ZET

Her alanda olduu gibi tarihilik de zamann artlarna gre ekillenmitir. Tarih yazm ekilleri, tarih retimini etkileyen nemli unsurlardan birisidir. Bu erevede, tarih yazm anlaynn nitelii tarih retiminin ideolojik, ierik ve retim yntemi boyutunu dorudan etkilemektedir. Osmanl dnemi tarih yazm anlaylar incelendii zaman bunlarn mmeti, Hanedan ve Milliyeti tarih anlay olduu grlr. Bu tarih yazm ekli Osmanlda tarih retimi anlaynn geliiminde nemli rol oynamtr. mmeti anlayn hakim olduu dnemde slam tarihinin, Hanedan dneminde Osmanlclk fikrinin ve Milliyeti dnemde de Trkln n plana karld grlmektedir. Bu almann amac bilhassa XIX. yzyldan itibaren Avrupa ile siyasi ve kltrel ilikilerin artmas sonucu tarih yazmnda Batnn tesirleri, II. Merutiyet dneminde filizlenen ve gelien milli anlayn tarih yazm ve tarih retimine etkilerinin aratrlmasdr. XX. Yzyl Tarih Anlayn Etkileyen Unsurlar Tarih, hemen her toplumda ve her devirde insanln ilgisini eken nemli ilim dallarndan biridir. Bir anlamda tarih ilminin tarihi diyebileceimiz tarih yazcl aratrmalar son yllarda lkemizde ilgi gren sahalardan biridir. Bu almalar gerek tarih felsefesi gerek metodoloji itibariyle ele alnabilmektedir. Buna ilaveten belli bir tarihinin tarihilik anlayn belirlemeye ynelik olduu gibi, belli bir dnemin genel tarih anlayn belirlemeye ynelik olmaktadr. Toplumlar deien siyasi ve sosyal artlar gerei srekli bir deiim iindedirler. Her alanda olduu gibi tarihilik de zamann artlarna gre ekillenmitir. Her dnemde tarih yazcln etkileyen bir takm unsurlar olmutur. Bu durum yaanlan rejimin seklinden, toplumsal ve kltrel sorunlara kadar farkllk gsterebilir Osmanl Devleti kuruluundan itibaren tarihilik alannda nemli gelimelere sahne olmutur. Devletin ilk yllarndan itibaren tarih yazclnda Arap ve ran tesiri grlmektedir. Bilhassa XIX. yzyldan itibaren Avrupa ile siyasi ve kltrel ilikilerin artmas sonucu Batnn tesiri de kendini hissettirmeye balamtr. II. Merutiyet Dnemi Lle Devrinden itibaren sregelen Osmanl aydnlanmasnn son halkasn oluturmaktadr. Tanzimatla birlikte iyice

ortaya kan Batllama hareketi devletin btn kurumlarnda ve sosyal hayatta olduu gibi tarih yazclnda da kendini hissettirmitir. Avrupa da ortaya kan tarih yazcl uslleri Tanzimatla birlikte gerek muhteva gerekse metod olarak lkemizde rneklerini vermeye balamtr.1 Osmanlda tarih yazmnn Ahmedyle balad iddia edilmektedir. Baka bir deyile ilk Osmanl tarihisi Ahmeddir. (1334-1413) Osmanlda Ahmedyle balayan tarih yazm farkl safhalardan gemitir. Enver Ziya Karala gre Osmanldan Cumhuriyete Trk toplumunda tarih yazm aadaki aamadan gemitir bunlar;2 1-Dinsel (mmet) Tarih Anlay Dnemi 2- Hanedan Tarih Anlay Dnemi 3-Ulus(Milliyeti) Tarih Anlay Dnemi Tanzimat dneminde tarih, felsefi boyutla birlikte ideolojik bir boyut da kazanmtr. Bu dnemde imparatorluun dalmasn nlemek iin haklar bakmndan eit, din ve mezhep ayrm gzetmeyen bir toplum yaps dnlyordu. Bu yapda Osmanl hanedan merkezde yer alyordur. Bu durum okullarda okutulan tarih derslerine yansm, dersler de sadece Osmanl tarihi okutulmaya balanmt.3 Tanzimat takiben tarih derslerinin geni bir kitleye hitap etsin diye Sbyan mekteplerine konulduunu gryoruz. Bu dnemde Avrupann da etkisiyle beraber yeni tarih yazma yntemleri Osmanl tarih yazclna girmi ve tarih kitaplarndaki eitlilik olduka artmt. Bu dnem tarih eitimi incelendii zaman hikaye tarih retimi anlaynn devam ettii grlr.
___________________________________________________________________________________________________

Mehmet o, II. Merutiyet Dnemi slam Tarihilii, Ankara niversitesi Sosyal

Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004, s.4-6

2

smail Hakk Demirciolu, Osmanl Devletinde Tarih Yazmnn Tarih retimi

zerine Etkileri Milli Eitim Dergisi, S.193, Ankara 2012, s.116

3

brahim irin, Osmanlda Tarihin Anlam Aray, htpp:// dergiler .ankara. edu tr.

17.11.2012, s.570-571

Tanzimatla beraber eitimde nemli deiimler yaanmasna karn tarih eitimi hala arlkl olarak ynetici kitleye hitap etmekteydi.4 19uncu yzylda Osmanl tarihileri, Osmanl Devletinin kn engellemek amacyla tarihi inceleme yaklamn takip ettiler. Avrupadaki tarihiler, yeni siyas emellerinin kaynaklarn bulabilmek amacyla gemilerini anlamak ve aklamak isteyen bir anlayn temsilcisi oldular. Osmanl tarihileri, toplumun her alannda var olan duraklama ve tkanmay zmleme amacna ynelik olmak zere bu anlay aydn evrelerde dile getirmekten geri kalmadlar. Bunun iin, geleneksel tarih yazclnda baz yenilikler yapmak istediler. Mill tarihe romantik ve pragmatik yaklamlar, Osmanl aydnlar ve tarihileri zerinde etkisini gsterdi. Avrupada baslan tarih kitaplarn incelediler. Bu kitaplarn tercmelerini yaparak veya yaptrarak tarihilikteki yeni yntem ve akmlar takip etmeye baladlar.5 Tanzimat dneminde tarih, felsefi boyutla birlikte ideolojik bir boyut da kazanmtr. Bu dnemde imparatorluun dalmasn nlemek iin haklar bakmndan eit, din ve mezhep ayrm gzetmeyen bir toplum yaps dnlyordu. Bu yapda Osmanl hanedan merkezde yer alyordur. Bu durum okullarda okutulan tarih derslerine yansm, dersler de sadece Osmanl tarihi okutulmaya balanmt. Ancak Osmanlclk ideolojisi ancak bir ka esere ilham verdi. Bunun yannda ideolojik tarih yazclnda asl byk gelime Trklk alannda yaand. nk Osmanl'da XIX. Yzyl, Trklk uurunun yeniden uyanma yzyldr. Bu uyan tarih yazclnn rengine de yansd. Osmanl tarihinin kapsam dna klp eserler yazlmaya baland.6 Tanzimat Dnemiyle balayan Hanedan anlayna dayal tarih yazm 1900lere kadar devam ettiyse de XIX. yzyln son eyreinde Trklk anlaynn ortaya kt grlr. Bu erevede sanat kltr ve bilim faaliyetleri ynnden II.Abdlhamit dnemi Trkln doduu bir dnemdir7 Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde milli bilincin gelimesi balangtan itibaren arkiyatln bir dal olarak gelien Trkolojinin etkisi altnda olmutur. Trkoloji ise 17. yzylda Cizvit papazlarnn ________________________________________________________________
4 5

smail Hakk Demirciolu, a.g.m.,s.118 Kemal Koak, Osmanldan Cumhuriyete Tarih Anlayna Tesir Eden Faktrler, brahim irin, a.g.m.,s.570 smail Hakk Demirciolu, a.g.m.,118

http//:www. akademik.com.16.11.2012, s.6

6 7

balatt Sinoloji (in aratrmalar) disiplinine baml olarak gelimitir. Gerekten in uygarlyla ilgili bilgilerin art ve in kaynaklarnn tannmas, Orta Asya Trkleri ve bunlarn tarihi ile ilgili bir ok bilginin ortaya kmasna yol amt. Joseph De Quignes (1721-1800), Abel Remusat (1788-1832), Stanislas Julien (1799-1873) Edouard Chavannes (1865-1918) Wilhelm Thomsen (1842-1927) Wilhelm Radloff (1837-1918) ve iir alimlerin eserlerinden, Trk kavimlerinin Asya ve Avrupa tarihindeki rollerine dair yeni bir gr ortaya kt ve o zamana kadar karanlk kalan slamiyet'ten nceki Trk Tarihi zerine yeni bir ufuk ald. Aslna baklrsa bu yeni Trkoloji ilmi bilhassa baz otoritelerce, Trklerle Macarlarn mterek bir meneden geldii kanaati ileri srlen Macaristan'dan gelmiti. O zamann ileri gelen Macar alimlerinden Arminius Vambery (1823-19139) stanbul'da uzun ikameti esnasnda bir ok Trk mnevveri ile tanm ve Budapete'deki ark dilleri krssne tayininden sonrada onlarn dostluu ve saygsn kaybetmemiti8 XIX. yzyl Osmanl tarihiliinde yeni bir dnemin balangc olmutur. Daha kkl Batllama hareketinin balad Tanzimat devri, devletin btn messeselerinde olduu gibi, Osmanl tarih yazclnda da yeni gelimelere zemin hazrlamtr. Osmanl tarihiliinin gelimesine etki eden unsurlarn banda, Trk aydnlarnn Avrupann fikir hayatn tanma imkan bulmas gelir. Bunda bir ok Trk aydnn yabanc dil renmesini ve yetimesini salayan devletin at Tercme Odasnn nemli bir yeri vardr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Trklk fikrinin ilk merhalelilerini yine bu devirde grebiliyoruz. Bu yzyla kadar btn Osmanl eserlerinde Trkiye tabiri yerine Memaliki Osmaniye,Memaliki slmiye,Memaliki Mahsruseyi ahane gibi isimler kullanlyordu. Bu ortamda Trklerin ve dillerinin yalnz Osmanl ve Osmanlca olmayp, Asya arasnda Pasifike kadar uzanan byk ve eski bir ailenin en Batdaki kolu olduunu ilk olarak belirten Ahmet Vefik Paadr. Sonra Mustafa Celleddin Paa les Turcs Ancienset etc Moderns(Eski ve ada Trkler) adl eserinde Trkler ve Avrupa ayn rkdan geldiklerini Trklerin, nsanlk tarihinde byk rol oynadn belirtmitir. Bir mddet sonra Sleyman Paann 1876 da yaynlanan Tarih-i lemi modern Trk tarihiliinde slmiyetten nceki Trkler haknda bilgi veren ilk eserdir. ______________________________________________________________________
8

brahim irin,a.g.m., s.571

Her iki eser mill tarih as bakmndan nemli olsa da, tarih bilgisi ve yntemi ynnden bir katklar olduunu ileri srmek gtr. Sleyman Paann Umum Tarihin den sonra en ok hret bulan Murat Beyin alt ciltlik Tarihi Umumi adl kitabdr. Daha ok Franszca, Rusa ve ok azda Trke kaynaklara bavurularak yazlan bu eserin emas Avrupa bak asna ve tasnifine uygundur Murat bey eserinde slmdan nceki Trk Tarihine fazla nem vermemesine karlk Yunan ve Roma tarihleri, orta ve yeni zaman Avrupa tarihi, Avrupallarn bak tarzna gre yazlmtr. Netice olarak XIX. yzyl tarihiliin bu en parlak andaki tarih alanndaki gelimelerden Osmanl klasik tarih yazcln yeteri kadar etkilendiini sylemek mmkn deildir. Batdaki Modern tarihilik hususunda almalar Tanzimat dnemin de Osmanl tarihilii zerinde phesiz ki etki etmitir. Bu devirde bilimsel tarih aratrma ve dallarnn doduu da bir gerektir. Ama bu almalarn bir kurumlamaya ve devamllk gsteren kadrolarla, salkl bir gelimeye gittiini sylemek zordur.9 Avrupa 17.yzyl sonundan beri Osmanl tarih ve edebiyatna yakn ve disiplinli, bir ilgi duymaktadr. Ferdinando Marsigli, Stato militare de Iimperio Ottomano Letat militaire de Iempire Ottomon ile Giambattista Toderini Letteratura Turcheschave Meninski, nl lgatyla gze arpc rneklerdi. Cevdat Paann adalar olan Joseph Hammer von Purgstall ve Zinkeisen ise antsal Osmanl tarihlerini kaleme almlard. 19. yzyln yeni tarihilik ortamnda daha dorusu tarihiliin bu en parlak anda dorusu tarih yazmnn yeni tekniklerinin yani arkeloloji, edebiyat ve folklor tarihi gibi dallarnn doup gelitii dnyada yenilie direnmenin aklamas denenmelidir. Bununla beraber 19.yzylda nmizmatik arkeoloji epirafi gibi bilimsel tarihiliin dallarna girildi, tarih yazmnn yeni tekniklerinin yani arkeloloji, edebiyat ve folklor tarihi gibi dallarnn doup gelitii dnyada yenilie direnmenin aklamas denebilir.
10

______________________________________________________________________
9

Nevzat Kken, Cumhuriyet Dnemi Tarih Anlaylar ve Tarih Eitimi (1923 1960),

Yaynlanmam Doktora Tezi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, htpp:// sdu.edu.tr. 17.11.2012, s.9-12
10

lber Ortayl, Tarih Yazclk zerine, Cedid Neriyat, Ankara 2009, s.89

II.Merutiyet Dnemi Tarih Anlay Tanzimat ve Islahat fermanlarnn getirdii iyiletirmeler ve I.Merutiyet Osmanl toplumunu bir arada tutmaya yetmemi, milliyetilik akmlar da

nlenememitir. Osmanl Devletinin i ilerine karmas ve aznlklar her frsatta devlete kar desteklemelerinin de etkisiyle devletin eitli blgelerinde bamsz devletler kurulmaya balanmtr. Bunun zerine Trk aydnlarnn bazlar Milli Tarih anlayna sarlmak gereini duymulardr. Bunlar Trklerin Osmanl Tarihi ve slam Tarihine yaptklar byk hizmetlerin belirtilmesini ve bu iki tarihten nceki Trk tarihinin de incelenmesini istemilerdir. Bu Milli Tarih uuru zellikle Ziya Gkalpin Trklk fikrinden hareketle ortaya atlmtr. Trklk fikrinin hareket temeli ise yine batdaki dnce akmlarnn ortaya koyduu Millet ve Milliyetilik anlayndan kaynaklanmaktadr. Bu tarih gr Osmanl Devleti tarafndan itibarla

karlanmayacaktr. Devleti paralamaktan kurtarmak iin Merutiyetle birlikte gelen Osmanl millet anlay zerinde durulmutur. Bu fikre gre eitli etnik gruplar bir bir gerek bir siyasi harekete dnt. Jn Trk Devrimiyle yaamay srdrmeli, Osmanl lkesinde eitli diller konuulmal, eitli dinler varln srdrmeli, vatan topraklarnn hibir taraf belirli bir grubun yeri olmamaldr. II.Merutiyetten balayarak Cumhuriyete kadar olan dnemde baz Trk aydnlar Trk tarihine nem vermi ve aratrmaya balamlardr.11 lk balarda yalnzca kk bir aydn grubu Trk kimliine ilgi gsteriyordu ve yaptklar almalar da kltr bir aydn grubu, Trk kimliine ilgi gsteriyordu ve yaptklar almalarda kltr alanyla snrlyd ancak Jn Trkler Abdlhamid rejimine son verdii 1908den Birinci Dnya Savann balad tarihe kadarki alt yllk dnemde Trk milliyetilii snrl bir dnceden gerek bir siyasi harekata dnt. Jn Trk Devriminin salad zgrlkler Rus ______________________________________________________________________
11

Fatma apan, Trk Tarih Tezi ve Atatrk, Trk Dnyas Aratrmalar, S.181,

stanbul 2009, s.6

arlnn basksndan kaan ok sayda Trk kkenli aydnn Osmanl topraklarna gelmesine neden oldu. 1908den nce de aralarnda belli bir iliki bulunmakla birlikte ancak bu tarihten sonra Rusya Trkleri Trk milliyetilii zerinde kitlesel bir etkide bulundu. Bylece bu kesimin Trk halklarnn birliine ve onlarn toplumsal ve dinsel adan modernletirilmesine dayanan ulus anlaylar, Trk milliyetiliini derinden etkiledi.12 Trklerin kkeni ve nemine ilikin bu almalar daha ileri seviyede Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu , Fuad Kprl, Veled elebi, Necip Asm, Mehmed Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet Mftolu gibi nemli kiilerin siyasi grleri vastasyla dile getirildi13 Trklk cereyan, on dokuzuncu yzyln sonunda yirminci yzyln balarnda baka bir kaynaktan beslendi. Krml Gaspral smail, Akuraolu Yusuf, Aaolu Ahmet gibi alimler Trklk cereyannn Trkiye'de yaylmasn saladlar14 1908 sonras ayn zamanda birok dergi ve dernein faaliyete getii bir dnemdir. Yaynlanan dergilerden en nemlileri, Trk Yurdu, Gen Kalemler, Halka Doru ve Trk Szdr. Milliyeti dernekler olarak, Trk

Dernei, Trk Bilgi Cemiyeti ve Trk Ocann saymak mmkndr.15 Trkln kkenlerine duyulan ilgi, eitim alanndaki yenileme faaliyetlerinin tarih almalar zerinde younlamasn salad. ahlanan milliyeti duygular, Osmanl ncesi Trklerin daha yaygn biimde incelenmesini; yenileme faaliyetleri tarih yazma ve aratrma yntemlerinin gelitirilmesini; zellikle inceleme ve gelitirme faaliyetleri sonularnn eitim sisteminde yer almasn gerekli kld. 1900l yllarn balarnda ______________________________________________________________________
12

Franois, Georgeon, Osmanl- Trk Modernlemesi (1900-1930), ev. Ali Berktay,

Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2006, s.24-25

13 14 15

Kemal Koak,a.g.m., s.,12 Bernard Levis, "Trkiye'de Tarih ve Milli Uyan" Trk Yurdu ,S. 285, 1960,s.10 ada Grc, Zeki Veli Togan: Milliyetilik ve Tarih Yazm, Yaynlanmam

Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ankara 2009,s.22

Darlfnnda Tarih-i Umum, Tarih-i Dvel gibi bir ka tarih dersi okutulurken, eitim politikas daha belirgin bir duruma geldikten sonra tarih blmnde verilen derslerin says oald. Trk Tarihi, slm Dnce Tarihi, Yunan ve Roma Tarihleri, Trkiye ile Avrupa Devletleri Arasndaki Diplomatik likiler Tarihi, Gzel Sanatlar Tarihi, Orta a Tarihi, Dou Klasikleri Tarihi gibi... Yirminci yzyln balarnda birer tarih kimlik olan Osmanlclk ve Trklk tanmlar arasndaki elikilere dayal kurumlamalar gerekleti. Avrupada olduu gibi milliyeti fikirlerin yaylmasna paralel olarak Osmanl tarih yazcl da yeni bir safhaya girdi. Baz cemiyetler ve yayn kurulular bnyesinde tekiltlanan milliyetilik; tercme faaliyetleri, uyarlamalar ve yeni edeb trlerin tantmyla yaylmaya balad. Finlandiya ve Macaristan gibi yeni kimlik kazanm lkelerin takip ettii edeb ve mill kurumlama ile yayn faaliyetleri Osmanl Devletinde de geliti. Bilime, milliyeti akmlara ve Trkle duyulan ilgi; Trk Dernei, Tarih-i Osman Encmeni, Asar- slmiye ve Millye Tetkik Encmeni -Mill Tetebbular Mecmuas-, Trk Ocaklar gibi kurumlarda ve bu kurumlarn yaynlarnda yer almaya balad. Bu kurumlar ve kardklar yaynlar devlet veya toplum olarak Osmanl realitesi (gereklik)nin iinde ya da dnda olsun Trk kimliine bal daha gl bir milliyetilik iin mcadeleyi n grmekteydi.
16

kinci

Merutiyet dneminde bilimsel tarihiliin kurumsallatn sylemek, abartma saylmamaldr. Darul Fnundaki Tarih ubesi dnda vilayetlerde bile ubelerinin almas dnlen Tarih-i Osmani Encmeni bu dnemin etkin bir kuruluuydu. Encmenin tarih kaynaklarn yaynlamaya ynelik sreli yaynda halen nemini koruyan bir koleksiyondur.17 Yirminci yzyln ilk eyreinde Trk tarihinin incelenmesi tekiltl bir faaliyet olarak yrtlmeye balad. Trk Dernei, aralarnda Ahmed Mithad, Necip Asm, Veled elebi ve Yusuf Akura gibi tarihilerin bulunduu bir grup tarafndan 1908de kuruldu. Kuruculardan sadece Yusuf Akura, hem Rusyada hem Pariste tarih renimi grmt. Trk Dernei, Trk milliyetiliini esas alarak kurulan ilk dernek olma zelliini tamaktadr. Dernein amac nizamnmesinde yle aklanmaktadr: ______________________________________________________________________
16

Kemal Koak, Osmanldan Cumhuriyete Tarih Anlaynda Kurumlama, http://dhgm.meb.gov.tr/yaymlar/dergiler/Milli Eitim Dergisi, 26.11.2012
17

lber Ortayl,a.g.e.,s.94

Cemiyetin maksad Trk diye anlan btn kavimlerin mazi ve hldeki sar, efal, ahval ve muhitini renmeye ve retmeye almak; yani Trklerin asar- atikasn, tarihini, lisanlarn, avam ve havas edebiyatn, etnografya ve etnologyasn, ahval- itimaiye ve medeniyeti hazinelerini, Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn aratrp ortaya kararak btn dnyaya yayp datmak ve dilimizin ak, sade, gzel, ilim lisan olabilecek sratte geni ve medeniyete elverili bir dereceye gelmesine almak ve imlsn ona gre tedkik etmektir. Dernein aylk yayn organ olan Trk Dernei dergisi 1911de 6 ve 1912de 1 olmak zere 7 say ktktan sonra kapanmtr. Bu dergide, Trk tarihi ve Osmanl toplumu zerine yazlm makaleler yaymlanm, makalelerde esas olarak dil sorunu ele alnmtr. Dernek ve dergi yerini Trk Yurdu adl dernek ve dergiye brakmtr. Dernein kurucularndan Yusuf Akura, Trk milletinin siyas iktidar ve Trkln gemiini ispatlayacak bilimsel bir Trk tarihi ortaya karma amacn gtmekteydi. Tarih yazmnda milliyetilikle bilimsel bir yaklamn ele alnmas Akurann makale ve dier eserlerinde grlmektedir. Fransz pozitivistlerinin etkisinde kalan Akura, Tarih ve Ulum adl makalesinde, tarih ve bilim arasndaki ilikiye dikkatleri ekmekte, bilimsel bir tarih yazm iin gerekli artlar ylece ortaya koymaktadr: Her eyden nce tarih yazl belgelere dayandrlmaldr, ancak bunlar tenkde tabi tutulmaldr.18 Osmanl mparatorluunda kinci Merutiyet devresi almadan nce, merhum Abdrrahman eref Bey stadmz, Mektibi Aliyede tedris olunmak zere 1895 senelerinde telif ettii Tarihi Devleti Osmaniye, adl kitabnn mukaddimesinde tarihin nevilerinden ve Hikmeti Tarih tabir ettii pragmatik tarihten bahseder; ve mekteplerde tarihin nasl tedris olunmas lzm geldiine dair de kendi mtalealarn syler. Lkin tarihte usul ve tarihin tedrisi meselelerine mteallik bu mtalealar ok ksadr. Merutiyetin fiilen ilgasndan sora ikinci defa ilnna kadar geen devrede, maruf tabir ile Devri Hamidde Padiah ve hkmet tarihi, sevmezler ve tarihten korkarlard. leride biraz tafsil ile anlatacaz ki bu devirde bir aralk Umum Tarih ok budand, sonra mekteplerde okutulmas men edildi; tarih kitaplar eksiltildi: Baz tarih kitaplar, polis tarafndan toplanp han odalarna hapsedildi, rivayete gre bazlarda yaktrld. ______________________________________________________________________
18

Kemal Koak, a.g.m., 26.11.2012

Byle bir devirde takdir buyurursunuz ki, tarih toplamak, yazmak ve okutmak usullerinden pek bahs olunamazd. Fakat ikinci Merutiyetin ilnn mteakip, mekteplerde serbeste tarih okutulmaya, tarih kitaplar tercme ve telif olunmaya ve tarihte usulden bahsedilmeye imkn hasl oldu.19 Ulusu tarih yazm asndan bir dnm noktas olarak nitelendirilebilecek olan II.Merutiyet dneminde tarihilik artk bireysel bir ura olmaktan km ulusu entelektellerin eitli cemiyetler ve yayn kurulular etrafnda rgtlenmeleriyle birlikte kurumsal bir yapya brnmtr. Tarih alanna younlaan yahut ilgi alanlarndan birinin tarih olduu Trk Dernei (19081911) Tarih-i Osmani Encmeni(1909-1928) Asar- slamiye ve Milliye Tetkik Encmeni(1915) ve Trk Ocaklar (1912-1930) gibi cemiyetler kurulurken bir yandan tarih aratrmalar bilimsel bir yapya kavumu dier yandan disiplinin alan genilemitir. Sz konusu cemiyetler arasnda en nemlisi btn halklarnn tarihinin ve kltrnn aratrlmas amacyla kurulan Trk Ocaklardr. Kurucularnn pozitivizmi benimsemi olduu Trk Ocaklar ve onun dergisi Trk Yurdunda bir araya gelen ok sayda milliyeti aydn Trk milliyetiliinin gelimesinde nemli bir paya sahip olmutur. Bu gibi ulusu cemiyetler ulusu ve bilimsel bir tarihin gelimesi amacyla hareket etmiler bylece Trklk zerine yaplan aratrmalarda byk bir arta neden olmulardr. Sz konusu almalar daha sonra Cumhuriyet dneminin ulusu tarih yazmnda belirleyici olmutur.20 Tarih-i Osman Encmeni, 9 ubat 1910da Bb- Ali Sadaret Dairesi altndaki vakanvislik odasnda Abdurrahman erefin bakanlnda ilk toplantsn yaparak almaya balad. Encmen ilk toplantsnda, yazaca, Osmanl Tarihinin plnn ve yeler arasnda i blmn yapt. Osmanl Tarihinin birinci cildinin yazm grevini Necip Asm ve Mehmet Arife verdi. Encmen, bu toplantda ayrca iki ayda bir Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas adl bir derginin yaymlanmasn kararlatrd. Encmenin mecmua yaynlamasndaki amac, yazlacak tarihin metnine aynen ve tamamen giremeyecek aratrmalar, vesikalar ve Trke veya yabanc lisanlardan tercme edilmi risaleleri yaynlayarak Osmanl Tarihine zemin
______________________________________________________________________
19

T.C. Maarif Vekaleti, I. Trk Tarih Kongresi, Konferanslar Mzakere Zabtlar.

htpp://tr.scribd.com.,01.12.2012(Yusuf Akura, "Tarih yazmak ve Tarih okutmak usullerine dair" balkl konferans)
20

ada Grc, a.g.e., s.23

10

hazrlamak

ve

mtala

merakllarnn

bilgilerini

geniletmeye da,

ve

fikirlerini

uyandrmaya hizmet etmek olarak belirtildi. Mecmua

Osmanl tarihinde

bulunmayan veya yeteri kadar belirlenmemi olan ve dier dillerde yazlm olan olaylar hakknda aratrma ve deerlendirmeler, ortaya karlacak tarih vesikalar, dier tarih encmenleri ve yeleri ile yaplan haberlemenin yaynlanmasna karar verilen ksm, encmende kabul edilen kararlar, btn lisanlarda Osmanl tarihi ile ilgili eserlerin bibliyografyalar ile henz yaynlanmam olan tarih risalelerinin (tefrika olarak) yaynlanmas n grlmt. Mecmuada esas olarak Osmanl tarih yazmna ve Osmanl tarihine yer verilmitir. Osmanl ncesi Trkler ve Anadolu zerine yazlar sadece bir ka defa yaymlanmtr. Necip Asm ve Mehmet Arif, Trk Derneinin tzel kiilii altnda Osmanl Tarihi yazmaya baladlar. Yedi yllk uzun bir almadan sonra Osmanl tarihine ait tek cilt yaymlanabildi. Bu cilt, Fuat Kprl, Yusuf Akura ve Ahmet Refik tarafndan ciddi biimde tenkit edildi. Yusuf Akura, Necip Asm ve Mehmet Arifin yazdklar tarihin Osmanl vakanvislik geleneinin bir devam olduunu ileri srmtr . Akuraya gre, yeni tarih yazm pozitivizme dayanmal ve milliyetilik ateiyle aydnlanmaldr. Bu milliyetiliin ad da Trklktr. Fuat Kprl tenkidinde; sz konusu tarih kitabnn bilimsel metod ve zihniyete uygun olmadn ne srm, bu iddiasn desteklemek iin bilimsel metod ve belgelerden yararlanarak tarih yazdklarn iddia ettii F. de Coulanges, E. Lavisse ve A.Sorel gibi Fransz tarihilerinden, T. Mommsen gibi Alman tarihilerinden rnekler vermitir. Bununla da kalmam, Necip Asm ve Mehmet Arifin yazd kitap hakknda; Bu yazarlar bir toplumun, bir milletin, bir devletin tarih kaynaklar olarak asker ve siyas kaynaklar zerinde durmulardr... Bununla yetinilemez, tarihiler, tarih olaylar hakknda coraf, etnik ve siyas olaylara da bakmaldr biiminde arpc bir deerlendirme yapmtr. Bilimsel metotlara ve sosyolojiye duyulan ilgi; Fuat Kprl, Ziya Gkalp ve benzeri gibi tarihiler tarafndan kurulan ve aralarnda Alman, Macar ve Fransz yelerin de yer ald Asar- slmiye ve Millye Tedkik Encmeninde anlamn buldu. Aralarnda Bursal Tahir Bey, Veled elebi, Necip Asm ve Mehmet Arif Bey gibi Trk Derneinin baz yeleri kurulan bu Encmene katld. Encmenin yayn organ Mill Tetebbula Mecmuasnda 1915te Encmenin tz yaymlanmtr. Tzkte, Encmenin amac yle aklanmtr: Encmen Trklere ait messesat dier milletlerin messesatyla mukayese ederek Trk milletinin hangi

11

enmuzec-i itimaiye mensup ve tekmln hangi safhasnda bulunduunu arayacaktr. Trklere ait messese hakknda yaplacak tetkikat vesaik-i kafiyeye istinad edecektir. Tetkikat sahas din, ahlk, hukuk, iktisat, lisan, bediiyat, fenniyat, bnyeyi itiamiye gibi hususattr. Bu messeselerin Trk harsnda ve slm medeniyetinde mevkiini tayin etmek ve yek dieri ile revabt ve mnasebatn bulmak encmenin saha- mesaisine dahildir.Mill Tetebbular Mecmuas, tarihin sosyal ve kurumlama asndan incelenmesi ynnden olduka nemli bir yere sahiptir. Be defa kabilen dergi, geleneksel tarih yazmnn bir devam olarak deerlendirilen Tarih-i Osman Encmeni dergisinden farkldr. Fuat Kprl ve Ziya Gkalp, Encmen faaliyetlerinde ve yayn organ dergide ok nemli roller stlenmitir. Ziya Gkalpin sosyal yaplar inceleyen nemli bir almas, derginin 2 ve 3. Saylarn da yaymlanmtr.21 Sultan Read zamannda, mkemmel bir Osmanl tarihi yazmak amacyla kurulan Trih-i Osmn Encmeni yelerinden Necip sm ve Mehmed rif beylerin kaleme ald Osmanl Tarihinin daha ilk cildi yaymlandktan ( stanbul 1335/1917) hemen sonra bata Yusuf Akura ve Fuad Kprl olmak zere byk eletiriler almtr. Kitab kaynaklar dnda ariv vesikalarnn da henz istifadeye ak olmamas, bu giriimin yarda kalmasna sebep olmu; Encmen, kendi adyla kard ilk tarih mecmuasnda ve bunun devam olan Trk Tarihi Encmeni Mecmuasnda, kaynak ihtiyacna ynelik makalelere ve tefrikalara arlk vermitir22 1913-1914 eitim ve retim ylndan itibaren tarih proramlarna ilk kez metod ve ama ksmlarnn girdii grlmektedir. Buna ilaveten zellikle Ali Reatn hazrlam olduu genel tarih kitab iinde tarih retiminin ama ve felsefesiyle ilgili bilgiler tarih retimine yol gsterici nitelikteydi. Milliyeti tarih yazmnn geliiminde bir dier husus ttihad ve Terakkinin 1913 ylnda iktidar ele geirmesidir. Bu olayla beraber siyasi Trklk iktidara gelmi ve bunun neticesinde milli grlerin aktarmnn en nemli vastalarndan birisi olan tarih ve onun retimi nem kazanmtr. Buna ilaveten zellikle Osmanl ncesi Trk tarihi ilgi ekmeye balam ve bu alann yazm ve aratrlmasyla ilgili olarak almalarn says artmtr. kinci Merutiyet Dneminde filizlenen ve gelien milli anlay Cumhu______________________________________________________________________
21 22

Kemal Koak, a.g.m., 26.11.2012

Abdlkadir zcan, Osmanl Tarihilii ve Tarih Kaynaklar, http://ekitap.kulturturizm 30.11.2012

12

riyet dnemi tarih yazm ve retim anlayn dorudan etkilemitir. Kurtulu Savayla beraber uzun bir sredir savalarda malup edilmi ve ve aleyhine imzalanan antlamalarla haklar gasp edilmi Trkler byk bir baar elde etmiti. Bu baarya ilaveten Trk insanna salam bir gemi altnda yeni bir kimlik verilmesi gerekiyordu. Atatrke gre bu kimlii Cumhuriyet insanna kazandracak olan tarih retimiydi.23

SONU
Tarih, hemen her toplumda ve her devirde insanln ilgisini eken nemli ilim dallarndan biridir. Her alanda olduu gibi tarihilik de zamann artlarna gre ekillenmitir. Her dnemde tarih yazcln etkileyen bir takm unsurlar olmutur. Bu durum yaanlan rejimin seklinden, toplumsal ve kltrel sorunlara kadar farkllk gsterebilir. Tanzimatla birlikte iyice ortaya kan Batllama hareketi devletin btn kurumlarnda ve sosyal hayatta olduu gibi tarih yazclnda da kendini hissettirmitir. Batdaki Modern tarihilik hususunda almalar Tanzimat dnemin de Osmanl tarihilii zerinde phesiz ki etki etmitir. Bu devirde bilimsel tarih aratrma ve dallarnn doduu da bir gerektir. Ama bu almalarn bir kurumlaamaya ve devamllk gsteren kadrolarla, salkl bir gelimeye gittiini sylemek zordur. Osmanldan Cumhuriyete Trk toplumunda tarih yazm aadaki aamadan gemitir bunlar; Dinsel (mmet) Tarih Anlay Dnemi, Hanedan Tarih Anlay Dnemi, Ulus (Milliyeti) Tarih Anlay Dnemidir. Tanzimat Dnemiyle balayan Hanedan anlayna dayal tarih yazm 1900lere kadar devam ettiyse de XIX. yzyln son eyreinde Trklk anlaynn ortaya kt grlr. II.Merutiyetten balayarak Cumhuriyete kadar olan dnemde baz Trk aydnlar Trk tarihine nem vermi ve aratrmaya balamlardr. Sz konusu almalar daha sonra cumhuriyet dneminin ulusu tarih yazmnda belirleyici olmutur. XIX. yzyl Osmanl tarihiliinde yeni bir dnemin balangc olmutur. Daha kkl Batllama hareketinin balad Tanzimat devri, devletin btn messeselerinde olduu gibi, Osmanl tarih yazclnda da yeni gelimelere zemin hazrlamtr. Osmanl tarihiliinin ______________________________________________________________________
23

smail Hakk Demirciolu, a.g.m.,118-120

13

gelimesine etki eden unsurlarn banda, Trk aydnlarnn Avrupann fikir hayatn tanma imkan bulmas gelir. Trklerin kkeni ve nemine ilikin bu almalar daha ileri seviyede Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu , Fuad Kprl, Veled elebi, Necip Asm, Mehmed Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet Mftolu gibi nemli kiilerin siyasi grleri vastasyla dile getirildi. Yirminci yzyln ilk eyreinde Trk tarihinin incelenmesi tekiltl bir faaliyet olarak yrtlmeye balad. Trk Dernei, aralarnda Ahmed Mithad, Necip Asm, Veled elebi ve Yusuf Akura gibi tarihilerin bulunduu bir grup tarafndan 1908de kuruldu. Tarih alanna younlaan yahut ilgi alanlarndan birinin tarih olduu Trk Dernei (1908-1911) Tarih-i Osmani Encmeni(1909-1928) Asar- slamiye ve Milliye Tedkik Encmeni(1915) ve Trk Ocaklar (1912-1930) gibi cemiyetler kurulurken bir yandan tarih aratrmalar bilimsel bir yapya kavumu dier yandan disiplinin alan genilemitir. Kurucularnn pozitivizmi benimsemi olduu Trk Ocaklar ve onun dergisi Trk Yurdunda bir araya gelen ok sayda milliyeti aydn Trk milliyetiliinin gelimesinde nemli bir paya sahip olmutur. Bu gibi ulusu cemiyetler ulusu ve bilimsel bir tarihin gelimesi amacyla hareket etmiler bylece Trklk zerine yaplan aratrmalarda byk bir arta neden olmulardr. Buna ilaveten zellikle Osmanl ncesi Trk tarihi ilgi ekmeye balam ve bu alann yazm ve aratrlmasyla ilgili olarak almalarn says artmtr. kinci Merutiyet Dneminde filizlenen ve gelien milli anlay Cumhuriyet dnemi tarih yazm ve retim anlayn dorudan etkilemitir.

14

Kaynaka
APAN, Fatma Trk Tarih Tezi ve Atatrk, Trk Dnyas Aratrmalar, S.181, stanbul 2009, O, Mehmet, II. Merutiyet Dnemi slam Tarihilii, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2004 DEM RC OLU, smail Hakk, Osmanl Devletinde Tarih Yazmnn Tarih

retimi zerine Etkileri Milli Eitim Dergisi,S.193, Ankara 2012 GEORGEON, Franois, Osmanl- Trk Modernlemesi (1900-1930), ev. Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2006 GRC,ada Zeki Veli Togan: Milliyetilik ve Tarih Yazm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ankara 2009 R N, brahim Osmanlda Tarihin Anlam Aray, htpp:// dergiler. ankara. edu. tr. 17.11.2012 KOAK, Kemal Osmanldan Cumhuriyete Tarih Anlayna Tesir Eden Faktrler, http//:www. akademik.com.16.11.2012 KOAK, Kemal, Osmanldan Cumhuriyete Tarih Anlaynda Kurumlama
http://dhgm.meb.gov.tr/yaymlar/dergiler/Milli Eitim Dergisi,26.11.2012

KKEN, Nevzat, Cumhuriyet Dnemi Tarih Anlaylar ve Tarih Eitimi (1923 1960), Yaynlanmam Doktora Tezi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, htpp:// sdu.edu.tr. 17.11.2012 LEV S, Bernard "Trkiye'de Tarih ve Milli Uyan" Trk Yurdu ,S. 285, 1960 ORTAYLI, lber, Tarih Yazclk zerine, Cedid Neriyat, Ankara 2009 ZCAN, Abdlkadir, Osmanl Tarihilii ve Tarih Kaynaklar,

http://ekitap.kulturturizm, 30.11.2012 T.C. Maarif Vekaleti, I. Trk Tarih Kongresi, Konferanslar Mzakere Zabtlar, htpp://tr.scribd.com.,01.12.2012 (Yusuf Akura, "Tarih yazmak ve Tarih okutmak Usullerine Dair" Konferans)

15