Zemin fiziksel parametreleri ile zemin yatak katsaylar arasndaki balant ve zemin yap etkileiminde uygulama

Relation between soil physical parameters and modulus of subgrade reaction and application in soil structure interaction
Zeki Karaca, Azer A. Kasmzade, Mehtap Ak
Ondokuz Mays niversitesi, naat Mhendislii Blm, Samsun, Trkiye

ZET: Temeller, st yapdan gelen yk ve kendi arln, altnda bulunan salam zemine aktaran mhendislik yaplardr. Zemin ortam yklendii zaman, zemin ktlesinde gerilmeler oluur. Zeminin kayma direnci, dayanabilecei en byk kayma gerilmesi olarak tanmlanr. Kayma direncinin hesab, zemine ait kayma direnci parametrelerinin (c,) bilinmesini gerektirir. Bu ise, eitli laboratuvar ve arazi deneyleri ile mmkndr. Bu almada ncelikle, zeminin kayma direnci parametreleri ve tama gc bilgileri verildikten sonra, srekli temellerin ve yatay ykl kazklarn projelendirilmesinde kullanlan ve ilk olarak Winkler tarafndan ne srlen, yatak katsays kavram incelenmitir. Yatak katsays hesab yapan bir bilgisayar program hazrlanm ve kayma direnci parametreleri ve tama gc bantlar kullanlarak yatak katsays deeri bulunmutur. Srekli temellerin elastik zemine oturan kiri olarak zmne dair yntemler verilmi, ele alnan bir rnek analitik ve sonlu elemanlar metodu ile saysal olarak zlmtr. Bildiride bu iki yntem ile bulunan moment (M), kesme kuvveti (Q) ve yerdeitirme (y) diyagramlar karlatrmal olarak sunulmakta ve baz sonulara varlmaktadr. Anahtar kelimeler: Yatak katsays, tama gc, kayma direnci, elastik zemin

ABSTRACT: Foundations are engineering structures, which transfer its own weight and the load from superstructure to the underlying soil. Loading causes stress increases in soil mass. Shear strength of the soil depends on the shear strength parameters (c,) of soil and these two parameters can be obtained with various laboratory and in situ tests. In this study, shear strength parameters and bearing capacity of soil are briefly described and modulus of subgrade reaction concept, which is used in design of continuous foundations and laterally loaded piles and proposed by Winkler, is discussed. Following this, shear strength parameters and bearing capacity formulae are used to calculate subgrade reaction modulus by a computer program, which is developed in this study. Methods to solve continuous foundations as a beam resting on elastic soil are also given and an example is presented in which solutions are obtained by both analytical and finite element methods. This paper compares the moment (M), shear force (Q) and displacement (y) diagrams obtained from these two methods and some conclusions are drawn. Keywords: Subgrade reaction modulus, bearing capacity, shear strength, elastic soil

1 GR Bilindii gibi; zeminin kayma direnci, onun dayanabilecei maksimum kayma gerilmesi olarak tanmlanmaktadr. Kayma direncinin hesab, zemine ait kayma direnci parametrelerinin (c kohezyon, isel srtnme as) bilinmesini gerektirmekte, bu ise, eitli laboratuvar (kesme kutusu deneyi, serbest basn deneyi, eksenli basn deneyi, vane deneyi, dzlem deformasyon deneyi, hcrede ii bo silindir kesme deneyi) ve arazi deneyleri (arazi vane

deneyi, sondaj kuyusu kesme aleti, konik penetrometreler) ile mmkn olmaktadr. (Aytekin, 2000). Ayrca, temel zemininde, gme olayna kar belli bir gvenliin olmas istenmektedir. Emin tama gc, zeminde krlma meydana gelmeden ve yapya zarar verebilecek oturmalar olumadan, temel zemininin gvenli olarak tayabilecei gerilme deeri olup, tama gcn belirlenmesi iin bir ok tama gc teorisi bulunmaktadr (Prandtl, Terzaghi, Meyerhof, Hansen vb.) (Uzuner, 2001).
213

2 ZEMN YATAK KATSAYISI Yatak katsays kavram ilk nce Winkler (1867) tarafndan ne srlmtr. Bu teorinin temel noktas, zeminin elastik olduu ve birbirine bitiik sonsuz sayda bamsz yaydan olutuu kabulne dayanmaktadr. Yatak katsays, ks; zeminin herhangi bir noktasndaki basn (q) ile, ayn noktann oturmas (H) arasndaki oran olarak tanmlanr (ekil 1) (Uzuner, 2000; Kant, 2003). Bu orant Winkler tarafndan dorusal olarak tarif edilmi ve zeminin elastik davran biimi gsterdii ykleme snrlar ierisinde Hooke kanunlarna uygun olarak deitii eitli aratrmaclar tarafndan yaplm ykleme deneyleri ile gsterilmitir.

Bunun yan sra Bowles temel yapsnn, zeminden 10 kat ve hatta daha fazla rijit olmas sebebi ile, yatak katsays deerinin (2) eitlii kullanlarak zeminin snr tama gcne gre saptanmasnn ok yanltc bir sonu vermeyeceini ve yaklak bir hesap iin kullanlabileceini ifade etmitir. ks = 40 qsnr = 40 (Gs) qa kN/m3 (2)

Bu eitlikte qa ifadesi, zeminde 0.0254m. derinliinde bir oturmaya yol aacak snr tama gcnn qsnr , bir emniyet saysna (Gs) blnmesi ile elde edilen izin verilebilir tama gcdr. 40 katsays 0.0254m. oturma deeri iin verilmitir. H=12 mm, 20 mm vb. oturma deerleri iinse 40 katsays; 83, 50, vb. olarak deiir. Bowles, dey ve yatay yatak katsaysnn hesab iin daha genel olarak (3) eitliini nermitir. ks = As + Bs Zn (3)

ekil 1. Yatak katsays

ks =

q H

(1)

Bir ok aratrmac, elastik zeminlere oturan kiri ve plak problemleri zerinde geni aratrmalar yapm ve zellikle Hayashi, Hetenyi, Vlasov ve Leontiev, Wlfer ve Sherif bu konudaki ayrntl almalarn yaynlamlardr. Yatak katsays, homojen ve izotrop bir zemin ierisinde yatay olarak sabit olabilecei gibi deiik deerlerde alabilmektedir. Dey dorultuda ise yatak katsays zellikle derinlikle deiim gstermekte ve belirli bir snr deere kadar derinliin artna paralel olarak artabilmektedir. Yatak katsays deeri genellikle arazide ykleme deneyleri ile belirlenmekte olup, laboratuvar deneyleri veya ayn blgede daha nce yaplm deneylere ait tablolar kullanlarak da elde edilebilmektedir. Bowles tarafndan verilmi olan Tablo 1 eitli zemin cinsleri iin yatak katsaysnn alabilecei deer aralklarn gstermektedir. (Bowles, 1996).
Tablo 1. eitli zeminler iin yatak katsays deerleri (Bowles, 1996) Zemin Cinsi Ks(kN/m3) Gevek kum 4800-16000 Orta sklkta kum 9600-80000 Sk kum 64000-128000 Killi orta sklkta kum 32000-80000 Siltli orta sklkta kum 24000-48000 Killi zeminler : qa200 kPa 12000-24000 200< qa800 kPa 24000-48000 qa >800 kPa >48000

Bu ifadede, As : dey veya yatay yatak katsays iin sabit deeri Bs : derinlikle deiim katsays, Z : derinlik, n : mevcut ykleme deneyi sonular veya baka bilgilerle verilmi olan yatak katsays deerlerine uygunluu salayan bir deeri gstermektedir. Bu eitlikte As veya Bs, 0 olabilir. Dey ks iin zemin seviyesinde As=0 fakat herhangi kklkteki bir derinlik iin As > 0 dr. Temeller ve radyeler iin (genelde plaklar) As > 0 ve Bs 0 dr. q snr = cNcs c + ZNq sq + 0.5 BNs As = C ( cNcs c + 0.5 BNs ) Bs Z1 = C ( Nq sq )Z1 (4) (5) (6)

Bowles, Terzaghi ve Hansen tarafndan verilmi olan (4) tama gc bantsn (3) eitliinde yerine koyarak (5) ve (6) nolu eitliklere ulamtr. Bu eitliklerde belirtilen C, (2) ifadesindeki 0.0254m. oturma deeri iin verilmi olan 40 katsaysn gstermektedir. Nc, Nq ve N tama gc katsaylar olup, c ise , zemin kohezyonunu, B temel geniliini (ksa kenar veya ap), zeminin birim hacim arln gstermektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta (5) ve (6) eitliklerinde emniyet katsays Gsnin bulunmaydr. Ayrca (6) ifadesi yatak katsaysnn derinlikle artn belirtmektedir. Fakat yatak katsays zerinde yaplan deneyler gstermitir ki, yatak katsays belirli bir deere kadar artmakta bu deerden sonra ise deimemektedir. Bu son noktann da dikkate alnmas ile (6) nolu eitliin sol taraf (7) ifadesi gibi olur. (Scott, 1981). Bs tan-1

Z D

(7)

214

2.1 Zemin Yatak Katsaysnn Bulunmasna Ait Oluturulan Program Yatak katsaysnn pratik ekilde elde edilmesi amacna ynelik Excel de oluturulan programa ait grnm ekil 2 de verilmektedir.

derinliine kadar, kare ve daire kesitli kazk iin enine yatak katsays programnda ise kazk boyunca her bir metrede alnarak, buna gre yatak katsays hesab yaplmaktadr. 3 SAYISAL UYGULAMA Bu balk altnda, zeminin tama gc bantlarndan yararlanlarak, zemin yatak katsays (boyuna yatak katsays, kare kesitli kazk iin enine yatak katsays ve daire kesitli kazk iin enine yatak katsays) hesab yapan ve zellikleri yukarda verilen bilgisayar program yardmyla saysal uygulama iin gerekli yatak katsays elde edilmitir. Daha sonra, bulunan bu katsay kullanlarak, ekil 3 de grlen elastik zemine oturan bir kiriin sonlu kiri tesir izgileri yntemiyle (Keskinel vd. 1976) analitik zm yaplm ve ayn rnek, SAP2000 (SAP2000, 2002) programnda zlerek elde edilen M (eilme momenti), Q (kesme kuvveti) ve y (kme) kesit tesirlerinin karlatrlmas yaplm ve baz sonulara varlmtr.
882.63 kN 588.42 kN

ekil 2. Yatak katsays hesab (Ak, 2004)

Men sayfasnda, boyuna yatak katsays (ks), kare kesitli kazk iin enine yatak katsays (kh) ve daire kesitli kazk iin enine yatak katsays (khd)olmak zere hesap seenei bulunmakta olup bu hesap seenekleri srasyla aada verilen (8), (9) ve (10) nolu bantlar kullanlarak hazrlanmtr. ks = 40[ c.Nc + . z. Nq + . . B.N ] kh = [80 c Nc +40 B N ] + [80 z Nq ] khd = s1.As + s2.BsZn (8) (9) (10)

294.21 kNm
1m 8m 1m B=1.40 m

1.20 m

ekil 3. Sonlu uzunlukta srekli bir temel kirii

Son bantda grlen s1 = 1.3-1.7, s2 = 2.0-4.4 arasnda deien sabitlerdir (Bowles, 1996). Hesaplanmak istenen yatak katsays seeneinin bulunduu butona basldnda program altrlmakta ve gerekli bilgilerin girilmesini salayan "Forml Hesap" penceresi ekrana gelmektedir. Burada c; kohezyon, ; zemin birim hacim arl, ; isel srtnme as, Df; temel derinlii, B; temel genilii (ksa kenar veya ap), SPT-N; standart penetrasyon deneyi darbe says, qu; serbest basn direnci, L; kazk boyu, s1 ve s2 ; sabitler ve zemin grubu (Afet blgelerinde yaplacak yaplar hakknda ynetmelikte (TDY, 1998) yer alan (A), (B), (C) ve (D) zemin gruplarn ifade etmektedir) olmak zere kullanc tarafndan girilmesi istenen bilgiler yer almaktadr. Bilgiler girildikten sonra "altr" butonu tklandnda program hesaplamalar yaparak, hesap sonularn "kt Ekran" nda vermektedir. kt ekrannda grlen Nc, Nq, N tama gc katsaylar olup, forml hesap penceresinde girilen deerine bal olarak, kitaplkta yer alan tablo sayfasndan program tarafndan okunarak elde edilmektedir. z deeri ise derinlik olup, boyuna yatak katsays programnda (Df + 3B)

Saysal zmlemelerde, beton snf C20, Elastisite Modl E = 28500000 kN/m2, ks = 19614 kN /m3 olarak dikkate alnmtr. Sonlu kiri tesir izgileri yntemi yardmyla kiri 10 eit paraya blnm, elde edilen zm sonular Tablo 2 de, kesme kuvveti diyagram ekil 4 de, eilme momenti diyagram ekil 5 de ve kme deerleri ekil 6 da verilmektedir.
Tablo 2. Sonlu kiri tesir izgileri ile zm sonular
Nokta no Kesme Kuvveti (Q) (kN) Eilme Momenti (M) (kNm) kme (y) (m)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

0 0 209.71 / -672.92 106.298 / 400.508 -481.914 -175.231 -309.745 -569.267 -154.724 -800.633 -141.836 -884.012 115.58 -832.673 238.154 -655.105 356.615 -357.465 473.1191 / -115.3009 57.640 0 0

0.011 0.0083054 0.0075206 0.0067623 0.0061 0.005575 0.005205 0.004975 0.004858 0.004804 0.0047508

215

kN

800.00

473.12

Sonlu Elemanlar Yntemini esas alan (Kasmzade, 2004) SAP 2000 yntemi yardmyla elde edilen zm sonular Tablo 3 de, kesme kuvveti diyagram ekil 7de, eilme momenti diyagram ekil 8de ve kme deerleri ekil 9da verilmektedir.
Tablo 3. SAP 2000 ile zm sonular
Nokta no
0

400.00
238.15 115.58

356.61

209.71

Kesme Kuvveti (Q) (kN)

Eilme Momenti (M) (kNm)

kme (y) (m)

0.00

nokta no

1.00

2.00

3.00

4.00

-154.72 -141.84

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00 11.00 -115.3

-309.74

-400.00
-481.91

-672.92

-800.00

ekil 4. Kesme kuvveti; Q (Sonlu kiri tesir izgileri ile zm)

kNm

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
kN

-1.43 -231.87 / 648.96 445.18 265.62 109.30 -29.88 -153.33 -267.68 -376.96 -482.87 / 104.89 0.72

0 118.58 -426.07 -778.28 -962.99 -1001.29 -909.56 -699.26 -377.40 52.43 0

-0.010425 -0.009467 -0.00847 -0.007556 -0.006785 -0.006189 -0.005773 -0.00552 -0.005395 -0.005339 -0.005262

700.00
648.96

500.00 400.00 300.00 200.00 100.00 0.00

0 106.3 57.64 0 nokta no 400.51

600.00 500.00
445.18

400.00 300.00 200.00 100.00 0.00 -1.43

-357.46

265.62

-100.00 1.00 -200.00 -300.00 -400.00 -500.00 -600.00 -700.00 -800.00 -900.00

2.00

3.00
-175.23

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00 11.00

109.3

104.89 0.72 nokta no

-29.88

-100.00 1.00 -200.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00
-153.33

8.00

9.00

10.00 11.00

-231.87 -267.68

-569.27 -655.1

-300.00 -400.00
-800.63 -884.01 -832.67

-376.96 -482.87

-500.00

ekil 7. Kesme kuvveti; Q (SAP 2000 zm)

ekil 5. Eilme momenti; M (Sonlu kiri tesir izgileri ile zm)

m

kNm

200.00 100.00 0.00

0 118.58 52.43 0 nokta no

0.02

-100.00 1.00 -200.00 -300.00 -400.00

0.011

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00 11.00

-377.4 -426.07

0.01
8.3054E-3 7.5206E-3 6.7623E-3 0.0061 5.575E-3 5.205E-34.975E-3

-500.00 -600.00 -700.00 -800.00

4.858E-34.804E-34.7508E-3 4.804E-3

-699.26 -778.28

-900.00 -1000.00 -1100.00

0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 8.00 9.00
nokta no

-909.56 -962.99 -1001.3

10.00 11.00

ekil 8. Eilme momenti; M (SAP 2000 zm)

ekil 6. kme; y (Sonlu kiri tesir izgileri ile zm)

216

-0.00 1.00 -0.01 -0.01 -0.01

-0.00847

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

nokta no -5.262E-3 -5.339E-3 -5.395E-3 7.00 -0.00552 9.00 10.00 11.00 8.00 -5.773E-3

-6.189E-3 -6.785E-3 -7.556E-3

-0.01
-9.467E-3

ok nemli olmayan bina temelleri iin mesleki tecrbesine de dayanarak, tablolatrlm yatak katsays deerlerini kullanmas, hesaplarn yeterli dorulukta olmasna kfi gelecektir. Ancak oturmalarn da nemli olduu ok nemli binalarda, mutlaka deney sonularna gre bulunacak veya o blgede yaplm olan eski deney sonularna gre elde edilen yatak katsays deerinin kullanlarak hesap yaplmas daha doru sonular verecektir. REFERANSLAR
Ak, M., 2004. Zemin Fiziksel Parametreleri ile Zemin Yatak Katsaylar Arasndaki Balant ve Zemin Yap Etkileiminde Uygulama: Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Samsun. Aytekin, M., 2000. Deneysel Zemin Mekanii: 1. Bask, Akademi Yaynevi. Bowles, J. E., 1996. Foundation Analysis and Design: McGraw-Hill Companies, Inc., New York, USA. Kant, R., 2003. Temel naat : Gazi Kitabevi, Ankara. Kasmzade, A. A., 2004. Sonlu ElemanlarMetodu: 2. Bask, Birsen Yaynevi, stanbul. Keskinel, F. ve Kumbasar, N., 1976. Srekli Temeller ve Dnel Kabuklar, Sonlu Kiri Tesir izgileri ilezm: stanbul. SAP 2000, 2002. Integrated Finite Element Analysis And Design Structure Computers and Structures : Inc. Berkeley, California, USA. Scott, R. F., 1981. Foundation Analysis: Prentice-Hall Inc, Englewood Cliffs, NJ 07632. TDY, 1998. Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik: naat Mhendisleri Odas zmir ubesi Yayn No:25, zmir. Uzuner, B. A., 2001. zml Problemlerle Temel Zemin Mekanii : Teknik Yaynevi, Ankara. Uzuner, B.A., 2000. Temel Mhendisliine Giri: Derya Kitabevi, Trabzon.

-0.01
-1.0425E-2

-0.01
m

ekil 9. kme; y (SAP 2000 zm)

4 SONULAR Bu almada, zeminin kayma direnci parametrelerinin (c ve ) bulunmas, zemin tama gcnn hesab ve yatak katsays kavram incelenmi, srekli bir temelin tama gc bantlarndan elde edilen, dey ve yatay yatak katsays bants kullanlarak, yatak katsays hesab (boyuna yatak katsays, kare kesitli kazk iin enine yatak katsays ve daire kesitli kazk iin enine yatak katsays) yapan bir bilgisayar program gelitirilmitir. Orta sklkta kum zemin iin bulunan yatak katsays deeri, sonlu uzunlukta bir srekli temel kiriine uygulanarak, elastik zemine oturan srekli bir temelin sonlu kiri tesir izgileri ile analitik zm ve SAP 2000 ile statik analizi yaplmtr. Elde edilen eilme momenti (M), kesme kuvveti (Q) ve kme (y) deerleri birbirine yakn olup, sonlu kiri tesir izgileri ile analitik zmde bulunan maksimum eilme momenti deerinin, SAP 2000 ile statik analiz zmnde yaklak %13.27 orannda art gsterdii, maksimum kesme kuvvetinin %3.56 orannda azald, maksimum kme miktarnn ise %5.23 orannda azald grlmektedir. Temel zemini, yap yklerini dorudan veya temeller vastasyla tayan zemin ortamdr ve temel zeminin tama gcnn doru belirlenmesi bu sebeple nemlidir. Muhafazakr tarafta, gerektekinden daha kk alnan tama gc, temellerin byk boyutlu olmasna yol aar ki, bu da, ekonomik olma kouluna ters der. Gvensiz tarafta; yani, gerektekinden daha byk alnan tama gc, temellerin kk boyutlu olmasna yol aar ki, bu da gvenli olmaya ters der. Bu yzden, zemin tama gcnn belirlenmesinde, almada deinilen durumlarn dikkate alnarak, tama gc hesabnn yeterli dorulukta olmasna zen gsterilmelidir. Ayrca, zemin yatak katsays deeri birok etkene, zellikle zeminin elastik zelliklerine, ykl alann boyutlarna ve temel zemininin cinsine gre ok eitli deerler alabilmekte olup, bu katsay ancak deneylerle belirlenebilmektedir. Tasarm mhendislerinin, ellerinde deney sonular olmad taktirde,

217

218