oluturulacakt. ki m e c h s h bir p a r l a m e n t o kurulacak; bunlardan s e n a t o y e l e rini. Padiah, m r boyu k a l m a k z e r e atayacakt; millet m e c l i s i yelerini d e rk v e din fark g z e t m e k s i z i n Osmanh uyruklularm t m n temsil e t m e k z e r e ulus s e e c e k t i Ba s m v e toplant zgrl, d e r n e k kurmak hakk, yarglarm gvencesi, y a s a nnde eitli, h e r k e s i n k a m u grevlerine ahnabilmesi, verginin haka datlmas, zorunlu bir ilk retim, bunlarm h e p s i ngrlm v e v a a d e d i h n i t i
Abdlhamit Anayasa'y, Avrupa'nm isteklerine kar bir a l d a t m a c a olarak dnd halde, Sadr- zam'a g re, tersine Fransz devrimi ilkelerine gre. Batl b i i m d e rgtlenmi y e n i Trkiye'm t e m e l yasas olmahyd. Abdl hamit'in liberal reformlarm d m a n k e s i l m e s i n e v e Mit hat Paa ile arkadalarm e z m e s i n e y o l a a n a n l a m a z h k byle baladL Bununla birlikte, a n l a m a z h k bir sre gizh kald. Se i m l e r olaysz geti, Avrupa devletlerine y e n i anayasanm
146
PAUL IMBERT
metni gnderildi. Mithat Paa, Anayasa'nm imparatorlukta bir zgrln, adaletin ve eithin egemen olmas, uygarhm zaferini salamas, bir vaadden ibaret kalmayp ger ek ve kesin bir hareket olarak Osmanhlar'm mah olmas iin aba harcyordu. Byk devletlerin bir ey istemeleri iin artk pek ne den kalmyordu. yle ki, 1877 Ocak aymda eliler bir re form ltimatomu verdikleri zaman Osmanl Hkmeti, bu isteklerin Anayasa'ya aykr olduklar yamtm verdi. Bunlar ashnda padiahm iradesine aykryd. Abdlha mit houna giden yntemlerle devlet rgtn yeniletirme hazrhma girmeyi dnyordu. Doru ama ou kez es neklikten uzak olan babakaruna katlanamyordu. 5 ubat gn Mithat Paa'y sarayma au-tt, elinden devletin mhrn ald, kendi yatyla Brendizi'ye gnderdi. Gzden d en, nce am sonra zmir vahhine atanan ve Abdlaziz'i ldrtmekle sulanan Mithat Paa, Arabistan'daki bir kale de boduruldu (26 Nisan 1883): Trke'nin yenileme ha reketi bylece nl bir kurban vermi oluyordu. Bylece Jn-Trklerin yapmak istedikleri ilerin ger eklemesi suya dmt. Paalarm adamlarmdan oluan mechs hibir ie girimek istemiyordu. Milletvekilleri her neriyi hep bir azdan evet diye onaylyorlard. Bunun iin onlara Evet Efendimciler ad taklmt. Bylece onlara Avrupahlar'm isteklerinin geri evrilmesi onaylatlmt. yle ki reformlan gerekletirmek iin toplanm olan bu parla mento, hepsini ertelemeye balamtL Abdlhamit'in kii sel ynetimi bahyordu.
*** Bu balang etin ve aclarla doluydu. Avrupa, Anaya sa erevesinde bile olsa btn reform isteklerinin geri ev rilmesine kzyordu. Trkler 1856'da olduu gibi unun tek-
147
rarlanabileceini sanyorlard: Siz u ya da bu vilayet iin reform istiyorsunuz, oysa biz, imparatorluun btn vilayet lerini kapsayan daha geni reformlar veriyoruz. Daha ne istiyorsunuz?^*^ Byk devletler artk Osmanlar'm vaadleri ne inanmaz olmulard. Oyuna geldiklerine inanyorlard. O gne kadar btnlk ilkesini ve genel reformlar sistemi ni desteklemi olan ngiltere, Rusya'nm Trkiye'nin i ile rine karma pohtikasma katlarak Avrupal grevlilerin de netimi altmda hristiyanlarm zerkliinin salanmasmdan ya na oldu. 31 Mart 1877'de Londra'da toplanan yeni bir konfe ransta hazu-lanan protokolde yle denihyordu: Bjoik dev letler elilerinin ve yerh grevlilerin arachyla Osmanh hkmetinin vaadlerini yerine getirip getirmediini denetle meye karar verdiler; eer umutlan yeniden suya derse birlikte gerekeni dneceklerdir. Bu, Osmanl mparatorluu'nun vasilik altma konulma s demekti: asimda bu tasar lafta kalmam uygulanmaya balamt bile. Resmi bir telgrafta, dk Decazes aka: Trkiye vasilik altmdadr, diyordu. Saffet Paa da bir ge nelgesinde Avrupa'nm kk drc vasihinden sz etmekteydi. imdi, Rusya, vasiHini yaptnm mirasma konmak iin sabrszca davramyordu: Byk devletlerin el birliiyle inandrma yoluyla gerekletiremediklerini, zora bavurarak elde etmek istiyordu. Rusya'ya gre her ey den nce: Trk ynetiminin hogrlmez kt tutumuna kar hristiyanlarm yaam ve gvenliklerinin salanmas gerekmekteydi. Bu karm, ki Rusya'nm yaamsal kar idi, Moskova'nm pohtikasm nerelere gtrebileceini a a vurmaktaydh Bir Rus ordusu Balkan da zincirlerini zor lad, Trklerin pka'daki kahramanca savunmasma karm, unutulmaz bir kuatmadan sonra Plevne kalesini ald ve Edirne'ye kadar ilerledi. Dmanm bakentin kapma
(*) o. FOCIEF (A. Schopoff'un takma ad) La justice turque et les reformes en Macedoine (Plon, 1907).
148
PAUL IMBERT
dayandn gren Padiah byk bir korkuya kapld, kendi sinden ne istenilirse yapacajn vaadetti. Ayastefanos (Ye ilky) anlamasyla Bulgaristan Osmanh mparatorluu'na yar bah, Karadeniz'den Ege'ye kadar uzanan bir prenslik oluyordu; stanbul ve anakkale Boazlar ar'm donanmasma ak tutulacakt; Ruslar, Asya'da Kaflcasya'nm g neyinden ilerleyerek Trkiye'nin dousunun bir blmne kadar yaylacakt. Her ne kadar ngiltere Reaya'nm kurtuluu iin Rusya'nm Osmanh mparatorluu ile savaa girimesine gz yummu ise de, arm Osmanl mparatorluu'nun snrlan zerinde stn bir etki salamasma katlanamazd. Trkiye Hindistan yolu zerindeydi ve ayet Hindistan'a giden yolla ra egemen olmaktan vazgeerse imparatorluk davasmdan da vazgemesi gerekirdi. Oysa Rusya, Byk Bulgaristan yoluyla Balkan yarmadasmdan denize alan bir kap elde ederek Svey kanahn tehdit edecekti. Alan Boazlar yo luyla da Msr'a etki yapacakt. Anadolu'nun stratejik bir dm noktas olan dousundan da skenderun krfezine ya da Basra krfezine inmeye hazrlanyordu. Londra ok telalanmt. Emperyalizm doktrinlerinin ampiyonu Lord Salisbury, iktidara geldi. Ayastefanos anlamasmm gzden geirilmesi iin, uluslararas bir kongre toplanmasm nerdi. Moskova'nn hrslarma bir set ek mek zere gen Alman mparatorluu'nu Trkiye ileriyle ilgilendiren de odur. Kongre, Bismarck'm bakanlmda Berlin'de topland. Artk yalmz padiahla deil, Avrupa'yla kar karya gelen Rusya, Byk Bulgaristan projesinden, Frat nehrinin kaynaklarmdan ve Boazlarm serbesthinden vazgeti. Bunun zerine Osmanh devletine yapt yardmm karl olarak Kbrs' ele geiren ngiltere, Srbistan, Karada ve Roman ya'nn bamsz devletler olarak kurulmasm salad. Bulga ristan da kuramsal olarak bamh ama asimda zerk bir prenslikti. Bosna-Hersek de, dzenin salanmas iin Avus turya ynetimine geti.
OSMANa,! MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER
149
Bylece Trkiye bir kere daha savan bedelini demi oluyordu. atmalar balamadan az nce iktidara getiril mi olan Jn-Trkler vatanm urad felketin sorumlusu olarak gsterildi. Bunlarm balar yabanc lkelere gitmek zorunda kaldlar. Anayasa'dan yana olanlar azald. Trk ordularmm urad bozgunlar, padiahm otoritesinden ok 23 Aralk 1876 Anayasas'nm balca savunucularmn itiba rn sarsmtL Artk kimse bu Anayasa'nm getirdiklerinin korunmasm istemiyordu. l domu gibiydi bu Anayasa. Asimda bu, itenlikle meydana getirilmi bir yapt deildi ve olamazd da. nk mslman halk bunu serbeste ve kendi iradesiyle istemi deildi. Eski kafah Trkler ve bun larm esinlendii dinciler hkmet toplantlarmda Anaya sa'ya kar kyorlardL(') Jn-Trkler arasmda da hl ge leneklere bal kalm olanlar da, yenenlerle yenilenlerin zmlenmesinin temel koulu olan mslmanlarla hristi yanlarm eiti ilkesini benimseyemiyorlard. Berhn Kong resi'nde delegeler, Anayasa'ya hi deinmediler. Yarm yzyldan beri Bb- li ile sregelen grmelerin deneyi, Padiahlarm ve vezirlerin Trkiye'yi adalatrmak yolun daki az ok kendihinden abalar Osmanllarca girien topyekn bir adalama abasmm ve onlardan yerine ge tirmeyecekleri vaadlerin istenilmesinin yararszlûu gster miti. Avrupa, Padiaha, pohtikasm halklarm kaynamas, hberalizm ve parlamenter rejim yoluna ynlendirmesi iin t vermekte vazgeti. ngiltere'nin ileri srd genel re form istei sonusuz kalmtL Yeni bir anlay stn gldi ve Anayasa tpk onun kadar grkemh ve onun kadar etki siz 1839 ve 1856 Anayasalar'nm yanma imparatorluk ari vine kaldrld. Bundan sonra Avrupa hkmetlerinin amac artk ge rektii zamanda Padiahtan vilayetlere dzen verme hakk n azaltmasm salamak, bunu srarla istemekti Tanzi mat'm geni reform istei sonusuz kalmt. Yeni bir
() ENGELHARDT, a.g.e., Cilt II, s. 170.
150
PAUL IMBERT
anlay stn geldi ve Anayasa tpk onun kadar grkemli ve onun kadar etkisiz 1839 ve 1856 Anayasalar'nn yamna, imparatorluk arivine kaldrld. Bundan sonra Avrupa hkmetlerinin amac artk ge rektii zamanda Padiahtan vilayetlere dzen vermek hak km azaltmasm salamak, bunu srarla istemekti. Tanzi mat'm geni reformlar gereklememiti. Bamszhk ve btnleme ilkesini bir yana brakan Avrupa, dorudan do ruya ya da dolambah olarak imparatorluun ilerine el at ma yoluna gidiyordu. Berlin Antlamas uyarmca. Padiah, Bosna-Hersek'in ynetim yetkisini Avusturya-Macaristan'a vermiti. Yalnz bmun sresi belirlenmi deildi. Osmanh devleti Balkanlarm, imparatorlua pamuk ipliiyle bal olan Bulgaristan' iine alan btn kuzey blmn yitirmi ti. Bundan baka dou Rumeli'nin ynetsel zerkUk kouUarmda, genel bir hristiyan hkmeti ieren bir staty kabul etti. Girit'in, Makedonya'nm ve Avrupa'daki teki illerin sutmda bamhhk ykmlln srdryordu. nk bu blgelerde, uygulanabilecek rgtsel dzenlemelerin daha nceden, Rumeli uluslararas komisyonunca incelenmesi gerekiyordu. Dahas, Asya'daki vilayetlerde ya da hi olmazsa ermenilerin oturduklar yerlerde Osmanl hkmeti bundan sonra, kurumlarda yapaca reformlarda ngiltere ile anla mak zorundayd. Bundan baka Bu amala alaca nlem ler konusunda, bunlarm uygulamm denetleyecek olan b yk devletlere zaman zaman bilgi verecekti. te Berhn Kongresi'nin Osmanh hkmetine zorla ka bul ettirdii dnlerin bilanosu buydu ve Tanzimat'm c merte giriimlerinin sonu bu oldu. zeUikle retimde, b yk baarlar elde edildi ki bu, yeni baarlara da olanak salayacakt. Daha 1848'de Abdlmecit'in bir Hatt- erifi ile gzel sanatlarm ve sanayiin ilkeleri ile bilimlerin re tilmesi iin okullar almasm en ivedi ilerden olduu be lirtilmiti. Mekteb-i Mlkiye'de (Siyasal Bilgiler Okulu - .)
ynetim iin gerekli grevliler yetitiriliyordu. Orta re tim, sivil ve asker idadi (Lise - .)'lerde ve Galatasaray'da ok iyi yaplyordu. Bundan baka kurulan ilkokullarla re tim kylere kadar yaylmaktayd. Bylece cnn alnmas iin zemin hazrlanm oluyordu. Ama siyasal ve toplumsal reformlar baarszla uramt. Elh altm yldr, byk devletler de, Trkiye'nin kendi si de hristiyan halkm yaamsal karlarm gvence altma alamadklarmdan, Avrupa devletleri her vilayette blmsel, yerel ora halknm gereksinme ve zlemlerine uygun re formlarm gerekletirilmesine alyorlard. Trkiye'nin iilerine karma pohtikas btnletirmek pohtikasma g re daha ncehk kazanmt: bu da Avrupa'nm Osmanhlar'm ilerine srekli olarak burnunu sormas biiminde g rnmtr. Bu adalama krizinden Trkiye, daha mslman, daha mutlakiyeti, her zamankinden daha dou lu olarak kt: Tanzimat a kapanmt. Anayasa kaldrl m deildi ama, kenara itilmiti. ttihat ve Terakki ko mitesinin, btn dnyanm alklan arasmda ona yeni bir g kazandu-mak zere uyuukluundan karmcaya kadar byle kalacakt.
VII TRKYE'NN YENLEMES VE BYK DEVLETLER
vrupa devletlerinin Trkiye'nin ilerine karmas, daha ilk kapitlasyonlar dneminden balar. Daha XVL yz ylda Fransa, kendisine siyasal alanda ve ticaret alanmda kazanlar salarken, Osmanl mparatorluu'nun hristiyan uyruklular iin gvence istemiti. Kahramanca fetihlerin anlaryla vnen, stnlk duygusuyla dolup taan Trkler, kendilerine boyun een halk zmlemeden ayr bir kat mak gibi bunlarm stne yerlemilerdi. En temel haklarm bile kullandrmyorlard. Onlara, mparatorluun siyasal yaamma yabanc konuklarm gibi hogryle davramyorlard. Osmanh devleti, XVIII. yzyldan balayarak, adam sendecihi ve zayfl yznden yozlamas karsmda nef ret duyduu reayanm denetimini yava yava Avrupa'ya kaptrd. Oysa, Bb- li hkmranlk haklarmn bir blmn den vazgetike baunszh iin en iyi bir gvenceye kavu uyordu. nk hkmranhm kstlayan Avrupa devletle ri arasmdaki rekabet olmasayd, oktan bir Avrupa devleti olarak ortadan kalkm olacakt. Yokedilmesi gereken or taklaa bir dman olmaktan kmca devletlerden her biri, Osmanl devletini, kendisine saklamak istedii bir av gibi, birbirlerinin yutmak hrsma kar korumaya giriti. Bunun
153
in de diplomatlar eliik iki duygunun etkisi altmdaydlar: hem i ilerine karma pohtikas gdyorlar, hem de Tr kiye'nin btnln koruma pohtikas izhyorlard. Bunlardan birincisi, islmlk karsmda hristiyan halk larla geleneksel bir dayanma zorunluluu anlayma daya nyordu. Ama eski hah ruhuna yeni eler de eklenmiti: ada liberalizm insan haklar adma, kleletirilmi hakla r adma, kleletirilmi halklarm kurtuluu iin urayor du; ulusallk ilkesi adma da ezilen rklarm boyunduruktan kurtulmasm istiyordu. Osmanl devletinin i ilerine kar mak iin bir sr bahane vard. Bu da dorudan doruya Bb- h'nin ykmllklerinden domaktayd. Elbirhi et mi olan Avrupa devletleri karsmda zajrrf olduu ve srek li olarak kuvvete bavuruhnasmdan korktuu iin her vakit her trl vaadde bulunuyor ve hereyi imzahyordu: ne var ki bu vaadlerin hemen hemen hibiri tutulmad. te yan dan Avrupa da reform istemekten vazgemiti. Trkiye'ye iadamlarm, bankerlerini, mhendislerini sokmay ve on lar hesabma ayrcalklar ve tekeller koparmay yeliyordu. Bugn hibir Avrupah hkmet yoktur ki, Trkiye ile olan ilikilerinde, kendi ulusundan maddi karlarm hesaba katmasm ve zora bavurma tehdidiyle bu karlar savunan durumda ohnasm. Bu yle bir hal almtr ki, birok iyi ni yetli kiinin gznde Trk hkmeti ezenden ok ezilen olarak grnmeye balad. Ard arkas kesilmeyen bu yerleme giriimlerine kar Osmanh hkmeti, byk devletlerin birbiriyle rekabetle rinden yararlanarak kurtulma yolu bulabihyordu. Dengeyi koruyabilmek iin Avrupa devletleri savaa kadar gidecek olsalar bile ilerinden birinin douda std elde etme mesi iin ekime halindeydiler. Osmanh mparatorluu' nun btnl Avrupa pohtikasmm temel ilkelerinden biri olmutu. Padiah, bundan kendi egemenhi iin uluslarara s anlamalarm hkmlerinden daha salam bir gvence olarak yararlanmaktayd. Doululara zg esnekh ve ihti-
154
PAUL IMBERT
yatla devletlerden birinin an isteinin tehlikesini sezer sezmez, tekilerin yardmmdan destek aryordu. Oyalayc yollara bavurarak en iyi kantlara dayanan istekleri bile kenara iten Abdlhamit, bu ustaca tahtaravalh oyunuyla otuz yd bojonca kiisel ve pan-islamc pohtikasm srdr meyi baarmtr.
***
Abdlhamit'in padiahlmm ilk evresinde Rusya, Os manl mparatorluu'nda barol oynamaktayd. 1877-78 savalarm kazanm ohnas Rusya'y hristiyan uluslarm kurtarl pohtikasmm temsilcisi, ncs yapmtL Berim Kongresi'nde Ayastefanos antlamasmm Rusya iin ok ka zanh olan maddelerinde yaplm olan deiiklikler bu dev letin Balkanlar'daki saygnhma dokunmamt. Gerekle tirdii zaferlerin kazancmdan yoksun braklan bu byk Slav devleti, btn kurtulu umutlarmm kendisine baland gl koru)acu olarak kald. Ne var ki, yeni kurulan Balkan devletleri, Moskova' nm vasihinden bkmakta gecikmediler. arm kurtard Bulgarlar, Ayastefanos anlamasmda ngrlen Byk Bul garistan' elde tutamad iin kskndler. Sofya'da katla nlan 5 yhk Rus egemenhinden sonra, balar koptu. Da ha 1883'te Aleksandr IlI'n yeeni Prens Aleksandr de Battenberg, Rusya'ya kar olan ulusal partiye yaklat. Onun tahttan ekilmesinden sonra Bulgaristan Bulgarlarmdr sloganm ortaya atan Stambulof, hkmetin basma geti. Bylece, arm kurtard halklar bile ondan uzaklayorlard. te yandan Abdfiamid de ka)4aryrdu. Ne Rus ya'nm teden beri stanbul'da gz olduunu ne de son savam facialarm unutmutu. teki devletlerin elileri, Padiah'la konumalarmda birbirleriyle yan edercesine Petesburg'un telkinlerini zayflatmaya alyorlardL ar'm aba-
155
larna karn, 1886'da Prens Aleksandr'n hkmeti srasn da Bulgaristan'la Rumeh'nin birliini benimsedi. Yldz Sa ray'nda Rus nfuzu yerini ngiltere'nin stnlne bu-akmtL
Hindistan'a sahip olan ve Msr' igal eden ngiltere yakm douda etkih bir politika gtme hrsm ve zorunlulu unu duymamazhk edemezdi. Asya'daki mparatorlua gi den yollara egemen ohna kaygsmda olan ngiltere, Osman l mparatorluu'nun Trkiye'de sahip olduu topraklara baka bir devletin egemen olmasmdan her zaman son dere ce korkmutur. ar' stanbul'dan uzaklatu-mak iin Rus ya'nm doudaki pohtikasm yz yldr engeUemi, sava a m, Ayastefanos antlamasm Berlin Kongresi'nde deitirtmiti. Bu siyasal mata zorunlu olmasa da yararh bir balak olarak Trkiye'yi kurtarm ve glendirmiti. phesiz, Trkiye ile Rus mparatorluu arasmda tampon oluturacak olan Byk Bulgaristana Beaconsfield'in kar kmasma zlecekti. Filibe devriminde oldu bittiyi tan mak zere elini abuk tutmutu. ngiltere'nin dou pohtika s deiti. Tutucu olsun, hberal olsun, ngiliz devlet adamla r, Osmanh mparatorluu'nun ilerine karmak iin gittik e artan bir eilim duyuyorlardL 1885'ten sonra Ruslarm hrslar karsmda her zaman kayg duymu olan Padiah'm da grlerine katlmasm saladlar. Kralie'nin bakanlar Londra'dan Osmanh Padiahm destekhyor, cesaretlendiri yor, ona tler veriyor. Padiah da yakm douda ngiliz karlarm korumaya ahyordu. ngilizler, ticaret, sanayi, deniz ulammda n planda yer almlardt Bu, ngiliz diplomasisinin, yzyllardr, Rus ya'ya kar yrtt mcadelede kazand en parlak za ferdi. stanbul'da ve Balkanlar'da kar karya olanlar yal nz ngilizler ve Ruslar deildi. Bu iki byk devlet barol ele geirmek iir ekiirlerken onlarm evresinde baka oyun kiileri: Avusturya, talya, Almanya nbetlee dou
156
PAUL
MBERT
sahnesinde grnyorlard. 1866'dan beri Almanya ilerin den uzaklatrlan Habsburg monarisi Dou'ya ynelmiti. Balkan yarmadasmda yayhnasma elverih bir ak kap aryordu. Ashnda bu yeni bir politikayd. Bu pohtika Bis marck'm Avusturya-Macaristan' Drang nach Osten e it tii gn aa ktL Avusturya Ege Denizi'ne giden yola gz dikmiti. Ordularm Selnik'e doru indirmesine kar klabihrdi. Avusturya hkmeti uzun sre lml tasanlar besliyormu gibi grnd. Harekete geme arun bekleyerek kabu una ekilmi gibiydi. Gl bir devlet kendi snryla Ege Denizi arama yerlemedike, kazanh bir statut quo ile yetinecekti. Bir kazan salam olsa bile bu, ihtiyath bir geride durmanm dl olacakt. Tarafsz kalmasma kar hk ar Aleksandr II. ve Gorakof daha 1876'da Reichstadt anlamasmdan hemen sonra Avusturya'ya Bosna-Hersek'i igal etme hakkm tamdlar. Berhn Kongresi de ngil tere'nin tevikiyle bu iki vilayeti ynetme grevini bu devle tin yapmasm onaylad Avusturya'nm istei Trkiye'nin par alanmas deildi: Osmanh mparatorluu'nun btnl bozulmamalyd; zayf ama tlerini dinleyen bir mpara torluk olarak kalmahydL Bu gereki politikaya byle bir zm uygun gibi grnmekteydi. Gerekten de Avustur ya'nm nfuzu istanbul, Sofya ve Belgrad'da ayn zamanda baar kazanmtL Bulgaristan tahtma Avusturya ordusu nun bir subaym, Saxe-Coburg prensi Ferdinand' oturttu. Srp Krah Milan da yumuak bah ve deerh bir yardmcy d. Trkiye'nin ileriyle, Avusturya gibi ilgilenen Gen tal yan Krall da dou entrikasnm iplerinden birkam ehnde tutuyordu. Osmanh mparatorluu'nun mirasmm paylal mas srasmda Trablus'un talya'ya dmesi pek uygun ola cakt onun iin. Bundan baka Arnavutluk kylarma yerle mek de houna gidecekti: bu, ona Venedik'ten kalan bir ge lenekti. Daha tede, yakm douda latin katoliklerinin pro-
157
tectorat'snda Fransa'mn yerine gemek zere nlemler al maya balamta. Dinsel rgtlere paraca yardmda bulunu yor ve bunlar destekltyor, okullar ve hastaneler ayordu. Douda bir latin imparatorluu kurmay tasarlamyordu phesiz, ama Osmanl mparatorluu'na ihkin ileri zen le izliyordu; Arnavutluk'ta, Makedonya'da, Anadolu'da ka zanh giriimlerde bulunmaya ahyordu. Bu da talya'nm ngiltere ile anlamasnm ve bala Avusturya'ya souk davranmasmm en etken nedeniydi. Bunca hrsm ortasmda yalnz kalan Fransa, Trkiye'de kara dayanmayan bir pohtika izleyebihyordu. Yzyllar dan beri Padiahla iyi ilikiler kurmu, Osmanl mparator luu'nun btnlne sayg gstermiti. te yandan da bu ilkenin gerekli sonucu olarak, katoliklerin protectorat'sm stlenmi ve mparatorluktaki halklarm yaam koullannm iyilemesine katkda bulunmutu. Fransa, tarihine sadk olarak, Tanzimat'm btn yeni liki giriimlerini desteklemiti. 1840'ta Sadr- zam M. Reit Paa yle demiti: Biz her zaman Fransa'ya ba vurduk. Reformlarmz bize reten odur ve bunun iin de baarmz ona borluyuz. Daha sonra h ve Fuad Paa lar da tlerimizden esinlenmilerdi. Galatasaray Lisesi' nin kuruluu etkimizin dorua ulamasmm bir belirtisiydi. Ama, 1870 sava dou ilerine srt evirmemize neden ol du. Aym anda, Jn-Trklerin umutlarm da ykt. Berhn Kongresi'nde Fransa kendini smemekle birlikte, ihtiyatl davrand ve yz yUardanberi gelen haklarm savunmakla yetindi. imdi stnlk, zafer kazanm olan Almanya'day d. Bismarck babakan olmutur. Glln ve baarsnm salad stnlk Prusyah namuslu simsar devletler arasmda hakemhe ykseltmiti; o da bundan yararlanarak Trkiye'yi paralamaktan kurtard. Ayastefanos antlama syla Padiahm elinde kalan Avrupa'daki topraklar birbirin den uzak iki blme ayrhnt. Yalnzca Cermenligin kar
158
PAUL IMBERT
larm dnen Bismarck, ara bal Byk Bulgaristann Avusturya'nn Balkanlar'da gtt amalara engel olacam dnyordu. Makedonya'nn Trklere geri verilmesi, Avusturya'nm Ege Denizi'ne doru ilerleyiinde, yolu aacaktL Bismarck'm Berlin Kongresi'ndeki tutumu Wilhelm Il.'nin dou politikasmm yol almam salad. Daha tahta geer gemez gen imparator, Trkiye ile rine byk bir ilgi gstermeye balad. Dou sorununun, Pomeranyah bir erin kemiklerine demeyecei zaman ge ride kalmtL 1882'den beri bir Alman sub^ylan grubu Trk ordusunun eitimini ynetiyordu; bunlar arasmdaki General von der Goltz, subay yetitiren okullar yeniden dzene sokuyor ve kurmayh yeniden rgtlyordu; teki ler de Mauser ve Krupp fabrikalarma silh siparileri sahyorlard. Bylece Almanya'nm Osmanl mparatorluu'ndaki politikas daha balangcmda belh olmutu. Hi geveme yen bir dnce ve gzel bir metod anlay ile Almanya, sanayii olmayan yeni bir lkenin ekonomisine egemen ol ma yolundayd. Bu byk tasarya Alman dlomasisi de et kili bir katkda bulunmutu; yirmi 5aldan beri ada tarih teki btn alkantlar arasmda Trkiye iin son derecede elverili olan bu diplomasi deimedi.
**
Almanya, ermeni krizi srasmda parlak bir baar frsa t ele geirdi:^*^ Ayastefanos antlamas, zellikle 4 Hazi ran gnlk Trk-ngiliz antlamas, ermeni halknm sekin leri arasmda byk umutlar uyandrmt. O zamana kadar byk devletler, 1856 Hatt- Hmayun'u ile desteklenmi olan Paris antlamasmm Avrupa'daki hristiyan Osmanh uyruklularm korunmasyla ilgili 9. maddesinin verdii hakk
() Emeni olaylan zerine baknz: Victor BERARD: La Politique du Sul tan (Colin, 1900, in-12); Rene PINON: L'Europe et L'Empire Ottoman (Penin, 1908 n8); Frantz DESPAGNET: La Diplomatie de la Troisieme Republique el le Droil des Gens. (Larose, 1904, gr. in-8.)
159
kuIlanmamlardL Berlin antlamasnn 61. maddesi uyarmda Bb li: ermeniler oturduklar vilayetlerde, yerel ge reksinmelerin gerektirdii dzenlemeleri ve reformlar ger ekletirmeyi, erkeslere ve krtlere kar gvenlik sala may, bu amala alman nlemlerin sonucu hakkmda, bunla rm uygulanm denetleyecek olan devletlere zaman zaman bilgi vermeyi stlenmiti. Uygulanmas g olan bu h kmler sadece kat zerinde kald: Avrupa bu konuyla ilgi lenmiyor gibi grnyordu. Yalnz, ngiltere, Rusya'nm entrikalarmdan korktuundan, Osmanh mparatorluu'nun i lerine burnunu sokmak iin frsat aryordu. yle ki 1885'den sonra, ermenilere ihkin sorunlarm zm ngiltere' nin iiymi gibi oldu.^*) mparatorluun her yanma dalm bulunan ermeniler hibir vilayette ounluu oluturmuyorlard. Yabanc lke lerde zellikle Londra'da Ermeni ulusal kurtulu komitele ri kurulmutu. lk ayaklanmalar abucak bastrldL Fakat 1893 ve 1894'de Kayseri'de, Sason'da yeni ayaklanmalar oldu. Zalimce bir bask ok byk arlklar iin bahane ol du. ngiltere bir soruturma almasm istedi; Fransa ile Rusya da onun bu isteini desteklediler. Oysa, adam ldrme olaylar duyulur duyulmaz Lord Salisbury, gzda verici deyimlerle, yakmda Osmanl mpa ratorluu'nun kecei yolunda peygamberce demeler ve rirken, teki Avrupa devletlerinin elilikleri kydan kenar dan Bb- h'den reformlar koparrken, Almanya bu konu da Avrupa devletlerinin arasmdaki anlamanm dmda kal mt. Uygarlk dnyasm irkilten zalimce hareketlere son vermek iin, gl bir bask yapmak, elbirlii ile zor kullan mak gerekirdi. Oysa Londra'da, ne Paris'de ne de Petersburg'da, Berlin'in katlmak istemeyecei zorlama nlemle rine bavurulmas istenilmiyordu. Karklklar devam
(*) Adolphe d'AVRIL, Negociations relatives au traite de Berlin. (Leoux, 1886, in-8.)
160
PAUL IMBERT
ediyordu. Bunlar Zeytin Da'ndan stanbul'a sradt 26 Austos 1896'da Osmanl Bankas'na yaplan silhl saldu- bakentte yeniden kanh basknlara yol at. Avrupa'da he yecan bagsterdi. stanbul Boaz'nda demirleyen gemiler iki katna kartld; Avrupa devletleri reformlarm yaplma sm istediler. Bu devletler adma B. Hanotaux artk bir damla kan akmamahdr dedi. Alnmak istenilen nlemle re yalnz Alman diplomasisi kar kmt ya da yle ya rm azla bunlara katlyor gibi grnd. Bu anlamazlk karsmda Abdlhamid, bol bol belirsiz vaadlerde bulunup reformlan erteledi. ldrme olaylar sona erdikten sonra da davran kendisi iin elverili tek devlet olan Alman ya'nm kucama atldL Girit ve Yunanistan olaylar bu yaknlamay bsbtn sklatrdL Albay Vassos komutasmdaki Yunanh sava bir lii ayaklanan Girit'e kartma yapt srada Wilhelm II. Yunanllar'm kt bir yolda olduunu syleyerek bu hare keti sert bir dille eletirdi ve bu askerlerin geri ekilmesi iin Pire'yi abluka altma almak gibi zora bavurma nlem leri ahnmasm nerdi. Daha sonra, Yunanistan lgnha kaplp Trkiye'ye kar savaa giriince Alman imparatoru Osmanh ordusunu vp kutlad ve Yunanhiar'm felaketini hafifletmek iin yaplacak her trl giriime kar kt. s tanbul stndeki nfuzunu daha da arttrdL mparatorun 1898 Ekim aymda yakm douya yapt seyahat Ahnanya'nm Osmanl mparatorluu zerindeki itibarm dorua kartt. Ermeni olaylarmm ve Tesalonya savamn ertesinde, Avrupahlar'm vicdanlarm rahatsz etmekten ekimneyen Wilhehn II. stanbul'da Abdlhamid'le en candan dostluk gsterilerine giriti Abdlhamid de bir keye ekilip otur ma ahkanhm bozarak atafath bir biimde scak dostluk duygularm dile getirdi. Konuklarm armaanlara bodu. mparatorieye paha biilmez bir ta verdi; imparatora da
161
bir o k armaanlar. Selamlk treni srasmda Wilhelm'in n n d e n 20 bin askerlik bir Osmanh Ordusu geti. Bylece bala olan, koruduu Abdlhamid'le dayanma h a h n d e olduunu btn dnyaya gsteriyordu. am'da kadehini kal drarak yanklar uyandran u szleri sylemiti: Padiah hazretleri v e kendisine halife olarak sayg g s t e r e n y z milyon m s l m a n e m i n olsunlar ki Alman ya mparatoru h e r zaman onlarm dostu kalacaktr. Bu c o k u n duygular t m d e n y a p m a c k deildi. Bu s z lerin altmda g e r e k siyasal bir kar gizhydi. Boazii'ndeki f e n e r alaylarnm klar s n m e d e n , Padiah byk bir c mertlikle Ahnanlar'm ilettii Anadolu irketine, tren hatt nm balang noktas olan Haydarpaa'da bir ticaret liman y a p m a hakkm veriyordu. Birok k a z a n h s z l e m e i m z a -
landL Deutsche Bank'm yneticisi Doktor Siemens byk

bir g kazand; ksa bir sre Badat demiryolunun imtiya
zm e l d e etti. Osmanh mparatorluu'nda Cermen a ba

l a m oluyordu.
*** stanbul'u gezen bk turist, Ayasofya'dan kp da Sul tan Ahmet Camii'ne giderken, At meydaranda birka adm atmca kubbeli, acayip kk bir yap ile karlar. Bu nl meydanda eskiden Bizanshlarm hipodromlar var d. Bugnk biimi de bu hipodrom planm anmsatr. Yine bu meydanda byk Teodos'un Msr'dan getirttii dikihta, Delf tapmamdan getirtilen ylanh stun, Konstantin Porfirojenet'in duvarla rlm piramidi vard; bu meydan imparatorlarm keyiflerince diktikleri gzahc yaptlarla ss lenmiti. Btn bunlar bu arenanm eksenini belirlemektey di. Eski kentin ykmtlanyla dolu olan bu kl dekor iin de, Yunanistan'm nefis havas Ayasofya'nm kubbesini, dan telle erefeli minareleri, Osmanl sanatnm bir incisi olan
162
PAUL IMBERT
Ahmet III. emesini sarmakta. te bu alanda bugn bura da Alman mparatorunun ansma dikilen ant grlyor. Se kiz keh bir amttr bu; kara mermerden ksa stunlar s tne bask bir kubbe oturtulmu, iindeki sarn da yedi emeyi su ile besliyor. Yapmn her yanmda Wilhelm'in ve Abdlhamit'in adlannm baharfleri grlyor. Bir de Ekim 1898 yazs var. Tm au-, ezici, gz rahatsz eden tam Cermen zevkine uygun made in Germany markasm ta yan bir yap. Ne acayiptir ve sembolik bir ey ki bu ada mantar, byle kutsal bir yerde bitmi!
.**
te bylece Almanya, Padiahm dostu oluvermiti. Es kiden Fransa'nm Trklerle bamt kurarak devirmeyi ta sarlad kazanc imdi Almanya elde ediyordu. Abdlha mid, kimi zaman Cermen egemenliini, her zamanki tera zi ojonuna bavurarak bouna dengelemeye ahmt: ama her seferinde de yine Almanya'nm olduka au- ama kendisine bunca kjoneth hizmette bulunmu olan yararl korumasma smd. Almanya'nm Osmanl mparatorluu'yla smr yoktu; ticareti iin pazar elde etmek, sanayii iin de sipari almak yetiyordu ona. Ekonomik faahyeti iin yoksun olduu bir yayhna alamyd. Anadolu; buranm demiryollarm, baymdrhk ilerini ve pazarlarm ele geirdi. Bundan baka douda tutucu politikay temsil ediyordu. Ya va yava yerini almak zere Osmanh mparatorluu'nun yaamasma yardm etti. Uyank bir vasi olarak, koruduu nun kendi karlar^la kaynam olan ilerini olabildiince iyi yrtyordu. On yl sren stnl sresince Padiahm hkmranh m gvece altma ald ve imparatorluun btnln sala d. Abdlhamid, imparatorluun hristiyan olan tek vilayeti Makedonya'y, Almanya'nm sayesinde elinde tutabildi.
163
M a k e d o n y a / * ^ denebilir ki ne siyasal birlii, ne ulu sal birlii, ne dinsel birlii ne de etnografik birlii vardL Yu nanllar, Srplar, Bulgarlar, Romanyallar, Arnavutlar, Yu nan kilisesine bal Ortodokslar, katolikler, ltin ibadetini yapmayan katolikler, mslmanlar, yahudiler, Kosova, Se lanik, Manastr vilayetlerinde stnl elde etmek iin k yasya ekiiyorlardL Bylesine hrslarm atmasmdan da mzmin anari, iddet olaylar, kmlar, ayaklanmalar do uyordu. Trkler bylesine uzlamaz rk ve din kinleriyle bouan bu halklara egemen olarak onlar smryorlard. Avrupa'nm reaya iin ie karmasm gerektirecek buradan daha baka bir yer olamazd. 1878 savamdan nceki stanbul Konferans'nda ve sonraki Berlin Konferans'nda, mparatorluun dorudan Padiahm otoritesi altmda kalacak Avrupa vilayetlerinde reform yaplmas ngrlmt. Berlin Anlamas'nm uygu lanmas dolaysyla Bb- li, Trkiye'nin Avrupa vilayetle ri yasas'm hazrlamtL Bu yasa ile din ulus ayrm olma dan padiahm btn uyruklularma kiisel haklar, retim, ynetim, adalet, din konusunda en geni gvenceler verih yordu. 23 Austos 1880'de Dou Rumeh'de grevli Avrupah denetiler bu projeyi onayladlar. imdi i bunu yrrle koymaya kahyordu. Ama Avrupa bununla ilgilenmedi; vaadedilen reform da uygulanmad. Bunun zerine karhkh propagandalarm etkisiyle kar ldklar birbirinin ardmdan skn etti. 1896'da Bulgaris tan, Paris ve Petersburg hkmetlerinin desteiyle bir re form kararnamesi karttrld; ama ksa bir sre sonra bu nun da bir ie yaramad anlald. Avrupa'daki reformcu
(*) B. PINON'un sk sk sz edilen u yaptnda Makedonya sorununun ok gzel bir sergilenii var l'Europe et l'Empire Ottaman. Aynca Bkz. SCHOPOFF, Les reformes el la protection des chretiens, en "nrouie (Plon, 1904); d'AVRIL, Negociations relatives au traile de Berlin (Letoux, 1886); Max CHOUBLIER; La Qestion d'Orient depois le traile de Berlin (Rousseau, 1899). Ed. DRIAULT, La Question d'Orient depuis ses origines jusgo'a nos jours (Alcan, 4. ed. 1909)
164
PAUL IMBERT
almalar tkenmi gibi grnyordu. Balkan ileriyle da ha dorudan ilgih iki devlete, Avusturya e Rusya'ya ac bono vermi gibiydi. 1897'den balayarak Avusturya-Rusya anlamas duruma egemen oldu. Bu anlama, Balkan lar'da toprak statut quo'nun olduu gibi tutulmas kesini getkerek atan hu-slar yattrd. 1902'ye kadar bu olum suz anlamaya dayanarak yaand; ayaklanmanm yeniden alevlenmesi zerine anlam ci devlet olumlu kararlar vermek ve harekete gemek zorunda kaldL Aralarmda, bu blgede yaayan halklarm yaam kouUarnm dzeltmesi ve barm salanmasma ilikin bir ok projeyi tarttar. Ama Abdlhamid daha abuk davrand. Avrupa Trkiyesi'nin vayete b- genel mfetti atad; buna verdii buyruklar da addandL Her ne kadar bu belge de arivlerdeki katlarm yamna gittiyse de yeni grev umulmaddc bk nem kazanmt. Bu daha ok greve atanan Hsey Hrni Paa'nm kiihmden eri gehyordu. Daha soma Sadr zam olan genel mfetti 8 Arahk 1902 gn Selnik'e geldi. Yeni grevmde ok nemli iler yapt; vayette dorudan Padiahm temscisiydi. Vahlerin yetkermi kstlyor ve onlar denetli yordu. Rveti memurlarm ilerine son veriyor, hu-szlk eden, grevi ktye kullananlar iddetle cezalanduryordu. Ama ou kez iyi niyeti sonu vermiyor, d lkelerde ki reformcular susturmaya yetmiyordu. 1903 y balarmda stanbul'daki Avusturya ve Rusya eleri ayrmt bk program hazu-ladar: genel mfetti grevde brakacak, bu devletlere danmadan imden aimmayacak, padiaha danmadan asker kuUanabecek, jandarma eitimini dzenlenmesi i yabanc uzmanlar grevlendkecek, her vayet iin bk bte hazu-lanacak ve yerel ynetim gereksimesi iin gelk salanacak. Bu re form planmm balca maddeleri bunlard. Hibk kstlama yapmadan bu plan kabul eden Padiah, Hseym Hmi Pa a'y yd grevinde brakmakla yetindi.
165
Bu srada ayaldanmalar yeniden balamt. Arnavut lar reformlar protesto ederek Srplar ldrdler, Boris Sarafof adh kkrtcnm ynetimindeki Bulgar komiteleri yeni den saldnya getiler. Btn 1903 yl Balkanlar'da bir sa va kaca korkusuyla geti. Ekim aymda Rusya ve Avusturya-Macaristan d ileri bakanlar, drt yl boyunca, Av rupa'nm Makedonya politikasm ynlendirecek olan Mrzsteg'de o nl program imzaladlar. Genel mfettiin yan na ona yardm etmek zere zel sivil Avusturyal ve Rus memurlar atanacakt; jandarmanm yeniden dzenlenmesiy le Avrupah bir general ve subaylar grevlendirilecekti. Os manh genel vahinden, smrlarda, ynetim ve adalet ilerin de deiiklik yaplmas istenilecekti. Daha nce de vaadedilmi olan reformlarm uygulanmas denetlenecekti. Mrzsteg kararlanyla Avrupa'nm reformcu pohtikas, Osmanh devletinin ilerine dorudan karma biimine gir di. Avusturya ve Rusya gibi, ngiltere, Fransa ve talya da bu program kuvvetle desteklediler. Ama Bb- h bunu elinin tersiyle itti. Almanya'nm desteine dayanarak, h kmranlk haklarmm inendiini ileri srd. Eliler Avru pa devletinin temsih yetkisiyle Makedonya'ya bir yabanc genel vali atanacauu dujardular. Padiah tiyatlhk ede rek buna raz oldu. zel siv memurlar Selanik'e yerleti. Jandarmay dzene sokmakla grevlendiren talyan gene rali Degiorgis, Makedonya sancaklarma Fransz, talyan, ngiz, Avusturyah ve Rus subaylar gnderdi. Almanya hibir blgeyi stne almak istemedi. Padiahm otoritesini snrlandracak her trl giriime kar olduunu bir kez da ha aa vuruyordu. Ayaklanma durdu ama ekiyahk artt, rk atmas iddetlendi, Makedonya halk korku iinde yayordu. vayetteki memurlarla askerlerin maalarm verebmek iin mahyede dzenleme yapmadan hibir reformun sonu vermeyecei anlahyordu. 1905 Ocak aymda Avusturya ve Rusya eleri Osmanh hkmetine Makedonya iin bir
166
PAUL IMBERT
maliye reformu plam verdiler. Bunun zerine Avrupa dev letleri arasmda dnce ajrnlg bagsterdi. lgili devlet ler olarak Avusturya ile Rusya maliye kontroln yalnz kendileri stlenmek isterlerken ngiltere ve talya, buna ka tlma hakkm ileri srdler. Bu anlamazh denen Bb- h bir kar tasan hazrlad; Almanya derhal bu tasary benimsemiti. stanbul'daki Fransz elisi B. Constans, Trklerin tasarsm benimsemelerini teki elilere salk ve rerek Avrupa devletlerini yeniden anlatrdL Osmanh tasa rsm Makedonya mahyesinin denetimini alt byk devle tin temsilcilerine verme nerisiyle tamamlad. Osmanh h kmeti bu neriyi reddetti. lkenin i ilerine dorudan karma anlamma geldii ve bamszhjna ve hkmranhk hakkma au- bir saldn nitehinde olduu gerekesiyle de netime yabanc delegelerin katlmasma kar kyordu. Byuk devletler buna aldr etmeyerek mahyeyi denetlemey le grevh drt delege atadlar. El altmdan Berhn'in destekledii Padâh, buna da inat bir direnile kar koydu. Rusya ile Avusturya deniz kuvvetleriyle bir gsteri dzenlemeyi nerdiler; Almanya buna katlmad; ama be devletin sava filosu Metehn'in gmrklerim ve deposunu igal etti. Bu sefer Osmanh Hkmeti boyun edi. Delegelerin mahye danmam adyla atanmasm istedi. etin pazar lklardan sonra Trkiyece d ahm yaplan mallar, ad valorem (deeri zerinden - .) ahnan gmrk vergisini 5aizde 8'den 11'e jrkseltme yetkisini koparttL Elde edilecek ek gelirin drtte vilayetin bte am kapatmak iin kullanlacakt: bylece reformlarm uygulanmas iin zorun lu bir koul yerine getirilmi oluyordu. iddeth kriz sona ermiti. Ama Makedonya ileri yabancdarm elindeydi Avrupah grevliler ie koyuldular, ilk sonular elde ettiler, bilimsel dzenlemeler gerekletirdi ler, bunlarm deerini saptamakla birlikte yetersiz olduunu da sylemehyiz. 1907 Arahk aymda Avusturya ile Rusya
167
yarg organn denetlemek zere bir tasar nerdiler. Bu, Avusturya Rusya anlamasmm son eylemi oldu. Avusturya Rusya'dan ayrld ve artk kendi basma hareket etmeye balad. 27 Ocak 1908'de baron Aehrenthal, yanklar uyand ran bir sylev verdi: Bunda demiryollar sorunu Mrszteg politikasmm kesin baarszhm rtmek iin ileri srlm t. Bunun zerine ngiltere atlganca bir giriimde bulundu. 3 Mart'da Lord Grey, teki byk devletlerin hkmetleri ne kkten bir program nerdi; bu program yle zetlene bilir: vilayette mslman ya da hristiyan, Osmanh uyruk lu bir genel vah atanmah ve bu vah grevinden ancak b yk devletlerin onayyla uzaklatrlabihneh; jandarma g lendirilerek devrimci etelere kar kullanlmah; Avrupa Trkiyesindeki Osmanh ordusunun asker says azaltlmah ve imparatorluun bu blmnn gvenhgi byk devletler ce saglanmah. 25 Mart gn, ngiliz nerisinden esinlenen B. Isvolski, bir uzlama tasars hazrlad. Buna gre genel vali yedi yl iin atanacak, byk devletlere danlmadan grevden uzaklatnlamayacak, maliye komisyonuna yeni yetkiler, bu arada mahkemelerin denetimi yetfcisi de verile cekti Hafifletilmi, padiahm kukusunu uyandrmamak iin dzeltmi biimiyle bu tasar herkese benimsendi Lond ra, Paris, Roma Rus nerisine hemen olumlu yamt verdi ler. Yalnz Berlin bu neriye de katlmayarak Osmanh h kmetinin zaman kazanmasm salad. 25 Mays gnl bir padiah buyruu (irade-i seniye - .) Badat hattmn uzatl masma izin veriyordu: bu olay dolaysyla Alman hkmeti Sadr- zam (Babakan) Ferid Paa'ya Kara Kartal nianm verdi. 24 Temmuz gn merutiyet rejiminin kurulmasy la ngihz-Rus nerileri geri almdL Osmanh mparatorluu'nu vasihi altma alm olan Al manya, Makedonya ilerinin btn tehhkeh alkantlar s rasmda Osmanh hkmetini sonuna kadar destekledi
PAUL IMBERT
Ermeni olaylarmda olduu gibi Alman dostluu, Abdlhamid rejiminin en salam dayana idL eyrek yzyUk despotizmin bedeli, Osmanl mparatorluu'nun ilerine ya banc devletlerin burnunu sokmas oldu.
VIII MERUTYET TRKYES
smanl mparatorluu, yukarda da grld gjbi, otuz yb akn bir zaman nce ilk kez bir anayasaya kavumutu. Ama 23 Arahk 1876 anayasas, Mithat Paa ile arkadalarnn geici baarsmdan daha uzun mrl ol mad. Resmen feshedilmemi olmakla birlikte, hemen he men genel bir ilgisizlik iinde unutulup gjtti. Halk henz li beral kurumlar iin hazrhkl deildi; bu halk bat yntem lerine altrmak iin byk ve srekli bir aba harcamak gerekiyordu: Abdihamid'in padiahl boyunca Jn-Trk ler ite durup dinlenmeden buna altlar. Daha Mithat zamanmda hareketh ve kurulu bir parti olarak varhklanm duyuruyorlard ama henz ne kadar s nrl ve gsz olarak! Bunlar, halk ynlar stnde etkin olmayan bir avu deneysiz sekindiler. Yeniliklere d man, yoksul yaamma alm olan halk hi deimeyecek ve zorunlu grnen bir dzene boyun emekteydi. Bununla birlikte, birka yldu- bamsz dnceh, uya nk insanlarm says artyordu. DemiryoUarmm uzatlmas, retimin yaygnlamas ve batdan gelen reformcu dn celer reformcu programm yayhnasma ve Avrupa'nm daha derinden tannmasma yardun ediyordu. Jn-Trkler, lkele rini, birbirinden ayrlmaz iki ktlkten, istibdat rejimin den ve yabanclarm i ilerine karmasmdan kurtarmak iin gizlilik iinde canla bala alyorlard. Bir avu azimh ve itenlikle yurtsever insan, halk, yabancs olduu bir ide-
170
PAUL IMBERT
ali benimsemeye armaktayd. Bu etin giriimin onuru, ilk Osmanh mechsi bakam ve Meveret gazetesinin baya zar Ahmet Rza beyindir. Daha 1895'te Paris'de Franszca ve Trke olarak on be gnlk bir gazete yaynladlar. Bugnk hanedam de virmek istemiyoruz, diyorlard, nk kanmzca dzenin srmesi iin bu gerekhdir. Biz bar yoldan zafere ulamasm amaladunz ilerleme dncesinin yaygnlamasma ahmak istiyoruz. Yalnz u ya da bu vilayet iin deil, tm imparatorluk iin, yalnz tek bir ulus topluluu iin de il, yahudi olsun, hristiyan olsun, mslman olsun btn Os manhlar iin reform yaplmasm istiyoruz. Boyutlarmn k k oluuna ve zaman zaman km tehlikeye sokan para sal glklere karm Meveret partinin resmi orgam ol mutu. On drt yl boyunca yaynlanan gazete, polisin abasma karm Trkiye'ye her yoldan sokuluyordu. Jn-Trkler'in Paris komitesi daha balangta stan bul'daki askeri tp okulundan gizli bir rgtle srekh iliki iindeydi: te bu retim kurumunda ttihat ve Terakki komitesi kurulmutu. O gnden balayarak, hafiyehe kar propaganda dzenlendi; zgr dnceler, partiye balanan umutlar hergn biraz daha yaygnlat. Kampanya sadece zgrlk ve anayasa adma deil, ulusal egemenlik adma da jirtlyordu. nk bu egemenlik, bathlarm hergn bi raz daha ok lkenin i ilerine karmalar, ynetimine, mahyesine, kamusal yaamma el atmalar jiznden zayf lamt. Partinin eyleminin stanbul'da ok az baar ans vard. nk ok gl, her trl araca sahip olan polis tm toplantlar olanakszlatrmt. Tarada ise tersine g zetimin pek o kadar sk ohnamasmdan yararlanlabilirdi. Bunun iin bakentten grece ok uzak olmaya, Avrupa'y la dorudan iliki halinde bulunan byk limanl Selanik Komite'nin merkezi olarak seildi. Siv halk arasmdan az maah ya da hi maa alamayan memurlar, kafas ileyen renciler, daha iyi bir siyasal ve toplumsal yaama susa-
OSMANU MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETI-BR
171
m mslman olmayan uyruklular, Abdlhamid rejiminin au-hm az ok duyanlar partinin evresinde kolaylkla top lanyorlard. Propaganda ordu iinde de etken oluyor ve b yk coku uyandrtyordu. yi yararlanlmayan, ilerleme an s olmayan, an ve ereften yoksun, ou iyi okumu, hepsi de atlgan ve gzpek, ou kez nefret ettikleri ilerde a ltrlan subaylar, glerinin bilincinde olarak harekete ge meye hazrdlar; bunlar Jn-Trk hareketini tutkuyla izle mekle kalmamlar, ynetici gc olarak bu hareketin ba na gemilerdi: her yerde bu srekh uyank dnceye, bu ilerleme isteine rastlamyordu. Henz belirsizdi belki ama itenlikh ve derindi bu istek. Loti'nin Desenchantees'de an latt gibi. Edirne, Selanik ve Manastr'daki ordular, As ya'daki birlikler, Devrimden ok daha nce davay benim semilerdi Yalnzca stanbul'daki garnizon, biraz propagandamn dmda braklmtL Bununla birlikte komutanlarm ou Jn-Trk partisine b a l a n m t L Aylardanberi hazrlklar arttrld. Selanik'deki merkez komitesi yaplacak savata hibir eyi rastlantya brakmak istemeyerek, metodlu bir biimde sabrla ahyordu. Ba kent, stratejik olarak bir ember iinde kapahyd; bu em ber diren halinde derhal saray evresini iine alarak daralabilirdi. Saray, bir sr hafiyesine karm, btn olup bitenler den iyi haber alamyordu. Ancak Temmuz bamda kesin bir dnce edinebildi. Selanik karargah komutam, J n Trkler'in kkrtmalarm bildirdi Ama kolaas Enver Bey ayaklanma iaretini vermiti Bosna karargh komutam Ni yazi Bey daa k t L ttihat ve Terakki komitesi Anayasa' nm derhal iln edilmesini istedi Padiahm, akma dnen evresi pazarha girimeye Bir soruturma komisyonu kuruldu. Daha Sel nik'e gelir gelmez bu komisyon yeleri kentten uzaklama ya zorlandlar. 20 Temmuz gn Selanik ve Manastr, Yldz'dan Anayasa'nm yemden yrrle sokulmasm istedikalktL
PAUL IMBERT
1er. istanbul'dan yant gelmedi. 23 Temmuz gn, komite nin kendisi btn Makedonya'da Anayasa'y iln etti. stan bul'a gelen telgraflarda yirmi drt saat iinde orada da y rrle konulmazsa II. ve III. Ordularm bakente yrye cekleri bildiriliyordu. Oysa bu krizden, ordu olmazsa kim kurtarabilirdi reji mi? Saraym son umudu olan Arnavutlar da srt evirmiler di. 24 Temmuz'da Abdlhamid sadrazam Ferit Paa'y g revinden alarak yerine Sait Paa'y getirdi. 1^6 anayasas n yeniden yrrle soktu ve milletvekillii iin genel se im yaplmas yolunda emir verdi. Bu haberin nasl cokun bir sevin frtmas estirdii unutulmamtr. Halkm cokusu arasmda tek bir falsolu ses duyulmadL Padiahm gzdelerinin yere vurulmasm ya da hkmet darbesini kmayan kimse kmad 30 milyonluk halk arasmdan. Padiahm kendisi de retimin yaygnla mas ve ulusal kltrn glenmesi iin neler yaptm anmsatarak Anayasa'nm en eski ve en sadk savunucusu olduunu ileri srd; yle ki Jn-Trkler baarlarma onu da ortak ettiler. Ya ar bir gven ya da olaylarm ksa bir sre sonra boa kartt bir hesapla, Abdlhamid'i tahtta brakp ona iyi duygular sundular.
***
Yeni rejimin ilk bakanlar kurulu (Meclis-i Vkel - .) uzun sre i bamda kalmad. Sait Paa, sadrazamh K mil Paa'ya brakt. Bu, ince dnl seksenhk adam da Tevfik Paa'y Dileri Bakan, Hakk Beyi de Mh Eitim Bakam olarak kabmesine ald. Yeni hkmet az sonra programm aklad: gemiin ktlklerine son verecek, ylhk bir bte yaparak uygulan denetlenecek, harcama lar azaltacak, byk baymdrhk ilerine giriecek, balan m olanlar da srdrlecek, tanmm erlemesi salanacak, din ayrm gzetmeksizin Padiahm btn uyruklular aske-
173
re alnabilecek, genel eitim ve adalet dzene sokulacakt. Yasama ve i ynetim alanndaki bu geni yeniden kurulu projesinde hibir ey eksik deildi. Snrlar dmda, hkmet, btn devletlerle iyi ilikiler iinde olmakla vnyor ve bu iyi ilikileri glendirmeyi ama edindiini akhyordu. Bununla birlikte, Osmanh m paratorluu'ndaki yabanclarm yararlandklar eski anor mal duruma son verileceini de bildiriyordu. Kapitlasyon lar uyarmca kimi devletlerin uyruklular Trkiye'de ulusla raras hukukun dmda baz ayrcalklardan ve baz haklar dan yararlanmaktadrlar... Hkmet, ilgih devletlerle anla arak bu ayrcalklarm kaldu-lmasma alacaktr. Devlet ynetiminin btn kollarmm herkesin gvenini kazanaca ve bylece yabanclara ayncahklarmm gereksizliinin kabul ettirilecei bir duruma getirilmesine allacaktu". Bu aklamadan devrimin balca iki eilimi, iki nitehi aka anlalmaktayd: istibdatla, keyfi ynetimle mcade le ve hangi biimde olursa olsun yabanclarm lkenin i i lerine karmasma kar tepki. Sadece anayasa zleminin bu kadar cokun bir sevin iine attm dnmek iin Os manl halknm ruhunu derinliine bilmemi olmak gerekir. Eski rejimin kurbanlarmm, srgndekilerin en iren hafiyeliklere uram olan memurlarm, adam kayrchmdan, hafiyelikten tiksinmi olan subaylarm, artk dik bala dolap, zgrce konumak istemelerinden doal bir ey olamazdL Bu sekinler iin Yaasm Anayasa! hayku- bir calma ya da bir kurtuluun simgesi oldu. Ama seim hakk ya da siyasal zgrlk gibi eyler umurunda olmayan halk ymlarmm bu idealden esinlendikleri nasl dnlebi lir? Her ne kadar devrimin ncleri bir zzettin (Arap z zet Paa - .) bir Melhame (Necip Melhame - .)'nin ve daha dnn rvetilerinin, hazineyi soyanlarm yarânmalarm isterlerse de, halk ve ordu, yurtseverlik duygularyla yalnz bir eyi dnyorlard: mparatorluu blm blm
174
PAUL IMBERT
yabanclara temsil eden bir sistemin sonu. Onlar iin zgr lk, reformlar, parlamenter rejim, bir aratan baka bir ey deildi. Erek, egemen dnce, Osmanl vatanmdan kalam elde tutmak, glendirmekti. Halk ynlar iin bir z grlk buhram deil, ulusal bir buhran vard. Hareketin Makedonya'dan balamas, yabanclarm Os manh mparatorluu'nun ilerine karmalar kendini btn arlyla orada duyurmasyd. Orada sivil Rus ve Avus turya grevlileri, Fransz, italyan, ngiliz, Alman maliye danmanlar ordu ve halkla srekh temas halinde yayor lard. Trk subaylar, gze batacak biimde jandarmay rgtleyenlerin gzetimi altmdaydlar. Bir Ahnan binba s bir askerlik okulunu ynetiyordu, yabanc subaylar, en kk kasabalara kadar dalmt. Makedonya'y impara torlua balayan balar her gn zayflamaktaydL Yeni bir blnme hazu-lamyor gibiydi. YUardanberi byk devletle rin hkmetlerinin reform bahanesi altmda hazrladklar programlar Padiahm haklarm gittike kstlamaktaydL te Sancak demiryolu ayncahmm verilmesi Selanik'in Avus turya bamhhna girmesi tehhkesini ortaya kartmt. Yunanistan, Msr, Romanya, Su-bistan, Bulgaristan; b tn bunlar mparatorluun knn evrelerini anlatan ad lard... Bundan sonraki evrenin ad Makedonya olacaktL(*)
Bunun iin Devrim zafer kazanr kazanmaz vilayet ten birden u haykur ykseldi: lerimizi kendimiz jmrteceiz; reformlar kendimiz yapacaz. Bir sre sonra ya banc subaylarm gideceinden szedihyordu. Yabanc sivil memurlar ve mahye uzmanlar Selani^den ayrlmak ze reydiler. Avrupa tarafmdan zorla kabul ettirilen olaanst rejimden, geride hibir ey kalmamahyd. Bu, Trkler yabanclarm iyi etkilerini bihniyorlar, de mek deildi. Bu etki ile devletin malêsi yeniden dzenlen mi, ulatrma yoUan alm, ticaret ve sanayi gelimiti.
() Joseph REINACH, Le Temps, 9 Ocak 1909.
175
Ama btn bunlarm kazanc her zaman Osmanllara m gi diyordu? Her ne kadar borlanma rgt (Dyun-u Umu miye - .) kuponlarm dzenli olarak denmesini sabyor ve dn para veren yabanclarm gvenini elde ediyorsa da, yalnz tahvil sahipleri iflastan korunmu oluyordu; nk vergi jikmls daha az vergi demedii gjbi memur da daha ok para almyordu. DemiryoUan genel refah gelitir miti: ama bunlarm yaphmdaki acayip kouUara ne deme liydi? Pek az engebeh blgelerde, bunca akl d dolamba lara neden bavurulmutu; Trk devletince vaadedilen kilo metre garantisini artrmak iin deilse, neden? Neden ba ymdrhk ilerinde ahan her ulustan yabanc kapitahstler, kazancm arslan paym ahrken Osmanh zanaatlarmm pay na en az cret dmekteydi? Ne kadar kaderci ne kadar eik bah olursa olsun hak, smrldn nasl anlamaz d? Bylece btn yreklerde bir fke filizlenmeye bala mt. HaUc 24 Temmuz'da Yaasm Anayasa! diye baru-ken Trkiye Trklerindir diye dnyordu. Bu yle bir noktaya gehniti ki, daha ilk gnlerde stanbul'da yaym lanan kdam gazetesi hemehrilerini ar bir yabanc dmanhma gitmemeleri iin uyarmt. Hkmet bundan skmd: Yabanclarm katksm kena ra itmek yle dursun, yeniden kurulu iinde d lkelerin uzmanhmdan yararlanmak istedi. lkesinde Saytay birin ci bakam olan bir Fransz mparatorluun ilk dzerdi bt esini hazrlamakla grevlendirdi; bir Alman orduyu gen letirmeyi stlendi; bir ngUiz amirali donanmaja yenetirme iiyle ykmlendi. Baka yabancdar da gmrkleri, pos tay dzenleyerek, byk baymdrhk ilerinin incelenmesini ele alacaklardL Paris kentinin belediye ube mdrlerin den biri, stanbul'u gzeUetirme planm yapmak zere ardmt. Bu geni program uygulamak iin yasa karabdecek bir parlamento gerekhydi. Mlet Mechsi'nin (Meclis-i Me-
176
PAUL IMBERT
busan .) seimi yeni rejim iin denek ta olacakt. lkeyi yakndan tamyan batblar kurumlarm iyi ileyeceinden ku kuluydular. Seimler su-asmda Makedonya'da ve Arnavut luk'ta kavgalar kaca, Dou Anadolu'da, Diyarbakr'da gericilerin karklklar kartaca dnlyordu. Abdl hamid'in, otuz yl boyunca baaryla uygulad ynteme ters den bir hkmet sistemiyle uzlaamayaca syleni yordu. Osmanl mechsinin acayiplikte ilk Rus Duma'sm glgede bu-akacam syleyenler vard. Bunlara gre: m paratorluktaki eitli rklar temsil eden miUetvekllleri ba langta birbirlerine gleryz gsterseler bile bu ok sremeyecektir.^*^ Balangta hi de byle bir ey olmad. Elbette dev rim kimilerinin karlarma zarar vermi, kimilerinin elde ettikleri konumu tehhkeye drm, yah mslmanlarm ruhunda korku ya da znt yaratmtL Ama seimler b yk bir dinginlik iinde gemi, hibir yerde dzensizlik ol mam, kavga d de grlmemiti. Klasik entrikalar ve kan davas blgesi olan Makedonya acayip ve yaygm bir uz lama rnei verdi. Selanik'de Yunan Antartes'leriyle, Bul gar komitecileri sokaklarda sarma dola oluyorlard, onla ra gre artk ortaklaa bir vatanlar vard. Ateh bir miUiyeti ve vilayetin zerkhinden yana olan Sandanski, da ha dnk dmanlaryla anlamt. Arnavutlar kendi halin de jarttalar olarak yaayacaklarma and iiyorlard. Her yerde uzlama vard. phesiz, mslmanlar, hristiyanlara ok byk bir yer ayrlm olmasmdan yakmyorlard. te yandan Yunanllar ve Bulgarlar, seim blgelerini sapta makla grevli komisyonun ounluu kaydrmak iin tarafszhktan ayrldm ileri sryorlard. Bu tartmalara Dou Anadolu'da da rastlandL Ama hibir yerde ciddi bir eki me olmad. Seim kampanyasm yneten -Jn- Trk komi teleri yerel glkleri tatllkla gideriyorlard; onlarm girii miyle Makedonya'da bir eit nisbi (orantl - .) temsil
(*) J. DOROBANTZ, La crise turque (Queslions diplomatiques el colonia les, 16 Austos 1908.)
177
sistemi uygulanL yle ki Avrupal hkmetler abalarmm etkisizliinden tr ezikhk duydular. Bunca program tasla hazrladktan, bouna bunca zm aradktan sonra, bu gn ttihat ve Terakki komitesi bir davranyla Avrupa'nm beceremedii ii baarvermiti! Sonra da o hep ileri sr len eski kafah Trk banazlma hi rastlanmamt. Bundan baka, baarya ulaan devrimi daha bamda cokuyla karlam olan Abdlhamid de bu tutumunu yad syacak gibi grnmyordu. Bu, karma da uygundu. Jn Trk partisinin gc, onun iin iinden klmaz gibi gr nen diplomatik glkleri bi: saat iinde giderivermiti. Makedonya ile ilgih ngiliz-Rus nerilerini yamtlamak ze reydi devrimden birka gn nce. Yeni bir denetime ve ik tidannm yeniden smrlandurlmasma boyun eecekti. Gel gr ki zgrln mucizesi sayesinde, byk devletlerin is tekleri ereini yitirdii gibi, nerileri de temelsiz kahvermiti. Yeni rejime gvenen ngiltere ve Rusya reform plan larm geri ahyorlard. Padiah o ince dnyle nasl olur da devrimin bu ilk sonucunun deerini anlam olamazd? Kald ki, Kur'an'a el basarak Anayasa'nm savunucusu ve koruyucusu olduuna and imiti. ttihat ve Terakki Komitesi'nin bakanhm da parlamentoya dayanan bir hkme tin kurulmasm kabul etmi olsa bile kendisinin en bjmk yetkilere sahip olduunu bilmiyor deildi. Anayasa gerein ce Padiah, hkmdarlm btn niteliklerinden yararlanm yor muydu? Sadrazam, eyhhslam', bakanlar atamak Mechs-i Ayan yelerini (senatrler - .) semek, dahas Mechsi datmak hakkma da sahip deil miydi? Ordu ve donanmanm bakomutam idi, yabanc devletlerle anlama lar o imza ederdi, sava ilan eder ve bara giderdi. So rumluluu yoktu ve kiilii de kutsald. Halife olmak sfa tyla slam dininin koruyucusu, btn Osmanlar'm hkm dar. Padiah idi. Bat'da hib" kralm sahip olmad biktidard bu.
178
PAUL IMBERT
Bundan tr, Parlanento'nun al treninde, 4 Ara hk 1908'de Padiah olarak verdii sylevdeki u szlerin itenhinden kuku dujmIamazd: mparatorluumuzun Anayasa ile ynetilmesi konu sundaki isteimiz kesindir, deimeyecektir. 31 Arahk'ta da Yldz Saray'nda Mechs yelerine verdii sylevinde lgmca alklar arasmda yle barmt: Ben, Padiahmz ve halifeniz olarak AUah'm izniyle, Anayasa'y btn varlmla koruyacama sz veririm. Meclis bakan Ahmet Rza Bey de u yamt veriyordu: slam uygarlmm dnya ya k sat zamanda halifeler, halkm temsilcilerine kat lrd. O vakittenberi bu stnlk yalnz halifemiz hazretleri ne nasib oldu. Mechs yeleri tm ulus adma, hep birden Merutiyeti ve hrriyeti padiah alklamlara. Abdlhamid'in gerekten de, eski rejime dnme haya line kaplmayarak, yeni rejimde stn bir nfuza sahip ola ca sanlabilirdi. Her ne kadar balangta, ttihat ve Te rakki komitesinin nnde kendi siler gibi grnm, ger ekten bir Devrim Komitesi (Comit du Salut Public) rol oynamasm salamsa da, deneyleriyle ok deerh yardm larda bulunmaktan geri kalmamtr Peygamber'in hahfesi, Beyazt ve Fatih Sultan Mehmed'in slalesinden olarak, imparatorluun iinde bulunduu buhran srasmda ulusal birhin canh bir simgesi olmutu. Mechs de, balangta ktmser ngrleri yalanlar gi biydi. Bileimiyle bir yamah boha grnmnde oknakla birlikte tanklann dediine gre^'^ ok gzel bir tutum iin de grnyordu. Konumaclar, yerlerinden, pek ksa konuuyorlardL Syledikleri sessizce dinleniyordu. Kimsenin s z kesilmemekteydi Btn yeler birbirlerine byk bir ne zaketle davranmaktaydlar. Alklar da llyd. Ciddi ve dnceh insanlar olan milletvekiUeri stlendikleri
() Joseph REINACH, Le Temps, 9 Ocak 1909.
179
devin bykln derinden duymakta grnyorlard. Dnyanm gznn kendi stlerinde olduunu bi%orlard. Osmanh vatannm iyihi iin el birhtyle almak isteiyle yamp tutuuyorlard. Btn imparatorlukta zgrlkten doan treler geli meye balad. nceleyin, zgrln ktye kullanlmasmdan korkulmutu. Kaplar ok geni alan hapishaneler, barmdklarm di sulular kentlere sahvermilerdi. Birden ortaya kan bir takm konumaclar kartrc sylevler ekiyorlardL Ama ksa bir sre soma bu arhklar son buldu. stanbul'da liman iilerinin iddet olaylarma yol aabilece i dnlen grevi dinginlik iinde geti. Kentte yeni det ler belirdi. Sokakta kme kme insanlar toplanyor, ser beste konuuyorlard: hafiyeler yoktu artk. Bir gazete fur yas balamtL ayd yz gazete ktL Rhtmlarda, Galata kprsnde, camiilerin yaknlarmda gazeteci ocuk lar Paris'te, Londra'da olduu gibi son basklan satyorlar d. Okumu insanlar her yerde, yeni bir zgrlk ve eithk amm balamasmdan tr birbirlerini kutluyorlard; ya banc konuklarla konuurken bu iki baardan tr vn yor, birbirleriyle yan edercesine Kur'an'a uygun olan yeni rejimin bir hogr ve kardelik rejimi olacam tekrarlôrlardL
Sadrazam Kmil Paa'nm 14 Ocak 1909'da Parlamento'da syledii u szlerin btn imparatorlukta onayland sylenebilirdi: Halk, hkmetin, ulusun eith eleri arasmda kardelik balarm sklatrma ve eitlik ilkesini koruma zorunluluunda bulunmasmdan tr Padiaha minnet duygularm dile getirmektedir.
PAUL IMBERT
Padiahn hkmdarlk otoritesi altmda siyasal zgrl , rklar ve dinler arasmda kardelii, btn Osmanhlarm eithini salamak: ite Jn Trkler partisinin zmek zo runda olduu sorun buydu. Daha kurulur kurulmaz Kmil Paa, kabinesinin grevinin gecikmeksizin karmak bir i olan lkenin i dzeninin yemden kurulmasma girimek ol duunu ileri srdyse de, grevi ahmm ilk aymdaki tm a hmasm ok ivedi diplomatik mzakereler zerinde toplamtL
Kck bir olaydan doan Trk-Bulgar atmas. Jn Trk partisinin bamdakiler yurtseverlik duygularmm taknhmdan ileri gelmiti. Son yllardaki egemenlikten vaz geme pohtikasma tepki olarak ve imparatorluun haklanm ve egemenhinin dokunulmazhm savunma yolundaki azimlerini aa vurmak iin, btn yetkilerini kskanhkla kullanmay yararh grmekteydiler. Bulgaristan'm, hi olmazsa lafta, Trkiye'nin bamhs olduunu bahane ederek, dileri bakam stanbul'daki eli lerle, yabanc heyetler onuruna verilen bir akam yemei ne Bulgaristan temsilcisini armad. Bulgaristan'a bagmhhgm anmsatmak iin elverih bir zaman deildi bu. n k btn yeni Balkan devletleri arasmda yeni dzenden en ok holanmayan Bulgaristan'd.Makedonya'da barm gereklemesi, Trkiye'nin kalknmas, Bulgaristan'm en derin umutlarmm snmesi demekti. Berlin Antlamasyla e blnen Bulgar ulusu azmini ve gcn Dou Rumeh'yi topraklarma katmakla gstermiti. Yirmi ylhk bir a hma ve ilerlemeyle, Makedonya'da baar elde etmeyi umuyordu. Tevfik Paa'nm protokol bakmmdan gsterdii titizlii bir hakaret sayarak prensin temsilcisi derhal geri anIdL Sadrazam Sofya hkmetini, Bulgarlara hakaret etmeye asla niyeti ohnadma inandrmaya ahtysa da, bu nemsiz olaydan bir buhran dodu.
(*) R. RECOULY, Le Differend Turco-Bulê (Revue politique et pariementaire, 10 Ekim 1908.)
181
Birka gn sonra, mparator Franois Joseph Bulgaris tan prensi Ferdinand' Budapete'de, kendisine eit, bam sz bir hkmdar olarak trenle kabul ediyordu. Avrupa, bunda Tevfik Paa'ya verilmi bir ders ve Bulgarlarm onu runu okayacak bir vaad ve bir avutma hareketi gryor du. Fakat ya zel konumalarda kkrtmalar yapld ve daha elle tutulur gvenceler verilmi olduundan, ya da ar tk kendisi, uzun zamandr ar gelen bir duruma son ver mek istediinden Prens, Trkiye'ye kar hemen baunszhm iln edebileceim sanmt. Ona bu frsat dou demiryollan kumpanyasmda alanlarm bir grevi kazandrdL stanbul'dan Sofya ve Belgrad'a giden trenin memurlar ii brakmlardL Oysa bu hat zerinde diplomatik anlamalar uyarmca zel bir durum vard; bu hatta sahip ohnanm snrlar, ulusal snrlara denk deildi. Demiryolu Bulgaristan'a girdii halde Trkfye'nin mah olarak kahyordu. Ancak Sofya'dan yz kilometre ka dar uzakhktaki Belova adh kk bir istasyondan balaya rak Bulgaristan'm mlkiyetine geiyor ve imtiyaz sahibi ir kete iletilemiyordu. stanbul'dan Belova'ya kadar Trkiye'nin haklar yadsBununla birlikte grev patlak verir vermez -ki ki milerine gre bu grevi Bulgarlar kkrtmlard- Bulgar H kmeti, treni, Rumeh yolunda bir istihkm blne ilet tirdi. mtiyaz sahibi kumpanya bouna protesto etti, Trki ye'nin Bulgaristan'a bavurmas ie yaramad.
namazdL
Bulgar hkmeti yantmda demiryolunu iletmenin ken disi iin yaamsal bir sorun olduu, ulusal savunmasmm te mel koullarmdan bulunduunu ileri srerek Bulgar memur lar ahtu-manm kendisi iin zorunlu olduunu bildirdi Ne grevin sona ermesi, ne de bata yeni Trk rejimini etin bir glkle karl.amaktan korumak isteyen ngiltere ol mak zere byk devletlerin temsilciliklerim'n abas Sofya hkmetinin bu konudaki direniini krabilmiti
ffi
PAUL IMBERT
Bu kriz srasnda Avusturya-Macaritan Hkmeti'nin ilitiyatl tutumu, gze arptyordu. Viyana'dan Sofya'ya sa dece biimsel olarak temsilci gnderdi Baron Aehrenthal ile Bulgar hkmeti arasmda anlama olduu yolunda belir tiler var idiyse de, Avrupa'nm elinde henz hibir kamt yoktu. Ne var ki 3 Ekim 1908'de mparator Franois Joseph Fransa Cumhurbakanma ve devlet bakanlarma gn derdii bir mektupla Bosna ile Hersek'i Avusturya-Maca ritan mparatorluu topraklarma kattm ve bunun sonu cu olarak da Yeni Pazar sancanm boaltldm bildirdi. gn sonra, Prens Ferdinand Tirnovo'da bakanlarm, metropohtin ve cokun bir kalabahm karsmda Bulgaris tan'm bamszhm ve kendisinin Bulgar ar olduunu iln etti. Bylece Trkiye'deki devrim, mparatorluktan bir paramn daha kopmasyla balam oluyordu. Girit de Yuna nistan'la birletiim duyurdu. Srbistan ile Karada dn ler istiyorlard; bunun bedelini de Trkiye deyecek gibi grnyordu. Ekimin ilk gnlerinde sava artk sakmlamaz olmutu. Ama Osmanh hkmeti hazr dedi. Byk devletlere bavurdu. nce Bosna-Hersek'de haklarmm Avusturya'nm hareketiyle inendiini eri srd. Baron Aehrenthal, iki vyetm igalinin Berlin Antlamas'nm imzalanmasyla ke sinlemi olduunu iddia ediyordu; Franois Joseph'in hkmranh ona gre daha 1878'de balamtL Bu teze kar Tevfik Paa, Trke e Avusturya arasmda 21 Austos 1879'da stanbul'da imzalanm olan anlamay anmsatt. Buna gre Bosna ve Hersek vilayetlerinin igal edilmi ol masnn, Osmanl Padiah'nn bu vilayetler zerindeki hkmranhk haklarma dokunamayacakt. Bunun iin Osmanh Hkmeti protestolarm destekle mek zere diplomatc anlamalar eri srmekte, iki vayetin hkmran devleti olan Trkiye'nin ve anlamalarda
183
mzas olan teki devletlerin onay olmadan bu anlamala rm bozulamayacam hakh olarak ileri srmekteydi. Bulgaristan da 1878 anlamasm inemiti. Jn Trk ler Bulgaristan'm beklenmedik hareketini bouna kmarken yle diyorlard: Prensin hkmetinin bu hareketi uluslara ras hukuku ve kendi ykmllklerini hie saymn, byk devletlerin tlerine kar gsterdii saygsrzhm en belir gin rneidir. Hi olmazsa Bulgaristan'm ilk hareketin Sof ya'dan de Viyana'dan gelmi olmas gibi bir mazereti vard, sonra da Berlin Antlamasm imzalayanlar arasmda dedi. 1878'de kendisine damhnak yle dursun, Avru pa'nm hazrlad staty, birtakm ykmlikleri ve izi len snrlan kabul etmek zorunda brakdmt; btn bunla ra kar her zaman protestoda bulunmutu. Bugnk hare keti be Avrupa haritasmda bir deiiklik meydana getirmi yordu. 1885'de Dou Rumeh'nin Osmanh mparatorluu'ndan kesin olarak ayrlm olduundan kimse phe etmiyor du. Bunun iin Osmanh hkmeti, bir vyetin yitirmi olmasm de nezakete aykr, kaba bir hareketi protesto et mi oluyordu. Tevfc Paa, yaynlad bir genelgede yle yazmt: Osmanh hkmeti, kendi rzas olmadan kenara itemeyecek olan haklarma sayg gstermesi iin kuvvete bavurabirdi. Fakat hereyden nce anlamalara sayg, genel karlan ve herkesin gereksinmesi olan bar koru ma kaygsmda olduu iin byle ar bir yola gitmekten e kindi... Hkmetimiz, Berlin Antlamasm imzalam olan devletlere srarla anda bulunarak gerekh nlemlerin ahnmasn, bu arada Bulgaristan ve dou Rumeh'de yasal d zenin yeniden kurulmas koullarm incelemek ve uluslara ras antlamalarn Trke'ye vermi olduu eith halk k melerinin dcarlarnm korunma yetkisini salamak zere bir konferans toplanmasm istemitir. Trkiye'nin protestolar Avrupa'da elverih bir yank uyandrd. Londra'da, Petersburg'da, Paris'te Osmanh dev rimi iyi karlanmt. Gen Trkler herkesin saygsm ve.
184
PAUL IMBERT
gvenini kazand. Hkmetlerinin dtan herhangi bir k k drlmeye kar korunmas isteniyordu. B. Asqruith'in dedii gibi Yeni Osmanh rejimine indirilen bu au" darbe Avrupa'da znt e karand. Asluida knse Avusturya-Macaristan'm sessizce Bosna-Hersek'i ele gekmi olmasma kar kmyordu; kimse ondan gemi hesabm sormad gibi gelecek iin de ykmlikler istemiyor du, ki kraUk Berlin antlamasmm dzelterek, ci vyeti kendi topraklarma katm olmasm teki devletlerin de onaylamasm bekleyebirdi. Bulgaristan'm baunszh iin de aym ey sylenebilirdi. Bunun iin 1878 anlamasmm bylesme aka ve bkdenbire inenmesi Avrupa hkmetlermce kayg ve aknhkla karandL Trkiye'nin salc verdii bir konferans toplanmas dncesi gittike tutuldu. Daha 7 Ekim'de, Rus Dileri Bakam B. Isvolski yle di yordu. Berhn antlamasma ve Stat quo'ya yapan bu if te saldu-y Avrupa gerekten kendisini safd etmeden ka bul edemez... Avrupa'run bir arada yaptm yine bkaraya gelen Avrupa bozabir. Sir Edward Grey, semenlermin nnde yle konumuu: Avusturya'nm Bosna-Hersek vi layetlerinin ynetnini srekli olarak stlenme niyetmde olm ^ ok nemli bk maddi deime oluturmaz. Ama bu de^menin yap kural d ve bkdenbke olmutur. Biz teki devletlere ve zellikle Trkiye'ye danmadan bunun sonularm kabul edemeyiz. Fransa'da da kamuoyu ve ba sm azbkhiyle, bk an nce bk kongre toplanmasm isti yordu.^*) talya da onu izledi. Avusturya'nm bala olan Almanya da toplantya katacam duyurdu. Ama ne yapabkdi, neye karar verebkdi bu konfe rans? 1878'de, Ingtere, Almanya ve Avusturya'nm zafer kazanm olan ara gl bk bask yapmakta karlar var d. arm isteklerini azaltmak nemhydi hepsi i. 1908'de ise byle bkey yoktu. Maddi ve manevi durumu, manuri bozgunundan sonra hl tam dzelememi, ordusunun ve
() Bkz. U Temps, 5, 6, 7, 10 et 15 Ekim 1908.
185
maliyesinin sarslmas yznden, ar artk bir tehlike deil di. Eski hberal ilkelerine bal kalan v e Jn Trklerin Al m a n y a ' n m vasihinden kurtulduuna sevinen ngiltere, on lar iin elverili bir z m e varlmasm istiyordu. Ama bir atmay da g z e almyordu hi. Oysa Avusturya, konfe rans, ancak yapt oldu bittiyi o n a y l a m a s kouluyla b e nhnsiyordu. Baâ olan Almanya da Trk hkmetinin baars v e pohtikasmm etkinhi yolunda a b a g s t e r e n n giltere'ye kartlk e t m i o l m a k iin Avusturya'y d e s t e k l e m e k t e y d i . Bulgaristan da Avrupa'nm kendi baunszhgm v e Prensin d e arhm iln e t m i o l m a s m tartamayaca n ileri sryordu. Oyle ki, yaptklar giriimle, Konferansm t o p l a n m a s m g e r e k h klm olan b u iki devlet, Konferansm z e c e i sorunlar, t o p l a n m a d a n nce, kestirip a t m a s m istiyorlardL
Burada ilk glk ortaya kyordu: h k m e t l e r konfe ransm a h m a l a n n m ynn belirleyecek bir program hazrrlayamyorlard. B. Isvolski'nin, Londra, Paris v e Berlin' deki giriimleri sonusuz kald. Daha n c e d e n yaplmas g e rekh a n l a m a g e r e k l e m e d i . Kald ki n e Trkiye'nin n e d e baka bir devletin, Bulgar arnm tacm b a m d a n almak v e Avusturya'y Tuna boylarjna s r m e k iin sava g z e ala m a y a c a m h e r k e s hissediyordu. Bundan baka, g r m e l e r srasmda hazrlk iin yap lan a h m a y bsbtn zorlatran y e n i istekler d e ileri s rlyordu. Yunanistan Girit sorunlarmm kongre'de z m e balanmas dileindeydi. Srbistan ile Karada bir azdan,
grltyle isteklerini ileri srdler. Trkiye'de d e Avustur ya'ya kar uygulanan s i s t e m h boykot b u devletin karlar na hyk zarar v e r m e k t e y d i . Skmt artmakla kalmam, ekim sonunda ngiltere, Rusya v e Fransa, h e r e y e karm bir program hazrlamlard. Bunun g e r e i n d e n n c e duyu rulmas byk bir t e l a yarattL devlet aralarmda bir a n l a m a y a varlmasnm, Ahnanya, Avusturya v e Trkiye'yi is tenmeyen bir duruma itmesi korkusuyla daha ileri gitmedi-
186
PAUL IMBERT
1er. yle ki, balangta zorunlu gibi grnen konferans hergn olsa da olur olmasa da olur, gereksiz gibi bir hal al d. Ashnda neydi sz konusu olan? Trkiye'ye dn ver mekti; para yalnz para vermekti Ad geen devletler bu nun iin Osmanh hkmetine inenen haklarma kar pa rasal dn verilebileceini bildirdiler. Bu tr uzlamalar Osmanhlarm onurunu incitirdi biraz. Para karl Bos na-Hersek ve Dou Rumeh'yi kesinlikle elden karmaya raz olmak ac ve onur krcyd. Ama Jn Trkler gereki pohtikaclard. En akdhca iin, nne geilemeyecek kt durumlardan kazan salamak olduunu bihyorlardL Hep ak veren devlet btesini birka milyonla beslemenin ya rarm kestiriyorlard. Viyana ve Sofya Saraylaryla ilikiler hibir zaman kopmam olduundan, yabanclarm hakemli ine bavurmadlar. Bunun iin bir yandan Avusturya, te yandan Bulgaristan'la, alacaklar dnn fiyat zerinde dorudan doruya tartmaya karar verdiler. Tam anlamyla adalete uygunluk bakmmdan, Avustur ya, Bosna ve Hersek'i almakla bu iki vilyetin payma d en Osmanl borcunu demeyi stlenmehydi. Ama Baron Aehrenthal hem oldu bittiye hem de Avusturya-Macaris tan ordusunun gcne dayanarak, Sancak'm kendihinden boaltlmasnm yeterh bir dn olduunu ileri srm ve herhangi bir dn vermeye yanamamtL Avusturya politi kas iin byk bir yanhlkt bu! Skmtsm duyduu boykot bsbtn artt, yaygmlat ve kayplar, ksa bir sre sonra, Trklerin, dediklerine gre dn olarak yetinecekleri yz milyonu atL Bu hareket karsmda, Avusturya diplomasisi anlama yoluna gitti Birbiri ardmca dnler verdi: Osmanh gmrk tarifelerinin jiksEltihnesi, Trkiye'deki Avustur ya postasmm kaldrlmas olash, baz vergi tekellerinin kabul, katohk Arnavutlar zerindeki eskimi ayncahklarm hkmsz saylmas, daha soma da eUi milyon frank denmesi. Ama Dou, klasik pazarhk blgesidir. ki hafta
187
boyunca milyonlarn says tartld. ki tarafta da bir diren me yerine iterikli bir anlama istei vardL Sonunda iki vi lyetteki devlet mal varh ve teki eitli dnler karl olarak altm iki milyon zerinde anlamaya varld. Byle ce, Trkiye'nin dostlarmm daha ktye gitmesinden kork tuklar bir gerginlik dnemi bar iinde sona ermiti. imdi, Trk-Bulgar anlamazl kalyordu. Bunun z m daha da g grnyordu. Her ne kadar Trkler pratik insanlar idiyseler de Bgarlar da bu konuda onlardan aai kalmyorlard. Bundan baka, Bulgarlar harcadklar a bay, elde ettikleri ilerlemeye ve Avrupa'nm beenisine da yanarak nceleyin aka diretiyorlard. Trk hkmeti, demiryolunun braklmas, Bulgaris tan'm dedii verginin alnmamas, Rumeh gelirlerinin kar l olarak yz lurk milyon istedi. Buna karlk Bulgarlar sadece seksen iki milyon vereceklerini bildirdiler. Bu ra kamlar arasmda byk bir ayrlk vard. Oysa gen Trkle rin mhyetihkleri daha baunllarma kar cmerte davranmalarma olanak verdii gibi Bulgarlar da ar bir kendi ni beenme duygusu iinde konuulmaz haldeydiler. Bu yz den grmeler kesildi. 14 Ocak 1909 gn Kmil Paa, Mechs'e anlama ohnadmdan sorunun zmnn kon feransa kaldn bildirdi Bu etin durumun bsbtn karmaklatu-lmas isteniliyormu gibi Edirne blgesindeki snrlarm dzeltilmesi dncesi ortaya atld. Yeniden sava olash behrmiti. Trkiye seferberlik hazrhma balad. Hereyin kaybolduu sanlan anda Rusya ise kart. ar, artk Ayasofya'da ve yresinde gz olan gelenek sel dman deildi Trkler iin. Tarih, Moskova pohtikasnm ilkelerini deitirmiti zgrle kavuan Trkler, Av rupa ile Rusya'nm yaplmasm da diretecekleri Osmanl mparatorluu'nun yeniletirilmesi iini stlenmilerdi Bal kan devletleri artk Osmanh baunlhnm dmda yaamak istiyorlardL Trkiye de herhangi bir boyunduruk altmda ol madan zgrce gelimek amacmdayd. Geleneklerini elden
188
PAUL IMBERT
brakamayan ve Balkanlarda stnlk salama peinde olan Rusya ise artk varhm bar ve uzlamac bir tu tumla duyurma gereini duyuyordu. Dou halklarmm birbir lerine yaklamas zorunluydu. Rusya, bunu kolaylatrmaya zen gsteren bir pohtika ile, belki eskisinden daha sahkh ve daha verimli bir rol ojmayacaktL B. Isvolski, lkesine, Manurya'da boa giden on yJhk aba yznden Balkanlar da yitirdii itibar yeniden kazandrmak iin elverih am bulmu gibiydi. Sadece bir rakam ayrhg ile ekien Bulgar larla Trklere aradaki fark kendisinin doldurmasm ayr ca, Bulgaristan'm, Osmanl hkmetine kar-ykmllkle rini, Rusya'nm Osmanl bakanlarnm istedii lde st lenmesi nerisinde bulundu. Rusya'nm Bulgar hkmetine gerekli paray vererek ya da Osmanh Hkmeti'ne 1878'de kabul ettirilen sava dnnn ylhk taksitlerin denmesinden vaz geerek gerekletirmesinin nemi yok tu: bu ustaca parasal ilem, atma nedenini temelden or tadan kaldryordu. Bundan tr tm Avrupa, daha balangta, Rus giri imini iyi karlad. Byk devletler, hepsinin de uzaklatr mak istedikleri bir sava tehlikesinin ortadan kalktm g ryorlard. Trkiye Rus nerisini daha ihtfyatla karladL Hi olmazsa Bb- li, bu konuyu dnmek iin uzunca bir zaman istedi Denildiine gre, ki bu doru gzkyor, Jn Trklerin ilk duygular bir hayal ku-kh ohnutu. Rus larm sava dnnden kalanm tmn Trkiye'ye burakacam ummulard. Ama Kmil Paa, bu nerinin kazancm karmak istemeyecek kadar ince dnlyd. Bulgaris tan'la Trkiye arasmdaki anlamazlk giderilmez deildi; bunun yerine srekli bir uzlama gereklemeUydi ki dev letin de ilerlemesi buna balyd. Bunun iin 7 ubat gn Tevfik Paa, arm elisine, B. Isvolski'ninki gibi bir z mn ilkesel olarak kabul edilebilir grndn sylyor, ama Rus nerisinin yerine Osmanl hkmeti baka bir zm neriyordu. Buna gre Rusya Trkiye'ye uygun bir fa-
189
zle dn para vermek zere anlamay kabul edecekti. Bylece Rusya sava dentisinin tm kalmtsm istemekten vazgeecek, Trkiye eldeki gvencelere dayanarak ald bor paradan Rusya hazinesine derhal yirmi milyon deye cekti. Dou irketi de Bulgaristan'dan hi bir denti isteme yecekti. Petesburg ve Sofya hkmetleri bu kar nerinin mad delerini tartu-larken 14 ubat 1909'da Kmil Paa iktidar dan dt. Halkm ok sevdii bahriye ve harbiye bakanlar nm birden kabineden kartlmas Sadrazam e parlamen tonun arasuu amt. ttihat ve Terakki komitesm etkisi altmda olan Mechs, Km Paa'y tutmuyordu. Anayasa'ya ayku grd ileri de, yeterli bulmad addamalarm da onaylamyordu. Km Paa ekilmek zorunda kald. Al t ayhk sadrazaml sresince bar soyluluk ve onurla ko rudu ve en etin mzakereleri de ustahkla yrtt. Trki ye ve Avrupa ona teekkr borluydu. O ekdcten sonra da gittii yol izlenecekti. Yeni sadrazam Hseym Hmi Pa a eken hkmette i ileri bakamyd. Makedonya'daki vyet etm b- i olan genel mfettihi srasmda Av rupa'nm beenisini kazanm ve bunu srdrmt. Kimse, mzakereleri iyi b- sonuca erdirmeye ondan daha yetenek li dedi. Bir ara ufuk yeniden karar gibi olmutu. Prens Ferdmand, arm amcalarmdan b-m cenaze treninde bulunmak zere Petersburg'a gitmiti. Orada b- hkmda ra gsteren trenle karand. Trk-Bulgar anlamasmm yapmasmdan nce davranarak, Rusya yeni Bulgar arm tanyacak ve bylece Avrupa ib-hi bozacak myd? s tanbul'da bundan korkuluyordu. Ama Rus Hkmeti Bb- li'nin kukularm gidermeye zen gsterdi. Prens Ferdinand'a gsteren gi kiisel b" nezaketten baka b ey ol mad, Rusya'nm kararm yanstmad eri srlyordu. Bu tiyatl tutum B. Isvolski'nm nerisme yeniden baar ans kazandryor ve Balkanlardaki Rus nfuzunun yeni den g kazanmas yolundaki kampanyasm glendiriyor du. Gerekten de uzun mzakereler sonunda, anlama
190
PAUL IMBERT
Tevfik Paa'dan sonrald dileri bakan Rfat Paa tarafm dan Petersburg'da imzaland. ttihat ve Terakki komitesi, Londra'daki Osmanh eli sini bu greve getirerek d politikasmm srekliliini gster mek istemiti. Daha ilk gnden yeni Trkiye, gzlerini iki byk hberal devlete, ngiltere ile Fransa'ya evirmiti. Ka mu Paa ngilizlere, duyduu yaknl hibir zaman gizlememiti. 13 Ocak 1909'da, memnunlukla yle demiti: Os manl hkmetinin yeni rejimde izledii hareket izgisi sa yesinde ngiltere ile dostluk yeniden kuruldu. Hseyin Hil mi Paa da uzun zamandan beri Fransz dostu olarak tanmyordu. Avrupa'nm iyilikseverhine gvenen yeni Trkiye Pa ris ve Londra'da zel bir destek aryor gibiydi. Bu davran ok doaldL nk, Trkiye'de yeni rejimi kuranlarm d nceleri Fransz eitiminden esienmi ve onsekizinci yz yl Fransa'smm dnyaya yayd ilkelerden kaynaklanmtL Bu durumdan duyduu sevinci B. Pichon 29 Kasm 1908 gn Fransz meclisinde dile getirdi. Balkanlardaki gerginlikler su-asmda Fransa'nm byk karlaryla bar zo runluluunu badatrabilmi olan bu bakan, Fransa'nm do u politikasm yle tanmhyordu: Bu politika bar, uygarlatrc ve tamamiyle kardan uzaktr; ve Osmanl m paratorluu'nun btnln, bu imparatorlukta yaayan halklara en geni adalet gvenceleri salayarak korumay ama edinmitir... Bu rejimin kurucular, lmhiklar, aklhca tutumlan ve pratik dnceleriyle ve zeUikle iktidarla r altmdaki btn rklar ve dinler arasmda eitlik salama ya kararh olduklar iin de sevgimizi kazanmlardr. Ger ekten de rklarm ve dinlerin eithi, zlecek temel so run, asl Osmanh sorunu buydu. Daha babakanhmm ilk gnlerinden beri Hseyin Hilmi Paa'nm bahca ura bu oldu. 16 ubat 1909 giinl programmda yle dtyordu: D glklerden kurtulur kurtulmaz byk ve soylu vatanmzm iilerinin dzene sokulmasma olanca gcmzle aha-
191
caz. imdiye kadar uygar uluslar arasmda kendine den onurlu yeri alabilmesi iin eksik olan btn yurttalarm z grlnn, eitliinin ve herkes iin adaletin salanmasyd. lkenin kalkmmas iin, birlik dncesinin byk ne mini kuvveth belirtmek gerekir: birlik duygusu nerede in sanlarm gnllerinde yer etmise bu, teki uluslarla ikeri daha da kolaylatrr; nk byle olunca bu uluslar, birli i ile deerinin ne olduunu ve bamszlm korumak iin ne gerektiini bilen bir halkm karsmda olduklarm anlar lar... Bunun iin var gcmzle blc eilimlerle savaaca z. Ne yazk ki, Osmanl mparatorluu'nun kaUanmas iin o denli gerekli olan birhk byk bir darbe yedi. Yaban clarm engellerinden daha henz kurtulmuken, merutiyet i Trkiye zgrl tehlikeye dren korkun glere kar koymak zorunda kalmt.
*** 13 Nisan 1909 gn stanbul'da softalarla askerler bir gsteri yaptlar. Bu kargaa nas hazrland? Medrese rencileriyle askerler arasmda kim araclk etti? Bu nokta lar karanhk kalmtr. Yalnz softalarm di biledikleri bilini yordu: din yasalarma gerektii gibi uyulma dmdan yakmyorlardL stanbul garnizonunun ise zgrlk propaganda nn dmda kaldm sylemitik. Yenieriler gibi kendisini kayrmam ve phphlememi olan eski rejimini aramad sanlan bu ordu, yeni dzene kathr gibi grnd iin sahte bojon eii korkuya yer brakmamtL Dokuz aydu- iktidar elinde tutan ttihat ve Terakki y neticileri Anayasa'ya bal birhkleri Bakente getirtmek ihtiyathhm gsterememilerdi. Bundan daha byk yanllk lar da Arnavut koruma birhini padiahm yanmda brak malar olmutu. Padiahm paraya ve onura boduu bu as kerler eski rejime kr krne balydlar. En ok grlty le ortal kartranlar da bunlar oldu.
PAUL IMBERT
7 Nisan gn, stanbul'da, Arnavut asll gazeteci Ha san Fehmi, Karaky kprs stnde vurularak ldrld. ttihat ve Terakki'nin gizh diktatrlne iddetle att iin bunun bir siyasal cinayet olduu ve Komitenin Hasan Fehmi'nin kiiliinde. Kmil Paa'y drd zaman su lad doktrinleri ykmak istedii sylentisi yayld. Polis, ka tili yakalayamad ya da yakalamak istemedi. Bunun zerin de Padiahm, koruma birhi, calma bahanesiyle ayaklan d. 13 Nisan sabah Bb- h'nin nnde softalar eriat yasalarmm inenmesini protesto ederlerken, Arnavutlar da grlt kopartarak sulunun cezalandrmasm istiyorlard. Gn boyunca hareket geniledi. Hkmete el altmda tutulan bakentteki teki birlider bakaldranlar zerine yrmedi. Askerler, subaylarmm hocalarm stne ate et meleri iin verdikleri buyruklara uymayacaklarm syledi ler. Bir tabur meclisin nne gelerek, babakanm. Meclis Bakam'nm ve Savunma Bakam'nm ekilmesini istedi. Bu nun dmda belirh bir istek ileri srlmemiti. steklerini duymu olanlara askerler, Abdlaziz zamanmdaki softalar gibi: Bizim birey istediimiz yok, ama hkmet de hibir ie yaramaz. diyebihrlerdL Babakan Hseyin Hilmi Paa hemen ekildi. Padiah, onun yerine Kmil Paa kabinesin de dileri bakam olan Tevfik Paa'y atad. Olaylar, ttihat ve Terakki yneticilerinin ummadklar bir anda birdenbire patlak vermiti. Kar-devrime dn en bir ayaklanma karsmda 24 Temmuz adamlar birden kntye dtler. Avrupa, bunlarm zayfhklarmm byle ortaya km hayretle karlad. On aydr imparatorlua egemen olanlar, askerlerin bakaldrmas karsmda donup kalmlar ve bastu-ma yoluna gitmeye cesaret edememiler di. Padiah bir hayah otoritenin karsmda boyun emiti demek? Ayaklanma onun paraca desteiyle olmam idiy se bile, nasl olup da yitirdii iktidarm bir blmn yeni den kazanma frsatm yakalamamt?
193
ttihatlar o k t a n b a k e n t t e n kamlardL Selanik'de, Anayasann beii v e kalesi olan zgrlk v e a k h ban da insanlarn yaad Selanik'de bulutular. te burada
kendilerine v e birliklerine gveniyor v e bir kar k o y m a ha reketini tasarhyorlardt Devrimi yapanlar a b u c a k bir ara ya geldiler: Enver Bey, Niyazi Bey, Ahmet Rza Bey, Ru m e l i Kolordularm h a r e k e t e geirip stanbul'a yryerek gericihi e z m e y e karar verdiler: yle ki Temmuz'da hk met darbesini, y a p a n askerler imdi y e n i d e n kuvvete bavu ruyorlard. stanbul'daki e s k i r e j i m e bah birliklerle, Sela nik'deki a n a y a s a c ordu arasmdaki a t m a durumu behrl e y e c e k gibi grnyordu. zgrlk Trkiye'nin g e l e c e i bir savaa bagl'd...
Padiah nce, bir taraf arasmda denge salamaya bo una a h t L stste uzlatrc demeler veriyor, hem eri ata hem de Anayasaya saygh olduunu belirtiyor, hemen cecik affettii 13 Nisan isyanclartyla ilikisi olmaduu ileri sryordu. Ama Hareket Ordusu nderlerinin Saray, sof talar ve Koruma birlikleri arasmda gizh bir anlama oldu undan hi kukusu yoktu. Selanik, Manastr, Edirne birlik leri, birok gnllnn de katlmasyla bakentin surlarnm nnde ymak yaptL 17 Nisan'da, bu ordudan ayrlan taburlar, kentin kaps olan atalca'ya varmlardL Daha o akam Padiahm tem silcileri ve sekiz milletvekili, askerlerle grme isteiyle oraya gehnilerdL Askerin hareketi ile diplomatik giriim arasmda, gc ve baar ansma sahip olan taraf ar bast. Bu srada subaylar, biricik amalarnm yasal dzeni yeni den kurmak olduunu ileri srerek her trl grmeyi red dettiler ve ancak ekilen bakanlar tekrar yerlerine dndk ten sonra grmelere giriilebileceini akladlar.
194
PAUL IMBERT
Alt gn bo)anca iler askda kald. Merutiyet ordusu nun komutam Mahmut evket Paa ok saâm bir strateji anlayyla, stanbul'u kendisine bal birliklerle k u a t t L Ku atma tamamland halde ttihatlarm kuvvete bavurma ya karar veremedikleri gze arpyordu. Belki de hi silh patlamadan kente girebileceklerini umuyorlardL Her trl i sava grnts, her trl kanh arpma onlara gre, her ne pahasma olursa olsun sakmhnas gereken onarlmaz bir felketti. km, akma dnm sanlan Padiah da dman karsmda byk bir ustalkla manevra eviriyordu. 23 Ni san Cuma gn grkemli bir trenle Selamha gitti. Hal km Cuma gn grkemh bir trenle Selamha gjtti. Halkm alklaryla otoritesini yeniden kazandL Makedonya ordu suyla anlama yoluna girmek iin eit ansa sahip grn yordu artk. Halifehin verdii stnlkle dine saygl asker lerin baghhma dayamyordu. Camiden dnnde arabas n kendi kuUanan Padiahm yznde, her zaman grlme yen bir kararhl okunuyordu. Son selamhmm zaferiyle h l ileri bar bir zme erdireceini umuyordu besbeUi. Ertesi gn Mahmut evket Paa kesin nlemlere ba vurmaya karar verdi. Denildiine gre bakentte byk bir insan kymmm hazrlandm duymutu. Anadolu'da ba nazlk artm, Adana'da seller gibi kan akmt. Diplomasiy le geirilecek vakit yoktu artk. Daha gn aarrken Make donya birlikleri iddeth arpmalardan sonra bakente gir diler. Klalar bir bir teslim oluyordu. Yldz Saray sarld. Padiahm kat sylentisi yaylmtL yi haber alamayan ajanslar telgraflarmda Abdlhamid'in byle birdenbire ka makla 13 Nisan ayaklanmasyla su ortakh ettiini eski rejimden kan olduunu ve gericihi kkrttm duyuru yordu. Ashnda, Padiahm rolnn ne olduu pek bilinmiyor du; bakentteki birliklere direnme buyruu vermi miydi,
OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLENE HAREKETLER
19S
yoksa sadece eylemlerinde serbest mi brakmt? zgr lk rejime kar ne lde ykc bir eyleme girimiti, bu nu sylemek olasl yoktu; nk oyununu zenle gizlemi ti. Yalnz, ttihatlar, bylesine entrikac ve kendi karmdan baka bireye nem vermeyen bir hkmdarm tahtta oturmasm tehlikeh buluyorlard. Her ne kadar, onu sula mak iin kesin kamtlar yoksa da au- belirtiler vard; sonra da devrimciler Abdlhamid'in uzun sren istibdat rejimini unutmamlardL stanbul'dan ayrlm olan milletvekilleri, yeterh sayda olduklan iin Ayastefanos'ta (Yeilky -.) parlamentoyu topladlar. Padiah hakkmda yaplacak ilemi tarttlar. Gvenlik nlemleri alarak tahtta brakmah myd? Ayak lanmada su ortakh bulunduu ileri srlerek yarglanmah myd? Yoksa da kendihinden ekilmesi nerilmeli son ra da bu bir intiharla sonulandrhnah myd? Kararszhk iinde yaplan bir oylama, milletvekillerinin yukardaki zmlere kar olduklarm gsterdi. Kald ki, ordu komutan lar halkm duygularm kollama zorunluluunu daha iyi anla m bulunuyorlardL Mahmut evket Paa sk sk yle de miti: Padiah, padiah olarak kalacaktr. Ancak, Hare ket Ordusu zafer kazanm olarak giriinden sonra stan bul'da 27 Nisan gn toplanan parlamento Abdlhamid'in tahttan indirilerek kardei Read'm V. Mehmet adyla yeri ne geirilmesine karar verdi. eyhl slm da hemen verdi i fetvada Padiahm halifehe lyk olmaktan ktm ve tahttan indirilmesinin zorunlu olduunu aklad. Bu karar, yah padiaha Yldz Saraymda bildirildi. 27 Nisan gn leyin, iki milletvekih ve ilci ayan yesinden (senatr) oluan bir heyet Abdlhamid'i kimsenin sokulma ya cesaret edemedii, istibdadm yuvas olan Saraym bir k esinde buldular. Abdlhamid, yazgsma boyun emi gibi, sessizce, okunan tahttan indirme kararm dinledi. Sonra yaammm korunmasm istedi. Kendisine gvence verilmesin den sonra, lkesine yapt byk hizmetleri anlatarak Tan-
196
PAUL IMBERT
run buyruuna boyun ediini syledi. Bundan sonra onu traan Sarayna gtrdler, ertesi gn ttihat ve Terakki Selnik'e gnderdi. Snandan kmak iin hibir giriim de bulunmamas kouluyla burada kendisine onurlu bir ya ant salanaca bildirildi. te sonu byle geldi. Abdlhamid'in. Kzl Sultan iin ok kt eyler sylendi. Elbette, karakteri zekasmm stnlne denk deildi. Avrupa ve Trkiye, korkularn dan doan istibdadyla adalet ve insanhk ilkelerini sk sk inedii iin onu eletirebilir. Ne var ki, mkemmel bir pohtikac, uyruklusu olan halklarn gereksinmelerini iyi bi len bir padiaht. ktidara bir Saray devrimiyle kmt, so nunda askerlerin yapt hkmet darbesiyle douya zg kadercihin verdii kaytszlk iinde drld. Ama esiz bir dehann gcyle yaad, egemenhini srdrd. Bir yzylm te birine yakm bir sre kendinden ncekilerin sade ce gelip getikleri tahtta kald. Hkmdarl zamanmda byk ilerlemeler oldu. Yenilik hareketini hazrlad, buna olanak salad. Abdlhamid rejiminin au-hklarm aa vurduk. Gl olduu gnlerde onu gklere kartanlar b rakalm imdi yenik dt zaman yerden yere alsmlar. Yerine geen Abdlmecid'in nc olu olan Mehmet Read, 1844'de domutu. anh, Mehmed adm tayan bu ehzade, dnya ilerinden uzak, Boaziindeki Saraymda iine kapank, hemen hemen bir tutuklu mr srdrm t. Zayf ve hastahkh olduu sylenirdi. yi bir airdi, oku maya ve iine ekihp dnmeye meraklyd, silik bir insan olarak yetimiti, padiahlm da yumuak bah ve uysal olarak srdrd. lk buyruklaryla sade ve iyi yrekh oldu unu gsterdi. Baskya karyd, mslmanlm gelenekleri ne saygh, zgrlk kurumlara itenlikle bahyd. lkeyi ynetmek iin btn Osmanhlarm katksma gvenfyordu. Tevfik Paa 4 Mays gn babakanlktan ayrldL 14 Nisan'da Sadrazam olur olmaz Bulgaristan'm bamszlm tanm, bylece bar bir kez daha kurtarmt. Ama orta-
197
lk sakinleince, daha nceki tutumlarndan tr, ttihat larm istedii gl bir politikay yrtecek gibi grnmyor du. Duruma egemen olan ttihat ve Terakki, gl ve ken di dncelerini benimseyen bir hkmetin ibama gelme sini istiyordu. Tevfik Paa'dan hemen bir nceki sadrazam Hseyin Hilmi Paa bu kez onun hemen ardmdan bu greve getiril di. Bundan daha iyi bir seim yapmak zordu. Yeni baba kan, daha nceki yksek grevlerde de, azimlihi, esnekhgi ve yntemh almasyla kendini gstermiti. Uyank bir po htikac olarak, iileri bakanlgma lke ilerini iyi bildii i deerh hizmetlerde bulunabilecek eski babakanlardan Ferit Paa'ya verdL Kabinede baka deiiklik olmad, yal nz mstearlklara parlamento yelerinden baz kiiler ge tirildi. Bylece Sultan Mehmet Read, memleket ilerinin ye niden dzenlenmesi iin btn uzman kiilerden yararlan ma yoluna gitmiti. Tarihin, Osmanhlarm ilk meruttyeti hkmdar olarak gsterecei bu padiah, tahta kt^ za man okuduu Hatt- Hmayun da tm uyruklularmm. mparatorlukta yaayan eitli rklarm aym vatanm evlat lar olarak birbirleriyle iyi geinmeleri zorunluluunu duy masn, hi ayrmsz zgrlk, eitlik ve adaletten yararlanmasm istemiti. Bu szler btn bir soyluca program di le getirmekteydi Gerekten de yaplmas gereken buydu: mslmanlarla hristiyanlar arasmda, hristiyanlarm kendi aralarmda, eitlik iinde anlap kaynamay salamak.*^*) Irksal ve dinsel olarak ayrk halklar birletirip bir ulus ya ratmak. nemh bir dnm noktas olan 1908 Temmuz ve 1909 Nisan gnlerinde ttihatlar imparatorluun yazgsm ellerine aldlar. Zaferin kendilerine kazandrd onarmc
() Paul DESCHANEL, Discour Prononcd la Chambre des Ddputfe, 26 Kasm 1908.
198
PAUL IMBERT
roln yerine getirebilmek iin aynkhklarm unutmak ve ulusal kaynamay salamak iin gnl birliiyle ahmak zorundaydlar. Ortalk durulduktan soma artk mparator luun eith blgelerinde ayn haklarla yaayan rklarm varhm ieren etnik ilke yerine Osmanh birhini amalayan sfyasal ilkeyi getirmek gerekiyordu.^') Ama engelleri grmemek olas m? Bunlar, uzun bir dinsel ve toplumsal gelenekten douyordu. Bugn bile halk, eski mslmanhk detlerine sarslmaz bir ballk iinde dir; yneticiler, yenilik isteklerfyle halkm inanlarma duyu lan saygtyi badatrmak zorundadrlar. Trklerin ortaklaa vatanda daha stn bir asldan olduklar dncesinden ve bmdan doan ayncahklardan vazgemeleri iin byk z veri gstermeleri gerekhdir. Trkiye'nin dostu olan Fransa, bu soylu abanm baarya ulamasm diler. Osmanl mpa ratorluunun yenilemesi ancak byle gerekleebilir.
(*) Francis CHARMES, Revue des Denx Mondes, (1 Austos 1908).
N D E K L E R
NSZ
Osmanhiar'da
Uyan
Osmanl mparatorluu'nun ykseli ve alal - Yenileme belirtileri: Demiyollan yapm; retimin yaygnlamas zgrlk rejimin balangandaki glkler - D ilikilerdeki bozulmalar - lke iinde yeniden kurulu sorunu - Abdlhamid II ve Mehmet Reat V - Jn Trkler ve Fransz Devrimi ilkeleri - Fransa'mn Trkiye'ye besledii dostluk Napol6on ve Osmanllar 7 evirmenin Notu 11
I Demiryollan Politikas
Osmanl mparatorluu'ndaki ulam yoUanmn siyasal ve stra tejik zorunluluu - Mehmet 11'den Abdlhamid'e - Osman'n R yas - Dou'nun ncisi: stanbul - Mslmanln ampiyonu: Trk ler; Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Sleyman mparatorluun bymesi; trdeliin olmay - Irklar ve Dinler - Trkler boyun edirdikleri halklan zmlemediler Milliyetlerin uyam - Osman l ynetiminde merkeziyetilik Kanklk odaklan: Makedonya, Ermenistan, Yemen - Doal smrlar bulunmay - Trklerin sefer berlii - Abdlhamid II ve demiryolu politikas - Avrupa sermaye si ve projeleri mparatorluktaki byk demiryolu a 13
II Badat Demiryolu
Badat ve Demiryolu mteahhitleri - ngilizlerin S61eucie Kuveyt, smailiye-Kuveyt projesi - Ruslarn Trablus-Kuveyt pro jesi 18 Anadolu'daki demiryolu imtiyazlar - Aydn demiryolu a zmir-Kasaba hatt ve uzants - Mudanya-Bursa hatt 20 Badat hattmn balangc olan Haydarpaa-zmit hatt Mhendis Pressel'in dncesi - yol boyu zmit-Ankara hatt imtiyaz - Anadolu irketinin kuruluu Eskiehir-Konya hatt imtiyaz - Trkiye'nin sviresi Konya, Seluklularn ba kenti 21 1899 imtiyazlar: Konya-Basra krfezi - Rusya kuzey hat tnn yaplmasn engelliyor - 5 Mart 1903 anlamas 22 Badat anlamasnn salad kazanlar - Hattn getii yol (Gzergah) - Toroslar - Kilikya'nm kaplar - Adana'ya ini - Musul ve Badat'a doru - Son durak sorunu - Demir yolu ann maliyet fiyat 24 letme konusundaki ngrler - Hattn getii yerlerin deerlendirilmesi - Trklerin ve Almanlann umutlan Yerinde soruturma - Tanmda ilerleme - Tarm aletleri Eskiehir pa tatesi - Afyon Karahisar gannda - zmir-Kasaba ve Anadolu hatlarmn balants - Nfus art: zmir, Alaehir, Alyonkarahisar - Konya - Yeralt zenginlikleri 27 Kuzey yolunun stnl: Amasya-Sivas-Diyarbakr ya da AnkaraSivas-Diyarbakr - Ereli kmr havzas - Samsun de miryolu ube hatt - Gney yolu: Adana-Halep Musul - Mezo-
OSMANLI MPARATORLUUNDA YENLEME HAREKETLER
201
potamya Dicle ve Frat kanallarnn dzenlenmesi zorunluluu - Vital Cuinet'nin gr - Sir William Willcoks ve sulama i leri Avrupa smrgecilii - Filistin valyeleri - Anadolu, Trklerin son barna - Babil iklimi - Gelirlerin azl olas l 30 Kr garantisi - Gerek gvenceler - Konya-Bulgurlu ube hatt Garanti belgesi - 25 Mays 1908 gnl irade-i seniye (Padiahn Bildirgesi) - Sermaye oluturmak zere yaplan pa rasal giriimler - Deutsche Bank'la Fransz sendikaclar ara smdaki 1899 anlamas - Nfuz eitlii - M. Delcasse'nin aklamas 34 Bulgurlu-Adana blmnn nemi - Adana-Mersin hatt nn yararll - Yakndou Alman pamuk irketi - Mersin Anadolu hattmn son dura - Eskiehir deposundaki lks va gonlar 37 Drang nach Osten - Almanya ve Osmanl mparatorluu Mezopotamya zerine projeler - Rusya Anadolu'da - n g i l i z Rus rekabeti: Hindistan - Kazak Tehlikesi - Uzakdou'da Ermedstan yaylas: Bat Asya'nn stratejik dm noktas Rusya'mn Badat demiryoluna kar k 39 ngiltere'nin dmanl - Hindistan yolu - Arabistan'daki ngiliz kkrtclar 44 Fransa'nn yakmdou'daki rol - Badat hattnn uluslaraslatrlmas - Jn Trklerin niyetleri - Byk devletlerin dou daki rekabetleri 47
III Balkan Demiryollar
Projeler ve gei yollan - Viyana-stanbul ve N i Selanik hatlar - skp-Mitrovitza blm - Mesi yay las 49 Tarihsel hk gn: 27 Ocak 1908 - Baron Aehrenthal'in sylevi Avusturya'nn Balkanlardaki ilevi - Avus turya projesi - ViyanaBudapete yolu - Saraybosna-Atina - Orta Avrupa'dan Msr ve Hindistan'a 50 Sancak hatt - Gidi yolu (Gzergh) - Bosna-Her sek demiryolu a - Bosna-Brod'dan Saraybosna'ya - Saraybosna'dan Uvak'a Uvak-Mitrovitra uzantsmm ekono mik bakmdan yararl olmay, fakat siyasal byk ne mi 54 Srplarn projeleri - Srbistan'n ve Karada'm z lemleri Tuna-Adriyatik - Arnavutluk yolu - Karada yo lu - Parasal katklar - Bulgarlarn kar k - Trk g r - Osmanh mparatorluu dnda bir Tuna-Adriya tik hatt 56 Bulgarlarm projeleri - Sofya-Radomir-Kstend Trk smr skp'ten Adriyatik'e - talyanlarm kar talya ve Arnavutluk - Via Egnatia- Yunanistan ana hat t Trklerin kar klar - Struma yolu - Balkan ana hatt Ruslarm kar - Stratejik dnceler 58
203
Tasarlanan hatlarn ekonomik kazanlar - Byk devletlerin rekabeti - Balkan egemenlii - Pohtika ve de miryollar 60 Rumeli hatlar imtiyaz - Tarihsel bak - Baron Hirsch Doulular irketi - Gelirlerin paylalmas 1894'de Bulgaristan hkmetiyle kan anlamazhk - Ko ut hat - 25 Mart 1899 anlamas - Berlin anlamasnn 21. maddesi - 1908 Eyll grevleri - Rumeli hattma el ko nulmas - Bulgaristan'm bamszl - Doulular irketi nin ald dn 62
IV Mekke H a t t Arabistan - Yarmadadaki Trkler ve Araplar - Hi caz ve Yemen zerindeki Osmanh egemenlii - Emir bn Suud - Abdlhamid'in kayglar - Padiahlk ve hali felik - Mslmanlarm kutsal kentleri: Mekke ve Medi ne - Pan-slamizm propagandas - Araplar ve kutsal sa va (Cihad) 67 Arabistan egemenlii - Necid - ller - Yollar - Ye men ve Hicaz'n igali - Abdlhamid'in dncesi - Ara bistan'daki hamidiye demiryolu - Dinsel ama ve siya sal hrs 69 eitli glkler - Parasal olanaklar - Personel ek siklii nceden verilmi imtiyazlar - Gidi yolu - Denize aan kaplar: Hayfa, Tabah - 1906'da Trklerle ngiliz ler arasmda kan olay - ngiltere'nm honutsuzluu 71 Para sorunu - GnU ya da zoraki katlma - Msl man cmertlii - Hisse senetsiz ve tahvilsiz hatlar - Y-
^4
PAUL IMBERT
netim - Askerlerin grevlendirilmesi-mtiyazlarm sa tm ahnmas-Yolboyu ngiltere'nin Jn Trklere sem patisi 74 Medine hattnn al - stanbul'dan kutsal kentle re - Osmanh Padiah mslmanlarm halifesi olarak ka lacak 79
V Fransa'nn Dou'daki Protectorat's
Fransa ve Yakmdou - Tarikatlarla ilgili yasalar ve Papalkla ilikinin kesilmesi - Dou ile Uzakdou'nun ayr 81 Protectorat'nm koruduklar - Fransa'da kimse dou daki hristiyanlarm korunmasmdan vazgeilmesini istemi yor Misyonerlerin korumasna yneltilen saldu-Jar - de Lanensan'm kantlar: d politikamzn manta aykrl , ilere karmamzn malolduu canskc olaylar - Do u Kiliseleri Gelenekilerin korkulan - Gereki gr Sorunun ortaya konulusu 82 Misyoner rgtlerin korunmasmm hukuksal temelle ri - 1535 ve 1740 kapitlasyonlar - teki devletlerin haklar - Karlofa anlamas. Kaynarca anlamas Fransa hibir zaman ayrcalklarn kullanmaya ara ver medi - Halkm kurtuluu (Salut public) Komitesi - 1802 anlamas - Bonaparte ile Taleyrand'm Brune'e buyruk lar 85 teki devletlerin Fransa'nn hakkm tanmalar 1830 Londra Konferans - Berlin anlamasmm 62. mad-
205
desi - Metnin belirsizlii - Yorum denemeleri - P. Salva tore LUi olay italyan ve Alman istekleri - Fransz ba kanlarnn gr birlii: Flourens, Ribot, Hanotaux, Del casse, Waldeck Rousseau, Pichon 87 Vatikan'm haklarmz onaylamas - Aspera Rerum bildirgesi - Leon III ve kardinal Langenieux - Papaln devletle kilisenin ayrlmas zerine yaynlad beyaz ki tap 90 Bienvenu Martin'in gr - Vatican'm tezi - Papah m kararlarmm nemi - Fransa'nm Osmanl mparator luu'ndaki durumu - Katolik karlaryla ilgili protecto rat'nm nemi 92 Ayrlmanm sonular - Papala balanan niyetler stanbul'daki Papalk bykelilii - Byk devletlerin protectorat evresindeki ekimeleri - talya ve Fransiskenler Fransa-talya yakmlamas: 1905 anlamas - Ba z misyoner gruplarnm aktarlmasn - Papahm tarafsz l - talya'da papaz dmanlmm art - talyan hk metiyle Vatikan arasmdaki uzlamaz kartlk 94 Almanya'nn istekleri - Filistin irketi - Mgr Anzar - von Blow'un demeci - "VVhelm Il'nin hrs - Vati kan'n gvensizlii 98 Avusturya ve Roma - Kont Beust'in bir istei - Kp ti'lerle Mirdit'lerin korunmas - Papahm hogrs Franois-Joseph ve Papalk - Avusturya'nm gereki hrslan 99 Protectorat'nm bllmesinin sakmcas - Lefebvre de Bechain ve de Freycinet - Kardinal Langenieux'nn savunmas Protectorat ya yok olacak ya da Fransa'nn elinde kalacak 101
206
PAUL IMBERT
Misyoner Icurumlann ulusallatrlmas - Fransz elerinin zayflamas - Dou'daki Fransz hayr kurum larna alan kredi Combes, Dubief, de Pressense nanlar yayma abas ve kei kavgalar - Misyonerle rin atklar okullarm yararlar - Konya'daki assomptionistler - Pichon'un demeci - Dei toku arac olarak protectorat - Fransa yakn doudan elini eteini eke mez 102 Protectorat'ya snm olanlar - Uluslararas misyo ner kurumlar ve bunlarm nemi - stanbul'daki katolik hayr kurumlar - Anadolu'daki Assompsiyonistler - Ya kndou misyonerleri 107 Vatikan'daki elilikler - Papalkla diplomatik ilikile rin kesilmesi - Papalkla anlama (concordataire) reji miyle, Roma e birlcte yrtlen faaliyetin ayr - Papanm tarafszl - Misyoner hayr kurumlarnm paraca desteklenmesi - Laik misyon ve Selanik Lisesi - Pic hon'un demeci - Doudaki hayr kurumlarna adan kre dinin arttrmas - Clemenceau'nun sav 109
VI Reformlar ve Tanzimat Osmanh mparatorluu'nun siyasal rejimi - Yenen lerle yenenler arasndaki eitsizlik - Mslmanlarn ayrcalclar - Reaya'nm aa grl - Dinsel cema atler 113 IrklaLve dinler arasmdaki kartlklar - Hkmetin deimesi Ydz Saray evresi - Bask rejimi - Kt y-
207
netim yntemleri Memurlarm yiyicilii - mparatorluun dal 114 24 Temmuz 1908 devrimi - Bu devrimin baars Av rupallar olduu kadar Trkleri de artyor - Genel se vin - Eski rejimin k - Trkler'deki reform gelene i 116 ktidarm ele geirilii - mparatorluun ykselii ve alal - Kprl Mustafa Fazl Paa'nm yeni dzenle mesi - Komu devletlerin hrslar - Sava ve karklk Kaynarca anlamas - Mustafa III ve Baron de Tott Selim III - Aubert-Dubayet 118 Mahmut Il'nin tahta k - Yenierilerin kltan geirilmesi - Tanzimat'n kkeni (15 Haziran 1826) Orduda reform - Mahmut Gavur Padiah 121 Sultan Abdlmecit - Mustafa Reit Paa - Glhane Hatt- erifi ngiltere ve Rusya arasndaki nfuz mca delesi - 1856 Hatt- Hmayunu - Islahat Ali Paa ve Fuat Paa - Uer yasas Mustafa Fazl Paa'nm raporu Genel zlme - ura'i Devlet (Dantay) bakan Mit hat Paa - Avusturya ve Rusya'nm telkinleri - Fransz program, Galatasaray Lisesi'nin kuruluu Byk devlet lerin tehditleri - Olay istiyorlar, program de. .. 128 Jn Trkler - Abdlaziz'in sonu - Murat V. - Abdl hamid'in tahta k - Mhhat Paa'y sadrazam yapyor Osmanl mparatorluu'nun 1876'daki durumu - stanbul Konferans - 1876 Anayasas - Mithat Paa'nm gzden dmesi ve lm - Evet Efendimcilik - Abdlhamid'in ki isel ynetimi - Londra Konferans - Trkiye'nin vasik al tma girmesi - Trk-Rus sava - Ayastefanos - Berlin Kongresi - Tanzimattan doan sonular 140
VII Trkiye'nin Yenilemesi ve Byk Devletler
Byk devletler ve Trkiye ileri - Trkiye'nin ileri ne karma politikas ve btnlk politikas - Denge oyu nu - Rusya'nn stnl - Balkan devletlerinin kurtulu u - Padiahn korkulan 152 ngiliz politikas - Zorunlu olmasa bile yararl ba lak: Trkiye - Yakmdoudaki ngiliz karlar - Avus turya ve Drang nach Osten - Ege denizine giden yollar Selanik, dounun kaps - Bosna Hersek'in igali - Sofya ve Belgrad'da Avusturya-Macaristan'm nfuzu - talya' nn doudaki istekleri - Trablus - Katolik protectorat's Arnavutluk, Makedonya ve zmir 155 Fransa'nn kar gzetmeyii - Gelenekleri - Tanzi mat'm her trl reformcu giriimi desteklemesi - Musta fa Reit Paa'nm bir sz : 157 Bismarck, Berhn Kongresi'nde - Alman pohtikasmm sreklilii Ermeni buhran - Berlin anlamasnn 61. maddesi - Ermenistan sorunlarnn zmm bir ngiz ii haline geliyor - lk karklklar - Sason krun - Lord Salisbury'nin tehditleri 26 Austos 1896 gn Osmanh bankasna yaplan saldr stanbul krmlar - Hanotaux'un demeci - Almanya, Avrupa birliinin dnda kal yor 158
OSMANLI MPARATORLUU'>nPA YENLEME HAREKETLER
209
Girit ve Yunanistan olaylan - Wilhelm Il'nin yakmdou seyahati - am'daki len sylevleri - mtiyazlar Osmanl mparatorluu'nda Alman a balyor 160 At meydanmda - Bizans anlar - 1898 Ekim ay Sembolik bir mantar - Made in Germany 161 Makedonya - ldrmelerin ve ayaklanmalarm bilan osu - Avrupa'nn ie karmas - 1896 Kararnamesi Stat quo iin Avusturya-Rusya anlamas - 1902 ayak lanmas - Hseyin Hilmi Paa vilayet genel denetisi oluyor - Mrzsteg program Maliye reformu - Avru pa'da anlamazlklar - Metelin nndeki deniz gsterisi - Gmrk vergilerinin ykseltilmesi 162 Jandarmann yeniden rgtlenmesi - General Degi orgis - Yarg rgtlerinin denetimi - ngiliz-Rus anlama smm sonu - Baron Aehrenthal'in sylevi - ngiliz kabine sinin program - Rusya'nm kar projesi - Almanya'nm tutumu - 25 Mays 1908 radesi Sadrazam Ferit Paa Kara Kartal niann alyor - Merutiyetin yeniden kuru luu - ngiliz-Rus nerilerinin gecikmesi Abdlhamit istibdat ve yabanclarn karmas 167
VIII Merutiyeti Trkiye Jn Trklerin gerekletirdikleri iler - Meveret t tihat ve Terakki Komitesi - Orduda propaganda - 24 Temmuz 1908 Devrni 169 Kmil Paa Sadrazam oluyor - Hkmetin program - Liberal hareketin iki eilimi: istibdatla mcadele et-
210
PAUL IMBERT
mek ve yabanclarn karmalarna tepki - Karklk ne den Makedonya'da kt Paralanmann evreleri - Ya banclarm hareketlerinin sonucu Trkiye Trklerin dir 172 Ktmser ngrler - Seimler - Abdlhamid'in tu tumu - Meclis toplants - zgrlk treleri 176 Trk-Bulgar ekimesi - Guchoff Olay - Doulula rn grevi Bosna-Hersek'in Avusturya topraklarma katl mas - Tevfik Paa'nm protestosu - Konferans tasars Isvolski'nin seyahati Parasal dnler ilkesi - Boykotlar ve pazarlklar - Sava tehlikesi - Rusya'nm ie karma s 180 Balkanlardaki Rus politikas - Isvolski'nin nerileri - Bb- li'nin kar nerisi - Kmil Paa'nm dmesi (14 ubat 1909) Hilmi Paa sadrazam oluyor (14 ubat - 13 Nisan 1909) - Trk-Rus anlamas - Trkiye ile Bul garistan'n uzlamas - Jn Trklerm d politikas - Pichon'un demeci - lkenin yeniden dzene sokulmas: H seyin Hilmi Paa'nm program 187 13 Nisan 1909 gsterisi - Softalar ve askerler - s tanbul'daki ordu birliklerine egemen olan dnce - tti hat ve Terakki komitesinin ihtiyatszl - Hasan Feh mi'nin ldrlmesi Padiahm Arnavut muhafz b-lii Ayaklanmanm gelii gzellii - Hseyin Hilmi Paa'nm dmesi - Komitenin k 191 Selanik, merutiyetin kalesi - Rumeli kolordularmm harekete geirilmesi - sava belirtileri - Merutiyet ordusunun yma - atalca'da bekleyi - Grme giri imleri 193
211
Abdlhamid'in son selaml - Mahmut evket Paa - Makedonya birliklerinin stanbul'a girii - Yldz Saraynm sarlmas Padiahm rol zerindeki kararszlklar Jn Trklerin gvensizlii 194 Ayastefanos'ta - Abdlhamit'in yazgs zerine yr tlen tartma - Politikaclarn kar k - Ordu komutanlarnm ihtiyatll - Padiah, Padiah olarak kalacak tr 195Tahttan indirme fetvas - Tahttan indirildiinm Abdlhamid'e bildirilmesi - Abdlhamid'in sonu - Bir salta natn bilanosu (3 Austos 1876 - 27 Nisan 1909)... 195 Mehmet V - Liberal bir padiah - Tevfik Paa'nm ekilmesi Hseyin Hilmi Paa'nm yeniden sadrazamla getirilii - Ferit Paa iileri bakan oluyor 196 Padiahm program: rklarn kardelii, zgrlk-eitlik-adalet - Osmanl birlii ve eski ayrcalklar - Halkm mslmanla ball - Fransa'nm Osmanll mparator luu'nun yenilemesi yolundaki dilekleri 197

Paul Imbert - Osmanlı İmparatorluğunda Yenileşme

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Paul Imbert - Osmanlı İmparatorluğunda Yenileşme

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

(Avec deux Cartes hors texte.)

PERRIN ET Cie, LIBRAIRES - EDITEURS

OSMANLI MPARATORLUU'NDA Yenileme Hareketleri

ARATIRMA, NCELEME DZS:

OSMA>JLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMA^JLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLEI

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMAMLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETI-ER

OS^MNLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YEMLEME HAREKETLER

III BALKAN DEMRYOLLARI

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANL MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

V DOUDAK FRANSIZ PROTECTORAT ' SI

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMA^^LI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANU MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OS^MNH MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'>JDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

Avusturyah talyan svireh Alman Fransz

(BuUetin de la Chambre de Commerce Franaise de Constantinople, 30 Eyll 1907.)

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

() 6 Ekim 190Tde Amiens'de verilen sylevden.

OSMANU MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER 119

bakaldtrnas, Transilvanya'nm bamszlk Irak'm yitirilii, yenieri ayaklanmalarL

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANLI MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

OSMANL MPARATORLUU'NDA YENLEME HAREKETLER

at hukukuna (Fkh - .) v e bilimine dayanarak reformlara

Mahmut II. yeniden kurulu yolundaki ilerine ne bir ke-