İlk Siyer Kaynakları Ve Müellifleri

T.
C
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SLAM TARH VE SANATLARI
(SLAM TARH)
ANA BLM DALI

LK SYER KAYNAKLARI

VE

MELLFLER

DOKTORA TEZ

aban Z

ANKARA 2006

2
T.C
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SLAM TARH VE SANATLARI
(SLAM TARH)
ANA BLM DALI

LK SYER KAYNAKLARI

VE

MELLFLER

DOKTORA TEZ

aban Z

Tez Danman
Prof. Dr. Mehmet ZDEMR

ANKARA-2006

3
KISALTMALAR 1
NSZ 2
GR 4
I. BLM: SYER VE KAYNAKLARI 12
A-SYER VE MEZ 12
1-Kelime Ve Istlah Manalar 12
2-Siyer Yazclnn Douu ve Gelimesi 14
B-SYER YAZICILIININ KAYNAKLARI 26
1-Kurn- Kerim 26
2-Hadis 30
3-Sahifeler/Risleler 33
4-Vesikalar 36
5-iir 42
6-Szl (ifh) Kaynaklar 47
C-SYER LTERATRNN GENLEMES 50
1-evre Kltrlerin Siyer Yazclna Etkisi 53
2- Siyas ve Mezheb Mcadelelerin Siyer Yazclna Etkisi 62
3- emil-Delil Edebiyatnn Siyer Yazclna Etkisi 67
D-KLASK DNEM SYER YAZICILIININ KARAKTERSTK ZELLKLER 74
1-Kitbet 74
2-snd 85
3-Tenkit 91
4-Yorum 97
5-Objektiflik 98
6-Ekoller 99
II. BLM: BALANGI, RSALELER VE CEM DNEM 108
A- BALANGI DNEM 108
1-Kabul-Ahbr(32/652) 108
1. 1. Hakkndaki Grler 112
1. 2. Kaynaklar 113
1. 3. Rvileri 113
1. 4. Rivyetleri 113
2-Abdullah b. Selm(43/663) 114
4
2. 2. Kaynaklar 118
2. 3. Rvileri 119
3-Vehb b. Mnebbih(114?/732) 120
3. 2. Kaynaklar 126
3. 3. Rvileri 126
3. 4. Eserleri 127
3. 5. Metodu 130
3. 5. 1. Rivyetleri 131
B-RSLELER DNEM 131
1-Urve b. Zbeyr(94/713) 132
1. 2. Kaynaklar 140
1. 3. Rvileri 141
1. 4. Eserleri 142
1. 5. Metodu 144
1. 5. 1. snd Kullanm 144
1. 5. 2. Kaynak Kullanm 147
1. 5. 3. Vesika Kullanm 149
1. 5. 4. iir Kullanm 149
1. 5. 5. 1. Sosyal Hayata Dair Anlatlar 153
1. 5. 5. 2. Neseb-Listeler 153
1. 5. 6. Tarih zikri 154
1. 5. 7. Tenkit 155
1. 5. 8. Yorum 155
1. 5. 9. slup 156
1. 6. Tesiri 157
2-urahbl b. Sad(123/740) 157
2. 2. Kaynaklar 159
2. 3. Rvileri 160
2. 4. Eseri 162
5
2. 5. Metodu 162
3-sm b. mer(120/737) 165
3. 2. Kaynaklar 166
3. 3. Rvileri 167
3. 4. Eseri 167
3. 5. Metodu 168
3. 5. 6. Tarih Zikri 173
3. 5. 7. Tenkit 173
3. 5. 8. slup 174
3. 6. Tesiri 174
4-Abdullah b. Eb Bekr(135/752) 175
4. 2. Kaynaklar 177
4. 3. Rvileri 178
4. 4. Eseri 178
4. 5. Metodu 178
6
4. 5. 7. Tenkit 186
4. 5. 8. Yorum 186
4. 5. 9. slup 187
4. 6. Tesiri 187
5-Ebn b. Osman(105/723 ) 187
5. 2. Kaynaklar 191
5. 3. Rvileri 191
5. 4. Eseri 193
C-CEM DNEM 197
1-Zhr(124/741) 197
1. 2. Kaynaklar 207
1. 3. Rvileri 208
1. 4. Eseri 209
1. 5. Metodu 212
1. 5. 7. Seriyye ve Gazve Haberleri 225
1. 5. 8. Tenkit 226
1. 5. 9. Yorum 227
1. 5. 10. slup 228
1. 6. Tesiri 229
III. BLM: TASNF-TELF DNEM 230
1- Mus b. Ukbe(141/758) 230
7
1. 2. Kaynaklar 233
1. 3. Rvileri 234
1. 4. Eseri 235
1. 5. Metodu 245
1. 5. 7. Tenkit 253
1. 5. 8. Yorum 254
1. 5. 9. slup 255
1. 6. Tesiri 255
2-bn shk(151/768) 255
2. 1. 1. Eletirilen Konular 264
2. 1. 1. 1. Abbs Taraftarl 264
2. 1. 1. 2. mam Mlikle Arasndaki Mesele 266
2. 1. 1. 3. Him b. Urve ile Arasndaki Mesele 269
2. 1. 1. 4. Teeyy tham 272
2. 1. 1. 5. Kader itham 274
2. 1. 2. Muhaddislerin Tenkitleri 275
2. 1. 2. 1. iir Naklindeki Teshl 276
2. 1. 2. 2. Ehl-i Kitaptan Rivyet Etmesi 278
2. 1. 2. 3. Tedlis Yapmas 280
2. 2. Kaynaklar 282
2. 3. Rvileri 283
2. 4. Eserleri 284
2. 4. 1. Kitbul-Mbtede(el-Mebde ve Kasasul-Enbiya) 286
2. 4. 2. Kitbus-Sre vel-Mez(Kitbul-Mebas vel-Mez) 288
2. 4. 3. Trhul-Hulef(Kitbul-Hulef) 295
8
2. 4. 4. Kitbul-Fth 296
2. 4. 5. Kitbus-Snne 297
2. 5. Metodu 298
2. 5. 4. Ayet Kullanm 308
2. 5. 6. 1. Mitolojik Anlatlar 310
2. 5. 6. 3. Din Hayata Dair Anlatlar 311
2. 5. 6. 4. Delilun-Nbvve Haberleri 312
2. 5. 6. 6. Coraf Bilgiler 316
2. 5. 8. Tenkit 318
2. 5. 9. Yorum 319
2. 5. 10. Objektiflik 320
2. 5. 11. slup 321
2. 5. 12. Hatalar 327
2. 6. Tesiri 328
3-Mamer b. Rid(153/770) 328
3. 2. Kaynaklar 332
3. 3. Rvileri 335
3. 4. Eseri 336
3. 5. Metodu 337
9
3. 5. 8. Tenkit 344
3. 5. 9. Yorum 344
3. 5. 10. slup 345
3. 6. Tesiri 345
4-Ebu Maer es-Sind(170/787) 346
4. 2. Kaynaklar 349
4. 3. Rvileri 349
4. 4. Eserleri 350
4. 5. Metodu 350
5-Vkd(207/822) 352
5. 2. Yneltilen Eletiriler 361
5. 2. 1. Teeyy tham 362
5. 2. 2. ntihal ddias 366
5. 2. 3. Nebhn Hadisi Meselesi 376
5. 2. 4. Telfik Yapmas 377
5. 3. Kaynaklar 378
5. 4. Rvileri 380
5. 5. Eserleri 380
5. 5. 1. Kitbul-Mez 390
5. 6. Metodu 391
10
5. 5. 6. 3. Coraf Bilgiler 402
5. 6. 8. Tenkit 404
5. 6. 9. Yorum 407
5. 6. 10. slup 408
5. 6. 11. Objektiflik 410
5. 6. 12. Hatalar 411
5. 7. Tesiri 411
IV. BLM: NAKL DNEM 413
A-KLASK NAKL DNEM 413
1-Ynus b. Bkeyr(199/814) 413
1. 2. Kaynaklar 414
1. 3. Rvileri 414
1. 4. Eseri 415
1. 5. Metodu 416
2-bn Him(218/828) 418
2. 1. Kaynaklar 419
2. 2. Rvileri 419
2. 3. Eserleri 420
2. 4. Metodu 421
2. 4. 5. slup 423
2. 5. bn shk Nakli 423
2. 5. 1. Kelime aklamalar 424
2. 5. 2. Tashihler 424
2. 5. 3. Farkl Grler 425
2. 5. 4. Tenkit 426
2. 5. 5. Sansr 428
11
2. 5. 6. Aklamalar 429
2. 5. 7. htisar 429
2. 5. 8. Haber Tamamlama 430
2. 5. 9. Tercihte Bulunma 430
2. 5. 10. Ziydeler 430
2. 5. 11. Metne Mdahale 432
2. 6. Tesiri 433
B-KARILATIRMALI NAKL DNEM 434
1-bn Sad(230/845) 434
1. 2. Kaynaklar 437
1. 3. Rvileri 438
1. 4. Eserleri 438
1. 4. 1. Tabaktul-Kbr 439
1. 5. Metodu 440
1. 5. 7. Tenkit 447
1. 5. 8. Yorum 450
1. 5. 9. slup 450
1. 6. Tesiri 452
SONU 453
EKLER 458
BBLYOGRAFYA 551

12

KISALTMALAR

Arp. : Arapa
as : Aleyhisselm
Anl. : Anlatm
AF : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
b. : bn, bin
bkz. : Baknz
Bsk. : Bask
cem. : Cem eden
ev. : eviren
der. : Derleyen
DA : Diyanet slm Ansiklopedisi
DB : Diyanet leri Bakanl
ed. : Editr
Fak. : Fakltesi
G. : Gazve
haz. : Hazrlayan
hy : Haiye
Hz. : Hazreti
Int. : Introduction(giri)
A : slm Ansiklopedisi
K. : Kitb
kr. : Karlatrnz
M : Marmara niversitesi
Mit. : Mitoloji
nr. : Ner
ra : Radiyallahu anh
S. : Seriyye
sad. : Sadeletiren
sav : Sallalahu Aleyhi ve Sellem
rh. : erh
T : Telfik haber
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
thk. : Tahkik
thrc. : Tahric
tkd. : Takdim
tlk. : Talik
trt. : Tertib
tsh. : Tashih
tz. : Tarihsiz
FD : niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve dierleri/Ve dier yerler
vs. : Vesire
Yay. : Yaynlar

13
NSZ
Hz. Muhammedin hayatyla ilgili yazlm olan btn kitaplar, kronolojik olarak hicr
ilk asrda telif edilmi eserlere dayanmaktadr. lk kaynaklar olarak isimlendirilen bu
eserlerin bir arada ve kapsaml bir ekilde incelenmesi yaplarak, tarih ilmi asndan deerleri
yeterince ortaya konulabilmi deildir. Yaplan almalar, genellikle tek bir esere veya
mellife ait zel alan incelemeleri ile snrl kalmtr. Bu konuda ilk ciddi eser, el-Mezil-
l ve Mellifh ismiyle Arapaya, slm Tarihiliin Douu ismiyle de Trkeye
evrilmi olan Josef Horovitzin Early Biographies of the Prophet and Their Authors adl
almasdr. Sonraki yllarda yaplan almalar, neredeyse Horovitzin tespitlerinin
tekrarndan teye geememilerdir. Oysa yeni bir takm deerlendirme ve tenkitler, gn
yzne karlan eserler ve bireysel aratrmalar, Horovitzin eserinin eksikliklerini ortaya
karmtr. lkemizde, slm tarihilii alannda ilgi daha ok kurumlar ve biyografik
incelemeler zerinde younlat iin, usl alanndaki almalar, birka eviriden veya
yzeysel tantmlardan ibaret kalmtr. Bunlar da, keyfiyet asndan olduu kadar, kemiyet
asndan da snrl kalm, bir elin parmaklar adedine ulaamamtr. Neticede asrlardr
yazlan siyer ve slm tarihi kitaplarnn kaynaklar olan bu eserlerin, gerek metodoloji
asndan incelenmeleri, gerekse de tarihte hayati nemi haiz olan ieriklerinin olabilirlilik ve
geerliliklerinin sorgulanmasna olan ihtiya, dn olduu gibi bu gn de mevcuttur.
lk dnem siyer kaynaklarndan bir ounun nakilleri, muahhar eserlerin
mnderectna dahil olmakla beraber, bir araya getirilmemi dank rivyetler eklindedir.
Dank durumdaki bu malzemenin bir araya toplanmak suretiyle, kayp siyer klliytnn
yeniden inas, slm tarihiliine nemli katklar salayacaktr. Son yllarda, bu amaca matuf
olarak, bir takm denemeler yaplm olmasna karn, bu almalar beklenen fayday
teminden olduka uzaktr. Zira bu trden almalarda dikkati eken en byk yntem hatas,
siyer yazclnn bir birinden bamsz dnemler halinde deerlendirilmi olmas, Urvenin
rivyetlerinin tespiti yaplmakszn Mus b. Ukbenin eserinin yeniden insna allmasdr.
Genel olarak yaplan bir dier yanl ise, ilk dnem kaynaklarnn, konulu risleler eklinde
olmasna karn, aratrmaclarn, Hz. Peygamberin btn hayatn kapsayacak ekilde klli
eserler elde etme uras ierisine girmi olmalardr.
Btn bunlarn paralelinde, slm siyer yazclnn tekml seyrini gstermesi ve
siyer kaynaklarnn salkl ekilde kullanlabilmesi iin, ilk dnem siyer kaynaklarnn bir
btn halinde ayrntl olarak incelenmesi, en azndan lkemiz zelinde bir ihtiya olduu
aikardr. almamzdan beklentimiz, bu ihtiyacn bir nebze olsun giderilmi olmasdr.
14
Ayrca almamzn, siyer yazclnda kaynak kullanm konusundaki boluu ksm
de olsa dolduraca midinin yan sra, yanl Peygamber tasavvurlarnn tashihi konusunda
da, katk salayacan umuyoruz. Gnmzde, Kuran balamndan olduka uzak, beer st
bir Peygamber tasavvurunun oluumunda, kaynaklarmzn etkisini gz ard etmek mmkn
deildir. Kaynaklarmzda yer alan ve gayr-i slm unsurlar olarak nitelendirebileceimiz
ehl-i kitab veya slm ncesi ve sonras yerel kltrel unsurlarn tespiti, Hz. Muhammedin,
mevcut tarihsel kimlii ile tannmasna ve tantlmasna yardmc olacaktr.
VIII. Yzyl kltr hayat ile ilgili olarak, H. Touatinin, Kitaba kar mderrisi
seen slm kltr, insann kendiliinden yetke alarak bilginlik aamasna ulaamayaca
kuraln yerletirdi eklindeki tespitini, btn slm kltr tarihini kapsayacak biimde
geniletmek mmkndr. Bu yzdendir, lisans yllarmdan itibaren destek ve teviklerini
devaml surette grdm, kran borcumun mr boyu devam edecei saygdeer hocam
Prof. Dr. Mehmet zdemirin ve bu arada tez izleme komitesindeki hocalarmn nemli
katklar olduu muhakkaktr. Bu vesileyle kendilerine olan kran ve minnet duygularm
ifade etmek, benim iin zevkle yerine getirilmesi gereken bir grevdir.

aban Z
Sivas-2006

15

GR
Aratrmamzn konusu genel anlamda, siyer yazclnn balangc, siyer yazcln
etkileyen unsurlar, ilk siyer rvi ve melliflerinin hayatlar, eserleri, eserlerinde kullandklar
kaynaklar, metotlar, siyas veya mezheb eilimleri, tarih srete siyer yazclna etkileri,
gibi hususlardr.
Tezimizle gerekletirmeye altmz amacmz, tarih srete siyer yazclnn
tekmln ve Hz. Peygamberin hayatn konu alan eserlerin hangi metot ve dnsel
ereve dahilinde kaleme alndklarn, ilm ve tarih keyfiyetleri asndan siyer melliflerinin
metot, kaynak, ekol vb. ynlerden slm tarihiliine katklarn tespit etmektir.
almamz drt ana blmde ele aldk. Araplarda tarih anlay, slmda siyer
yazclnn balamas, siyer yazclnn ana kaynaklarn oluturan Kurn, hadis, vesikalar,
bunlarn siyer yazcl ile ilikisi, siyer malzemesinin genilemesi, emil edebiyat, evre
kltrlerin ve siyas hdiselerin bu alandaki katklar, ilk dnem siyer yazclnn
karakteristik zellikleri gibi konular, tezimizin birinci blmn oluturmaktadr. Tezimizin
ikinci blmnde siyer yazclnn balang, risleler ve cem dnemlerini, nc blmde,
tasnif-telif dnemini ve drdnc blmde ise nakil dneminin, siyer kaynaklarn, eserlerini,
metot ve kaynaklarn incelemeye altk.
Tezimiz, siyer yazclyla snrl kalaca iin, siyer melliflerinin dier alanlarda
telif ettikleri eserler inceleme d braklmtr. Ayn ekilde ayet mellif bn Sadn yapm
olduu gibi eserinin bir blmn, Hz. Peygamberin hayatna ayrm ise, sadece bu
ksmlar detayl olarak ele alnmtr. Bununla beraber, mellifin dncesini ve yntemini
tespitte salkl neticelere ulamak iin dier rivyetlerinden ve eserlerinden de azam lde
faydalandk. Eserlerinde ayr bblar olarak Hz.Peygamberin hayatna yer veren
muhaddislerin eserleri, tezin tarihilik formunda hazrlanmas ve tez hacminin fazla
genilememesi iin kapsam d braklmtr.
lk dnem siyer yazcln, mellif ve kaynaklarn konu alan almamzda
kullandmz kaynaklar ana gruba ayrmak mmkndr. Siyer, Tabakt, Ricl, Cerh ve
Tadil, Genel slm Tarihleri almamzn birincil konumdaki kaynaklarn olutururken,
Kurn- Kerim, Tevrat, nciller, emil, Hasis, Delil, Ensb, Tefsirler, Esbb- Nzl,
Hadis ve Hadis Usul, ehir Tarihleri ve Edebiyat kitaplar tezimizde bavurduumuz ikinci
grup kaynaklar oluturmaktadrlar. nc grup kaynaklarmz ise, son dnem
aratrmaclarnn konuyla alakal kitap, makale ve ansiklopedi maddeleridir.
16
Burada, alma planmzdaki bavuru srasna gre, en ok faydalandmz eserler ve
ada aratrmalar hakknda ksa bilgiler vermenin, tezin dayand temellerin bilinmesi
asndan faydal olaca kansndayz.
almamzn birinci blmnde, slm tarihilii alannda yaplan almalardan,
Josef Horovitzin, el-Mezil-l ve Mellifh,
1
Faruk Hamdenin, Mesdirus-Sretin-
Nebevviyye ve Takvmuh,
2
Ramazan eenin, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl,
3

M. Muhammed Hasan urrabn, F Usli Trhil-Arabil-slm,
4
Muhammed Ahmed
Terhnnin, el-Merrihn vet-Trh indel-Arab,
5
Nebrvnin lmut-Trh Dirsetu f
Menhicil-Bahs,
6
Muhammed Hasan Abdulannin, et-Tercm ves-Siyer,
7
isimli
almalarndan istifade ettik. Hi phe yok ki, bu almalar arasnda en nemlisi
Horovitzin eseridir. slm Tarihiliin Douu
8
ismi ile Trkeye de evrilen bu eser,
gerek Batda, gerekse de Douda byk iltifata mazhar olmu, kendisinden sonra bu alanda
yaplan eserleri ciddi ekilde etkilemitir. Horovitzin grleri bir ok aratrmac tarafndan
tekrar edilirken, bir ok aratrmac da, Horovitzin tespitlerini kendi tespitleri olarak
sunmaktan ekinmemitir. Biz de, gerekli tenkit ve dzeltmeleri yapmakla beraber,
almamzda bu eserden olduka sk faydalandmz ifade edelim. Tezimizin Hadis ilmi ile
i ie olmas dolaysyla, zellikle birinci blmde sk sk hadis usul ve tarihi konularndaki
eserlere de bavurduk. Bunlar arasnda; Rmahurmuznin, el-Muhaddisul-Fsl beyner-
Rv vel-V,
9
Hatbul-Baddnin, el-Kifye f lmir-Rivye,
10
Ksimnin, Kavidut-
Tahds min Fnni Mustalahil-Hads,
11
Suytnin, Tedrbur-Rv f erhi Takribin-
Nevv,
12
Subh es-Slihin, Ulmul-Hads ve Mustalahuhu,
13
Muhammed Hatb Acccn,

1
Horovitz, Josef, el-Mezil-Ul ve Mellifh, Arp. ev: Hseyin Nassar, Kahire 1949
2
Hamde, Faruk, Mesdirus-Sretin-Nebevviyye ve Takvmuh, Drus-Sakafe, II. Bsk., Ribat 1410/1989
3
een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, tkd: E. hsanolu, sar Yay., st. 1998
4
urrb, M. Muhammed Hasan, f Usli Trhil-Arabil-slm, Dmek/Beyrut 1993
5
Terhn, Muhammed Ahmed, el-Merrihn vet-Trh indel-Arab, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1991
6
Nebrv, Fethiyye Abdulfettah, lmut-Trh Dirsetu f Menhicil-Bahs, el-Mektebul-Cmiil-Hads,
skenderiyye 1993
7
Abdulan, Muhammed Hasan, et-Tercm ves-Siyer, Kahire 1980
8
Horovitz, Josef, slm Tarihiliin Douu, lk Siyer/Mez Eserleri ve Mellifleri, ev: Ramazan Altnay-
Ramazan zmen, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002
9
Rmhurmuz, Hasan b. Abdirrahman(360/970), el-Muhaddisul-Fsl beyner-Rv vel-V, thk: Muhammed
Accc el-Hatb, Drul-Fikr, Beyrut 1984
10
Hatbul-Badd, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit(463/1070), el-Kifye f lmir-Rivye, thk, tlk: Ahmed
mer Haim, Drul-Kitbil-Arab, II. Bsk., Beyrut 1986
11
Ksim, Muhammed Cemluddn ed-Dmek(1332/1913), Kavidut-Tahds min Fnni Mustalahil-
Hads, thk: Muhammed Behcet el-Beytr, tkd: Muhammed Red Rza, Drun-Nefis, III. Bsk., Beyrut
2001/1422
12
Suyt, Ebul-Fadl Abdurrahman b. Eb Bekr(911/1505), Tedrbur-Rv f erhi Takrbin-Nevv, thk, tlk:
Ahmed mer Haim, I-II, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 1993
13
Subh es-Slih, Ulmul-Hads ve Mustalahuhu, Drul-lm lil-Melyin, XXV. Bsk., Beyrut 2002
17
Uslul-Hads Ulmuhu ve Mustalahuhu
14
ve es-Snnetu Kablet-Tedvn
15
gibi eserlerini
saymak mmkndr. Rmahurmuznin, el-Muhaddisul-Fsl eseri ile Hatbul-
Baddnin, el-Kifye f lmir-Rivyesi zellikle de ilim nakil yollar konusunda olduka
deerli bilgilere ulatmz eserlerdir. Rmahurmuz nin, eseri hakknda Muhammed Accc
el-Hatb, Bu kitap, usl-i hadis konusunda ilk kitap kabul edilir. Bundan nce ve kendi
asrnda bu konuda tasnif edilen baka bir kitaba rastlamadm
16
derken olduka hakldr.
almamzda bu iki eserden, gerek Tahammlul-lm, gerekse de usule dair nakledilen
bilgilerden azami lde istifade ettik.
Yine birinci blmde ve tezimizin ana temalarndan olan slm rivyetlerin yazlmas
(kitabet) konusunda, Hatbul-Baddnin, Takydul-lm,
17
Kd ydn el-lmu il
Marifeti Uslir-Rivye ve Takydis-Sem,
18
Muhammed Mustafa Azam nin, Dirstu
fil-Hadsin-Nebeviyye ve Trhi Tedvnih,
19
M. Fuat Sezginin, Buhrnin Kaynaklar,
20

isimli eserlerinden yararlandk. Ysuf el-In da belirttii gibi,
21
rivyetlerin yazyla tespit
edildiine dair ilk telif Hatbul-Baddnin Takydul-lm isimli eseridir. Hatbul-Badd,
bu eserinde, kitabet konusunu tarih sre ierisinde ele alarak, konu hakkndaki grleri tek
tek ele alm, tartmalara yer vermi ve deerlendirmelerini yapmtr. Eserin en nemli
zellii, mellifin hadis kitabetinin ok erken dnemlerden itibaren baladna dair bir ok
rnek zikretmi olmasdr. Azam de, almasnda kitabetle itigal eden sahablerden,
tabindan rnekler vermi, kitabetin tarihsel geliimi zerinde durmutur. Eser, bu konuda
Bat dnyasndaki yanl deerlendirmelerin tenkidini yapmas asndan da ayrca nemlidir.
Deerli Trk ilim adam Fuad Sezginin ilk basksn 1956 ylnda yapt ve bu alanda artk
klasik haline gelmi olan Buhrnin Kaynaklar isimli eseri ise, ayn ekilde slm rivyet
literatrnn yazl olarak geldiini mahhas bir rnekle anlatmasndan dolay olduka
nemlidir ve ska bavurduumuz eserler arasndadr.
Siyer rvi ve melliflerini dnemler baznda ele aldmz tezimizin dier
blmlerinde ise, melliflerin hayatlar, kaynaklar, shhat durumlar gibi konularda, hliyle
tabakt, tercim, cerh ve tadil eserlerinden faydalandk. Bunlar arasnda; bn Sadn, et-

14
Accc, Muhammed Hatb, Uslul-Hads Ulmuhu ve Mustalahuhu,Drul-Fikr, Beyrut 1989
15
Accc, Muhammed Hatb, es-Snnetu Kablet-Tedvn, Drul-Fikr, VI. Bsk., Beyrut 1997/1418
16
Rmhurmuz, 26
17
Hatbul-Badd, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit(463/1070), Takydul-lm, nr: Ysuf el-I, Dru hyis-
Snnetin-Nebeviyye, II. Bsk., Dmek 1974 (I. Bsk. 1949)
18
Kd Iyd, Iyd b. Mus el-Yahsub(544/1149), el-lmu il Marifeti Uslir-Rivye ve Takydis-Sem,
thk: Seyyid Ahmed Sakr, I. Bsk., Drut-Turs(Kahire), el-Mektebetul-Atka(Tunus), 1389/1970
19
Azam, Muhammed Mustafa, Dirstu Fil-Hadsin-Nebeviyye ve Trhi Tedvnih, I-II, el-Mektebul-
slm, Beyrut/Dmek/Ammn 1992/1413
20
Sezgin, M. Fuad, Buhrnin Kaynaklar, Kitbiyt Yay., st. 2000 (I.Bask st. 1956)
21
Hatbul-Badd, Takyd, (Ysuf el-I, takdm), 14
18
Tabaktul-Kbr,
22
Nesnin, ed-Duaf vel-Metrkn,
23
Ukeylnin, ed-Duaful-
Kebr(Duafu Ukeyl),
24
bn Eb Htimin el-Cerh vet-Tadl,
25
bn Hbbnn, Mehru
Ulemil-Emsr,
26
es-Sikt
27
ve Kitbul-Mecruhn minel-Muhaddisn ved-Duaf vel-
Metrkn,
28
Hatbul-Badd nin, Trhu Badd,
29
bnul-Cevznin, ed-Duaf vel-
Metrkn,
30
Mizznin, Tehzbul-Keml,
31
Zehebnin, Siyeru Almin-Nbel
32
ve
Miznul-tidl f Nakdir-Ricl,
33
bn Hacerin, Tehzbut-Tehzb,
34
Suytnin,
Tabaktul-Huffz
35
gibi eserlerini saymak mmkndr. phe yok ki, bunlar arasnda en
nemli bavuru kaynamz bn Sadn, et-Tabaktul-Kbrsdr. Gnmze ulaan en eski
tabakt eseri olmas bir yana, verdii bilgilerle de, rvi ve melliflerin biyografileri
konusunda, ilk bavurduumuz eser olma zelliini tamaktadr.
Rvi ve melliflerin kayp rivyetlerinin tespiti iin ise, genel ve zel tarih
eserlerinden faydalandk. Bunlar arasnda bn ebbenin, Kitbu Trhil-Medinetil-
Mnevvere,
36
Tabernin, Trhul-Umem vel-Mlk,
37
bnul-Esrin, el-Kmil fit-Trh,
38

22
bn Sad, Ebu Abdillah Muhammed(230/845), et-Tabaktul-Kbr, I-IX, tkd: hsan Abbs, Dru Sdr,
Beyrut tz.
23
Nes, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb(303/916), ed-Duaf vel-Metrkn, thk: Mahmd brahim Zyid,
Drul-Va, Haleb 1369
24
Ukeyl, Ebu Cafer Muhammed b. mer b. Mus(322/933), ed-Duaful-Kebr(Duafu Ukeyl), I-IV, thk:
Abdulmut Emn Kalac, Drul-Mektebetil-lmiyye, Beyrut 1404/1984
25
bn Eb Htim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Eb Htim Muhammed b. drs er-Raz et-Temim(327/938),
el-Cerh vet-Tadl, I-IX, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1271/1952
26
bn Hbbn, Ebu Hatim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), Mehru Ulemil-
Emsr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1959
27
bn Hbbn, Ebu Htim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), es-Sikt, I-IX, thk:
Seyyid erefuddin Ahmed, Drul-Fikr, Beyrut 1395/1975
28
bn Hbbn, Ebu Hatim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), Kitbul-Mecrhn
minel-Muhaddisn ved-Duaf vel-Metrkn, I-II, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Marife, Beyrut 1992
29
Hatbul-Badd, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit(463/1070), Trhu Badd, I-XIV, Drul-Ktbil-
lmiyye, Beyrut tz.
30
bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed(597/1200), ed-Duaf vel-Metrkn, I-II, thk:
Abdullah el-Kd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1406
31
Mizz, Ebul-Haccc Ysuf b. Zek Abdurrahman(742/1341), Tehzbul-Keml, I-XXXV, thk: Ber Ivd
Marf, Messesetur-Risle, Beyrut 1400/1980
32
Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Siyeru Almin-Nbel, I-XXIII, thk:
uayb el-Arnavt-Muhammed Nuaym el-Urkuss, Messesetur-Risle, IX. Bsk., Beyrut 1413
33
Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, I-VII,
thk, tlk: A. Muhammed Muavvd-A. Ahmed Abdulmevcd-Abdulfettah Ebu Snne, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut 1995
34
bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), Tehzbut-Tehzb, thk: Hall
Memn iyhen-mer es-Selm-Ali b. Mesd, I-VI, Drul-Marife, Beyrut 1417/1996
35
Suyt, Ebul-Fadl Abdurrahman b. Eb Bekr(911/1505), Tabaktul-Huffz, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1403
36
bn ebbe, Ebu Zeyd mer en-Numeyr el-Basr(262/845), Kitbu Trhil-Medinetil-Mnevvere, I-IV, thk:
F. Muhammed eltut, yer ve tarih yok
37
Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhul-Umem vel-Mlk(Trhut-Taber), I-VI, Beyrut
1988
38
bnul-Esr, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed(630/1232), el-Kmil fit-Trh, I-XII, Dru Sdr, (I-IV. Ciltler)
Beyrut 1399/1979 (V-XII. Ciltler) 1402/1982
19
bn Kesrin, el-Bidye ven-Nihye,
39
bn Hacerin, el-sbe f Temyzis-Sahbe,
40

Semhdnin, Veful-Vef bi Ahbri Dril-Mustaf
41
gibi eserlerini saymak mmkndr.
Burada, Karlatrmal Nakil Dnemine geite en nemli mellif konumunda olan, bn
shk, Mus b. Ukbe, Ebu Maer ve Vkdnin rivyetlerini karlatrmal olarak nakleden
bn Sadn Tabaktnn ayr bir yeri vardr. Ayn ekilde, Taber ve bn Kesrin eserlerinden
de azam lde istifade ettik. Tabernin, siyer blmn bn shkn Ynus b. Bkeyr
rivyetine dayandrmas, eserini, bn shk nakillerini tespitte ayr bir konuma ykseltmitir.
bn Kesrin, eserinin siyer blm ise, bir nevi siyer rivyetleri ansiklopedisi gibidir. bn
Kesrin gerekli grd yerlerde tenkitini yapm olmas da eserine ayr bir nem
kazandrmtr.
Rvi ve melliflerin rivyetlerinin tespiti konusunda, yeniden in edilen eserlerden de
faydalandk. Bunlar arasnda, M. Mustafa el-Azamnin cem ettii, Urvenin, el-Mezsi,
42

Sheyl ez-Zekkrn cem ettii, Zhrnin, Kitbul-Mezsi,
43
Muhammed Bakin
cem ettii, Mus b. Ubkenin, el-Mezsi
44
gibi almalar sayabiliriz. Ancak burada
unu belirtmeliyiz ki, bu trden in eserlerden faydalanrken, olduka dikkatli davranp,
mmkn mertebe ilk kaynaa ulamaa altk. Aratrmaclarn, ilgili mellifin eserini
kapsaml bir siyer telifi haline getirme arzular, sadece onlarn rivyetleri ile yetinmemeleri,
rivyet tespitinde geni bir tarama yapmak yerine, dar bir erevede kalmalar bu almalarn
kullanm alanlarn daraltt gibi, ilm adan da bir takm eksiklikleri beraberinde getirmitir.
Bunlar arasnda en ciddi alma olarak Bakin, Mus b. Ukbenin rivyetlerinin cemi
olduunu sylemek mmkndr. En azndan Zhrnin yeniden ins ile karlatrdmzda
olduka baarl grnmektedir. Rivyetlerin yerletirilmesinde kronolojik sralamaya
uyulmu ve ortak metinlerin tespiti doru bir ekilde yaplmtr. Bununla beraber Bak de,
her nakli Musdan almam, haberi tamamlamak iin dier siyer melliflerinden
faydalanmtr.
bn shkn da siyer rivyetlerini bir araya toplama almalar yaplmtr.
Bunlardan biri de, Th Abdurraf Sad ve Bedev Th Bedev tarafndan cem edilen es-

39
bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer(774/1372), el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Drul-Marife, III. Bsk.,
Beyrut 1998
40
bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), el-sbe f Temyzis-Sahbe, I-
VIII, thk: Ali Muhammed el-Becv, Drul-Cl, Beyrut 1412/1992
41
Semhd, Ali b. Ahmed (911/1506), Veful-Vef bi Ahbri Dril-Mustaf, I-IV, thk, tlk: Muhammed
Muhyiddin Abdulmecd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1984
42
Urve b. ez-Zbeyr, Ebu Abdillah el-Esedi el-Kurei, Kitbul-Meaz(Mez Resulillah), thk., cem:
Muhammed Mustafa el-Azam, Mekteb't-Terbiyyeti'l-Arab, Riyd 1981
43
bn ihb ez-Zhr, Kitbul-Mez, cem: Sheyl ez-Zekkr, Drul-Fikr, Dmek 1401/1981
44
Mus b. Ukbe, el-Mez, cem: Muhammed Bak Ebu Mlik, Memleketul-Maribiyye Cmiatu bn Zuhr
1994
20
Sretun-Nebevviyye
45
isimli almadr. Eserin kaynaklar ile ilgili olarak muhakkikler, te
biz, bn shkn Sresini bulduumuz yazmalardan topladk. Eksik ksmlarn zikrettiimiz
kitaplardan ve bn Himn Sresinden tamamladk. Bylece kitabmz en mull siyer ve
Mez haline geldi
46
demektedirler. Oysa eserin banda sadece Mverdnin Ahkmus-
Sultaniyyesini ve Kitbur-Reyhn el-Murcu zikretmilerdir. ncelikle unu belirtelim ki,
alma ve bu ikisi dndaki bn shkn btn rivyetlerini tek bir kitapta topladk
47
gibi
bir iddiay gerekletirmi olmaktan olduka uzaktr. Eserin hibir yerinde hangi eserden
hangi alnty yaptklarna dair herhangi bir not eklemedikleri gibi, birinci cilt merhum
Hamidullah tarafndan neredilen Ynus b. Bkeyr nakillerinin, ikinci cilt ise tamamyla bn
Him nakillerinin tekrarndan ibarettir. Ayrca, almann birinci cildinde, baz rivyetleri
hem Ynus b. Bkeyrden, hem de bn Himdan alarak kitabn hacmi geniletilmitir.
48

Dolays ile ekonomik kayglarla telif edildii kanaatini tadmz bu eserin, kullanll
veya orijinalitesi neredeyse yok denecek dzeydedir. Bu alanda yaplan bir dier alma da,
Shamann Trk Edebiyatnda Siyerler ve bn Hiamn Siyerinin Trke Tercmesi,
49
isimli
baslmam doktora tezidir. Shamann almas neredeyse tamamyla bn Himn
Osmanlca evirisinin transkripsiyonundan ibarettir ve ismi ile ierii arasnda ciddi eliki
barndrmaktadr. Bu adan baktmzda, A. Guillaumenin, The Life of Muhammad-
Translation of Ibn Ishaks Sirat Rasul Allah,
50
isimli almasnn eksikleri ile beraber-
dierlerine oranla daha baarl olduunu syleyebiliriz.
lk dnem siyer melliflerinin gnmze ulaan eserleri, hliyle tezimizin temel
kaynaklarn oluturmaktadr. Bunlar; bn shakn, Sretu bn shk,
51
Mamer b. Ridin,
el-Cmi,
52
Abdurrezzk b. Hemmmn Musannef,
53
bn Himn, es-Sretun-Nebeviyye,
54

Vkdnin, Kitbul-Megz,
55
Kitbur-Ridde,
56
Fthu-m
57
ve bn Sadn, et-

45
bkz. bn shk, Muhammed b. Yesr(151/768), es-Sretun-Nebevviyye(Ynus b. Bkeyr Rivyeti), I-II, cem:
Th Abdurraf Sad-Bedev Th Bedev, Dru Ahbril-Yevm, I. Bsk., Kahire 1419/1998, I, 11
46
bn shk, es-Sretun-Nebeviyye, (takdm), I, 9
47
bn shk, es-Sretun-Nebeviyye, (takdm), I, 4
48
bkz. bn shk, es-Sretun-Nebeviyye, (takdm), I, 132, 137
49
Shaman, Messad Sveylim Ali, Trk Edebiyatnda Siyerler ve bn Hiamn Siyerinin Trke Tercmesi,
(Baslmam Doktora Tezi) AF Ktphanesi no: 29318, Ankara 1982
50
Guillaume, Alfred, The Life of Muhammad-Translation of Ibn Ishaks Sirat Rasul Allah, Oxford University
Press 1955
51
bn shk, Muhammed b. Yesr(151/768), Sretu bn shk, thk, tlk: Muhammed Hamidullah, Konya 1981
52
Mamer b. Rid(153/770), el-Cmi, I-II, thk: Habb el-Azam, el-Mektebul-slm, II. Bsk., Beyrut 1403
53
Abdurrezzk b. Hemmm, es-Sann(211/827), el-Mussannef, thk: Habburrahmn el-Azam, I-XI, el-
Mektebul-slm, Beyrut tz.
54
bn Him, Ebu Muhammed Abdulmelik b. Eyyb el-Hmyer(213/828), es-Sretun-Nebeviyye, thk, rh: M.
es-Sekk-. el-Ebyr-A. elb, I-IV, Kahire tz.
55
Vkd, Muhammed b. mer b. Vkd (207/822), Kitbul-Mez, thk: Marsden Jones, I-III, lemul-Ktb,
III. Bsk., Beyrut 1984
21
Tabaktul-Kbr
58
isimli eserleridir. Bunlar hakknda almamzn ieriinde ayrntl
bilgiler vereceimiz iin burada tekrar etmiyoruz.
almamzda son dnemlerde siyer mellifleri zelinde yaplm akademik
almalardan da istifade ettik. Bunlardan en nemlileri olarak; Slemnin, el-Vkd ve
Kitbuhul-Mez-Menhecuhu ve Mesdiruhu-,
59
ululun, lk Siyer ve Megaz
Melliflerinden Muhammed b. mer b. Vkd el-Vkd-Hayat, Eserleri, Tarihilii ve
Etkileri-,
60
Tarbnin, Ruvtu Muhammed b. shk b. Yesr fil-Mez ves-Siyer ve
Siril-Merviyyt,
61
Muhammed Rafetin, Mamer b. Rid es-Sann Mesdiruhu ve
Menhecuhu ve Eseruhu f Rivyetil-Hads
62
isimli doktora almalarn saymak
mmkndr. Slemnin Vkd ile ilgili almas iki cilt olmasna karn, daha ok
Vkdnin, tercih yerleri[401-547], kulland ayetler[577-705], kelime aklamalar[706-
725], coraf yerler[II, 726-845] gibi dorudan alntlarla doldurulmu, Vkdnin kaynaklar
konusunda ise sadece isimlerine yer verilmitir. Bu adan bir karlatrma yapacak olursak,
Kasm ululun, Vkd ile ilgili almas ok daha fazla doyurucu bilgiler iermektedir.
Tarbnin, bn shk rvilerini ve nshalarn ele ald eseri ise, olduka titiz ve ciddi
hazrlanm deerli bir almadr. zellikle bn shk konusunda, bu aratrmadan nemli
lde istifade ettiimizi belirtelim.
Bunlara ek olarak, vesikalar konusunda, M. Hamidullahn, Mecmutul-Vesik,
63
iir
konusunda, Th Hseyinin, Chiliye iiri zerine,
64
Kurn kssalar konusunda,
Halefullahn, Kurnda Anlatm Sanat-el-Fennul-Kasas-,
65
rihletul-lm konusunda
Touatinin, Ortaada slam ve Seyahat-Bir lim Urann Tarihi ve Antropolojisi,
66
evre

56
Vkd, Muhammed b. mer b. Vkd (207/822), Kitbur-Ridde(Ahmed b. Muhammed b. Asem el-
Kf(314/926) rivyeti), thk: Yahy Vheyb el-Cebr, Drul-arbil-slm, I. Bsk., Beyrut 1410/1990 ve
Kitbur-Ridde, thk: Mahmd Abdullah Ebul-Hayr, Drul-Furkn, Ammn 1411/1991
57
Vkd, Muhammed b. mer b. Vkd (207/822), Fthu-m, tsh: Abdullatf Abdurrahman, I-II, Drul-
Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1998/1417
58
bn Sad, Ebu Abdillah Muhammed(230/844), et-Tabaktul-Kbr, I-IX, Beyrut 1985
59
Slem, Abdulazz b. Sleymn b. Nsr, el-Vkd ve Kitbuhul-Mez-Menhecuhu ve Mesdiruhu-, I-II,
el-Cmiatu slmiyye, I. Bsk., Medine 1425/2004
60
ulul, Kasm, lk Siyer ve Megaz Melliflerinden Muhammed b. mer b. Vkd el-Vkd-Hayat, Eserleri,
Tarihilii ve Etkileri-, Baslmam Doktora Tezi, Bursa 1996
61
Tarb, Mut, Ruvtu Muhammed b. shk b. Yesr fil-Mez ves-Siyer ve Siril-Merviyyt, Drul-
Fikr, Beyrut-Dmek 1414/1994
62
Sad, Muhammed Rafet, Mamer b. Rid es-Sann Mesdiruhu ve Menhecuhu ve Eseruhu f Rivyetil-
Hads, limul-Ktb, I. Bsk. Riyd 1403/1983
63
Hamidullah, Muhammed, Mecmutul-Vesikis-Siysiyye li-Ahdin-Nebev vel-Hilfetir-Ride, Drun-
Nefis, VI. Bsk., Beyrut 1987/1407
64
Th Hseyin, Chiliye iiri zerine, ev: aban Karata, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003
65
Halefullah, Muhammed Ahmed, Kurnda Anlatm Sanat-el-Fennul-Kasas-, ev: aban Karata, Ankara
Okulu Yay., Ankara 2002
66
Touati, Houari, Ortaada slam ve Seyahat-Bir lim Urann Tarihi ve Antropolojisi, ev: Ali Berktay,
Yap Kredi Yay., I. Bsk., st. 2004
22
kltrler konusunda, Casim Avcnn, slm Bizans likileri,
67
ve D. Gutasn, Yunanca
Dnce Arapa Kltr
68
isimli almalarndan ve burada tek tek zikretmemekle beraber
MEB ve TDV slm Ansiklopedilerinin konumuzla ilgili maddelerinden yararlandk.
Kurn ayetlerinin tespiti konusunda ise, Trke Kurn fihristleri ierisinde en
kullanls olarak grdmz, mer zsoy ve lhami Gler tarafndan hazrlanan,
Konularna Gre Kuran(Sistematik Kurn Fihristi)
69
isimli almadan zellikle de
Sret, Tarih ve Kssalar blmlerinden- azam lde istifade ettik. Bu konuda ayrca Rb
el-sfehn(425/1033)nin, Mfredtu Elfzil-Kurn
70
isimli eserinden ve bilgisayar
programlarndan faydalandk. Ayetlerin Trke karlklarnda ise, tek bir meale bal kalmak
yerine, bata zsoy ve Glerin de esas aldklar Hseyin Atayn meali olmak zere, deiik
meallere bavurduk.
Atf konusunda izlediimiz yntem, ilhiyat alannda neredeyse genel kabul grm
olan, ilk getii yerde eserin tam adresini vermek, dier yerlerde ise sadece mellifin ismini
veya farkl eserleri varsa eser isminin ksaltmasn zikretmek eklindeki yntemi kullandk.
Mellif isimlerinin zikrinde, zellikle Batda uygulana gelen, daha sonra da lkemizde de
kullanlmaya balanan Arapa gramerinin gzard edilmesi ilkesine, okumadaki tumturakl
durumdan dolay(bn Ebu eybe gibi) ve tezin ieriinde uygulama btnlnn salanmas
iin uymadmz belirtelim. Ayn ekilde melliflerin birinci isimlerindeki el- taklarn-
hatal olduunu kabul etmekle beraber- Trke okumadaki glkten dolay kaldrdk.
Rvi ve melliflerin lm tarihlerini parantez iinde mild karlklar ile beraber
verdik. Hicr tarihlerin mildiye evrilmesi konusunda ise bilgisayar programndan istifade
ettik. Burada u hatrlatmay yapmakta fayda vardr ki, ayet hicr tarihte ay zikredilmemise,
miladi karl 1 Muharrem itibariyledir.
almamzn sonunda ise, Mus b. Ukbe, bn shk, Mamer b. Rid ve Vkdnin
rivyetlerinin senedlerini tablolar halinde verdik. Bu tablolarda, bn shk ve Vkdnin
eserlerinden istifade ederken, Mus b. Ukbe ve Mamer b. Ridin ise, tespit edebildiimiz
rivyetlerinin senedlerini kullandk. bn Sadn rivyetlerini ise, eserindeki isnd saysnn
olduka bir yekn tutmas hasebiyle, tablo haline getiremediimizi itiraf edelim. Ayn ekilde,
siyer rvi ve melliflerinin birbirlerine ulama yollarn da, yine almamzn sonuna ekledik.

67
Avc, Casim, slm Bizans likileri, Klasik Yay., stanbul 2003
68
Gutas, Dimitri, Yunanca Dnce Arapa Kltr, ev: Ltf imek, Kitap Yay., st. 2003
69
zsoy, mer-Gler, lhami, Konularna Gre Kuran(Sistematik Kurn Fihristi), Fecr Yay., VI. Bsk.,
Ankara 2003, 548
70
Rb el-sfehn(425/1033), Mfredtu Elfzil-Kurn, thk: Safvn Adnn Dvud, Drul-Kalem/ed-
Dru-miyye, I. Bsk., Dmek/Beyrut 1412/1992
23
I. BLM: SYER VE KAYNAKLARI
A-SYER VE MEZ
1-Kelime Ve Istlah Manalar
Siyer kelimesi, ( - - ) kknden gelen sre(,-)nin ouludur ve szlkte, yol,
det, tutum, davran, ahlak, yaant, gibi anlamlara gelmektedir.
71
Kurnda,
_ ' ' ' ' + - , - ' -, - - - = - ' ' ' -= '
72
(Onu al korkma. Biz onu ilk hline evireceiz dedi)
ayetinde olduu gibi sre kelimesinin, insann veya bakasnn zerinde olduu hal, tavr,
anlamlarnda kullanld grlr.
73
Siyer kelimesini kavram olarak ise, Hz. Muhammedin
hayatn inceleyen, nakleden ve kendine zg metotlar olan ilim eklinde tanmlamak
mmkndr.
Mez ise olarak Maz ) - ( kelimesinin ouludur ve sava yaplan yerler,
sava, harp hikayeleri veya destanlar gibi anlamlara gelmektedir.
74
Kavram olarak ise, Hz.
Muhammedin savalarn konu edinen ilim olarak tanmlayabiliriz.
Siyer ile Mez arasndaki ilikiyi smail Hakk zmirli, Siyer, ensb- erifeden
balar, Mekke, Medine olaylarn ihtiva eder. Mez ise Peygamberin byk gazvelerinden
bahseder. Mekke olaylarn ihtiva etmez. Siyer daha umum, megaz ise daha hususidir
75

eklinde aklarken, Horovitz, Mez kelimesinin genellikle Nebnin btn hayatn
kapsadn belirtmektedir.
76
Horovitzin eserini Arapaya eviren Hseyin Nassr ise,
mez kelimesinin sonradan btn siyeri temil ettiini ifade etmektedir.
77
Bununla beraber
siyer ve Mez kelimelerinin bidayetten itibaren birbiri yerine kullanldn sylemeliyiz.
Nitekim Mus b. Ukbe, Mez olarak isimlendirilen eserinde, Resulullahn btn hayatndan
alntlara yer vermi, sadece sava haberleri ile ilgilenmemitir.
Sre kelimesinin stlah anlamda ilk defa kim tarafndan kullanld tartmaldr.
slm Ansiklopedisi Sre maddesi yazar Della Vida, siyer kelimesini Peygamberin hl
tercmesi olarak ilk kullanann bn Him olduunu, daha ncelerinde bu tr eserlerin Mez

71
Siyer kelimesi ve kullanm ekli konusunda bkz. Zemaher, Mahmd b. mer (538/1143), el-Fik f arbil-
Hads, I-IV, thk: A. Muhammed el-Becv-M. Ebul-Fadl brahim, Drul-Marife, II. Bsk., Lbnan tz., II,
198; bn Manzr, Muhammed b. Mukrim (711/1311), Lisnul-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut tz., IV, 389-390,
X, 221; Rz, Muhammed b. Eb Bekr b. Abdilkdir(721/1321), Muhtarus-Shh, thk: Mahmd Htr,
Mektebetu Lbnan, Beyrut 1415/1995, I, 136
72
20/Th, 21
73
Rb el-sfehn, 433; ayrca bkz. Vida, G. Lvi Della, Sre, A, Eskiehir 1997, X, 699-703, 699
74
Kelimenin anlam ve kullanmlar iin bkz. bn Manzr, XV, 124
75
zmirli, smail Hakk, Siyer-i Celile-i Nebeviye, Mukaddimt: . Hakk Uca, Esra Yay., Konya (Bsm.
stanbul) 1996, 20
76
Horovitz, el-Mez, 2, 34
77
Horovitz, el-Mez, (takdm), t, s
24
ismini tadklarn syler.
78
Vkdnin Kitbul-Mezsinin tahkikli nerini hazrlayan
Marsden Jones ise, bn Himn, bn shktan rivyet ettii esere ismini vermeden nce de,
es-Sre lafznn, Nebnin hayat anlamnda kullanldna phe yoktur. Kelimenin
Muhammed b. ihb ez-Zhrnin zamannda bu zel anlamnda kullanldna Kitbul-
Anden gelen rivyet delildirBununla beraber Sret ve Mez ayn anlamda kullanlan,
aralarnda fark bulunmayan lafzlardr der ve buna bn Kesrin bn shkn Siresi iin
bazen mez, bazen sre kelimesini kullanmasn delil olarak getirir.
79
Jonesun bu konudaki
tespitlerinin son derece yerinde olduunu ifade edelim. Katip eleb de, kelimenin bu
kullanma iaretle, Sreyi, Resulullahn Mezsi
80
olarak tanmlamtr. Mus b. Ukbe
ksmnda da deineceimiz zere, bizim ahs kanaatimiz, mez ve siyer kelimelerinin
balangta birbirlerinin yerine kullanldn, ancak zamanla anlam kaymas yaanarak
meznin sadece Hz. Muhammedin savalarna mnhasr klnd yolundadr.
Sret kelimesi ilk olarak Resulullah(sav)in hayat hikayesi iin kullanlm ve bu ilimle
ilgilenenlere Ashabus-Siyer denilmitir. Abdulan, siyer kelimesinin Hicr III. asrn
sonlarnda bu zel anlamndan ktn belirterek, Msrl mellif Ahmed b. Ysufun, Sretu
Ahmed b. Tuln adyla telif ettii eserin, muhtemelen sre kelimesinin Nebnin hayat
hikayesi zel anlamndan, bakalarnn da hayat hikayeleri anlamna intikal ettii ilk alma
olduunu anlatr.
81
Ancak Vkdye atfedilen, Kitbu Sreti Eb Bekr ve Veftihi
82
isimli eser,
ok daha ncelerden bu kelimenin Hz. Muhammedin hayatna has bir kelime olmaktan
ktn gstermektedir.
Balangta Resulullahn hayatn ifade eden Siyer kelimesi, zamanla genel anlamda
biyografi yi ifade etmek iin de kullanlr olmutur.
83
Ne var ki, bununla snrl kalnmam,
siyer kelimesi genel anlamda tarih ilmini ifade iin de kullanlmtr. Nitekim Taber, siyer
ehli ve tarih ehli kavramlarn birlikte kullanm, sadece Hz. Peygamberin hayat sz
konusu olunca deil, sonraki dnemlere ait hdiselerde de, siyer ehline atflarda
bulunmutur.
84

78
bkz. Vida, Sre, A, X, 699-700; ayrca bkz. Tarb, 41
79
Vkd, el-Mez, (takdm), I, 19
80
Ktip elebi, Mustafa b. Abdillah(1067/1657), Kefuz-Zunn an Esmil-Ktb vel-Fnn, I-VI, Drul-
Fikr, Beyrut 1419/1999, II, 604
81
bkz. Abdulan, 28
82
bkz. bnun-Nedm, Ebul-Ferec Muhammed b. shk(385/995), el-Fihrist, thk: Nhid Abbs Osman, Dr el-
Katar b. el-Fuce, I. Bsk., Doha 1985, 195
83
Siyer isimli eserler iin bkz. Ktip elebi, III, 24-25
84
Taber, Trh, III, 133, 204, 667; IV, 63, 352; bn Kesrde de ayn kullanm grmekteyiz. Bkz. bn Kesr, el-
Bidye, VII, 28, 158, VIII, 601; ayrca bkz. Cebert, Abdurrahman b. Hasan, Trhu Acibil-sr fit-Tercim
vel-Ahbr, I-III, Drul-Cl, Beyrut tz., I, 9-10
25
Resulullahn hayatn konu alan Trke eserlerde sadece Siyer kelimesinin
kullanlm olmasna ramen, biz geleneksel yntemi tercih ederek, almamzda hem siyer
hem de mez kelimesini, birlikte kullandmz belirtelim.
Siyer ilminin, nakil ekli, metodu ve ierisinde barndrd hadisler asndan
Hadisin,
85
konu asndan ise Tarihin bir ubesi olduu ifade edilmitir.
86
leride bu konu
zerinde tekrar duracamzdan burada sadece byle bir tasnif/ayrmann shhatinin tarih
perspektif asndan yeniden sorgulanmas gerektiini ifade ile iktifa ediyoruz.
2-Siyer Yazclnn Douu ve Gelimesi
Tarih ahsiyetlerin hayat hikayelerinin yazm ok erken dnemlerden itibaren bilinen
bir yazm trdr.
87
Teknik anlamda siyer kelimesinin Bat medeniyetindeki karl
biyografidir. Biyografinin tarih snfna dahil edilip edilemeyecei,
88
amalar, yntemi,
nemi gibi konulara girmemekle beraber, biyografilerin slmdan ok daha nceleri mevcut
olduunu belirtelim.
89
Biyografi(tercim) ile siyer arasnda anlam asndan fark yoktur.
Ancak Abdulannin de belirttii gibi, tarihilerin, tarih bir ahsiyet hakknda ksaca bilgi
vermeleri halinde tercme kavramn, ilgili ahs geni olarak ele almalarnda ise, siret
kelimesini kullanmalar det olmutur.
90
Bununla beraber, zel anlamyla siyerin basit formda
biyografiden ok daha te bir anlam ierdii kesindir. Bu balamda siyer yazcl ile,
Batdaki benzerleri arasnda bir iliki kurulacaksa, bu balant Roma imparatorlarnn
biyografileri ile deil, ncillerle olacaktr. Hi phesiz siyer nevinin ilk rneklerini nciller
oluturmaktadr.
91
Ancak konumuzla dorudan ilgili olmamas hasebiyle, nciller ile siyer
telift arasndaki benzerlikler veya farkllklar zerinde durmayacaz.

85
Siyerin hadis ilminin bir ubesi olduu konusunda bkz. Kannc, Sddk b. Hasan(1307/1889), Ebcedul-
Ulm el-Veiyyil-Merkm f Beyni Ahvlil-Ulm, I-III, thk: Abdulcebbr Zekkr, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut 1978, II, 514; Ahmed Emin, Duhal-slm, I-III, Drul-Kitbil-Arab, X. Bsk., Beyrut tz., II, 338;
zmirli, 17; Abdulan, 31; Dr, Abdulazz, Bahsun f Neeti lmit-Trh indel-Arab, Drul-Merik, II. Bsk.,
Beyrut 1993, 76; Th, Abdulvhid Zenn, Neetu Tedvnit-Trhil-Arab fil-Endelus, Dru-unis-
Sakafiyyetil-mme, Badat 1988, 5; Koyiit, Talat, Hads Tarihi, AF Yay., II. Bsk., Ankara 1988, 208
86
Siyerin, Tarih ilminin bir ubesi olduu konusunda bkz. Sehv, Muhammed b. Abdirrahman (902/1496), el-
ln bit-Tevbh li-men Zemmet-Trh, thk, tlk: Frans Rosenthal, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz., 150;
Kannc, II, 514; A. Emin, Duhal-slm, II, 319; Abdulan, 86; zmirli, 17
87
Bu konuda bkz. Abdulan, 9-10; Hallk, Hassn, Dirsetu f Trhil-Hadartil-slmiyye, Beyrut 1989, 124
88
Dnceden baka hibir eyin tarihi olmaz nermesinden hareket eden Collingwood, biyografileri ne kadar
tarih ierirse iersin tarih tr olarak kabul etmezken(bkz. Collingwood, R. G, Tarih Tasarm, ev: Kurtulu
Diner, Gndoan Yay., II. Bsk., st. 1996, 352), Halkn ise onu, tarih tr olarak kabul etmektedir(bkz. Halkn,
Lone E., Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev: B. Yediyldz, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989, 55). Bu
konuda ayrca bkz. Tosh, John, Tarihin Peinde, ev: zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay., st. 1984, 81-82
89
Biyografilerin Yunan ve Romada rnekleri konusunda bkz. Ktkolu, Mbahat S., Tarih Aratrmalarnda
Usl, Kubbealt Neriyat, IV. bsk. st. 1995, 23-24
90
bkz. Abdulan, 28
91
bkz. Hamidullah, Muhammed, Hemmm b. Mnebbihin Sahfesi, ev: Talat Koyiit, AF Yay., Ankara
1967, 14
26
Her ne kadar iirlerinde baz ahsiyetler hakknda bilgiler vermilerse de, slm ncesi
Araplarnda tam manasyla biyografinin mevcut olduunu syleyemeyiz. slmda Siyer
yazclnn ortaya kt tarih zemin, Araplarda zellikle de slm ncesi Araplarnda-
tarih fikrinin incelenmesi ile daha iyi anlalaca kanaatindeyiz.
Gemite olanlarn kaydedilmesi, btn insan topluluklarnda grlen bir durumdur.
Eldeki anlatlara bakarak, iptida bir ekilde dahi olsa slm ncesi Araplarnda tarih fikrinin
mevcudiyetinden bahsetmek mmkndr. Ancak Araplarda tarih yazclnn ortaya kmas
genelde slmn zuhuru ile balatlr.
92
Araplar, slmdan nce Fil yl, Kabenin yapm
gibi nemli ve mehur hdiseleri takvim olarak kullanmlar,
93
nemli grdkleri hdiseleri
kitbelere naketmiler
94
veya atalarnn yaptklar ileri ifh olarak nakletmilerdir.
95

Araplarda her ne kadar ilm anlamda bir tarih anlaynn olduunu syleyemesek de,
gerek d, gerekse i dinamikleri ekseninde basit formda bir tarih anlaynn mevcut olduu
aikardr. evre komularna baktmzda, onlarn Msr ve Fars gibi iki kadim medeniyetle,
Romann varisi olan Bizansla ve haliyle Hristiyanlk ve Yahudilik gibi ilh dinlerle temas
halinde olduklarn grrz. Araplar, iktisad gelimelere paralel olarak bu muhitlere ticr
seferler dzenlemiler veya bu dorultuda anlamalar yapmak iin heyetler gndermilerdir.
96

phesiz onlar bu seferlerinde sadece ekonomi veya siyaset konumuyorlard. Gemie dair
haberleri, efsane ve mitoloji ile karm ekilde onlardan dinliyorlar veya Tevrat hikayelerine
muttali oluyorlard. Kureyin ticr gayelerle Habe, ran, Bizans gibi evre devlet ve

92
bkz. Terhn, 59; Gnaltay, M. emseddin, slam Tarihinin Kaynaklar-Tarih ve Mverrihler-, haz: Yksel
Kanar, Endls Yay., st. 1991, 17; Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, ev: H. Dursun Yldz, Anka Yay., st.
2000,183
93
Araplar slm ncesinde baz tarihlendirme yntemlerine bavurmularsa da baarl olamamlardr. Araplarn
tarihlendirme yntemleri ve takvimleri konusunda ise bkz. bn ebbe, II, 758-759; Yakb, II, 7-8; Taber,
Trh, I, 120; Sehv, el-ln, 47, 148; ls, Mahmd kr el-Badd(1270/1853), Blul-Ereb f Marifeti
Ahvlil-Arab, I-III, tsh: Muhammed Behcet el-Eser, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz., III, 214-223. Hz.
mer zamannda takvimin belirlenmesi almalar konusunda bkz. Yakb, Ahmed b. Ebil-Yakb b. Cafer b.
Vehb b. Vdh (292/905), Trhul-Yakb, I-II, Dru Sdr, Beyrut 1412/1992, II, 145; Taber, Trh, II, 3-5,
476, 569; bnul-Esr, el-Kmil, I, 11-12; III, 59; Sehv, el-ln, 47, Semhd, I, 248; Nebrv, 70-73
94
Hallk, 128
95
Hourani, Albert, Arap Halklar Tarihi, ev: Yavuz Alogan, letiim Yay., III. Bsk., stanbul 2001, 80; slm
ncesi Araplarnda tarih konusunda ayrca bkz. Gibb, Hamilton A. R., slam Medeniyeti zerine Aratrmalar,
ev: K. Durak, A. zkk, H. Ycesoy, K. Dnmez, Endls Yay., st. 1991, 125-128

96
Araplarn Fars, Rum, Habe gibi komu devletlere gnderdikleri eliler ve onlarla ilikileri konusunda bkz.
Dekkasse, Muhammed Ali, es-Sefretus-Siysiyye ve Edebuh fil-Asril-Chil, Drul-lm, Dmek 1989, 187-
256; Resulullah zamannda da bu ilikilerin devam ettiini belirtelim. Bu konuda bkz. Hamde, Faruk, el-
Ilkatul-slmiyyetun-Nasraniyye f Ahdin-Nebev, Drul-Kalem, I. Bsk., Dmek, 1426/2005; Arab,
Muhammed Memdh, Devletur-Resl(sav) fil-Medne, el-Heyetul-Msriyyetil-mme lil-Kitb 1988(tpk
basm;Mektebetul-rd, st. tz), 258-275; Snmez, bidin, Reslullahn Diplomatik Mnasebetleri, nklb
Yay., st. tz.
27
medeniyetlerle ilikileri, onlarn tarih ithal etmi olma ihtimalini her zaman baki
klmaktadr.
97

Araplarda tarih anlaynn olumasnda etkili olan bir dier unsur ise i bnyesinde
barndrd ehl-i kitap kltrdr. slmn balang dnemlerine ait nakiller arasnda,
Mekkenin sosyal yapsnda Hristiyan klelerin olduunu,
98
tartmal dahi olsa baz
Araplarn Hristiyanl kabul ettiine dair rivyetlere rastlamak mmkndr. Ayn ekilde,
Medine, Hayber gibi yerleim yerlerinde, Yahudilerin varl ve Araplarn bunlarla belli bir
dzeyde ticar ve sosyal ilikilerinin olduunu biliyoruz. Btn bunlar gz nne alndnda
Araplarn sanld kadar kapal bir toplum olmadklar anlalacaktr. Neticede Araplarn,
gemi asrlara ve milletlere dair bilgileri olduunu syleyebiliriz.
99

slm ncesi Araplarnda haber nakil arac szl(ifh) anlatlardr.
100
Bundan
hareketle Araplarn yazdan bihaber olduklarn sylemek mmkn deildir.
101
Araplarn
komularna nispeten yazdan uzak durmalar aratrmaclar, onlarn yazy bilmedikleri
sonucuna gtrmtr. yle ki, Hitti, Kuzey Araplarnn bir yaz sistemine sahip
olmadklar
102
iddiasn dahi gndeme getirmitir. phesiz, aratrmaclar bu anlaya iten
argmanlar da vardr. leride tekrar zerinde duracamz, slmn banda Mekkede
yalnzca on yedi kiinin okuma yazma bildii yolundaki garabet rivyet,
103
bunlardan sadece
biridir. Araplarn yazya bavurmak yerine, szl gelenei tercih etmelerinin en geerli nedeni
gebe bir millet olmalardr. Medenleri arasnda ise, yaz geleneinin evre medeniyetlerle
kyaslannca olduka geride olmalar bir dier sebep olarak gzkmektedir. Burada,

97
bkz. bn Him, I, 300, 358
98
Medinede de Hristiyan klelerin mevcudiyetinden bahsedilmitir. Bkz. Hlid, Hasan, Muctemaul-Medine
Kablel-Hicre ve Badeh, Drun-Nahdatil-Arabiyye, Beyrut 1406/1986, 88
99
bkz. ls, III, 214. Nitekim Kurnda gemi Peygamberlerin haberlerini, uluslarn Araplara kar tutumlarn
anlatan bir dizi ayet vardr. Bu ayetler, kssalarn ilk muhataplar olan Araplarn bunlara yabanc olmadklar,
onlar bildikleri ya da en azndan bir ksmndan haberdar olduklar imajn verecek bir slupla ifade edilmitir.
Sz konusu ayetlerden bazlar, 10/Ynus, 13-14; 22/Hacc, 42-46; 29/Ankebut, 38; 30/Rm, 9. Bu konuda bkz.
Derveze, zzet, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, I-III, ev: Mehmet Yolcu, Yneli Yay., II. bsk., st.
1995, I, 268-269
100
bkz. Dr, lmut-Trh, 16; Th, 5; Hourani, 80; Uyar, Mazlum, mmiye asnda Dnce Ekolleri
Ahbrilik, Ay Kitaplar, st. 2000, 51; Kif, Seyyide smail, slam Tarihinin Kaynaklar ve Aratrma
Metotlar, ev: M. eker-R. Sava-R. imek, zmir 1997, 21; Derveze ise zorlama bir yorumla, Kurndaki
estir ibaresinin satara kavramndan geldiini ve bunun yazl metinlere iaret ettiini ileri srer, bkz.
Kurna Gre Hz. Muhammed, I, 272
101
Araplarda kitabet konusunda bkz. Azam, Dirst, I, 43; lk Devir Hads Edebiyat ve Peygamberimizin
Hadslerinin Tedvin Tarihi, ev: Hulusi Yavuz, st 1993, 3; slm dnemde yaz konusunda bkz. Hamidullah,
Muhammed, Allahn Elisi(sav) ve Sahabe Devrinde Yaz Sanat, slm Aratrmalar Dergisi, II/7, (1998),
95-102
102
bkz. Hitti, Philip K., Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I-II, ev: Salih Tu, st. 1989, I, 133
103
bkz. bn Abdirabbih, Ebu mer Ahmed b. Muhammed(327/939), Kitbul-Ikdil-Ferd, I-VIII, thk:
Muhammed Abdulkdir hn, Mektebetul-Asriyye, Beyrut 1423/2003, IV, 209
28
Araplarda yaznn gelimemi olmasn, onlarn gl hafza yeteneklerine
104
veya gnlk
hayatta ihtiya duymadklarna
105
balayan yorumlara katlmadmz da ifade edelim.
Araplar efsanev bir anlatma brndrdkleri atalarnn yklerini veya rakip
kabilenin menfirini iirlerle dile getirmekte idiler. Her ne kadar bazlar bu anlatm eklini
tarihe dahil etmeseler de
106
Hittinin de belirttii gibi,
107
bu trden malumatlar tarih bir deer
tamaktadr. Ayrca, slm ncesi Araplar, sadece kabileleri iin nemli olan hdiselerle
ilgilenmemiler, hayata, dnyaya, baka bir tabirle evrelerine dair grlerini de iirle dile
getirmilerdir.
Araplarn kendi i dinamiklerinden kaynaklanan tarih telakkilerinde ise, Eyymul-
Arap
108
ve soy bilgisi(neseb)
109
etkindir. Della Vida, ar bir yorumla Mez haberlerini,
Eyymul-Arabn devam ve tekml etmi ekli olarak deerlendirerek, iki tr arasndaki
slup ve anlatm benzerliini, Mez haberlerinde iire ok yer verilmesini buna delil getirir.

110
Ksm bir etkilenmeyi inkar etmemekle beraber, meznin eyym haberlerinin bir
devamndan ibaret olduunu kabul etmemize imkan yoktur. Della Vidann ileri srd
deliller ise mez anlatmnn zahir ekline baklarak ileri srlm argmanlardr. ncelikle

104
Uyar, 51
105
Azam, Dirst, I, 44
106
bkz. Togan, A. Zeki Veldi, Ortaa slam Aleminde Tenkidi Tarih Telakkisi, slami Tetkikler Enstits
Dergisi, I/1-4, (st. 1953), 43-49, 43; Seyid Kutub, Tarihte Dnce ve Metod, ev: Kamil M. etiner, Arslan
Yay., st. 1997, 33
107
Hitti, I, 133
108
Eyymul-Arabn tanm ve nedenleri konusunda bkz. Ahmed Emin, Fecrul-slm, Drul-Kitbil-Arab,
XI. Bsk., Beyrut 1975, 66-67; Hasan brahim Hasan, Trhul-slam es-Siys ved-Dn ves-Sakf vel-ctima,
I-IV, Beyrut/Kahire 1991; I, 47; Hitti, I, 134; Slim, es-Seyyid Abdlazz, Trhul-Arab f Asril-Chiliyye, el-
Mektebul-Cmiil-Hads, Beyrut tz., 426; evk, Ebu Hall, Fit-Trhil-slm, Drul-Fikr, Beyrut/Dmek
1991, 21; Beyt, A. Csim, Dirsetu Mukrene li-Melhimil-Eyymil-Arabiyye, [Ebu Ubeyde, Kitbul-
Eyymil-Arabn I. Cildi] lemul-Ktb/Mektebetun-Nahdatil-Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1987/1407, 59-69;
Huart, Clment, Arab ve slam Edebiyat, ev: Cemal Sezgin, Ankara tz., 174-175; Dr, lmut-Trh, 16-17;
Kif, 21; akir Mustafa, et-Trhul-Arab vel-Merrihn, I-IV, Drul-lm lil-Melyin, III. Bsk. Beyrut
1983(I. Bsk. 1978), I, 54; Muhammed Feth, Osman, el-Medhal ilat-Trhil-slm, Drun-Nefis, II. Bsk.,
Beyrut 1412/1992(I. Bsk. 1988), 114-116; Eyymul-Arabn panayrlarda dile getirildii konusunda bkz.
Vhid, Ebul-Hasan Ali b. Ahmed en-Neysbr (468/1075), Esbbun-Nzl, thk: Eymen Salih aban, Drul-
Hads, II. Bsk., Kahire 1995, 58; Eyymul-Arab konular iin bkz. Ebu Ubeyde, Mamer b. el-Msenn et-
Teym(209/824), Kitbu Eyymil-Arab Kablel-slm, I-II, thk, cem: dil Csim el-Beyt, lemul-Ktb/
Mektebetun-Nahdatil-Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1987/1407; bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim
ed-Dinever (276/889), el-Merif, thk: Servet Ukke, Mektebetul-rd, VI. Bsk.(I. Bsk. 1960), stanbul 1992;
603-607; ls, II, 68-75; Beyt, 229-263; Bek, Muhammed Ahmed Cdel-Mevl-Becv, Ali Muhammed-
brahim, Muhammed Ebul-Fadl, Eyymul-Arab fil-Chiliyye, Dru hyit-Trsil-Arab 1961, t;
panayrlarn Araplarda tarih ilminin gelimesine katks konusunda bkz. ls, I, 270-273; Sanni, Amidu,
Features and Orientations of the Early Works on Arabic Poetics, Hammard Islamicus, XIV/2, (1991), 5-11, 5
109
Ensb konusunda bkz. Ktip elebi, I, 191; ls, I, 278-308; II, 182-188. nsanlarn neseplerine nem
vermeleri, onlar kayt altna alma arzusu sadece Araplara has bir zellik deildir. Tevratta[Tevrat, Tekvin, Bab
10] ve Herodotosun, Tarihinde[Herodotos, Herodot Tarihi, ev: Mntekim kmen, Trkiye Bankas Yay.,
st. 2002, I, 19, 119, 136, 273, 341, 394, 441] bir ok soy zincirinin zikredilmesi, her toplumda ve zamanda
neseb bilgisine nem verildiini gstermektedir. Araplarn soylar konusunda listeler iin bkz. bn Kuteybe, el-
Merif, 63-111
110
bkz. Vida, Sre, A, X, 700
29
iddia ettii gibi Mez ile eyym arasnda slup benzerlii, birinin dierinin devam
olduunu syleyebilecek kadar ileri boyutta deildir. Ayrca, ileride de ele alacamz zere,
Mez mellifleri iiri, nakil arac olarak deil, haberlerine delil olarak kullanmlardr.
Ensb ilmini de, sadece atalarn isimlerinin zikredilmesi olarak deerlendirmemek gerekir.
Bilakis, kasas, ahbr ve vkalarn rivyeti de bu ilme dahildir.
111

Resulullah dnemi sohbet meclislerinde, ashabn iir ind ettikleri ve Cahiliye
haberlerini konutuklar
112
ifade edilmitir. Bu durum slmn balangcnda, toplumun
tarihle amatrce de olsa ilgilendiini gstermektedir. Ayn ekilde, ashabn Resulullaha,
hayatna dair sorduu sorular ve onun bu konuda anlattklar karlatmz ilk siyer
haberlerini oluturmaktadr.
113
slmn gelii ile beraber, Araplarn tarihe baklar da
deimi, daha nce elence meclislerine renk katmak iin kullanlan tarih, belli bir amaca
hizmet gayesi ile kullanlr hale gelmitir.
slm tarihinde tarihle ilgili ilk almann Kurnn cemi olduu belirtilmitir. Zira
Kurn toplayan heyet, metinleri baz kriterlere gre tespit ve tertip etmilerdir ki, bu da
tarih bilgisi gerektiren bir ameliyedir.
114
Biz bu gre, ilk kapsaml ve resm alma
ibaresini eklemek suretiyle katlmaktayz. Zira daha Resulullah zamannda hadislerin veya
baz siyere mteallik haberlerin sahifeler eklinde tanzimi, Resulullahn mektuplarnn
saklanmas gibi faaliyetler, Mslmanlarda tarihle ilgili almalarn ilk nvelerini
oluturmaktayd.
115
Baz aratrmaclar, slm dnyasnda tarih yazcln Siyer ve Mez
yazm ile balatmaktadrlar.
116
Bununla beraber, Mslmanlarn ilgilendikleri ilk tarihi
anlatmlarn, Kurnn naklettii blgesel tarih kssalar olduu da unutulmamaldr.
Siyer yazclnn douuna etki eden bir ok unsur vardr. Bunlarn banda da,
Mslmanlarn, Resulullahn rnek ve model(snnet) insan olma vasflarn sonraki nesillere
bir btn olarak aktarma arzusu gelmektedir. Nitekim, Kurnn Hz. Peygambere ittiba
etmeyi emreden ayetleri, siyer aratrmalarna ynelen Mslmanlar tevik etmitir.

111
Beyt, 51
112
bn Sad, I, 372; Tirmiz, Ebu s Muhammed b. s b. Sevre b. Mus b. ed-Dahhk(279/892), e-emilun-
Nebeviyye, thk: Fevvz Ahmed Zmerl, Drul-Kitbil-Arab, I. Bsk., Beyrut 1996/1417, 304-305; bn
Abdirabbih, VI, 5; Araplarda iir meclisleri kurulmas ile ilgili olarak bkz. bn Him, II, 370
113
Hz. ienin, Hz. Muhammede, Uhud gnnden daha iddetli bir gnle karlap karlamadn sormas,
bkz. Buhr, Ebu Abdillah Muhammed b. smail(256/870), Sahh, I-VII, ar Yay., II. Bsk., st 1992, IV, 83;
Mslim, Ebul-Hseyin Mslim b. el-Haccac(261/874), Sahh, I-III, thk, tsh, tlk: M. Fuad Abdulbaki, ar
Yay., II. Bsk., st. 1992, II, 1420; bn Abdilber, Ebu mer Ysuf b. Abdillah (463/1071), ed-Drer fi htisril-
Mez ves-Siyer, tlk, thrc: Mustafa Db el-Bua, Tecldul-Fid, Dmek 1984, 52; Hris b. Himn,
Resulullah(sav)e Vahiy sana nasl geliyor? diye sormas, bkz. Buhr, Sahh, IV, 80; ashabn Resulullaha
Bize kendinden bahset demeleri, bkz. bn shk, Sre, 28; Taber, Trh, I, 458
114
bkz. een, Mslmanlarda Tarih, 18
115
Nitekim Azam, Siyer yazcl, sahabenin kk hdiseleri yazmalar ile balamtr demektedir. Bkz.
Dirst, I, 58
116
bkz. Lewis, Tarihte Araplar, 183; Gnaltay, Tarih ve Mverrihler, 17; Th, 5-6
30
Kurn zerinde alma yapan Mslmanlar, Kurnn Hz. Muhammedin
hayatndan bamsz olarak ele alnamayacan ok erken dnemlerde fark etmilerdi.
Kurnn tefsiri iin Esbbun-Nzle ihtiya vard ve bir ayetin hangi art ve hdiseye
binen nzil olduunu bilmek, ayetin doru anlalmas asndan nemli idi. lk siyer
melliflerinin eserlerinde bir ok ayetin ve tefsirlerinin zikredilmi olmas bu anlayn
neticesidir. Kurnda, Hz. Peygamberin hayatndan kesitlerle beraber, bir ok peygamberden
bahsedilmesi Mslmanlar bu almalara ynelten bir dier nemli unsurdur.
Mslmanlarn dikkatini siyer aratrmalarna eviren baka bir unsur ise; hukuk
ihtiyalar ve siyas ekimelerdir. Clement Huart, Mez ilminin gelimesinde slm
hukukunun rolne dikkat ekerken
117
olduka hakldr. Zira, slmn iki ana kayna olan
Kurnn yorumu ve snnet/hadisin konumunu belirlemede, Hz. Muhammedin sretini
bilmek hayati nemi haizdir. Hukuk bir takm sorunlara zm bulma ihtiyac, alimleri, ferd
veya kamu hukukuna misl tekil edebilecek vkalarn tespiti iin, siyer aratrmalarna
yneltmitir. zellikle vergi sisteminde, arazilerin hukuk konumlar en ok karlalan
problemdi ve sorunun temelinde Hz. Muhammed ve Rid halifeler dnemindeki uygulamalar
yatyordu. Bu uygulamalarn tespiti iin de Siyer ilmi nemli bir bavuru alan idi.
118
mer b.
Abdilazz, halife olunca, Resulullah(sav)in ve mer b. el-Hattbn sadakalarla ilgili
kaytlarn aramak iin Medineye adam gndermesi, bulunan vesikalarn nshalarnn
kartlmas,
119
hukuk ihtiyalarn siyas otoriteleri de, siyer aratrmalarna ynelttiini
gstermesi bakmndan nemlidir. Burada sadece devlet idarecilerinin ihtiya duyduu bilgi
kaynaklarna ulama abas sz konusu deildir. Nitekim, Haricilerin liderlerinden olan
Necde b. mir el-Harr, bn Abbsa mektup yazarak, Kadnlar, Resulullahla beraber
gazveye kt m? ktlar ise Resulullah, onlara ganimetten pay verdi mi? ocuklar ldrd
m?Yetim ne zaman yetikin olur? Hums kimler iindir? gibi sorular sormu bn Abbs da,
bir mektupla bunlar cevaplamtr.
120

117
Huart, 174
118
Muhammed b. mer-Kudme b. Mus-Ebu Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm, mer b. Abdilazz bana
mektup yazarak, Benim iin, el-Ketbeyi (Hayberde bir yer) aratr. Oras, Resulullahn Hayberden humsu
mu, yoksa sadece Resulullaha has klnan arazilerden mi? dedi. Ebu Bekr, Bunu Amre bnt. Abdirrahmana
sordum ve Amrenin anlattklarn mer b. Abdilazza yazarak bildirdim. Bkz. bn Sad, V, 389. Ayn ekilde
bn ihbn, Hz. mere kadar ulaan bir senedle, Ben Nadr, Hayber ve Fedek arazilerinin statsn
aklamas (bn Abdilber, ed-Drer, 242), Resulullahn sadakalarnn neler olduunu sylemesi (bn ebbe, I,
173) gibi rnekler, siyer aratrmalarna duyulan ihtiyac gstermesi bakmndan nemlidir.
119
Ebu Ubeyd, Ksm b. Sellm(224/838), Kitbul-Emvl, thk, tlk: Muhammed Hall Herrs, Drul-Ktbil-
lmiyye, II. Bsk., Beyrut tz., 367
120
Necdenin mektubu ve bn Abbsn cevab iin bkz. Ebu Ubeyd, 343-344; Mslim, Sahh, II, 1444-1446; bn
ebbe, II, 647-650; Ebu Dvud, III, 170; Tirmiz, Ebu s Muhammed b. s b. Sevre b. Mus b. ed-
Dahhk(279/892), Snen, I-V, thk, rh: Ahmed Muhammed akir, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, IV, 125-126;
31
Siyas ve mezheb ekimeler, slm kltr tarihinde derin izler brakmtr.
Balangta siyas olan ihtilaflarn din bir veheye brndrlmesi, itikad bir takm
problemlerin temelinde tarih hdiselerin yatmas, sz konusu hdiselerin iyi bilinmesi
gerekliliini dourmutur. Ayrca, her mezhebin kendi argmanlarn Resulullahn
szlerinde/hareketlerinde aramaya kalkmas, her kesimden Mslman Hz. Muhammedin
hayatn aratrmaya yneltmitir. Her ne kadar kt niyetli baz hareketlerin temelinde de,
siys ve mezheb ekimeler yatmakta ise de, bu ekimelerin siyer yazcl zerinde,
gerek metodolojisinin gelitirilmesi, gerekse de yeni aratrmalara vesile olmas asndan
olumlu tesirleri olmutur.
Siyer yazclnn geliimini etkileyen dier bir husus ise ehl-i kitapla yaplan
mnazaralardr. Fetihlerle beraber slm Devletinin tebaas olan gayr-i Mslimlerle giriilen
amansz tartmalar, Resulullah konusunda bavuru eserlere ihtiyac gndeme getirmi, bu da
Mslmanlarn siyer almalarna daha bir itiyakla sarlmalarn salamtr. Ayn ekilde
ehl-i kitaba mensup kiilerin, Mslman olmalar ile beraber, nceki bilgi birikimlerini
slma tamalar da, siyer yazcl zerinde etkili olmutur. zellikle de, Resulullahn
hayatn, Adem(as)la balayan rislet geleneinin bir paras olarak alglanmasnda, sz
konusu kitlenin ciddi anlamda katks olmutur.
Siyer ilminin geliimine etki eden faktrleri u ekilde sralamak mmkndr:
a-Kurnn yorumu ve snnetin balaycl hususu,
b-slm ncesi din-kltrel(Yahudi-Hristiyan) gelenein devam,
c-Hukuk ve sosyal alanda duyulan bir takm ihtiyalar,
d-Resm otoritelerin ynetim alannda karlatklar sorunlar ve tarih model araylar,
e-Entelektel ura,
f-Din mnazaralar.
Sahabe dneminde ilm faaliyetler olduka artmtr.
121
Bu dnemde halifelerin veya
sahablerin Hz. Muhammed dnemi hdiselerine atflarda bulunduklarn, ahit olduklar
hdiseleri anlattklarn veya soruturduklarn grmekteyiz.
122
Halifelerin toplumdaki yanl
kanaatleri izale etmek veya beklentileri yok etmek iin tarih hdiselerin anlatmna
bavurduklar da olmaktayd.
Dnemin ilim meclisleri, ilm canlln en ak kant idi. bn Abbsn ilim
meclisinde her gn bir konu ileniyordu ve bunlarn arasnda Mez, Eyymul-Arap ve iir

ayn ekilde baka biri, bn Abbsa enflden sormu o da yantlamtr. Bkz. Mlik b. Enes(179/795), el-
Muvatt, I-II, thk, tlk: M. Fuad Abdulbaki, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, II, 455
121
Hulef-i Ridn dneminde ilm almalar iin bkz. urrb, 165-166
122
bkz. Vkd, el-Mez, I, 65, 254, 256, 319; II, 607; bn Him, I, 126, 235; Taber, Trh, I, 532-533; II, 239
32
dikkat ekiyordu.
123
bn Abbsn dier alanlarda olduu gibi siyer alannda da aratrmalar
yaptn sylemeliyiz. Bu konuda kendisi, Ben Resulullahn Ensr ve Muhcirden
ashabnn peinden ayrlmazdm. Onlara devaml olarak Resulullah(sav)in Mezsinden ve
bu konuda Kurnda nelerin indirildiini sorardm
124
derken,

Ubeydullah b. Eb Rf,
bn Abbs, Ebu Rf ye gelir ve Resulullah, falan gn ne yapt, falan gn ne yapt? diye
sorard. bn Abbsn yannda levhalar vard ve onlara yazard
125
eklindeki szleri bn
Abbs zelinde Mslmanlarn, ok erken dnemlerden itibaren siyerle ilgilendiklerini
gstermektedir.
Sahabe dneminde sadece siyer haberlerine ilgi duymakla yetinilmemi, ayn zamanda
siyer eitimine de balanmtr; erk- Abdulmelik b. Umeyr, bn mer abye urad. O,
Mez okuyordu. Bunun zerine bn mer, Sanki o da bizimle berabermi
gibi(anlatyor)dedi
126
Bir dier haber ise, bn Aklden gelmitir; Biz Cbir b.
Abdillahn yanna gider, ona Resulullahn snnetinden sorardk (Musnn rivyetinde,
Resulullahn Siyerinden ibaresi vardr) ve onu yazardk.
127
Bu dnemde yeni Mslman
olanlar veya sahabe ocuklarnn babalarna, Hz. Peygamberin hayatna veya gazvelerine dair
sorular sormalar, siyer ve meznin ilk temellerini atyordu.
Hulef-i Ridn dneminde ilk kez ihdas edilen,
128
ancak zamanla kontrolden kan
kssaclarn da siyer yazcln belli oranda etkilediklerini sylemek durumundayz. Ancak,
kssaclarn rol hibir zaman Peygamberin hayatna dair hikayeleri ilk olarak yazma ve
yayma
129
seviyesinde olmamtr. Ne var ki onlarn, siyer malzemesinin genilemesine olan
katklarn, daha doru ifade ile zararlarn da inkar edemeyiz. Ancak, onlarn katkda
bulunduklar rivyet literatrnn geniletilmesi faaliyeti ile, ilk dnem siyer yazcl
arasnda, hem zaman olarak, hem de yntem olarak, byk farkllklar vardr.
Emev ve Abbs hilafetleri dnemlerinde de gerek siyas evreler, gerekse de ilm
evrelerin genelde tarihe,
130
zelde siyere olan ilgileri artarak devam etmitir.

Mervn b. el-

123
bn Abbsn ilim meclisi iin bkz. bn Sad, II, 368; Zeheb, Alm, III, 350; Hamde, Mesdir, 66. Cbir b.
Abdillahn da, ilim meclisinden bahsedildiini ayrca belirtelim. Bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 434
124
bkz. bn Kesr, el-Bidye, VIII, 298
125
Hatbul-Badd, Takyd, 92
126
Zeheb, Alm, IV, 302
127
128
Kssacl ilk ihdas edenin fitne zamannda Muviye olduu da rivyet edilmitir. Bkz. bn ebbe, I, 10-11.
lk dnemlerde kssa ve kssaclar iin bkz. bn ebbe, I, 8-15; Ebu Dvud, Sleyman b. Eas b. shk b. Ber b.
eddd b. Amr b. mran el-Ezd(275/888), Snen, I-V, thk, hy, rh: Bedreddin etiner, ar Yay., II. Bsk., st.
1992, IV, 72; Muavvi, Slim, el-Kavidul-Marifetil-slmiyye f Edebi Sadril-slm, Drun-Nahdatil-
Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1422/2001, 235-243
129
Vida, Sre, A, X, 700
130
Muviye b. Eb Sfynn, Sahhar el-Abd ve Ubeyd b. eriyyeyi yanna getirtmesi(Beyt, 41), gecenin bir
blmnde, gemi Peygamberlerin (Taber, Trh, I, 158)ve ve Araplarn haberlerini, Fars ve dier uluslarn
33
Hakemin, bn Ymin b. en-Nadrye Kab b. el-Erefin nasl ldrldn,
131
Abdulmelik
b. Mervnn, Muhammed b. Cbeyre Kureyin isimlendirilmesini,
132
Veld b.
Abdilmelikin, Urveye Resulullah(sav)in Eas b. Kaysn kz kardeiyle evlenip
evlenmediini
133
sormalar, yine merin, Ebu Bekr b. Hazmdan, Resulullah(sav)in erkek,
kadn ve mevliden hizmetilerinin isimlerini
134
ve Resulullah(sav)in, Meymne ile
evlendiinde ihraml olup olmadn aratrmasn istemesi
135
gibi haberler, onlarn bu
konudaki ilgilerinin boyutlarn gstermeye yetecek niteliktedir.
Siyerin propaganda amacyla kullanmaya allmasnn balangc da Emevler
dnemine tekabl etmektedir; Abdullah b. Muhammed, Him b. Ysuf hfzndan imla ettirdi
ki-Mamer-Zhr, Veld b. Abdilmelik bana, Alinin ieye iftira atanlar arasnda olduu
haberi sana ulat m? dedi
136
Ebn b. Osmann elindeki siyer nshasn istinsah ettiren,
ancak ierisinde Ensrn vlmesini grdkten sonra yaklmasn emreden Sleyman b.
Abdilmeliki onaylayan dnemin halifesi Abdulmelikin verdii cevap, bu konudaki
yaklamlarn gstermesi asndan dikkate deerdir; Bizim faziletine ihtiyacmz
olmayanlarn ne karlmasna, am halknn bilmediklerini retmeye ihtiyacmz yok.
137

Abbsler dnemindeki kltrel hayatn en dikkat ekici faaliyeti olan ilim
meclislerinin de,
138
siyerin geliimine katk salad muhakkaktr. Her ne kadar bu ilim
meclislerinde, felsefe, hukuk, tp veya dinler aras polemikler arlkta olsa bile, zamanla bu
toplantlara, siyer dahil olacak, zellikle de Resulullahn sfatlar, mucizeleri gibi konular sk
sk gndeme gelecektir.
Siyer yazclnn geliim dnemlerini oluturan, risleler, cem, tasnif ve telif gibi
dnemleri ileride ele almakla beraber, burada son olarak slm literatr tarihinde tartla
gelen, slm ilimlerde tedvn ve tasnifin balangc meselesi zerinde durmann, siyer
yazclnn geliim aamalarn takip asndan faydal olaca kansndayz. slm kltr

krallarnn hayat hikayelerini, savalarn, siyaset anlaylarn konu alan sohbetler dzenlemesi(Mesd, Ebul-
Hasan Ali b. Hseyin(346/957), Murcuz-Zeheb ve Medinul-Cevher, I-IV, thk: Muhammed Muhyiddin
Abdulhamd, V. Bsk., Riyad 1393/1973, III, 40-41) onun ahsnda Emev halifelerinin, tarihe verdikleri nemi
gstermektedir. Ayrca mer b. Abdilazzin, Slim b. Abdillaha Hz. merin hayatn aratrmas konusundaki
mektubu iin bkz. bn Sad, V, 396; Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. shk b. Mus b. Mihran el-
Esbehn (430/1038), Hlyetul-Evliy ve Tabaktul-Esfiy, I-X, Drul-Ktbil-Arab, IV. Bsk., Beyrut 1405,
V, 284
131
Vkd, el-Mez, I, 192
132
Taber, Trh, I, 511
133
bn Sad, VIII, 145
134
bn Sad, I, 497; bn Kesr, el-Bidye, V, 328
135
bn Sad, VIII, 133, benzer bir varyant iin bkz. 134
136
Buhr, Sahh, V, 60; bununla ilgili olarak ayrca bkz. bn ebbe, I, 337; Zeheb, Alm, V, 339-340
137
Zbeyr b. Bekkr, el-Ahbrul-Muveffakiyyt, thk: Sm Mekk el-f, lemul-Ktb, II. Bsk., Beyrut
1416/1996, 275
138
Memn(Mesd, IV, 19-21), Vsk(Mesd, IV, 77) ve Yahy b. Hlidin (Mesd, III, 379) huzurlarnda
ilim meclisleri kurduklar nakledilmitir.
34
tarihinde tedvn faaliyeti ile siyer yazclnn geliimi arasnda ciddi bir paralellik vardr.
Ancak, tedvnden ne anlald konusunda mellifler arasnda bir ittifaktan bahsetmek
mmkn grnmemektedir. Kimi mellif, tedvnle kitabeti(takyd) e anlaml olarak
kullanrken,
139
kimi de tedvn ile cem ve tasnif ameliyesini ayn anlamda kullanmtr.
140

Oysa, tedvn, takydden daha geni bir anlama sahiptir.
141
Kanaatimizce takyd(kitabet),
tedvn, tasnif ve cem farkl ameliyelerdir ve birbirlerinin yerine kullanlmamas gerekir.
Resulullah ve sahabe zamannda ulmul-slmyeye dair ne varsa yazlmasna takyd
dnemi-ki vahyin yazlmas ile balamaktadr-, rivyetlerin Hads, Tefsir, Fkh, Siyer gibi
kendi alanlarnda ksmlara ayrlmas tedvn, her disipline ait haberlerin yani tedvn edilen
malzemenin bir araya getirilmesine cem, cem edilen malzemenin kendi iinde bblara
ayrlarak mstakil eserlerin nerine de tasnif/telif denmesi gerektii grndeyiz.
Tedvnin balangc konusunda da farkl grler ileri srlmtr. Muviyenin
sarayna tarihiler getirerek anlattklarn yazdrmas, Mslman-Arap haberlerinin ilk tedvni
olarak deerlendirenler olduu gibi,
142
mer b. Abdilazzin, Ebu Bekr b. Muhammed b. Amr
b. Hazma, snnetin toplanmasn emretmesini, ilk resm tedvn olarak kabul edenler de
vardr.
143
Rivyetleri sahih kabul edecek olursak, mer b. el-Hattbn, ok daha ncesinden
buna niyetlendiini syleyebiliriz. Ne var ki, kendisi bir mddet sonra, Kurnn terk edilme
korkusu ile bu dncesinden vazgemitir.
144
mer b. Abdilazzden nce de, Abdulazz b.
Mervn(84/86?-703/705)n
145
Hmsta bulunan ve Resulullahn ashabndan 70 Bedrye
yetimi olan, Kesr b. Mrre el-Hadramye yazarak, Ebu Hureyre hari, Resulullah(sav)in
ashabndan iittiklerini yaz. Ebu Hureyreyi yazma zira o yanmzda var
146
dedii
nakledilmitir. Ancak bunu resm bir faaliyetten ziyade, entelektel bir ura olarak

139
bkz. Ktip elebi, I, 47; Ukm, Muhammed Fruk, Trhut-Teril-slm, Cmiatu Dmek, IV. Bsk.,
Dmek 1992-1993, 132, 135; Accc, es-Snne, 224; Zhr, el-Mez, (takdm), 27. Burada Ktip elebinin
sadece tedvnle kitabeti deil, cemle tasnifi de ayn anlamda kullandn belirtelim. Bkz. Ktip elebi, II, 604
140
bkz. Ksim, 70; Cbir, Muhammed bid, Arab Aklnn Oluumu(Tekvnul-Aklil-Arab), ev: brahim
Akbaba, z yay. st. 1997, 88-89; Abbd, Ahmed Muhtr, fit-Trhil-Abbs vel-Endelus, Drun-Nahdatil-
Arabiyye, Beyrut tz., 18
141
Hatbul-Badd, Takyd, (takdm), 8
142
bkz. Hallk, 130-131
143
bkz. Itr, Nureddn, Menhecun-Nakd f Ulmil-Hads, Drul-Fikril-Musr(Beyrut)/Drul-Fikr(Dmek),
III. Bsk.(I. Bsk. 1972), 1997/1418, 58; Accc, es-Snne, 218, 224; ayrca bkz. Sezgin, Buhrnin Kaynaklar,
58; Hseyin, Muhammed ez-Zeheb, el-sriliyyt fit-Tefsr vel-Hads, Drut-Tevfik en- Nemvuzeciyye, nr.
Mektebetul-Vehbe, III. Bsk., Msr 1406/1986, 21; mer b. Abdilazz, sadece Ebu Bekre yazmam, dier
valilere ve alimlere de ayn ierikli mektuplar gndermitir. Bkz. bn Sad, II, 387; Rmhurmuz, 374; Hatbul-
Badd, Takyd, 105, 106; Ebu Bekrin, mer b. Abdilazzin bu konudaki istediini yerine getirdiini
sylemeliyiz. mer b. Abdilazzin aratrlmasn istedii konular arasnda yer alan, (bkz. bn Kesr, el-Bidye,
V, 328) Resulullahn mevli ve hizmetilerinin isimlerini, bn Hazmn aratrarak liste halinde mer b.
Abdilazze gnderdii belirtilmitir. Bkz. bn Kesr, el-Bidye, V, 331-332
144
bkz. bn Sad, III, 287; Hatbul-Badd, Takyd, 49-51
145
Onun hakknda bkz. bn Sad, V, 236; bn Hacer, Tehzb, III, 449
146
bn Sad, VII, 448
35
deerlendirmek daha doru olacaktr. Bununla beraber, bu istein yerine getirilip
getirilmedii konusunda da herhangi bir bilgiye sahip deiliz.
mer b. Abdilazzin bu faaliyetinde Zhrnin byk pay olmutur.
147
Her ne kadar,
Zhrnin, Biz ilmi yazmaktan holanmazdk. Ta ki, emirler bizi buna zorlayncaya kadar.
Biz de, Mslmanlardan kimseyi bundan engellemedik
148
dedii nakledilmi ise de, ileride de
zerinde duracamz gibi bu szn shhatinin sorgulanmas gerekmektedir. Zira Zhrnin
yazma konusunda zorlamaya tabi tutulduuna dair herhangi bir kayt olmad gibi, tam
tersine, kendisine ulaan rivyetleri yazma konusunda olduka hrsl davrand ifade
edilmitir. Zhrden baka Abdullah b. Eb Evf
149
gibi dier alimlerin de mer b.
Abdilazzin bu arsna cevap verdiklerini syleyebiliriz.
mer b. Abdilazzin bu giriimini resm tedvnin balangc olduunu ifade eden
Accc, ferd tedvnin ise fiil olarak Resulullah zamannda baladn belirtir.
150

Kanaatimizce, mer b. Abdilazzin balatt faaliyeti tedvn olarak deil, resm cem
faaliyetinin balangc olarak deerlendirmek daha doru olacaktr. Zira, rivyet
malzemesinin sahabe dneminden itibaren toplanmaya baladn gsteren ak deliller
vardr. mer b. Abdilazzin valilerine ve alimlere yazarak balatt hareket ise, daha nce
ahs planda olan toplama ameliyesini resm bir boyuta kavuturmutur.
Zehebnin, 143 ylnda Yemende Mamer, Kfede Sfyn es-Sevr kitap tedvn
ettiler. bn shk, Mezyi tasnif etti. lmin tedvini ve tebvbi(bblara ayrlmas) giderek
artt. Arapa, dil, tarih ve insanlarn ahvlleri ile ilgili kitaplar tedvn edildi. Bundan nceki
asrda insanlar ya hafzalarndan naklediyorlar ya da ellerindeki tertip edilmemi sahih
sahifelerden rivyet ediyorlard
151
eklindeki szlerine dayanan Cbir, slmda tedvn
faaliyetinin balangc olarak 143 senesini verir ve Bu tarih birka yl eksii veya fazlasyla
genel kabul grecek bir tarihtir. nk biz tedvn faaliyetinden, h. 136-150 yllar arasnda
hilfette oturan Abbs halifesi Mansr dneminde bizzat devletin gzetiminde balayan
faaliyeti anlyoruzBu bir asr akn hummal dnsel faaliyet dnemi Tedvn Asr olarak

147
Subh es-Slih, 45-46
148
149
bkz. Ebu Nuaym, Hlye,VIII, 260; Mus b. Ukbenin, kaynaklar arasnda yer alan Ebun-Nadr, Abdullah b.
Eb Evfnn bir kitabn kaynak olarak kullanmtr. Bkz. Mslim, Sahh, II, 1362; bu haberin deiik
varyantlar iin bkz. Buhr, Sahh, III, 208; IV, 9, 23-24; Ebu Dvud, III, 95-96; Ebu Nuaym, Hlye, VIII, 260.
Muhtemelen bu risle de, mer b. Abdilazzin istei zerine hazrlanmtr.
150
Acccn, tedvnle kitabeti ayn anlamda kullanmas hasebiyle byle bir neticeye ulatn ayrca belirtelim.
Bkz. Accc, es-Snne, 218, 224
151
bn Tariberdi, Cemaluddin Ebul-Mehsin Ysuf el-Atabek (874/1469), en-Nucmuz-Zhira f Mulk
Msr vel-Khire, Messesetul-Msriyye, Msr tz., I, 351; Suyt, Ebul-Fadl Abdurrahman b. Eb
Bekr(911/1505), Trhul-Hulef, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1408/1988, 210; Cbir, 87; ayrca bkz.
Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Tezkiratul-Huffz, I-IV, Dru hyit-
Tursil-Arab, Beyrut tz., I, 160
36
adlandrlmaktadr. Eer tedvnden srf baz meseleleri kaydetmek kastedilirse bunun iin
olduka gerilere, ilk halifelerin ve Allah Resul(as)nn dnemine gitmek gerekir
152
der.
Anlalan o ki, Zeheb tedvni tasnif anlamnda kullanmaktadr ve verdii tarih tedvne deil,
tasnif/telif dnemine iaret etmektedir. Bizim kanaatimiz, tedvn faaliyetinin cem
ameliyesinden nce balad ve deiik disiplinlere ait rislelerin ortaya kmas ile tedvn
faaliyetinin balam olduudur. Kesin bir tarih verme imkanna sahip olmamakla beraber,
dnem olarak sahabe asrnn sonu, tbin asrnn ban tercih ediyoruz. nk bu dnem
tbinun, stadlar olan sahablerden ve onlarn Sahifelerinden, deiik disiplinlere has, kendi
zel rislelerini oluturduklar dnemdir. Tedvn faaliyetinin, cem faaliyeti ile sona
ermediini, daha uzun mddet slm kltr hayatnda canl bir ekilde devam ettiini ayrca
belirtelim. lk tedvnin hangi disiplinde gerekletiini tespit etmek de olduka zordur. Her
ne kadar, ilk olarak Sretun-Nebnin tedvn edildii sylenmise de,
153
bunu delillendirmek
zordur.
Aratrmaclar arasnda ilk siyer/mez eserlerinin Abbas dneminde telif edildiine
dair genel bir kan olumu,
154
Ben meyye dnemi tasnif asr olarak itibara alnmamtr.
Emev dneminin tasnif asr olarak deerlendirilmemesine gereke olarak ise, bu dnemde
mstakil bblara ayrlm eserlerin tamamlanmam olmas, sadece risleler ve mecmualarn
kaynak ahslara veya rivyetin uygunluuna gre tedvn edilmi olmas,
155
ileri srlmtr.
Genele baklarak ulalm olan bu yargdan, Emev dneminde hi eserin telif edilmedii gibi
bir sonu karlmamaldr. Nitekim, tasnifin Abbslere kadar gtrlmesine hakl olarak
itiraz eden een, Bu gnk almalar, bir ok ilm eserin daha Emevlerin ortalarnda
yazlmaya ve tercme edilmeye balandn ortaya koymaktadr. Hatta Zehebnin bahsettii
alimlerin byk bir ksm kitaplarn Emevlerin sonlarnda hicr 132/750 ylndan nce
yazmlardr
156
demektedir. Ayrca eserlerin telif tarihlerini tam olarak tespit etmenin
imkanszlndan dolay, Emev asrn tamamen tasnif dneminin dnda tutamayacamz
gibi, sadece melliflerin vefat tarihlerine bakarak eserleri Emev veya Abbs dnemlerinden
birine mal etmek de hatal olacaktr. Melliflerin, eserlerini tasnife, Emevler dneminde

152
Cbir, 87
153
bkz. Hafc, Muhammed Abdulmunim-eref, Abdulazz, et-Tefsrul-lm lis-Sretin-Nebeviyye, Drul-
Cebel, I. Bsk., Beyrut 1992/1412, 355
154
bkz. Aar, Murat, slm Corafyacl ve Mslman Corafyaclar-Douu, Geliimi ve Temsilcileri-,
Kitabevi Yay., stanbul 2002, 83, 187
155
Ahmed skender-Ahmed Emin ve dierleri, el-Mufassal f Trhil-Edebil-Arab-fil-Usril-Kadme vel-
Vasta vel-Hadse-, tkd: Hassn Hallk, Dru hyil-Ulm, I. Bsk., Beyrut 1994/1414, 175
156
Bkz. een, Mslmanlarda Tarih, 16. lk Musannifler konusunda bkz. bn Muhammed, Ahmed b. Muhamed
b. Hanbel b. Hill b. Esed b. drs b. Abdillah(266/879), Mesilul-mm Ahmed, thk: Fadlurrahmaniddn
Muhammed, Drul-lmiyye, Delhi 1988, I, 334; Rmhurmuz, 611-620
37
balayp, Abbsler dneminde bitirmi olmalar da her zaman iin ihtimal dahilindedir.
Netice itibariyle diyebiliriz ki, ilm faaliyetler doal seyri ierisinde tedvn edilmi, toplanm
ve tasnifi/telifi yaplmtr.
B- SYER YAZICILIININ KAYNAKLARI
1-Kurn- Kerim
Kurnn bir tarih kitab olmad ok sk zikredilmektedir. Bununla beraber
Kurnn ierisinde tarihin ok zikredildii bir kitap olduu kesindir. ayet tarihi gemiin
zikri olarak deerlendirirsek, Kurnn neredeyse te ikilik gibi byk bir blm tarihe
ayrlmtr.
Bununla beraber saylar azmsanmayacak derecede bir grup msterik, Tevrat gibi
Kurnn da tarih kayna olamayacan, bunlarn ahlak davran modelleri oluturma
gayesi ile hdiseleri sunmu olmalarn delil getirerek savunurlar.
157
Ancak, Kurnn sunum
tarznn t, ibret gibi amalara matuf olmas, verdii haberlerin shhatine halel getirecek
unsurlar olamaz. Zira, herhangi bir kitabn amacna bakarak, tarihsel deeri gzard edilemez.
Kurnn t, ibret veya uyar amacyla yeni bir takm kurgulamalara gittiini
savunmak da ayn ekilde mmkn deildir. Zira bu gayelere matuf olan ve tarih gereklie
sahip bir ok hdise vardr. Dolays ile Kurnn, yeni kurgulamalara ihtiyac yoktur. Bu
balamda Kurndaki mesellerle kssalar birbirinden ayrmak gerekir. Kuran kssalarnn
rnek hikayeler olduu yolundaki anlay, farknda olmadan ncildeki rnek hikayelerle
Kurn kssalar arasnda, shhat ve gereklikleri asndan benzerlik kurmakta, Kurn
kssalarn ncildeki rnek hikayeler seviyesine indirmektedir. Kurnn, Mslmanlarn Hz.
Peygambere ittiba etmeleri konusunda yapt uyary, Uhud sava ile birlikte anlatm
olmas ile, herhangi bir ahlak prensibin yerletirilmesi iin, gemiten kssa anlatmas
arasnda hibir fark yoktur. Nasl ki, Uhud savann sembolik veya kurgu olduu
savunulamayacaksa, anlatlan kssalarn da kurgu olduunu savunmak ayn derecede mmkn
deildir.

157
bkz. Slim, 20-21
38
Biz burada, Kurnn tarihe bak,
158
Kurn kssalar,
159
Kssalarn sahihlii,
160

amalar,
161
yntemi
162
veya Tevratla Kurnn tarih anlatm asndan karlatrlmas
163

gibi hususlara, konumuzla dorudan alakal olmamalar hasebiyle girmiyoruz. Bununla
beraber, belirtmek istediimiz bir husus vardr ki o da Kurnn, anlatt kssalar ile Hz.
Muhammedin hayat arasnda balant kurmasdr. Kurn tarihin herhangi bir dneminde
cereyan etmi hdiseleri naklederken, ya iledii konuyu rneklendirmekte, ya inananlarn
(veya inkarclarn) iinde bulunduklar durumu veya sergiledikleri davranlarn tarih
benzerlerini hatrlatarak, onlar teselli(veya tehdit) etmektedir;
164
De ki, ben (dier)
elilerden farkl deilim
165
; Senden nce gnderdiimiz hibir eli ve Peygamber yoktur ki,
bir ey arzulad zaman, eytan onun arzusuna(bir ey katm olmasn)
166
; Ehl-i Kitap,
gkten kendilerine bir kitap getirmeni isterler, Andolsun, Musdan bundan daha byn
istemilerdi
167
; Ayn ekilde onlardan ncekiler de ne zaman bir eli gelse ona byc
veya deli derlerdi.
168
Sonu itibariyle diyebiliriz ki Kurn, kssalar vastasyla
Mslmanlara, davran modeli retmeyi hedeflemitir. Bu hedefe binaen, zamansal
uzaklklarn veya coraf farkllklarn herhangi bir nemi yoktur. Kurnn bu anlatm
slubunu, zamansz tarih veya kaytsz tarih olarak isimlendirmek mmkndr.

158
Bu konuda bkz. mduddn, Hall, slmn Tarih Yorumu, ev: A. Araka, Risale Yay., st. 1988, 14-15,
147-164, 101-102; Aar, 85-100; Sddk, Mazharuddin, Kuranda Tarih Kavram, ev: Sleyman Kalkan,
Pnar Yay., st. 1990, 193-195, 220-221; Kurnn tarih anlay ile ada tarih felsefelerinin karlatrlmas
konusunda bkz. Sddk, 62, 66, 193-221; engl, dris, Kurn Kssalar zerine, Ik Yay., zmir 1994, 96-102
159
Kurn kssalarnn konular, snflandrlmalar hususunda bkz. Halefullah, 156-157; Muavvi, 245-248;
engl, 72-73, 77-82; ayrca bkz. Derveze, I, 247, 266-267
160
Kif, 25; Slim, 19-20; urrb, 276; Itr, Nureddin, Ulmul-Kurnil-Kerm, Dmek 1993, 245-246;
mduddn, slmn Tarih Yorumu, 7; engl, 131-134; Demir, ehmus, Mitoloji Kuran Kssalar ve Tarihi
Gereklik, Beyan Yay., st. 2003, 79-99; kssalarn tarih dayanaktan yoksun, edeb metinler olduu konusunda
bkz. Halefullah, Kuranda Anlatm Sanat, 74, 82, 89. Halefullah, bu eserinde sz konusu iddiasn
temellendirme abasndadr. Kendisi, Kuran kssalarnn tarihsel anlatmnn Kuranda mevcut olduunu
belirtmekte (bkz. 160, 205) ancak bu tarihsel anlatmlarn rasyonel gereklik barndrmadn iddia
etmektedir(bkz. 168). Halefullaha reddiye olarak bkz. engl, 131-134; Demir, 104-129. Bu konuda ayrca bkz.
Th Hseyin, 46-47; Kurn kssalarnn tarih gereklie sahip hdiseler olduu konusunda bkz. engl, 102-
125; Dartma, Bahattin, Arkeolojik Veriler Balamnda Kurn Kssalarnn Fiilen Gereklememi Hdiseler
Olduklarna Dair, Akademik Aratrmalar Dergisi, V/18, (2003), 163-176
161
Halefullah, 36, 60, 75-76, 226, 359-375; Slim, 18-19; Aydemir, Abdullah, Tefsirde sriliyat, DB Yay.,
Ankara 1979, 69; Itr, Ulmul-Kurn, 240-245; Sddk, 81; mduddn, slmn Tarih Yorumu, 9-10, 99-100;
Hitti, I, 186; Muhammed kbal, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, ev: Ahmet Asrar, Birleik Yay.,
stanbul tz., 115; engl, 119-120; Muavvi, 133, 243-245; Akpnar, Ali, Kuran Corafyas, Fecr Yay., Ankara
2002, 69; Demir, 142-150
162
Halefullah, 234, 287; Sddk, 67; mduddn, slmn Tarih Yorumu, 10, 15, 159, 161, 163; Watt, Kurana
Giri, 206; Itr, Ulmul-Kurn, 247-253; Demir, 129-142
163
Bu konuda bkz. Muhammed kbal, 117; Sddk, 61-74; Hitti, 187-188; Akpnar, 68-69
164
bkz. zsoy-Gler, Konularna Gre Kuran, 673
165
46/Ahkaf, 9
166
22/Hac, 52
167
4/Nis, 153
168
51/Zriyt, 52; ayrca bkz. 6/Enm, 34, 90; 16/Nahl, 43-44; 33/Ahzb, 69; 35/Ftr, 4, 25; 38/Sd, 17;
39/Zmer, 65; 73/Mzemmil, 15; 68/Kalem, 48
39
Kurn, siyer kaynaklar arasnda ilk srada yer almaktadr. Kurn- Kerm siyerin en
nde gelen kayna deil, ayn zamanda Hz. Muhammedin hayatna dair bilgi veren en sahih
kaynak olma zelliine de sahiptir.
169
Kurnn en sahih kaynak olmas, genelde onun
nzlnden itibaren yazya aktarlmas, zaman ierisinde tahrife uramamas
170
ve Kurnn
Allah kelam olmasna balanmaktadr.
171
Biz bunlara Kurnn yaanan hdiselerle e
zamanl olmasn da ekliyoruz. Zira, Kurn anlatmlarna kendi dneminde bir itirazn vuku
bulmam olmas, anlatt hdiselerin shhatinin temel noktasdr. Burada Kurnn kayna
konusunda yaplan bir takm iddialarla ilgilenmediimizi ve ciddiye alnacak bir tarafnn
olmadn da ayrca belirtelim.
172

Kurnn, siyer aratrmalarnda birinci kaynak olmas, onun tek kaynak olduu
eklinde anlalmamaldr. Hz. Muhammedin hayatna dair bir ok hdiseden bahsetmesine
ramen, ayrntlara yer vermemesi,
173
snrl bilgi vermesi
174
gibi hususlar Kurnn tek
kaynak olmad/olamayacann da gstergesidir. Nitekim Kurn balamnda Hz.
Muhammedin hayatn ele alan, . Dervezenin almas da bu konudaki zorluu ortaya
koymaktadr. Derveze bir ok hdisede, Kurn d rivyetlere bavurmak zorunda kalmtr.
Kurn, gemie dair haberler verirken ayn zamanda Mslmanlar, tarih
aratrmalarna da ynlendirmitir.
175
Ayrca, tarih metodolojisi asndan olduka nemli
olan, haberlerin aratrlmas konusunda da, Kurnn rehberliinden bahsetmek
mmkndr.
176
Kurnn Siyer ilmine kaynaklk ettii blmleri maddeler halinde
zikredecek olursak;
177

a-slm ncesi Araplar; Cahiliye Araplarnn sosyal, ekonomik, din, fikr hayatlarna
dair bilgiler,

169
bkz. Heykel, Muhammed Hseyin, Haytu Muhammed, Matbaatus-Snnetil-Muhammediyye, XIII. Bsk.,
Kahire 1968, 18; Derveze, I, 16-17; Watt, W. Montgomery, Kurana Giri, ev: Sleyman Kalkan, Ankara
Okulu Yay., Ankara 1998, 65; Slim, 18
170
bkz. Derveze, I, 16-17
171
Slim, 18
172
Kurnn Eski Ahit kaynakl olmas konusunda bkz. Margoliouth, David Samuel, slamiyet ncesi Arap-
srailoullar likileri, ev: Suat Ertzn, Kakns Yay., stanbul 2003, 55; Kurnn kaynann Smer olduu
iddiasna reddiye olarak bkz. zdemir, Ali hsan, Kurnn Kayna Smerde mi?, slm Aratrmalar
Dergisi, XVI/2, (2003), 232-248
173
mduddn, Hall, Dirsetu fis-Sre, Messesetur-Risle/Drun-Nefis, Beyrut tz., 18; Hamde, Mesdir,
42
174
Lewis, Tarihte Araplar, 55
175
..Yeryznde gezin ve yalanlayanlarn sonlarnn nasl olduuna bakn (16/Nahl, 36); imdi yurtlarnda
gezip dolatklar, kendilerinden nceki nice nesilleri yok etmi olmamz, onlar doru yola sevk etmez mi?
(32/Secde, 26); Yeryznde dolap kendilerinden ncekilerin sonlarnn nasl olduuna bakmazlar m?..
(47/Muhammed, 10); Allah Mslmanlar arkeolojik aratrmalara da ynlendirmektedir; Yeryznde dolap,
kendilerinden sayca daha ok, daha gl, yeryznde braktklar eserlerden daha salam olan ncekilerin
akbetlerinin nasl olduunu grmyorlar m? (40/Mmin, 82)
176
49/Hucurat, 6
177
Bu konuda ayrca bkz. Hamde, Mesdir, 35-42; urrb, 296-298
40
b-Resulullahn ahs ve ailev hayat,
c-Nbvveti; Hz. Muhammedin yapmas gerekenler, uygulamalar veya
uygulamalarndaki tashihler,
d-Savalar(Mez),
e-Gayr-i Mslim toplumlarla ilikiler; Mekkede mrikler, Medinede Yahudi ve
Mnafklarla olan ilikilere dair haberler,
f-Komu Devletlerden haberler,
g-Hz. Muhammedin i dnyasna dair haberler; Kurn, Nebnin i dnyasna dair
tahliller konusunda tek kaynak mesabesindedir. Kurn sadece Hz. Muhammedin deil,
Mslmanlar, Mnafklar, Mrikler gibi toplumun her tabakasndan insanlarn psikolojik
durumlarna dair bilgiler vermektedir.
178
Nitekim, Mverdnin, Kurnn kalplerde gizli
olan haber vermesini, onun mucizeliinin bir paras saymas,
179
Kurnn bu alanda tek
kaynak olmas ile alakal bir durumdur.
h-Hz. Muhammedin sfatlar, zellikleri
180
gibi hususlar saymak mmkndr.
Kurnn btn bunlar zikrederken izledii metodu, klasik siyer metodolojisinden
farkldr. Kurnn, siyere dair bilgiler verirken izledii belli bal yntemleri;
a-Haber tashihi; fk hdisesinde olduu gibi,
b-Zaman, mekan ve ahslardan mstani anlatm,
c-Bazen hdiseyi zet olarak vermesi; sr hdisesi,
d-Gerekli yerlerde ayrntlara yer vermesi; Zeyd b. Hrisenin haberindeki gibi,
e-Hdiselerin arka plann zikretmesi, ahs veya gruplarn gizlediklerini aa
karmas, eklinde sralayabiliriz.
181

Kurn, ayn zamanda sirete dair nakledilen bir haberin shhati iin de l
konumundadr. Dier siyer kaynaklarnda yer alan haberlerin, ayn konuda Kurnn verdii
bir habere veya lye muhalif olmas, ilgili haberin shhatini tartmaya yeter nedendir.
Kurnn, Resulullahn hayatndan kesitler sunarken, ilk muhatab dnemin
Mslmanlardr. Dolays ile burada ele alnmas gereken bir konu vardr ki o da, Kurnn,
dnem insanlarna Resulullahn hayatn anlatmadaki amacnn ne olduudur. Baka bir ifade
ile, gnmz iin, bir ok anlam ifade eden hdiselerin, o dnem iin tekrar edilmesinin ne

178
bkz. 2/Bakara, 109; 3/l-i mrn, 119; 4/Nis, 142-143; 6/Enm, 33, 35; 8/Enfl, 63; 9/Tevbe, 23, 38, 64,
117-118, 128; 10/Ynus, 94; 11/Hd, 12; 12/Ysuf, 103; 15/Hicr, 88; 17/sr, 73-74; 18/Kehf, 6; 26/uara, 3;
33/Ahzb, 37, 53; 35/Ftr, 8; 38/Sd, 2; 47/Muhammed, 20; 50/Kaf, 55; 70/Meric, 38; 95/Tn, 97
179
bkz. Mverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Habb(450/1058), Almun-Nbvve, thk: Hlid
Abdurrahman el-Ik, Drun-Nefis, I. Bsk., Beyrut 1994/1414, 139
180
Bu konuda bkz. Kd Iyd, Iyd b. Mus el-Yahsub(544/1149), e-if bi Tarifi Hukkil-Mustaf, I-II, thk:
Ahmed Ferd el-Mezd, el-Mektebetut-Tevfkyye, yer ve tarih yok, I, 19-37
181
bkz. urrb, 169-172
41
ifade ettiidir. Hz. Peygamberin hayatyla ilgili ayetleri incelediimiz zaman karmza
olduka ilgin bir durum kmaktadr; Kurn, kamuoyunun veya Resulullahn
gremedikleri, bilemedikleri, bilmelerinin de mmkn olmad, hdiselerin knhn, arka
planlarn ortaya karmakta, hdisenin gizli kalm ynlerine dikkat ekmektedir. Neredeyse,
Kurnn haber verdii olaylarn tamamnda bu durumu gzlemlemek mmkndr. Yoksa
Kurn, zaten toplumun bildii hdiseleri tekrarlamamaktadr. Bu konuda bir ok rnek
verilebilir; Davet edilince girin ve yemei yiyince konumaya dalmadan daln. Bu
Peygamberi zyor, ancak sizden ekiniyor.
182
; Allahn nimet verdii ve senin de
nimetlendirdiin kimseye, Eini brakma, Allahtan sakn diyor, Allahn aa vuraca
eyi iinde saklyor, insanlardan ekiniyordun
183
; Senin yanndan ktktan sonra,
ilerinden bazs geceleyin, dediinden baka bir eyi planlarlar
184
; Her ne kadar,
sylemediklerine dair, Allaha yemin ediyorlarsa da, onlar kfr szn sylemilerdir.
185
;
Allah, zarar vermek, inkar etmek, inananlarn arasn amakgzclk yapmak zere
mescit ina edip, Biz sadece iyilik yapmak istiyoruz diye yemin edenlerin yalanc
olduklarna, ahitlik eder
186
Grlecei zere, Kurn bu anlatmlarda hdiselerin gizli
kalm ynlerini beyan etmekte, Resulullaha ve dnemin toplumuna yeni bilgiler aktarma,
uyarlar yapmakta veya bildikleri ancak ilerinde gizledikleri srlarn aa vurmaktadr. Bu
tr bilgi ve tahlilleri Kurn d bir kaynaktan temin etmek mmkn deildir. Dolaysyla bu
alanda Kurnn, siyer yazclnda olmazsa olmaz artna hvi tek kaynak olduunu
syleyebiliriz.
2-Hadis
Siyer/Mez ilminin balangta hadis ilminin bir ubesi olduu konusundaki genel
kanya daha nceden iaret etmitik. ncelikle bizim bu gre katlmadmz ifade edelim.
A. Eminin, hadis eserlerinin bblara ayrlmas ile siyer eserleri olutu eklindeki
iddiasnn,
187
sz konusu eserlerin telif tarihleri dikkate alnrsa bir geerlilii yoktur.
Kaynaklar, ilk siyer eserlerinden nce, hacimli hadis klliytnn mevcut olduuna dair
herhangi bir iarette de bulunmamaktadrlar. Bilakis en iyi ihtimalle siyer eserleri ile hadis
eserleri, yaklak tarihlerde ortaya kmlardr. Usul konusunda ise, ikisinin de ayn

182
33/Ahzb, 53
183
33/Ahzb, 37
184
4/Nis, 81
185
9/Tevbe, 74
186
9/Tevbe, 107. Ayrca bkz. 2/Bakara, 8-9, 14, 75-76, 210, 217; 3/l-i mrn, 154; 4/Nis, 72, 108, 142-143;
8/Enfl, 7, 9, 30, 43, 67; 9/Tevbe, 25, 38, 43, 64, 98, 117-118; 11/Hd, 12; 17/sr, 73-74; 21/Enbiy, 3; 24/Nr,
11, 63; 28/Kasas, 86; 33/Ahzb, 13; 41/Fussilet, 26; 43/Zuhrf, 80; 48/Fetih, 11, 27; 49/Hucurt, 14;
58/Mcdele, 8; 59/Har, 2, 12, 14; 63/Mnfkn, 8; 66/Tahrm, 1, 3; 86/Trk, 15
187
Ahmed Emin, Fecrul-slm, 223; Duhal-slm, II, 319-320
42
metodolojiyi kullandklarn iddia etmek gtr. Aralarndaki yntem benzemesi sadece
ortak kaynak ahslar ve rivyet formundaki benzemedir. Bu durum da, btn slm
disiplinlerde haber nakil aracnn isnd sistemi olmasndan kaynaklanan bir benzemedir.
Ayrca, tarih haberlerin naklinde teshl gsterildiinin itiraf
188
dahi, Hadisle Siyerin isnd
sistemi asndan bile farkl olduklarna iarettir. Urve, Zhr gibi ortak kaynak ahslarn
hem Hadiste hem Siyerde nemli mevkilerde bulunmalar, bu iki ilmin birinin dierinin
ubesi olduu anlamna gelmedii gibi, Siyer ve Hadisin e zamanl olarak gelitiine delildir.
Hadisle, Siyer arasndaki bir dier bariz fark ise, haberleri sunma yntemidir. Hadis
eserlerinde yer alan, belli bir konuya has rivyetler birbirinden bamsz rivyetlerden
olumakta, belli bir btnlk arz etmemektedir. Buhrnin Bedir savana katlanlar zikretme
ekli buna gzel bir rnektir; Ebul-Yemn-uayb-Zhr-Urve b. ez-Zbeyr, mer b.
Abdilazzin idaresinde, Kfe emiri olan Mura b. ube, ikindi namazn geciktirdi. Ebu
Mesd Ukbe b. Amr el-Ensr, Zeyd b. Hasann dedesi ki bu Bedre katlmt. Onun yanna
girdi
189
Buhr, bu anekdotu, Bedre katlanlarn isimlerini zikrederken nakletmektedir.
Buhr, baka yerlerde de Zhr ve Urve kaynakl deiik rivyetlerle, Bedre katlanlarn
isimlerini zikretmeye almtr.
190
Grlecei zere muhaddisler, haber naklinde konu ile
alakal her trl rivyeti zikretme gerei duymulardr. Nitekim Buhr, mir b. Fheyrenin
Biru Manede ehit edilmesi haberini anlatrken, konuyla dorudan ilgisi olmayan baka bir
haberi de bu balamda nakleder.
191
Haber kaynan gstermesi ve delillendirmesi asndan
muhaddislerin bu yntemini, dikkate deer bir yntem olarak kabul etmek mmkndr.
Ancak tarihin vaz geilmezi olan, konu btnlnn salanmas asndan olduka
kullanlmaz bir yntem olduu da aikardr. Buna mukabil tarihiler olaylar belli bir btnlk
dahilinde, sebep-sonu ilikisi gzeterek nakletmektedirler. bn shk ve dier tarihiler,
olaylar kendi btnl iinde deerlendirmi ve sunmulardr. Siyer alimlerinin de,
muhaddisler gibi konuyla dorudan ilgisi olmayan rivyetler aracl ile oluturduklar
listeler mevcuttur. Ancak onlar ara nakilleri yeni bir liste oluturmak veya delillendirmek iin
kullanmlardr. Yoksa mevcut bir listenin dayand rivyetleri gstermek gibi bir abalar
olmamtr.

188
Tarih rivyetlerin senedlerinde, hadis kadar hassasiyet gsterilmediine dair bkz. Hatbul-Badd, el-
Kifye, 162-163; Suyt, Tedrb, I, 252; Umer, Ekrem Ziya, Hads Tarihi, ev: smail Kara, Esr Yay., Konya
1990, 81; kkutlu, Emin, Hadiste Rical Tenkidi (Cerh ve Tadil lmi), Marmara . . F Yay., st. 1997, 63-64
189
Buhr, Sahh, V, 17
190
bkz. Buhr, Sahh, V, 17, 18, 19, 20; Buhr bu rivyetlerden sonra Bedre katlanlarn isim listesini topluca
vermektedir. Bkz. Buhr, Sahh, V, 21-22
191
Ubeyd b. smail-Ebu sme-Him-Babas-ie; Ebu Bekr, Neb(sav)den izin isteyince(hicret) Buhr,
Sahh, V, 43
43
S. smil tarihle hadisin karlatrlmas ile ilgili olarak, Tarih ilminin metot ve
usulnn ilk dnemde hadis ilminin metodundan deiik olmadn grmekteyiz. Bu iki ilim
sadece hedefleri asndan ve ilgilendikleri rivyet eitleri bakmndan birbirinden
ayrlmaktadr. Muhaddisler, fkh ve ahlak prensipleri ihtiva eden rivyetlerle
ilgileniyorlard
192
diyerek siyerin hadisin bir ubesi olarak doduu ve zamanla gelitii
grn destekler. S. smilin bu ifadesinde farkllklar olarak ileri srd hususlarda da,
hakllk pay bulunmamaktadr. ncelikle Muhaddislerin ve tarihilerin hedeflerinin farkl
olduunu savunmak, her iki ilmin de ncelikli hedefinin, Hz. Muhammedi ve snnetini
tantmak olduu gereinden hareketle mmkn grnmemektedir. Ayrca, muhaddislerin ilgi
alanlar olarak zikredilen fkh ve ahlak prensiplere, ilk siyer kaynaklarnda bolca yer
verildii unutulmamaldr. Burada unu da belirtelim ki, muhaddisler haber naklinde ok
ender olarak iin tarih boyutu ile ilgilenmiler, hdisenin fkh
193
veya ahlak
194
boyutuna
daha ok nem vermilerdir. Netice itibariyle diyebiliriz ki, gerek ierik, gerekse de
sunum/metot asndan birbirlerinden farkl olan hadisle siyer arasndaki iliki, umum husus
ilikisi deil, btn slm ilimlerde olduu gibi faydalanma ynndendir.
Tarih ilmi muhaddisler tarafndan youn bir ekilde kullanlmtr.
195
Gerek sened
tenkidinde, gerekse de metin tenkidinde, muhaddisler tarih malumattan azam lde istifade
etmilerdir. Nitekim, Sfyn es-Sevr(161/777), Rviler yalan kullanmaya balaynca, biz
de onlar iin tarihi kullandk
196
diyerek tarihin hadis asndan nemine iaret etmitir.
Hadisiler iin tarihin bir dier nemli yan ise, . Hakk naln da belirttii gibi,
197

rivyetlerindeki baz boluklarn veya zikredilmeyen isimlerin tarih kaynaklarndan tespiti
hususundadr. Ayrca tarih gelimelerle ilgili rivyetleri deerlendiren bir hadisinin iyi bir
tarih bilgisine ve bilincine sahip olmas gereklidir. Tarihi, olaylar aktarrken anlatm Hz.
Peygambere dayandrmak gibi bir aba ierisinde olmadndan, olaylarn gerek yzn
ondan renmek daha kolaydr.

192
Kif, 35
193
bkz. Buhr, Sahh, V, 15, 78, 79, 125, 128, 139; Mslim, Sahh, II, 1376-1379; Ebu Dvud, III, 44, 148-149,
153, 180; Tirmiz, Snen, IV, 216
194
bkz. Drim, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman(255/869), Snen, I-II, thk, tlk, thrc: Seyyid Abdullah
Him, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, II, 546-547; Buhr, Sahh, IV, 9, 23-24, 34; Mslim, Sahh, II, 1362; Ebu
Dvud, III, 44; bn Mce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvin(275/888), Snen, I-II, thk, rh, tsh: M.
Fuad Abdulbak, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, II, 929-930
195
Tarihin muhaddislerce kullanm konusunda bkz. Sehv, el-ln, 17-30; A. Emin, Duhal-slm, II, 111
196
bkz. Sehv, el-ln, 21-22
197
bkz. nal, smail Hakk, Hz. Peygamberin Dilinden Konuturulan Tarih: Yere Batrlacak Ordu Rivyeti,
slmiyt, I/2, (1998), 39-51, 45
44
Siyer ilmi asndan da hadis eserleri son derece nemli kaynaklardr.
198
Bu eserlerde
yer alan Hz. Peygamberin doumu, Nbvveti, vahyin nzl ve keyfiyeti, Menkb,
Mez, cihd gibi kitaplar, nemli bilgiler iermektedirler.
199
Hadisin, tarih bakmdan
ehemmiyeti Peygamberin hayatna dair bilgimizin, Kurnla birlikte iki mhim kaynandan
birini tekil etmesinden baka, slmn ilk asrlarna ait din ve gayr-i din haberlerin rivyet
ekline hakim olmasndan da ileri gelmektedir.
200

Hadis klliytnn, Siyer ilmi asndan nemini ve kaynaklk ettii alanlar genel
itibariyle yedi maddede sayabiliriz:
a- Tarih kaynaklarnda yer almayan baz nanslarn tespiti,
201

b-Araplarn, adap, grg, yeme-ime, evlilik gibi sosyal hayata dair alkanlklarnn,
geleneklerinin tespiti,
c-Sahabe menkbelerine dair verilen ayrntl bilgiler,
d-Hukuk uygulamalarn tarih kkenlerinin tespiti,
e-Ekonomik(ganimet, ticaret, al-veri) ve din hayata dair(namaz, oru, hac)
Resulullahn uygulamalarnn tespiti,
f-Gnmze ulamam olan siyer rvi ve melliflerin nakillerinin tespiti,
g-Peygamber telakkilerindeki yanl alglamalarn tashihi.
202

Sonu itibariyle diyebiliriz ki, gnmz siyer aratrmalarnda, hadis merviytnn gz
ard edilmesi, aratrmaclar, hatal karmlara gtrecei gibi, ulalan neticelerin de genel
geerliliini sorgulamaya aacaktr.
3. Sahifeler/Risleler
Sahifelerden kastmz, belli bir konu etrafnda veya muhtelif ierikli rivyetlerin bir
araya getirilmesi ile oluturulan rislelerdir. Siyer yazclnda cem ve tasnif dneminden
nce Sahifelerin mevcut olduunu biliyoruz. bn shk, Mus b. Ukbe veya Mamerin
eserlerine baktmz zaman, kullandklar Sahifeleri tespit etmek mmkndr. Bazen de
kaynan bizzat kendisi naklettii Sahifeye atfta bulunmaktadr; Muhammed b. Rfi-
Abdurrezzk-bn Creyc-Mus b. Ukbe-Ebun-Nadr-Resulullahn ashabndan Eslemli
kendisine Abdullah b. Eb Evf denilen birinin kitabndan(Sahifesinden)
203

198
Bu konuda mstakil bir alma olarak bkz. Sezgin, M. Fuad, slam Tarihinin Kayna Olmak Bakmndan
Hadsin Ehemmiyeti, slami Tetkikler Enstits Dergisi, II, st. 1957
199
bkz. Vida, Sre, A, X, 701; urrb, 61, 76; Hamde, Mesdir, 48-51
200
Sezgin, Hadsin Ehemmiyeti, 19
201
bkz. nal, 45
202
Bu konuda rnek bir alma iin bkz. Erul, Bnyamin, Hz. Peygamberin Risalet ncesi Hayatna Farkl
Bir Yaklam, Diyanet lmi Dergi(Peygamberimiz Hz. Muhammed(sav) zel Says), Ankara 2000, 33-66
203
Mslim, Sahh, II, 1362; bu haberin deiik varyantlar iin bkz. Buhr, Sahh, III, 208; IV, 9; 23-24; Ebu
Dvud, III, 95-96; Ebu Nuaym, Hlye, VIII, 260
45
Siyerin cem ve tasnifinden kastettiimiz aslnda, sahifeler(defterler) hlinde bulunan
rivyetlerin belli bir kronoloji ve konu btnl ierisinde bir araya toplanmasndan
ibarettir. Dolays ile siyer yazclnn gelimesinde, daha nceden oluturulmu bu
Sahifelerin byk rol olmutur.
204
Sahifeler, cem ve tasnif dnemlerinden sonra da devam
etmitir. Hatta Sahifelerin 240/854 ylndan sonra dahi mevcut olduunu syleyebiliriz.
205

Henz sahabe asrnda Sahifeler mevcuttu. Ebu Bekr,
206
Ali,
207
Sad b. Ubde el-
Ensr,
208
Ebu Rfi, Ebu Hureyre,
209
Semra b. Cndeb, Cbir b. Abdillah,
210
Enes b.
Mlik,
211
Abdullah b. Amr b. el-s,
212
gibi sahablerin ahs Sahifeleri vard. Hatta Azam,
hadis kitabetinde bulunan sahablerin listesinde elli sahabenin ismini zikretmektedir.
213

Sahabe Sahifelerinin ou, Hz. Muhammed hayatta iken veya hemen sonrasnda
yazlmtr.
214

lim toplama konusunda byk emek sarf eden bn Abbsn da hacimli Sahifelerinin
olduunu belirtelim; Ahmed b. Abdillah b. Ynus-Zheyr-Mus b. Ukbe-Kureyb, yanmza
bir deve yk veya deve dengi bn Abbsn kitaplarn(sahifelerini) koydu. Ali b. Abdillah b.

204
Tarih yazclnda sahifeler hakknda bkz. Terhn, 33-34
205
bkz. Zeheb, Alm, XIII, 57
206
Enes b. Mlik, Ebu Bekr, Resulullahn tayin ettii zekat miktarlarn yazmt demektedir. Bkz. Hatbul-
Badd, Takyd, 87; Hz. Ebu Bekrin bu sahifesini Hammd, Smme b. Abdillah b. Enes aracl ile
nakletmitir. erii hakknda bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 87
207
Hz. Alinin bu Sahifesini klcnn knnda asl olduu rivyet edilmitir. Hz. Alinin Sahifesi ile ilgili
haberler iin bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 88-90; Hatbul-Badd baka bir eserinde ise Hz. merin kl
knnda sadaka oranlarn yazan bir Sahifenin bulunduunu rivyet eder. Bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 391.
Muhtemelen bu hatadr. Mehur olan Hz. Alinin knnda bu ierikteki Sahifenin olduudur. Hz. Ali, daha sonra
vasiyetini, sadaka olarak braktklarn ve bunlarn ynetimini kimlere havale ettiine dair baka bir Sahife daha
yazmtr. Hz. Alinin bu ikinci Sahifesini Ebu assn rivyet etmitir; Bu Ali b. Eb Tlibin sadaka kitabnn
nshasdr. Harf harf onu istinsah ettim. Ben onu babamdan aldm, o da Hasan b. Zeydden alm bn ebbe,
I, 225-228
208
Beyhk, Ebu Bekr Ahmed b. Hseyin b. Ali(458/1066), es-Snenl-Kbr, I-X, thk: Muhammed
Abdulkadir At, Mektebet Dril-Bz, Mekke 1414/1994, X, 171
209
Ebu Hureyre, Sahifesini kendisi yazmam, talebesi Hemmm b. Mnebbih kaleme almtr(bkz. Zeheb,
Alm, V, 311). Ebu Hureyrenin hadis kitabetine kar ktna (bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 41) ve onay
verdiine dair (Hatbul-Badd, el-Kifye, 311; Takyd, 101) farkl haberler geldiini de belirtelim.
Kanaatimizce Ebu Hureyre, ahs bazda yazlanlara kar kmyor, ancak kendisini balayc olabilecek resm
faaliyetlere itirak etmekten ekiniyordu. Ebu Hureyrenin Sahifesi neredilmi ve Trkeye hem Ali Kuu
hem de Talat Koyiit tarafndan iki defa evrilmitir. Ayrca bkz. Accc, es-Snne, 228, 234; Subh es-Slih,
31-33
210
Bkz. bn Sad, V, 467; VII, 229; bnul-Cad, Ebul-Hasan Ali b. el-Cad b. Ubeyd el-Cevher el-Badd
(230/844), Msned, thk: mir Ahmed Haydar, Messesetu Ndir, Beyrut 1410/1990, I, 159; Fkih, Ebu
Abdillah Muhammed b. shk b. el-Hasan (275/888), Ahbru Mekke f Kadmid-Dehr ve Hadsih, I-VI, thk:
Abdulmelik Abdullah Duhey, II. Bsk., Drul-Hadr, Beyrut 1414, II, 386; Rmhurmuz, 430
211
Rmhurmuz, 367
212
Abdullah b. Amrn es-Sdka olarak isimlendirdii Sahifesi iin bkz. Mamer b. Rid, XI, 259; bn Sad,
IV, 262; VII, 494-495; Ebu Dvud, IV, 60-61; Tirmiz, Snen, V, 40; Rmhurmuz, 368; Hatbul-Badd,
Takyd, 82-85; Zeheb, Alm, III, 89; II, 599
213
bkz. Azam, Hads Edebiyat, 34-58; bu konuda ayrca bkz. Emin el-Kudt, Medresetul-Hads fil-Basra-
hatt el-Karnis-Slis el-Hicr-, Dru bn Hazm, I. Bsk., Beyrut 1998/1419, 489-491. Sahifesi olan sahabler
iin bkz. Accc, es-Snne, 225-228; Subh es-Slih, 23-31
214
bkz. Accc, es-Snne, 225
46
Abbs, kitap istediinde Kureybe yazarak, Bana falan falan sayfalar gnder der, o da
istedii sayfalar yazarak, nshasn gnderirdi.
215
Muhtemelen Mus b. Ukbenin
Kureybten yapt nakillerin kayna bu sahifeler idi.
Sahife sahipleri zellikle de sahabe ve tbin, vefatlarndan nce ellerindeki Sahifeleri
yakma veya ykama suretiyle imha etmekteydiler.
216
Bununla beraber, yazdklarn imha
ettikten sonra buna piman olanlar da vard. Mus b. Ukbenin, Urveden naklettii; Hadis
yazdm, sonra onu imha ettim. Ben onu imha etmemi olmay, malm ve ocuklarm
kaybetmeye tercih ederdim
217
eklindeki szleri onun pimanlnn boyutlarn gstermesi
asndan dikkate deerdir. Btn bu olumsuzluklara ramen bir ok sahife sonraki
melliflerin kayna olmutur.
lk dnem Mslmanlarn bu trden davranlara gtren en nemli sik, ieriini
anlayamayacak olan kiilerin bu sahifelere ulamasn engellemek dncesiydi. Nitekim,
lmnden nce kitaplarn imha eden Abde b. Kays(72/691)n, Benden sonra, birinin
eline gemesinden ve onu yanl anlamasndan korktum
218
eklinde sz de bu durumu ifade
eder. Hatbul-Baddnin naklettii baz haberler, ilk dnemlerde sahablerin, zellikle de
d kaynakl sahifelere iyi gzle bakmadklarn gstermektedir.
219
Sahifeler konusundaki
olumsuz grlerin temelinde Kurndan uzaklama ve yetkin olmayan kiilerin bunlarla
amel etmesi korkusu yatmaktayd. Nitekim, Hatbul-Badd, bn Mesd ve dierlerinin bu
konudaki tavrlarn, Balangta, kitabetin kerih grlmesi, yce Allahn kitab ile baka
kitaplarn karmamas veya baka kitaplarla urap, Kurnn braklmamas iindi. Eski
kitaplarn edinilmesinin yasaklanmas ise, hangisinin doru, hangisinin batl olduu
bilinemediinden, ieriindeki dorularla yanllarn birbirinden ayrt edilemeyeceinden
dolay idi. lim kitaplarnn slmn banda yasaklanmasnn nedeni, vahiyle dierlerini

215
bn Sad, V, 293; Hatbul-Badd, Takyd, 136; Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman
(748/1347), el-ber f Haber men aber, thk: Salhuddin el-Muncid, Matbaatu Hkumetil-Kuveyt, II. Bsk.,
Kuveyt 1948, I, 117; bn Abbsn Sahifeleri iin ayrca bkz. bn Eb sm, Ebu Bekr Ahmed b. Amr b. Eb
sm ed-Dahhk eybn (287/900), el-hd vel-Mesn, I-VI, thk: Bsim Faysal Ahmed el-Cevbire, Dru
Rye, Riyd 1411/1991, I, 292
216
Sahifelerini/Risalelerini yakanlara rnekler ve Sahife imhas ile ilgili haberler iin bkz. bn Sad, VI, 368,
388; VII, 174-175, 185; bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 76; Hatbul-Badd, Takyd, 54-56, 61-63
217
Hatbul-Badd, Takyd, 60; Urvenin bu konudaki szleri iin bkz. Zeheb, Alm, IV, 426, 436
218
bn Sad, VI, 94
219
Hz. mer ve Abdullah b. Mesdun Sahife imha haberleri iin bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 51-56;
Abdullah b. Mesdun bu tavrnn Kfe zelinde ie yaradn da syleyebiliriz; Sadaka b. Yesr-Amr b.
Meymn el-Evd, Biz Kfede oturuyorduk. Bir adam yannda bir kitapla geldi. Biz, Bu kitap nedir? diye
sorunca o, Danyln kitab dedi. nsanlar engellenmeseydi, o ldrlrd. Onlar, Kurndan baka kitap
m? diyorlard. Hatbul-Badd, Takyd, 57
47
birbirinden ayrabilecek, anlay sahibi(fakih) insanlarn az olmasdr. nk, Araplarn
ou dinde anlay sahibi deillerdi.
220
eklinde yorumlamaktadr.
Kazan kaps olarak da grlen Sahifelerin, ilim hayatnn canlanmasna hizmet ettii
de aikardr; Bev, Ben yazclk (katiplik) yapyordum. Dedem Ahmed b. Mniye,
benimle beraber Sad b. Yahy b. Sad el-Emevye gelerek, kendisinin babasndan rivyet
ettii Meznin, birinci czn istinsah etmek iin istemesini syledim. O benimle geldi ve
istedi. Yahy, kitab bana verdi. Ben, o kitapla dolamaya baladm. lk nce Abdullah b.
Mulise uradm, kitab gstererek, el-Emevnin, Mezsini okumak istediimi syledim.
O bana 20 dinar verdi ve Benim iin de bir nshasn yaz dedi. Sonra gnn geri kalan
ksmnda da, kitapla beraber dolatm. Btn gn sonuna kadar 200 dinar toplamtm.
Bylece isteyenler iin nshalar yazdm der.
221

Tabernin, 106/724 yl olaylarn anlatrken naklettii bir hdise, Emevler
dneminde konulu rislelerin de telif edilmeye balandn gstermesi asndan nemlidir;
bn Ebiz-Zind-babas; Him b. Abdilmelik, Medineye gelmeden nce mektupla, Bana
haccn snnetlerini yaz dedi. Ben de onlar kendisi iin yazdmHac iin geldiinde, bana
dnerek, Abdullah b. Zekvn, sana sylediim eyi tamamladn m? dedi. Ben, Evet
dedim
222
Gerek sahabe dneminde ahs gayretler neticesinde oluturulan ilk risleler,
gerekse de Emevler dnemindeki konulu risleler, siyer yazclnn cem ve tasnif
dnemlerinin ana kaynaklar olacaktr.
223

Siyer yazclnda, Risleler Dnemi diye adlandrdmz bu dnemin en nemli
isimleri, Urve, Zhr, sm b. mer, urahbl b. Sad ve Abdullah b. Eb Bekrdir. Bunlar
arasnda en nemli risle koleksiyonu, Urve ve Zhrye aittir. Her ikisi de haber toplama
konusunda byk gayret gstermiler, kendilerinden sonra gelenlere topladklar malzemeyi
baaryla nakletmilerdir. sm b. mer ve bn Hazmn ise zaman ve konu itibariyle daha
snrl risleleri vard. Bunlar daha ok Medine dnemi olaylaryla ilgilenmiler, bu konuda
almalar yapmlardr.
Siyer mellifleri bu sahifeleri bir araya getirmede yeni yntemler gelitirmiler, konu
btnln salamak ve eksik noktalar tamamlamak gayesi ile haber naklinde toplu
isnd(telfik) sistemini getirmilerdir. Muhaddislerin, siyer alimlerine ynelttikleri en byk
eletiri olan bu yntem, varyantlar arasndaki ayrntlarn kaybolmasna vesile olmakla
beraber, pratikte faydal olmu, hdiselerin btnl bu yntem sayesinde salanmtr.

220
221
Zeheb, Alm, XIV, 450
222
Taber, Trh, IV, 118
223
rnek olarak bkz. bn Sad, I, 70, 331, 332; II, 290
48
Bu rislelerin kaynaklar da snrl sahifeler, devlet kaytlar veya szl nakillerdir.
Burada unu hatrlatmakta fayda vardr ki, alimler yazl kayna ifade eden sahifelerden
rivyet etmekle, yazl kaynaktan dinlemek(sema) arasnda bir fark olmadn beyan
etmilerdir.
224

4-Vesikalar
Halkn, Eer insanlar geriye varlklarnn izlerini brakmam olsalard, onlarn
tarihlerini yazmaya balayamazdk. Gerek-tarihin bilgisi-tarih olmas iin, bize insanlarn
gemii hakknda ahitlikler gerekmektedir. Bu ahitlikler, umumiyetle de yazl vesikalardr.
Tarih metinlerle yazlr
225
derken olduka hakldr. Herhangi bir anlatnn, tarih olabilmesi
iin kaidelerinin olmas gerekir. Tarihin temelleri ise vesikalardr. Vesikalar, dnem, ahs,
hdise veya toplum tarih yazmnda kullanlabilecek melleft, medevvent, mektuplar, resm
veya resm olmayan evraklar, siyas idarenin emirleri, uluslararas yazmalar gibi her trl
envanter, gerek olmak kayd ile vesika hkmndedir.
226
Vesikalarn pratik ehemmiyeti o
kadar byktr ki, genellikle aratrmann erevesini ve ynn belirler.
227

Vesikalar, tarih yazclnda her zaman iin hak ettii ilgiyi grmtr.
228
slm tarih
yazclnda da vesikalar byk rol oynamtr.
229
Dnemlerinin kaynaklar olan vesikalarn,
nemleri asndan resm veya zel olmas arasnda herhangi bir fark yoktur.
230

Bir toplumdaki vesikalarn younluu, toplumun kltr/eitim dzeyi ile dorudan
ilgilidir. slm ncesi Araplarda vesikalarn azl da ayn ekilde toplumun okuma yazma
oranna nispetledir. Genelde aratrmaclar arasnda slm ncesi Araplarnda okur yazarlk
oran konusunda olumsuz bir hava hakimdir. Her ne kadar ilk Arap yazsn Nh(as) zamanna
kadar gtren bir takm efsanev anlatmlar mevcut ise de, bu tr rivyetlerin
231
bir
gerekliinden bahsetmek mmkn deildir. Bununla beraber, slm ncesi Araplar eskiden

224
bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 381, 391-393
225
Halkn, 17; ayrca bkz. Mhir Hamde, Muhammed, Mukaddimetu f Trhil-Ktb vel-Mektebt,
Messesetu er-Risle, I. Bsk., Beyrut 1417/1996, 14, 23
226
Munis, Hseyin, et-Trh vel-Merrihn-Dirsetu f lmit-Trh-, Drul-Merif, Yer yok 1984, 51
227
Halkn, 18
228
Mntekim kmen, Herodotosun resm yazlar incelediini belirtir. Bkz. Heredotos Tarihi, (takdm), 9
229
Bu konuda bkz. Terhn, 175; Hallk, 124
230
Nebrv, 256
231
bn Abbsa atfedilen bir szde Arapa ilk yazan smil b. brahim(as)dr denilirken, Amr b. ebbe,
Arapa ilk yazanlar el-Ceble kavminden insanlard demektedir[bn Abdirabbih, IV, 209]. Mesd, zikredilir
kaydyla verdii haberde, Arapay ilk yazanlar rem b. Nhun torunu ve ona tabi olanlar olduunu
belirtirken[Mesd, II, 143], Taber ise, Himdan naklen, Araplardan ilk yazann Harb b. meyye b. Abdiems
olduunu syler[Taber, Trh, III, 533]. ls ise, Tay Kabilesinin Arapa yazmay Hd(as)n vahiy
ktibinden rendiklerine dair bir haber nakleder. Bkz. ls, III, 367
49
beri yazy biliyorlard ve nemli hdiselerini talar zerine nakederek tarihlendiriyorlard.
232

Dillerinde yaz ve kitap lafzlarnn bulunmas, Cahiliye Araplarnda yaznn mevcut olduuna
delildir.
233
Ancak kullanm snrl ve gerektii kadard.
234

slm ncesi Mekkede sadece on yedi kiinin yazma bildiine dair bir rivyetin
mevcudiyetinden bahsetmitik. Bu rivyetin sahihlii olduka tartmaldr. Subh es-Slih,
ilgili rivyetlerin sahih isndl bile olsa titiz ve mull bir rakam olmadn belirtir.
235

Ticaretle uraan, edebiyat alannda olduka yksek bir konumda bulunan, soy zincirlerini
koruma konusunda hassas olan, yaptklar anlamalar yazya aktaran
236
bir toplumda sadece
on yedi kiinin okuma yazma bildiini sylemek zordur.
237
Ayrca, Bedr esirlerine teklif
edilen, Mslman ocuklara okuma yazma retmeleri karl serbest brakma nerisi dahi,
bu saynn ok daha fazla olduunu gsterir. slm ncesi Arap toplumunda, din/dnsel
aratrmalarda bulunan, muhtemelen kutsal kitaplar okuyan
238
entelektel bir evrenin
olduunu syleyebiliriz. Bu muhit ierisinde yer alan Varakann, ncili, Arapaya evirdii
rivyet edilmitir.
239
Ne ilgintir ki, Mekkenin entelektel kesimini oluturan Varaka, Zeyd
b. Amr, Amr b. el-s gibi isimler bu on yedi kiilik listede yer almamtr.
Mekke ve Medinedeki ehl-i kitap unsurlarn
240
da hesaba katarsak, hi de yazdan
mstani olmayan bir toplumla kar karyayz demektir. Bununla beraber, dier kltrlere
karlatrdmz zaman okuma yazma orannn Araplarda dk olduunu da itiraf etmek
durumundayz. Nitekim bn Sad da bunu vurgulam, Araplarda yaznn az olduunu sk sk
belirtmitir.
241
Ancak slmn gelmesi ile bu oran ciddi bir art gstermitir. Vahyin
yazlmas ve yaz retimine nem verilmesi,
242
Kurnn baz konularda yazmay

232
bkz. Accc, es-Snne, 194; Margoliouth, Araplarn Hz. Muhammedden nce yazy bilmedii ynndeki
tez, Gney Arabistan kitbelerinin kefiyle byk lde giderildi demektedir. Bkz. Arap-sriloullar
likileri, 22
233
bkz. ls, III, 367, 370
234
Slim, 212; slm ncesi Araplarda yaz ve en eski yaztlar konusunda bkz. ls, III, 367-379; Hallk, 128-
129; Vf, Muhammed Abdulkerm, Menhecul-Bahsi fit-Trh ve Tedvnit-Trh indel-Arab, Cmiatu
Kryunus, I. Bsk., Binz 1990, 185-187
235
bkz. Subh es-Slih, 14-15
236
Abdulmuttalib b. Himn Huza ile Cahiliyede yapt anlama ve metni iin bkz. Vkd, el-Mez, II,
781-782; Him b. Abdimenfn Kayser ve Nec ile yapt ticaret anlamalar iin bkz. bn Sad, I, 78
237
Bu rivyete yaplan itirazlar konusunda bkz. Derveze, I, 258-259; Accc, es-Snne, 195
238
bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 60
239
Onun ncilden baz blmler evirdii belirtilmitir. Bu konuda bkz. Abdurrezzk, V, 323; bn Hbbn, Ebu
Hatim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), es-Sretun-Nebeviyye, thrc: Abdusselm
b. Muhammed b. mer All, el-Mektebetul-slm, I. Bsk., Beyrut 2000/1410, 51; Zhr, el-Mez, 44;
Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yay., stanbul 2004, 94; Varakann
Tevrat ve ncili ehlinden dinlemi olduuna dair bkz. Taber, Trh, I, 533
240
Ehl-i Kitabn okur-yazarl konusunda bkz. Derveze, I, 254
241
bn Sad, III, 465, 498, 522, 526, 531; VI, 55
242
slm dnemde Mekke ve Medinedeki retim hizmetleri konusunda bkz. urrb, 156-165; Azam,
Dirast, 47-70
50
emretmesi,
243
bu dnemde yaznn gelimesine etki eden faktrlerdendi. Bu da toplumun,
nceye oranla daha fazla vesika retmesi neticesini dourmutur.
Hz. Muhammed dnemindeki mevcut vesikalarn ieriklerini;
a-Resm ve zel mektuplar,
244

b-Anlama metinleri,
245

c- Nfus kaytlar,
d-Maa defterleri(dvn),
246

243
Hatbul-Badd, yaznn ibahesine; 2/Bakara, 282, 37/Safft 157, 6/Enm 91 ve 46/Ahkf 4. ayetleri delil
olarak getirmektedir. Bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 70-72
244
Resulullahn slma davet iin yazd mektuplar konusunda bkz. Buhr, Sahh, III, 235, IV, 2-5; Yakb,
II, 80-83; bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye, 219; bn Kayyim, Ebu Abdillah emsuddn Muhammed b. Eb
Bekr el-Cevziyye (751/1350), Cmius-Sre, cem: Yusris-Seyyid Muhammed, Drul-Vef, I. Bsk., Beyrut
1423/2002, 146-156; bn Haldn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Abdirrahman el-
Hadram(808/1406), es-Sretun-Nebeviyye, tsh, thrc: Ahmed el-Bezre, Mektebetul-Merif, I. Bsk., Riyad
1998/1418, 154-156, 280-283; Haleb, Ali b. Burhniddn (1044/1634), es-Sretul-Halebiyye f Sretil-Eminil-
Memn(nsnul-Uyn), I-III, Drul-Marife, Beyrut tz., III, 281-307; Resulullah bu mektuplar iin zel
mhrler edinmi ve mektuplarn mhrlemitir. Resulullahn mhr edinmesi konusunda bkz. bn Sad, I,
258; Buhr, Sahh, III, 235; Tirmiz, emil, 142-144; bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye, 219; Zeheb, Ebu
Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), es-Sretun-Nebevviye, thk: Husamuddin el-Kuds,
Drul-Ktbil-lmiyye, II. Bsk., Beyrut 1988, 351-352; bn Kayyim, 146; bn Kesr, el-Bidye, VI, 373;
Resulullah mhr edinmeden nce veya mhr yannda olmad zaman anlamalar trna ile mhrlediine
dair bkz. Vkd, el-Mez, III, 1028, 1030; bn Sad, II, 166; Resulullah sadece resm ierikli mektuplar
yazmamtr. Muz b. Cebele olunun vefat nedeniyle yazd taziye mektubu iin bkz. Ebu Nuaym, Hlye, I,
243; . Hakk zmirli; Fahr-i Alem efendimiz Hazretlerinin, Yemende bulunan Muz b. Cebel hazretlerine vefat
eden bir olu iin taziye mektubu gndermesinin asl yoktur diyerek bu mektubu reddetmektedir. Bkz. Siyer-i
Celile-i Nebeviyye, 125; Amr b. Hazmn olu olunca bunu Resulullaha bildirmesi ve onun da ismi ve knyesini
belirttii bir kutlama mektubu gndermesi konusunda bkz. bn Sad, V, 69; Hz. Muhammedin dier
konulardaki mektuplar iin bkz. bn Sad, I, 267; Belzur, Ahmed b. Yahy b. Cbir (279/892), Fthul-
Buldn, thk: Abdullah neys et-Tbba-mer neys et-Tbba, Messesetul-Merif, Beyrut 1407/1987, 80-
81, 95; Taber, Trh, II, 195-196. Haliyle bu yazmalar tek tarafl olarak gereklemiyordu. Tabernin
naklettii bir haber, Tebk dn Resulullaha Hmyer melikinin mektubu ve elilerinin gelmesini konu
etmektedir. Bkz. Taber, Trh, II, 191
245
Medine Szlemesi iin bkz. bn Him, II, 501-504; Semhd, I, 267; Accc, es-Snne, 225; Muavvi, 218.
Anlalan o ki, bu anlamann bir nshas Ben Kureyzann reisi Kab b. Esedin yannda bulunmaktayd. Bu
nsha, Hendek savanda onunla gren Huyeyy b. Ahtab tarafndan yrtlmtr. Bkz. Vkd, el-Mez, II,
456; Hudeybiye anlamas iin bkz. Vkd, el-Mez,II, 611-612; bn Sad, II, 97; bn Abdirabbih, IV, 213-
214; Sakiflilerle yaplan anlama iin bkz. bn ebbe, II, 507
246
Dvnlarn Resulullah zamanndan beri olduu konusunda bkz. Hamidullah, el-Vesik, (takdm), e; Kaddra,
Ftma e-m, Tatavvuru Trhil-Arab es-Siys vel-Hadr-minel-Asril-Chil il Asril-Emev, Drun-
Nahdatil-Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1997, 155; Hallk, 30-31. Bu konudaki dier tarihler iin bkz. Mamer b.
Rid, XI, 99-100; bn Sad, III, 295-296; IV, 31-32; Yakb, II, 153; Taber, Trh, II, 452; bnul-Esr, el-
Kmil, II, 502. Dvnlarn kaynaklar konusunda bkz. bn Sad, III, 295; Taber, Trh, II, 570; Mansurolu,
Mecdud, Dvn, A, III, 595; Neccr, Abdulvehhb, el-Hulefur-Ridn, Drul-Ktbil-lmiyye, II. Bsk.,
Beyrut 1410/1990, 226; Dr, Abdulazz, Dvn, DA, IX, 377-378. lk dvnlarn neseb sistemine ve slm
ncelie gre tanzim edildikleri konusunda bkz. bn Sad, III, 295; IV, 31-32; Yakb, II, 153; Taber, Trh, II,
452, 570; Mverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Habb(450/1058), el-Ahkmus-Sultniyye, Msr 1973,
202; bnul-Esr, el-Kmil, II, 503-504. Neseb bilinmedii zaman ise kabile esasna riayet ediliyordu. Bkz. bn
Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad b. Hazm el-Endelus(456/1063), Cemheretu Ensbil-Arab,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1421/2001, 5. Dvnlarn gayeleri konusunda bkz. Yakb, 153; bnul-Esr, el-
Kmil, II, 503-504; Hudr, Muhammed Bek, ed-Devletul-Emeviyye, I-II, Messesetl-Ktbis-Sakfiyye,
Beyrut 1995, II, 452; Hallk, 32; Neccr, 227. Dvnlarn dilleri konusunda bkz. Mverd, el-Ahkm, 202;
Hudr, ed-Devletul-Emeviyye, II, 452; Hamm, Necde, e-m f Asril-slm(Minel-Feth hatt Sukti
Hilfeti Ben meyye), Dru Tls, Dmek 1987, 260. Dvnlarn Arapaya evrilmesi konusunda bkz. bn
Abdirabbih, IV, 219-220; Kaddra, 220; Neccr, 227; een, Ramazan, Tercme Faaliyetleri, Doutan
51
e-t
247
ve tayinler, emirnmeler, tapular,
248
bor senedleri, vergi, zekat kaytlar,
vasiyetnameler,
249

f-Fetvalar ve ilm kaytlar oluturmaktayd.
lk dnem Mslman rviler, vesikalarn deerini olduka erken fark etmiler ve ele
geirdikleri vesikalar bir sonraki nesle aktarma konusunda titiz davranmlardr. Bu
balamda, Arap Tarihilerinin rivyet yolu dnda tarih kaynaklardan ancak ge
zamanlarda faydalandklarn
250
sylemek gtr. Bilakis Mslman alimler ilk batan
itibaren vesikalarn nemini kavram, onlar kayt altna almaya almlardr. Nitekim, Ebu
Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazmn, Resulullahn, Yemene gnderdii zaman Amr b.
Hazma verdii mektup yanmzdadr
251
eklindeki sz bu konudaki hassasiyeti
yanstmaktadr. Bu hassasiyetin temelinde, Hz. Muhammedin mektuplarnn hukuk asndan
balaycl yatmaktadr. bn shkn verdii bilgiye gre, Resulullahn, Eyle, Cerb ve
Ezrh halk ile yapt anlamann nshas onlarn yannda idi.
252
phesiz, onlarn bu
anlama metnini muhafaza etmelerinin en nemli sebebi, Hz. Muhammedin onaylad bir
anlamann sonraki dnemlerde gz ard edilemeyecei gereidir.
Kabileler veya ehl-i kitaptan baz unsurlarn, ellerinde Hz. Muhammedin, kendilerini
cizyeden muaf tuttuuna dair mektuplarn olduunu iddia etmelerinin ve bu trden mektuplar
imal etmelerinin nedeni de, kukusuz ayn gerekeye dayanmaktadr. Halifeler veya siyas
iktidarlarn, Hz. Muhammed tarafndan verilmi bir vesikay gzard etmeleri sz konusu
olamayacandan, bu alanda geni bir mevzt literatr olumutur.
253
Sahte mektup imaline
sadece din gruplar veya kabileler tevessl etmemi, bilakis ahs menfaat peinde koan

Gnmze Byk slm Tarihi, a Yay., stanbul 1986, III/453-479, 457; Takk, Muhammed Sheyl,
Trhud-Devletil-Emeviyye, Drun-Nefis, III. Bsk., Beyrut 1421/2001, 98-99
247
Hz. Muhammed ve halifeler tarafndan verilen arazi atiyyeleri iin bkz. Ebu Ubeyd, 286-293
248
Muhammed b. Yahy-Hazm ailesinden gvendiimiz biri ve dierleri; Resulullah(sav) Bill b. el-Hris el-
Mzenye, el-Akkten yer verdi ve bu konuda yazd bkz. bn ebbe, I, 149-151; Hrice b. Zeyd ve Talha b.
Abdillah b. Avf, zamanlarnda fetva istenilen kiilerdi. nsanlar onlarn grlerine bavuruyorlar, miras olarak
kendilerine kalan evleri, mallar, baheleri, hak sahipleri arasnda bltryorlar ve (bunlar) onlar iin
vesikalara yazyorlard. bkz. Zeheb, Alm, IV, 439
249
Vasiyetnameler iin bkz. Vkd, el-Mez, II, 776. Sz konusu vasiyetlerden bazlar nakledilmitir; Bu,
Sadn Sadaka Kitabnn harf harf nshas ve suretidir. Ben bunu kitaptan dorudan aldm. Onu bana, Kad
Him b. Abdillah el-Mahzm verdi. Vasiyette husumete dmler, onu getirmilerdi. [Besmele]Bu Sad b.
Eb Vakksn kz Hafs ve kzlarna kitabdrahitler. bn ebbe, I, 238-239
250
Brockelman, Carl, Kitbut-Trhil-Edebil-Arab, I-II, Arp. ev: Mahmd Fehm Hicz vd., nr: el-
Heyetl- Msriyye 1993, II, 9
251
bn Kesr, el-Bidye, V, 81; ayrca bkz. bn ebbe, II, 589-590; Hamidullah, Amr b. Hazmn Hz.
Muhammedin yirmi bir resm yazsn bir araya getirerek kitap telif ettiini belirtir. Bkz. Hamidullah,
Muhammed, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmm bn Mnebbih, ev: Kemal Kuu, sad: Mesut
Karaahan, Beyan Yay., stanbul 2004, 51
252
bkz. bn Him, IV, 525
253
Menfaat temini iin imal edilen mektuplar konusunda bkz. Sehv, el-ln, 25-26; vesikalarda yaplan
sahtekarln nedenleri konusunda ayrca bkz. Togan, A. Zeki Veldi, Tarihte Usul, Enderun Yay., IV. Bsk.,
stanbul 1985, 77
52
ahslar ve gruplar da, bu faaliyette yer almlardr. Buna karn, mektuplarn shhatinin
sorgulanmas da olduka erken bir dnemde balamtr.
254

bnul-Esrin dvn kaytlar hakknda verdii bilgilerden anlalan, kiilerin Mslman
olma srasna gre atiyye(maa) tayin edildii ve ok titiz bir alma neticesinde
oluturulduudur.
255
Dvnlar ciltler halinde tanzim edilmiti ve kullanl bir sisteme sahipti.
Hz. merin, kabile dvnlarn tayarak, herkesin maan bizzat kendisinin datt ve
vefatna kadar bu ekilde devam ettii yolundaki rivyet de bunu dorular niteliktedir.
256

Siyer kaynaklarnda bulduumuz listelerin kaynaklar arasnda bu dvn kaytlarnn olduunu
sylemek fazla iddial olmayacaktr. Burada Tarihiler Abbs Devleti dvn kaytlarndan
istifade etmilerdir
257
eklindeki bir gre itirazmz, bu istifadenin sadece Abbs
dnemine tahsis edilmi olmasdr. phe yok ki, Abbs saraynda kendilerine yer bulan
birok tarihi, devletin kaytlarndan faydalanmlardr.
258
Ancak bu sadece Abbs dnemi ile
snrl deildir. Bilakis, Abbslerden nce de Urve, Zhr, Abdullah b. Eb Bekr b. Hazm gibi
siyer kaynaklar siyas idare ile iyi ilikiler kurmular ve devletin idaresi altndaki dvan
kaytlarna ulamlardr. Bununla ilgili olarak, Abdurrahman b. el-Ksimnin, Mlikten
rivyet ettii bir anekdot, Medinede dvn kaytlarnn tutulduu zel bir evin olduunu ifade
etmektedir; bn ihb, Medineye geldi. Rebann elinden tutarak Beytud-Dvna girdiler.
kindi zaman ktlar
259

Hulef-i Ridn ve Emevler dneminde de resm ve zel vesikalar artarak devam
etmitir. Bu dnemdeki vesikalarn konularn ise;
a-Yeni anlamalar veya nceki anlamalarn yenilenmesi,
b-slma ar mektuplar,
c-Vali grevlendirilmesi ve tavsiyeler,
d-Arazi atiyyeleri,
e-Emn ve tavsiye mektuplar,
f-Belirli insanlar hakknda baz emirlerde istisnalarn zikri ve cevab mektuplar
oluturmaktayd.
260

254
bkz. fi, Muhammed b. drs, Kitbul-mm, I-VII, Drul-Msriyye, Kahire 1987, VI, 105
255
bkz. bnul-Esr, el-Kmil, II, 502-504
256
bn Sad, III, 298; Taber, Trh, II, 570-571
257
Hallk, 134
258
Tabernin Abbs kaytlarndan faydalanmas konusunda bkz. mduddn, Hall, slam tarihi(Bir Yntem
Aratrmas), ev: Ubeydullah Dalar, nsan Yay., st. 1985, 130
259
Zeheb, Alm, V, 343
260
bkz. Hamidullah, el-Vesik, 28. Bu dneme dair, bir ok vesikann ieriine Vkdnin, Fthu-m isimli
eserinden ulamak mmkndr. Mektuplarn ve eserin Vkdye aidiyeti konusundaki mevcut ekinceyle
beraber rnekler iin bkz. Vkd, Fthu-m, I, 6, 12, 20, 22, 62, 83, 87, 136, 139-140 vd.; bn Sad, I, 24, ,
IV, 190; V, 390; Buhr, Sahh, V, 13; Mslim, Sahh, II, 1356, 1369; bn ebbe, II, 390, 507, 725, 731; Taber,
53
bnul-Esr, Abdulmelik dnemine ait yazma brosu olarak evirebileceimiz
Beytul-Karts ) ,=-' -,- ( den sz etmektedir.
261
Bu da Emevler dneminde yazmalarn
profesyonel hale getirildiine, kendi ierisinde kurallarnn oluturulduuna delildir.
Tabernin Trhinde Emev ve Abbs dnemine ait mektup, anlama, ahitname, emn, gibi
birok vesikaya rastlamak mmkndr.
slm tarihinde arivcilik ok erken bir dnemde -Hz. mer-
262
balamasna ve ok
gemeden kurumsallamasna
263
karn, gnmze bu vesikalardan ok az bir ksm orijinal
haliyle ulaabilmitir. isyanlar, igaller, yangnlar gibi felaketler yznden veya ahslarn
ellerinde tuttuklar vesikalar koruma bilincine sahip olmadklarndan, bu vesikalardan ou
yok olmutur. Kab b. Mlik, assn Melikinin mektubunu frnda yaktn belirtirken,
264

Ebu Basrin Hz. Peygamberin mektubu elinde olduu halde defnedildii kaydedilmitir.
265

Bu konuda en ilgin rnek, Resulullahn, Zeydul-Hayle bir takm araziler verdiini beyan
ettii vesikann akbetidir. Zeydin lmesi zerine, muhtemelen ieriinden bihaber olan ei,
sz konusu vesikay yakmtr.
266
Ayn ekilde, Resulullahn Hrise b. Amr b. Kurayta
yazd mektubu ykanmtr.
267
Buna karn yine de kabile veya ahslar, zellikle de
Resulullahn mektuplarn korumaya, saklamaya zen gstermilerdir.
268

Vesika kullanmnda ilk dikkat edilmesi gereken nokta onun gvenilirliidir. zellikle
vesikalarn shhati iin bir takm kriterlere dikkat etmek gerekmektedir. Bunlar arasnda;
a-Yazld dnemde bilinmeyen baz hususlarn-vergi, ehir, kabile vs.-vesikalarda
zikredilmesi,
269
baka bir deyile ierik-zaman uyumazl olan vesikalar,
b-lk kaynaklarn veya ada eserlerin zikretmedii vesikalar,
270

c-Kullanlan slup ve tabirlerin vesikann dnemi ile uyumamas,
d-Vesikada ahitlikleri veya isimleri zikredilen ahslarn tarih konumlarnn belgeyi
desteklemeye uygun olmamas,

Trh, II, 212; bn Kni, Ebul-Hseyin Abdulbk(351/962), Mucemus-Sahbe, I-III, thk: Salh b. Slim el-
Msrt, Mektebetl-urab el-Eseriyye, Medine 1418, II, 78

261
bnul-Esr, el-Kmil, IV, 300
262
Hz. merin kendisine gelen mektuplar veya anlama nshalarn bir sandk ierisinde muhafaza ettiine dair
haberler gelmitir. Bkz. Hamidullah, el-Vesik, 24
263
Emevler dneminde am, Msr ve Irakta resm belgelerin sakland arivlerin olduuna dair bkz. een,
Mslmanlarda Tarih, 32
264
Zhr, el-Mez, 109
265
bn Hacer, el-sbe, IV, 433
266
bn Him, IV, 577-578; bn Sad, I, 321-322
267
Vkd, el-Mez, III, 982
268
bkz. bn Sad, I, 279, 280, 288, 355; II, 34; bn Hacer, el-sbe, II, 424
269
bkz. Hamidullah, el-Vesik, 31
270
Hamidullah buna dayanarak, Resulullahn Necye kendisi ile mm Habbeyi evlendirmesi iin ve
Habeistandaki Muhacirleri gndermesi iin yazd iki mektubun metnini sahih kabul etmemektedir. Bkz. el-
Vesik, 31
54
e-slmn temel prensiplerine aykr ierikli vesikalar,
271

f-ekilsel zellikler, kullanlan malzeme, yaz ekli vs. gibi kriterleri saymak
mmkndr.
5-iir
slm dnemdeki iktisad, ictima, siyas, kltrel ve hatta din bir ok olayn
kkenleri Cahiliye dneminde yatmaktadr. Bu nedenle slm ncesi Arap tarihini bilmek,
siyer ilmi asndan olduka nemlidir. Resulullahn ashab olan, fetihlere katlan ve
ynetimlerde grev alan insanlar, cahiliye dnemi insanlar idi. Onlarn slm ncesi
yaamlarna, dncelerine, inanlarna dair bilgiler, sonraki hayatlarn yorumlama
konusunda vazgeilmez niteliktedir.
272

Tarih vesikalar olarak nitelendirilen iir,
273
bir Arap iin ok ey ifade etmektedir.
Araplar iirle mcadele ederler, onunla temsil getirirler, onunla stnlk kurmaya alrlar,
onunla vnr veya ayplarlard. Dolays ile air, kabilenin en nemli bireyi idi. O,
kabilesinin menkbelerini nakletmek suretiyle, kabile bilincini uyank tutarken, dman
kabilelere kar stnlklerini vurgulard. Kabilesini savata cesaretlendirirken, dier
zamanlarda kabilesinin elencesi ve danman konumunda idi.
274
Arap airi, iirinde ok
ender olarak ahs duygularn yanstmakta, daha ok kabilesi adna konumakta idi.
275

airlerin evre kabilelerle olduu kadar, uluslararas ilikileri de oluyordu. Nitekim airlerin
baz din dncelerini, bu ilikileri neticesinde evre kltrlerden edindiklerini sylemek
mmkndr.
276

Arabn maddi ve manevi dnyasn kapsayan her olgu iirin konusu
olabilmekteydi.
277
Ne var ki, onun en ok karlat veya ihtiya hissettii unsurlar daha n
plana kmaktayd.
278
Araplarn evre kltrlerle iletiimleri neticesinde zamanla yeni
unsurlar da iirlerinin ieriine dahil olmutur. Bunlar genelde din dncelerin ifadesi veya

271
Bu kriterdeki kastmz, Hz. Peygambere veya sahabeye atfedilen vesikalardr. Hliyle gayr-i Mslimlere
atfedilen vesikalarda byle bir artn aranmas mevzu bahis olamaz.
272
Cahiliye tarihinin bilinmesi gereklilii konusunda bkz. Slim, 7; urrb, 279-282
273
bkz. n, Mnzir Redf Davd, e-ehd fi-iril-Arab-Dirsetu Fenniye, er- Risletul-slmiyye, say:
209-210, (Badat 1408/1987), 37-50, 43
274
air ve iirin kabile hayatndaki rol konusunda bkz. Yakb, I, 262; Slim, 40-41; Mazhar, Cell, el-
Hadaratul-slmiyye, nr: Ktbi-arkil-Evsat, Muheymir Matbaas 1969, 31; Hafc, 326; Ahmed skender
vd., el-Mufassal, 49; Muavvi, 325-330
275
A. Emin, Fecrul-slm, 59
276
H. brahim Hasan, I, 58
277
Cahiliye iirinin konusu hakknda bkz. Ebu Ubeyde, K. Eyymil-Arab; H. brahim Hasan, I, 59; Bek,
Eyymul-Arab, t-y; Ahmed skender vd., el-Mufassal, 53, 110; Dekkasse, 281; urrb, 62-63; Huart, 12; n,
37-38; bn Kuteybenin eserinde, tarih, siyas, sosyal, ekonomik, coraf vb. konularda bir ok iir bulmak
mmkndr. Bkz. bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever (276/889), e-ir ve-uar,
tkd: Hasan Temm, Drul-hyil-Ulm, Beyrut 1417/1997
278
Cahiliye iirinde olduka youn olarak devenin zikredilmesinin altnda da bu yatmaktadr. Deve ile ilgili
iirler iin bkz. Beyt, 208-220
55
gemi mmetlerin haberleri ile ilgili idi.
279
Cahiliye dneminin nde gelen airlerinden olan
meyye b. Ebis-Salt b. Eb Reba hakknda bn Kuteybenin verdii bilgiler bu gr
destekler mahiyettedir; meyye, nceki kitaplar okumu, Putlara ibadetten yz evirmiti.
Kendisi bir Nebnin gnderileceini ve zamannn yaklatn haber veriyor ve bu Nebnin
kendisi olacan umuyordu. Kendisine, Neb(sav)nin kt haberi ulanca, hasedinden
dolay inkar etti. iirlerinde Enbiy kssalarn ve Araplarn bilmedii bir ok haberi
zikrediyordu. Bunlar Ehl-i Kitabn szleri idi.
280

Cahiliye iirinde Araplarn, sosyal, kltrel, siyas, iktisad, din hayatlarna dair
olduka bol materyal bulmak mmkndr. iirden hareketle tarih sonulara ulalabileceine
dair en nemli kant bn Kuteybenin eseridir. O, naklettii iirlerden hareketle kitabnda bir
ok tarih malumat vermektedir.
Cahiliye dnemi haber nakil arac konumunda olan iir, Araplarn ilim ve bilgi
hayatlarnn devamn salyordu.
281
te bu nedenlerden tr, iir, Arabn dvndr
282

denilmitir. Cahiliye dnemi Arap hayatnn bilinen her trl ekli hakknda bilgi ieren iir,
Arap dilbilimciler, mfessirler, hadis, siyer ve tarihiler, corafyaclar iin, ksacas btn
ilimler iin en nemli bavuru kayna konumundadr. ls, Arap ilminin ekserisi iirdir
283

derken bu duruma iaret etmektedir. Araplar iirlerle hdiselerini vesikalandryorlar, iirle
tarihlendiriyorlard.
284

Arap iiri ile ilgili tedvni ve shhati olmak zere iki esas problem vardr. Eldeki en
eski Arap iiri hakknda bisetten nce 10
285
ve 20-30 yl
286
ncesi gibi tarihler verilmitir.
Burada Cahiliye iirinin Abbs dnemine kadar yazya geirilmedii eklindeki gre,
287

katlmadmz belirtelim. Zira, Araplarn gzel bulduklar iirleri Kabe duvarlarna
astklarn biliyoruz. Ayn ekilde, sahabe dneminden itibaren iir eitiminin kesintisiz
olarak devam etmesi, ilk dnem siyer eserlerindeki iirlerin yazl kaynaklara dayanmas ve
Emev Saraynda airlerin konumu gz nne alndnda bunun ge bir tarih olduu daha iyi
anlalacaktr. Binaenaleyh, ok daha nceden iire ait rislelerin oluturulmu olmas gerekir.
Kanaatimiz, Arap iirinin tbin asrndan itibaren risleler hlinde toplanmaya balanddr.

279
Hristiyan ve Yahudi dncesinin Arap iirine tesiri konusunda bkz. A. Emin, Fecrul-slm, 59-60
280
bn Kuteybe, e-ir, 305
281
Hamde, Mesdir, 124; Araplarda iir meclisleri kurulmas ile ilgili olarak bkz. bn Him, II, 370
282
ls, III, 211; A. Emin, Fecrul-slm, 57; Hamde, Mesdir, 124; Ahmed skender vd., el-Mufassal, 53
283
ls, III, 82
284
bn Kuteybe, e-ir, (takdm), 5-6
285
286
Margoliouth, 70; Arabistan arkeologlarnn, yaptklar kazlarda Seba dilinde yazlm iirler bulduklar
yolundaki iddialara dikkat eken Margoliouth, sz konusu iirlerin orijinalliklerinin tartmal olduunu belirtir.
Bkz. Arap-srailoullar likileri, 68
287
bkz. Ahmed skender vd., el-Mufassal, 54
56
Buna ramen Cahiliye dnemi Arap iirinin ifh halden yazl hale gemesi arasnda uzun
bir zaman dilimi bulunmaktadr ve bu da iirin shhatini etkilemektedir. Nitekim, gerek slm
ncesi, gerekse de Hz. Muhammed dnemine ait olduu iddia edilen iirlerde, yazya
aktarld dneme ait hdiselerin izlerine rastlamak mmkndr.
288
Bu adan, iirin siyerde
kullanlabilmesi, salkl neticeler alnabilmesi iin, sonradan eklenen bu unsurlarn
temizlenmesi veya iirin, bu trden mdahalelere ak olduunun dikkate alnmas gerekir.
kinci sorun ise tedvni ile alakal olarak ele alnan zelde cahiliye, genelde eski Arap
iirinin gvenilirlilii meselesidir. Dier rivyetler gibi, iirin de, shhat derecelerine sahip
olduu genel kabul grmtr. A. Emin, Cahiliye iirini toptan inkar eden kimsenin
olmadn iddia ederken,
289
muhtemelen bunun mmkn olamayacandan hareket
ediyordu. Oysa Th Hseyin, cahiliye iirinin toptan reddedilmesi gerektii grndedir.
290

Kendisi, Cahiliye dnemindeki mehur olaylar(Eyymul-Arab) savalar ve kavgalar ile
bunlarla ilgili olarak rivyet edilen iirlerin hepsinin uydurma olmas mmkndr
291
derken
de aslnda sadece cahiliye iirini deil, cahiliye dnemine dair haberlerin de neredeyse
tamamn inkar makamndadr. u bir gerek ki, cahiliye dnemi iiri ad altnda geni bir
uydurma literatr mevcuttur. Arap iiri bnyesinde, Adem(as)
292
da dahil olmak zere
gemi peygamberlere, cinlere, htflara
293
atfedilen iirlere rastlamak mmkndr ve bu
iirlerin sahihliinden bahsetmek sz konusu dahi edilemez. Ancak cahiliye veya ilk dnem
slm iirinin nasl ki tamamnn sahih olduu sylenemezse, tamamnn uydurma olduu da
sylenemez. Bir alandaki rivyet malzemesinin ierisinde sahih ve sakim rivyetlerin
bulunmas hdisesi ile, tamamnn uydurma olduunun sylenmesi farkl eylerdir. Hele,
kendilerini ifade etmek iin ellerinde iirden baka vastas olmayan bir toplum sz konusu
olunca, bu ekilde toptan bir inkar mmkn grnmemektedir. Hdiseye bir an iin Th
Hseyinin bak asndan baksak dahi, bu durum iirin delilliini tarih ilmi asndan
ortadan kaldrmaz. Bu literatrn tamam uydurma dahi olsa, retildii evrenin fikr

288
Hz. Muhammedin kaza umresi haberinde, Mekkeye girerken, Abdullah b. Ravahann okuduu iddia olunan
iir buna gzel bir rnektir. iirdeki, Sizinle tenzili konusunda savatmz gibi, bu gn de tevili konusunda
savayoruz [bkz. bn Him, IV, 371; bn Kesr, el-Bidye, IV, 617] beytinin, Kurn konusunda tartmalarn
younlat bir dnemde imal edildiini syleyebiliriz. bn Him, bu iiri muhtemelen Sffn Savan
kastederek, Biz sizinle onun tevili zerine savatk beytinden iirin sonuna kadar olan ksm, Ammr b.
Ysirin, baka bir gnde syledii beyittir diyerek tenkit etmitir. Bkz. bn Him, IV, 371
289
Bkz. A. Emin, Fecrul-slm, 50
290
Th Hseyin, 32; Th Hseyin, iirlerin neden uydurulduu konusuna geni yer ayrmtr. Bkz. Chiliye
iiri zerine, 62-110; ayn zamanda kendisi iirin hibir surette delil olarak kullanlamayacan da ileri srer.
Th Hseyin, 33
291
Th Hseyin, 110
292
Adem(as)a atfedilen ve blisin cevab iirleri konusunda bkz. Mesd, I, 36-37; A. Bedev de, Cahiliye
iirinin kayda deer bir ksm iddia edilen sahiplerine ait olmadn belirtmektedir. Bkz. Bedev,
Abdurrahman, Bat Dncesinin Oluumunda slmn Rol, ev: Muharrem Tan, z Yay., st. 2002, 139
293
rnek olmas hasebiyle htifin iiri ve Hassn b. Sbitin ona cevab iiri iin bkz. Zeheb, es-Sre, 308-309
57
yapsna, siys hdiselerine dair bilgi krntlar iermektedir ve tarihi iin nemli
malzemelerdir. Bununla beraber, iirin mutlak manada delil olarak kullanlmasnn ciddi
boyutlarda sakncalarnn olduu da aikardr. iirin aidiyetinin shhatinden emin olunsa dahi,
air, siyas ve mezheb grlerini iirine dorudan yanstmtr. Hatta edeb kayglar dahi
iirin ieriini etkilemitir. Hassan b. Sbitin, kafiyeyi tutturmak iin Sad b. Zeyd yerine
Mikddn seriyye zerine amil tayin edildiini sylemesi,
294
iir kullanmnda ne kadar
dikkatli davranlmas gerektiinin en ak kantdr. Dolaysyla elindeki her vesikann
gvenilirliliini sorgulamak zorunda olan tarihinin, iiri bundan istisna tutmas beklenemez.
Araplar, cahiliye dneminde hangi gayeler iin iiri kullanyorlarsa, slm dnemde
de, yine ayn gayeler iin kullanmlar, duygularn, dncelerini, inanlarn iirlerle dile
getirmiler, dmanlarna kar yine iirle mcadele etmilerdir.
295
Bu yzdendir ki, Siyer
alimleri iiri sadece cahiliye dnemi tarihine ait bilgilere ulamak iin kullanmamlar, slm
dnemdeki haberlerinde de iire oka yer vermilerdir.
296

Emevler dnemi, Arap iirinin altn an ifade etmektedir.
297
Her ne kadar, artk
iirin sava alanlarnda kullanlmas veya propaganda iin bavurulmas olduka azalmsa da,
bu dnem ifh olarak gelen iirin, kitab hale getirilmesi asndan nemli bir dnemdir. Bu
dnemde iir daha ok elence arac olarak grlmektedir. Saray ve konaklarda dzenlenen
elencelerde airler vazgeilmez kiiler haline gelmiler, saraylarda resm airler istihdam
edilmeye balanmtr. Emev saraynda sadece Mslman deil dier dinlerden olan airler
de bulunmakta, diledikleri ekilde sanatlarn icra edebilmekteydiler. Emev halifelerinin
Mslman olmayan airleri istihdam etmelerinin temelinde, Halifelerin arzularn bunlarn

294
bkz. Vkd, el-Mez, II, 548
295
Hz. Muhammedin, iiri propaganda amacyla kullanmas konusunda bkz. Mamer b. Rid, XI, 264, 267; bn
Him, II, 414; III, 92; Buhr, Sahh, IV, 79; Ebul-Ferec, Ali b. Hseyin b. Muhammed b. Ahmed el-Esfehn
(356/967), el-An, XXVI, thk: Abdulemr Ali Mehenn-S. Ysuf Cbir, Drul-Ktbil-lmiyye, II. Bsk.,
Beyrut 1992, IV, 150; Crcn, Ebul-Ksm Hamza b. Ysuf (428/1036), Trhu Curcn, thk: Muhammed
Abdulmudhan, lemul-Ktb, III. Bsk., Beyrut 1401/1981, I, 135, 321; Resulullah dneminde iir konusunda
ayrca bkz. Muavvi, 333-354; Hamde, Mesdir, 125; urrb, 317; Hafc, 336-348; Ahmed skender vd., el-
Mufassal, 110-113; Th Hseyin, 65; Hazer, Dursun, Hz. mere Gre Arap iiri ve airleri, slm
Aratrmalar Dergisi, XVI/3, (2003), 359-364, 360; Resulullahn da, ok ender olmakla beraber baz beyitleri
tekrar ettii nakledilmitir. Bkz. Tirmiz, emil,299-303; Bununla beraber, Ebu Bekrin iir okuduu eklindeki
sylentiler zerine, Hz. ienin, Ebu Bekrin, ne cahiliyede ne de slmda bir beyit okumadn sylemesi
[bkz. Mamer b. Rid, XI, 266] dikkat ekicidir. Oysa Ebu Bekrin beyitler okuduunu ve hatta Hz.
Muhammedin okuduu bir beyti tashih ettiini bilmekteyiz. Hulef-i Ridn dneminde iir konusunda bkz.
Muavvi, 354-361; Hz. Ebu Bekr ve merin iir konusundaki grleri iin bkz. Hafc, 333-334; Hz.
merin iire bak konusunda mstakil bir aratrma olarak bkz. Hazer, Dursun, Hz. mere Gre Arap iiri
ve airleri, slm Aratrmalar Dergisi, XVI/3, (2003), 359-364
296
iirin Siyer yazclnda nemi konusunda bkz. H. brahim Hasan, II, 285; Abdulhamd, Sad Zall, f
Trhil-Arab Kablel-slm, Drun-Nahdatil-Arabiyye, Beyrut tz., 30; Slim, 40; urrb, 62, 302-304;
Hamde, Mesdir, 124
297
bkz. Beyt, Dirsetu Mukarene li-Melhim, 41
58
daha rahat gerekletirmesi yatyordu. Nitekim, Yezd, Ensr hicvedecek Mslman bir air
bulamaynca, bu grevi Hristiyan air Ahtal hi ekinmeden kabul etmitir.
298

Mslman melliflerin iiri kullanma yntemlerinde en dikkat ekici husus, iir ve
aire kar uyguladklar sansr ameliyesidir. iir rvileri veya siyer nakilcileri din
hassasiyetlerinden tr, daha nceden Resulullah hicveden ancak sonradan Mslman
olmu air ve kiilerin iirlerini nakletme konusunda, olduka isteksiz davranmlardr. Onlar,
sadece airlere deil ayn zamanda iirlere veya iirlerdeki baz beyitlere de sansr
uygulamlardr.
299
Bu gelenein tek istisnas bn shktr. Kendisi, ele geirebildii her trl
iiri nakletmi, herhangi bir ekilde din veya siyas kayg duymakszn bunlar nakletmeyi
grev bilmitir. Ne var ki, eserinin gnmze ulamasnda byk pay sahibi olan bn Him,
selefi kadar cesur olamam, din ve ahlak gerekelerle iir veya beyitleri sansrlemi, belki
de bunlarn tmyle yok olmasna neden olmutur.
leride de zerinde duracamz gibi, Siyer rvi ve mellifleri iiri daha ok
haberlerine delil getirme amacyla kullanmlardr; Amr b. Dnr, Urve b. ez-Zbeyre Neb
Mekkede ka yl kald? Diye sordum. O, 10 yl ve Medinede de 10 yl dedi. Ben, bn
Abbs 13 yl kald diyor dedim. Urve, air Kurey iinde on ksur yl kald demektedir
dedi.
300

6-Szl (ifh) Kaynaklar
Kaynak, tarih bilgi veren her trl malzemedir. nsann syledii veya yazd, yahut
imal ettii her ey onun hakknda bilgi verebilir.
301
Szl kaynaklar, menei belli olan veya
olmayan, fakat azdan aza sylenerek gelen tarih iirler, hikayeler, efsaneler, destanlar,
menkbeler vs. dir ki, bir ksm daha sonra kaleme de alnmtr. Fakat hibir zaman yazl
kaynak olarak vcuda getirilmi malzeme lsnde gvenilir olamazlar. Bunlar, ancak yazl
kaynaklarn bulunmad durumlarda veya onlara yardmc olarak ve ihtiyatla kullanlma
durumundadrlar.
302
John Tosh, szl tarihle szl gelenei birbirinden ayrmaktadr.
Szl tarihi, szl hayat hikayeleri olarak tanmlarken, gemiteki kiilerle olaylar hakknda
kuaktan kuaa szl olarak anlatlm anlat ve tasvirleri ise szl gelenek olarak
tanmlar.
303

Szl tarih, tarihin kendisi kadar eskidir. Var olan ilk tarih tr szl tarihtir. Szl
kantlardan da yararlanma becerisinin artk byk tarihilerin baarlarndan biri saylmas,

298
299
bkz. bn Kesr, el-Bidye, III, 200
300
Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 169
301
Ktkolu, 17
302
bkz. Ktkolu, 19-20
303
Tosh, 190
59
yakn bir dneme dayanmaktadr.
304
Heredotos ve Thukydides szl kaynaklar kant olarak
kullanmlardr. Ortaan kronikleri ile tarihileri de szl tanklktan epeyce
yararlanmlardr.
305
Szl kaynaklarn sze dayal dier btn malzemeler gibi eletirel bir
deerlendirmeden geirilmesi ve ulalabilinen dier btn kaynaklarla beraber kullanlmas
gerekmektedir.
306

Tarih, insan davrannn szl bir temsili olduundan arlkl olarak szl delillere
dayanmas doaldr.
307
Pek ok toplumda nemli bir szl kantlar yelpazesi mevcuttur. Bu
szl geleneklerin bazlarnn toplumsal nemi, bunlarn nesilden nesile en az hasarla
aktarlmas iin gvenilir sistemlerin kurulmasn gerektirmitir.
308
Szl gelenein
gnmzde dahi bilimsel almalarda kullanlr olmasna ramen,
309
Batl tarihiler olduka
ge bir dnemde(1950lerde) szl gelenei dikkatle inceleyip tarihsel ieriini saptamaya ve
szl rnlerin derlenip yorumlanmasna ilikin prosedrleri belirlemeye almlardr.
310

slm rivyet literatrnn neredeyse tamamnn ikinci nesilden itibaren yazl
metinler haline getirildii son zamanlarda yaplan almalarla zellikle de, Fuad Sezginin
almalar ile ortaya konulmutur. Bununla beraber, Batl veya kendi literatrne yabanc
olan Mslman aratrmaclar, slm rivyet malzemesinin nesiller boyunca azdan aza
aktarlarak geldii konusunda srarcdrlar.
311
F. Sezgin, rivyet malzemesinin ifh kabul
edilmesinin nedenini; Haberin ifh olarak rivyet edilmi olmas meselesi hadis
literatrnn dnda bulunan ve onun ananelerine yabanc kalan bir muhit tarafndan ekle
aldanlarak karlan bir neticedir.
312
eklinde aklamaktadr. slm naklin sze
dayandrlmasnn neticesi konusunda ise, ifh bir malzemeye kar duyulan itimatszlk her

304
Thompson, Paul, Gemiin Sesi Szl Tarih, ev: ehnaz Laykel, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1999, 19
305
Tosh, 191
306
Tosh, 199
307
Humphreys, R. Stephen, slam Tarih Metodolojisi Bir Sosyal Tarih Uygulamas, ev: Murtaza Bedir-Fuat
Aydn, Litera Yay., st. 2004, 86
308
Thompson, 20
309
bkz. Tosh, 209-210
310
Tosh, 203
311
B. Lewis, Hadslerin toplanp kaydoluu ancak Peygamberin vefatndan iki veya nesil sonra
gereklemitir. Bu mddet zarfnda tahrif imkan ve sebepleri pek oald. lk nce, aradan zaman gemi
olmas ve beer hafzasnn zaaf, yzyl akn bir mddet azdan nakledilegelen tankl pheli klmak iin
yeterlidir derken aslnda szl gelenekte srarc davranmalarnn nedenini de aklamaktadr. Bkz. Lewis,
Tarihte Araplar, 54. Burada asl alacak durum, Mslman aratrmaclarn nesiller boyunca haberlerin
korunmasn, rvi ve melliflerin mucizevi hafzalarna balam olmalar ve bunu vn meselesi haline
getirmeleridir. Nitekim, merhum sm Kksal, bnul-Esr(630/1232)in sdl-beyi hafzasna dayanarak
telif ettiini bu duygularla dile getirmektedir. Bkz. Kksal, Mustafa Asm, Msterik Caetaninin Yazd slm
Tarihindeki snad ve ftiralara Reddiye, DB Yay., I. Bsk. Ankara 1986, 87(Eletirisi iin bkz. z, aban,
Asm Kksaln Caetani Reddiyesi zerine, slm Aratrmalar Dergisi, XVII/3, (2004), 162-170, 165) Ayn
ekilde Vkd hakknda doktora tezi hazrlayan ada aratrmaclardan Slem de, Vkdnin btn
rivyetlerini eyhlerinden efev yolla aldn ifade etmektedir. Bkz. Slem, el-Vkd, I, 204, 283
312
60
zaman izhar edilmi, netice itibariyle slm edebiyat, modern mesiden sarf olunan gayretler
nispetinde faydalanmak imkanndan mahrum kalmtr
313
demektedir.
slm rivyet literatrnn ifh olarak alglanmasndan kaynaklanan, shhati
konusunda yaplan itirazlara cevaplar, genelde hadis naklinin geleneksel tasvirini savunma
eklinde olmutur. Buna gre szl nakil, sadece gvenilir deil ayn zamanda mcerret yazl
dokmanlardan stndr de. Yine bu anlaya gre, yazl kaytlar, canl ahitliklerle teyit
edilmedike ok az deeri haizdir.
314

Siyer yazclnda ifh anlatmn izlerine rastlamak mmkndr. zellikle de, soru-
cevap eklindeki anlatmlarn yazl metinlere dayandn sylemek zordur. Yine, mellifin
veya rvinin, hdiseye ahit olan birinci kaynaktan ald haberler de -Urvenin, ieden
ald haberler gibi- szl nakillerdir. Bu tr anlatmlar genel bilgiler veya ilk ahitlik
snfndadr. Bununla beraber ikinci nesilden itibaren gelen siyer haberlerinin neredeyse
tamam yazl metinlere dayanmaktadr.
slm tarihiliinde szl gelenek, Abbsler dneminde olduka youn bir ekilde
kullanlmtr. Genel anlamda slm ilimlerin telif asr olan bu dnemdeki hdiselerin kayt
altna alnmasnda, hdise ile telifin ayn zaman diliminde meydana gelmi olmasna binen,
szl ahitliklerin nemi artmtr. Ayn durumu bn Sadn Tabaktnda da grmekteyiz.
bn Sad, ada olduu ahslar hakknda bilgi verirken szl ahitliklere ska
bavurmutur. Siyer rivyetlerinin grg ahitleri olan sahablerden tbina aktarlmas
dneminde de grlen bu hususiyet, haberlerin yazya aktarlmas ile son bulmutur.
Ayr bir balk altnda incelenecek kadar youn bir kullanm grlmeyen ancak
zikredilmesi gereken bir dier siyer kayna da, mezar ta, mimar yaplar, para ve elbiseler
gibi maddi kalntlardr. Eserlerinde her trl kayna kullanan Mslman Tarihiler,
yaztlardan da istifade etmilerdir.
315
zellikle eski Arap Tarihinin aydnlatlmas asndan
kitbeler nemli kaynaklardr.
316
bn ebbenin naklettii bir haberde Zhr, Bir kabir
bulunduondaki tata, Ben, Ninova halkndan Abdullah, Resulullah s b. Meryemin bu
kye elisiyim, lm bana yetiti yazyordu
317
derken, Tabernin, bn shk kaynakl
olarak naklettii baka bir haber ise; bn Sleym el-Ensr, Dan bana knca, orada
byk bir kabir grdmOnda, Bu Allahn Resul s b. Meryemin bu beldeye gnderdii

313
Sezgin, Hadsin Ehemmiyeti, 23-24
314
Brown, Daniel, slam Dncesinde Snneti Yeniden Dnmek, ev: S. Kzlkaya-S. zer, Ankara Okulu
Yay., Ankara 2002, 129
315
Brockelman, Muhammed b. Sib el-Kelbnin, tarihlerini aratrmak iin Lahmlerin kabirlerindeki yaztlar
okumaya altn belirtir. Bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 9
316
bkz. Slim, 14-15; Margoliouth, 22
317
bn ebbe, I, 149
61
elisinin kabridir. Onlarn yannda ld. Onlar da bu dan bana gmdler yazlyd.
318

eklindedir. Bizim, ieriine atfla, arkeolojik rivyetler ismini nerdiimiz bu tr rivyetlerin
shhatleri olduka tartmaldr. Bununla beraber, arkeolojik kalntlarn slm dnyasnda
Batdan ok daha erken fark edildiini gstermesi asndan dikkate deerdir. Zira, bu
rivyetlerin en son rvi tarafndan imal edildiini kabul etsek dahi, sz konusu alana duyulan
ilgiyi gstermesi bakmndan olduka erken bir dnemle karlarz.
C- SYER LTERATRNN GENLEMES
Siyer literatrnn, zamanla doru orantl olarak devaml surette geniledii
grlmektedir. lk risleler, bunlarn cemi, tasnif, telif ve nakil dnemlerinde siyer malzemesi
hem ierik olarak, hem de kaynak olarak alabildiince genilemi ve deimitir. Bizim
burada, literatrn genilemesinden kastmz, ierik ve kaynak eitlilii olmak zere iki
adandr:
a-erik Genilemesi: Metinsel genileme de diyebileceimiz, siyer rivyet
literatrnn ieriinin genilemesi, aslnda olduka erken dnemde balamtr. Hz.
Muhammedden sonraki din, siyas, asker, ictima ve iktisad hdiseler, rivyet
malzemesinin ieriini etkilemi, yeni unsurlarn idhali veya mevcut unsurlarn ihrac
sonucunu dourmutur.
319
Balangta siyas ierikli olan hdiselerin zamanla din bir ierie
brndrlmeleri, taraflarn kendi dncelerinin temellerini Hz. Peygambere -sz veya
sreti- dayandrma gayretleri, btn slm ilimleri etkilemitir. Siyer rivyetleri de gerek
sosyal-siyasal deiimlerden, gerekse de itikad temellendirme gayretlerinden etkilenmitir.
Siyas gruplarn, hareket noktalarn salamlatrma, davalarna meruiyet bulma ihtiyalar,
kendilerini yeni haberlerin imaline srklemitir. Sonu itibariyle ihtiya duyduklar
haberleri, bulma daha doru ifade ile retme konusunda pek de sknt ekmemilerdir. Belli
bir amaca matuf olarak imal edilen bu haberlerden ayr olarak, halis niyetlerle bu tr
eylemlere itirak edenlerin de olmas, siyere dair nakledilen malzemenin devasa boyutlara
ulamasn salamtr.

318
Taber, Trh, I, 355; arkeolojik bulgularla ilgili haberler iin ayrca bkz. bn shk, Sre, 86; bn Him, I,
70, 196
319
Sonraki siyas ve sosyal hdiselerin rivyet malzemesini ekillendirdii konusunda rnek almalar iin bkz.
Paac, Mehmet, Hadste Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyat, slmiyt, I/1, (1998), 35-53; nal, smail
Hakk, Hz. Peygamberin Dilinden Konuturulan Tarih: Yere Batrlacak Ordu Rivyeti, slmiyt, I/2,
(1998), 39-51; Dere, Ali, Rivyet Malzemesinde Toplumsal Deiimin zleri, slmiyt, I/2, (1998), 11-37;
z, aban, Hz. Peygamberin Siretiyle lgili Mevz Haberlerin Tarihi Deeri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Ankara 1999; Rubin, Uri, The Life of Muhammad and The slamic Self-mage, The Biography of Muhammed
The Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden, Koln, Boston 2000), 3-17; Erul, Bnyamin, Hz.
Peygamberin Risalet ncesi Hayatna Farkl Bir Yaklam, Diyanet lmi Dergi(Peygamberimiz Hz.
Muhammed(sav) zel Says), Ankara 2000, 33-66. Bu konuda zel bir alma iin bkz. zdemir, Mehmet,
Siyer Yazclndaki Deiim zerine, Kutlu Doum Sempozyumu, Ankara 2002
62
Kaynaklarmzda siyer malzemesinin genilemesine dair bir ok rnek bulmak
mmkndr. Bunlar arasnda Hz. merin Mslman olmas ile ilgili nakledilen rivyetler
siyer malzemesinin genilemesinde etkin olan faktrleri gstermesi asndan dikkate
ayandr. Bu konuyla ilgili rivyetler arasndaki farkllklar, siyas, din, sosyal kabullerle
aklamak mmkndr. bn Haldnun anlatmnda, Hz. Muhammede suikast ksmn
karmasn Endls toplumundaki sahabe anlay ile, Hz. merin Kurn okumak iin
gusletmesi ksmnn kartlarak, bunun yerine Habbba Kurn okutulmasn da, Zahir fkh
anlayna veya haberdeki mantk tutarszln fark edilmesine balayabiliriz.
320

slm tarihinde fitne adyla anlan olaylar ve bunlarn dourduu sorunlar, Hz.
Peygambere atfla gelecekten haber verme eklini alm, toplumun endieleri veya umutlar
da ayn ekilde Resulde ifadesini bulmutur.
321

Snrlarn genilemesi ile beraber yeni kitlelerin slma tevecchn artrmak, mevcut
slm toplumunun da cokusunu srdrmek arzusu da, sret malzemesinin ieriini
deitirmitir. Tarih srete ise, genilemi haldeki siyer malzemesindeki yabanc unsurlar
temizlenmek yerine, deiiklikler ve eklemelerin gereklii benimseme yoluna gidilmitir.
322

Fetihler neticesinde eski kltr merkezleri Mslmanlarn eline gemiti. Bylece bu
merkezlerdeki Yunanllarn, Farsllarn, Msrllarn, Sryanilerin, Hintlilerin kltr elerini
tayan muazzam koleksiyonlar, Mslmanlarn eline gemi oluyordu. Halifeler, onlarn
vezirleri, zenginler, alimler ksacas imkan olan herkes bu eserlerle ilgilendiler ve youn bir
ekilde Arapaya eviri hareketine destek verdiler. Mslmanlar sadece bunlarla
yetinmemiler, Bizans mparatoruna eli gndererek baka kitaplar da istemilerdir. te bu
eviri hareketinden siyer de kendi payna deni alm, Hint, Yunan veya Fars anlatlar ile
masallar ekil deierek Siyer mnderecatna dahil olmutur.
Siyer malzemesinin ieriinin deimesi ile beraber siyerin alt dallar konumunda olan
emil ve delil edebiyat da olumaya balamtr. Balangta siyer eserlerinde dank ve
snrl saydaki rivyetlerden oluan emil ve delil rivyetleri zamanla nemini artrm,
zel alma alanlar hline gelmitir. Dnsel planda da toplumun deiimini gsteren bu

320
Hz. merin, Kabenin rtsne gizlenerek Resulullah dinlemesi ve Mslman olmas rivyeti iin bkz.
Zeheb, es-Sre, 103; Hz. Muhammede suikast iin giderken, kz kardeine uramas, temizlenip Kurn
okumas ve Mslman olmas rivyeti iin bkz. Zeheb, es-Sre, 103-104; Hz. Peygambere suikast teebbs
olmakszn dorudan kz kardeine uramas, Habbbn ona Kurn okumas, gusl olmadan Mslmanl
kabul rivyeti iin bkz. bn Haldn, es- Sre, 95
321
bkz. Paac, 36; Dere, 30; ayrca bkz. Togan, Tarihte Usl, 78
322
Mahmud akirin, Hz. Muhammed(sav)in Sretine gelince ocukluundan vefatna kadar, btn
ayrntlarn biliyoruz, bu literatrden hibir ey mehulmz deildir eklindeki szleri de, muhtemelen u
anki mevcut malzemeye binen sylenmitir. Bkz. Mahmud akir, Peygamberimizin Hayat-Siyer-, ev: Ferit
Aydn, Kahraman Yay., st. 1994, 34
63
durum, yeni bir edeb/tarih tr oluturmutur. emil edebiyatndan kastedilen, Resulullahn
yaratl ve ahlak zelliklerinin, zel hayatna, fizyonomisine dair haberlerin zikredildii
eserlerdir.
323
emil tabiri kullanlmadan nce, Sfatun-Neb veya Sfatur-Resulillah
gibi tabirler kullanlm ancak zamanla bunlarn yerlerini emil kelimesi almtr.
324
emil
edebiyatnn mstakil bir hviyetle ortaya k III. asrn ikinci yars/milad XI. asr
sonlarna dorudur.
325
emil edebiyatnn douunda Kurnn Hz. Peygamberi sevme ve
ona ittiba etme konusunda gsterdii hassasiyet de etkili olmutur.
326
slm ulemas,
balangtan itibaren Hz. Muhammedin yaay tarz ve slubunu anlatan rivyetleri tespit
etme ve gelecek nesillere intikal ettirme gayreti ierisinde olmulardr. Zamanla ortaya kan
ihtiyalar ise, bu husustaki merviytn, mstakil olarak bir araya getirilip sistemletirilmesi
zaruretini dourmu, bu da slm ilimler arasnda emil edebiyatn ortaya karmtr.
327

Siyer malzemesinin genilemesinin belirgin bir dier gstergesi ise, Resulullahn
mucizelerinin bir araya topland Delilun-Nbvve kitaplardr. Olduka erken
saylabilecek dnemlerden itibaren Resulullaha doumundan balayarak bir ok mucize
nispet edilmitir. emil edebiyatnn geliim seyrine benzer bir srele, delil anlatmlar da
kendine zgn edebiyat oluturmutur.
328
Siyer eserlerinde mucize rivyetleri, her dnemde
art gstermitir. lk tasniflerde ender grlebilinen bu trden haberler zamanla hacimli
eserlere konu olacak ekilde genileme kaydetmitir. Bu bile tek bana mucize haberlerinin
ne kadar shhatli olduu konusunda bir fikir vermektedir.
b-Kaynak Genilemesi: lk dnem siyer alimlerinin Hz. Muhammedin hayatna dair
kullandklar kaynaklar yukarda zikretmitik. Ancak zamanla biraz da ieriinin
genilemesine bal olarak siyer kaynaklarnn eitlerinde de artma olmutur. Mcavir
kltrlerle slm kltrnn karlamas ve karmas Mslmanlarn karsna yeni kaynak
trlerini kartmt.
Kurnn, ehl-i kitab ve onlarn kitaplarn, Hz. Muhammedin nbvvetine ahit
tutmas, din mnazaralarda kullanlmak iin argmanlar aranmas gibi etkenler,
Mslmanlar ehl-i kitap kltrne yneltmitir. Mslmanlar ncil ve Tevrat renmiler,
eserlerinde delil getirmek veya nakzetmek iin bunlar kullanmlardr. Bu adan
baktmzda bn shkn eserinde ncilden yaplan alntya fazla armamak gerekir.

323
emil kelimesinin anlam ve kullanm konusunda bkz. Yardm, Ali, emil Nevinin Douu ve
Tirmiznin Kitbu-emili, Dokuz Eyll FD, I, (1983), 349-409, 349-350; Hamde, Mesdir, 54
324
emil kelimesini stlah anlamda ilk kullanann Tirmiz(279/892) olduu konusunda bkz. Yardm, 350;
ayrca bkz. 351-352
325
Yardm, 355
326
Resulullaha itaatin ve sevmenin vucubiyeti konusunda bkz. Kd Iyd, e-if, II, 4-31
327
Yardm, 349; emil kitaplar iin bkz. Sehv, el-ln, 361; Hamde, Mesdir, 54-56
328
Delil eserleri ve mellifleri iin bkz. Hamde, Mesdir, 59-64
64
Ayrca, genel tarih eserlerinin, yaradl blmlerinde, kasasul-enbiya blmlerinde,
Tevrattan bir ok alnt zikredilmitir. Elbette bunlarla snrl kalnmam, emil ve delil
edebiyatna bal olarak, eski Yunan hikmetlerinden tutun da, Hint mitoloji anlatmlarna
kadar geni bir kaynak yelpazesi oluturulmutur.
1-evre Kltrlerin Siyer Yazclna Etkisi
evre kltrlerden kastmz, slm dndaki her trl kltrel evredir. Mslmanlar,
Yahudi, Hristiyan, Msr, Yunan, Bizans, Hint, ran gibi dnyann en eski kltr
corafyasnn ortasnda yer almakta idiler ve tarih srete bu kltrlerle atma, tanma,
etkileme gibi iletiim aamalarn yaamlardr.
slm tarihiliinin dier kltr ve medeniyetlerin ne kadar etkisi altnda kald
tartma konusudur. Z. Veldi Togan,
329
B. Lewis
330
ve Brockelman,
331
Araplarda tarih ilminin
Fars etkisinde kaldn, Araplara tarihilii ran asll tarihilerin tanttn savunmaktadrlar.
Ahmed Emin bu grlere hakl olarak kar karak, slm tarihiliinin balangta
kendisine has zellikleri olduunu ve tabi seyri ierisinde gelitiini belirterek, mteahhir
tarihilerde Yunan, Fars, Hristiyan ve Yahudi etkisinin grldn belirtmektedir.
332
Bu
konuda en u noktada gr belirten S. smaildir; Mslman tarihiler ne gemi milletlerin
tarihlerinden ne de adalar olan tarihilerden kayda deer bir etki altnda kalmamlardr.
Tercme yoluyla da olsa Mslman tarihilerin eski Yunan tarihilerini tandklarn gsteren
hibir belge elimize gememitir. Keza Sryanilerin tarih yazma metotlarnn da Mslman
tarihiler zerinde herhangi bir etkisi grlmemitir
333
derken en azndan ierik olarak
Mslman tarihilerin etkilendiklerini hesaba katmad grlr. Ayn ekilde slm
tarihilerinin, ehl-i Kitaba, Farsllara, Hintlilere yaptklar atflar da grmezden gelmitir.
Araplarn ok eski devirlerden itibaren bir taraftan ran-Hind, dier taraftan Yunan-
Roma dnyas ile mnasebetler kurduklarn biliyoruz.
334
Araplarn kendi ilerinde de
Hristiyan ve Yahudiler bulunmakta idi.
335
Ayrca Yemende Farsllar ve Fars asll Ebnul-

329
bkz. Togan, Tenkidi Tarih Telakkisi, 43
330
bkz. Lewis, Tarihte Araplar, 183
331
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 9
332
bkz. A. Emin, Duhal-slm, II, 359
333
Kif, 62
334
Abdulhamd, 91
335
Arap Yarmadasnda Hristiyan topluluklar iin bkz. H. brahim Hasan, I, 63; Abdulhamd, 366-370; ls,
II, 240-247; Derveze, I, 95-96; Gnaltay, emseddin, slam ncesi Araplar ve Dinleri, sad: M. Mahfuz
Sylemez-Mustafa Hizmetli, Ankara Okulu Yay., Ankara 1997, 89-94; Karla, 89-95; elikkol, Yaar, slm
ncesi Mekke, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003, 141; Hristiyanl kabul eden Araplar konusunda ise bkz. bn
Kuteybe, el-Merif, 59; A. Emin, Fecrul-slm, 27-28; Arap Yarmadasndaki Yahudiler konusunda bkz. H.
brahim Hasan, I, 63; A. Emin, Duhal-slm, I, 325; Margoliouth, 88; Heykel, 75-76; Gnaltay, Araplar ve
Dinleri, 86-89; Abdulhamd, 360; Aydemir, 35-37; Sakf kabilesi iinde Hristiyan kle unsurlarn olduu
konusunda bkz. bn Him, IV, 450
65
Furs vard.
336
Araplarn btn bu etnik ve din gruplarla iletiim iinde olduklarn
syleyebiliriz. Bu ilikiler neticesinde yabanc kltr ortamlarndan Arap kltrne deiik
anlatlar girmi, kasas ve ahbr olarak anlatlmtr.
337

slm dnemde deiik unsurlarn bir arada yaad ehirler grmek mmkndr.
338

Bunlara ilaveten, Arabistann her yerinde ok sayda Bizansl, ranl, Kbt hizmeti, uak ve
cariyeler bulunmaktayd. Arabistan, sava esirlerinin, kle ve cariyelerin satld byk bir
Pazar konumundayd.
339
Farkl unsurlarn ayn yaam alanlarn paylap birbirlerinden
etkilenmediklerini savunmak imkanszdr. Byle bir ortamda kltrel etkileim kanlmazd.
Yarmadadaki Yahudiler ve Hristiyanlar, Araplar zerinde hakim kltr konumunda
idiler ve Araplar, onlarn bilgi, grg ve dncelerinden etkileniyorlard. Rivyetlerde, bu
etkilenmenin neredeyse snrsz olduunu ifade eden anlatlar bulmak mmkndr.
340
Ancak,
slm ncesi Araplarn hibir ey bilmedikleri ve her eyi Yahudi ve Hristiyanlardan
rendiklerini artran bu rivyetlerde ubiyyenin katks inkar edilemez.
evre kltrlerin, slm kltrne be ana yolla girdiklerini grmekteyiz. Bunlar;
a-Ticaret: Araplar, daha ok ticar amal olarak, evre devletlere eliler
gndermiler, onlarla siyas ilikiler kurmulardr. Her ne kadar efsanev bir anlatmla bunlar
dile getirilmise de, Kureyin evre devletlere heyetler gnderdikleri kesindir.
341
Kureyin
iptida ekildeki bu siyas ilikilerine bal olarak, d dnyadaki hdiselerle de

336
Ebnul-Furs konusunda bkz. Gnaltay, Araplar ve Dinleri, 117; Sylemez, M. Mahfuz, Bedevlikten
Hadrlie Kfe, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001, 159; ranllarn Yemene hakimiyeti konusunda bkz.
Mesd, II, 87; Tif-Yemen ilikileri konusunda bkz. Kays, tf Abbs Hammd, Sakf ve Devruh fit-
Trhil-Arabil-slm hatt Evhiril-Asril-Emev, Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1424/2003, 42-43
337
bkz. bn Him, I, 300, 358; Ahmed skender vd., el-Mufassal, 34
338
Bu ehirlere en gzel rnek Douda Kfe, batda(Endls) Grnatadr. Her iki ehirde de, bir ok etnik ve
din aznlklar bulunmakta, ok nadir olarak sorunlar yaanmakta idi. Bu konuda bkz. Sylemez, Kfe, 160-174;
zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar-Medeniyet Tarihi-, I-III, TDV Yay., Ankara 1997, II, 23-38
339
bkz. Mevdd, Ebul-Al, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamberin Hayat, I-III, ev: Ahmed
Asrar, Pnar Yay., III. Bsk., st. 1992, II, 151
340
Resulullahn Ensra temizlii sormas zerine onlarn, Biz bunu komularmz Yahudilerden grdk, onlar
dbrlerini pislikten ykyorlard. Biz de onlarn yaptklar gibi yaptk demeleri gibi rivyetler. Bkz. Taber,
Ebu Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Cmiul-Beyn an Tevilil-Kurn(Tefsrut-Taber), I-XXX, Drul-
Fikr, Beyrut 1405, XI, 30; bn Huzeyme, Ebu Bekr Muhammed b. shk es-Slem en-Neysbr(311/923),
Sahh, I-IV, thk: Muhammed Mustafa el-Azam, el-Mektebl-slm, Beyrut 1390/1970, I, 45; Tabern, Ebul-
Ksm Sleyman b. Ahmed(360/970), el-Mucemul-Kebr, I-XX, thk: Hamd b. Abdilmecd es-Selef,
Mektebetl-Ulm vel-Hikem, II. Bsk., Mavsl 1404/1983, IV, 100; Tabern, Ebul-Ksm Sleyman b.
Ahmed (360/970), el-Mucemul-Evsat, I-X, thk: Tark b. Ivadillah b. Muhammed- Abdulmuhsin b. brahim el-
Hseyn, Drul-Harameyn, Kahire 1415, VI, 89. Bu trden rivyetlere rnek olarak ayrca bkz. bn Sad, VIII,
309
341
slm ncesi Araplarn rana gnderdikleri heyetler konusunda bkz. bn Abdirabbih, I, 247-250; Kureyin
Habee heyet gndermesi konusunda bkz. bn Abdirabbih, I, 260-264; slm ncesi Arap-Bizans ilikileri iin
bkz. Avc, 23-35
66
ilgilenmilerdir. Nitekim onlar, Bizans-Sasan savalarnda, inan olarak kendilerine daha
yakn hissettikleri Farsllar desteklemiler, savalarn sonular ile ilgilenmilerdir.
342

Araplar bu ticr seferlerinde,
343
madd ticaretin fevkinde kazanlar elde etmilerdir.
Onlar, Rum, Fars, Hint ve Msr medeniyet ve ilminden, edebiyatndan, kltrlerinden ve
hatta yaam standartlarndan etkilenmiler, iittikleri kssalar ve edebiyatlar yurtlarna
tamlardr.
344
slm dnemde de, ticar seferler karlkl grmelerin ilk vastas olmaya
devam etmitir. Bu dnemde Araplarn olduka uzak ticar seferlere ktklar
grlmektedir.
345
Mslmanlar, gittikleri yerlerin dinlerine, kltrlerine dair haberler
iittikleri gibi, kendileri de kitaplarn, inanlarn, anlatlarn oralara gtrmlerdir.
Mslmanlar, iittikleri bu anlatlardan holarna giden hikayeleri iselletirmiler, hikaye
sahiplerini olmasa bile, hikayelerini Mslmanlatrmlardr. zellikle mucize haberlerinde
bunlar grmek mmkndr. slm rivyet literatrne mitolojinin girmesi bu
karlamalarda duyulan hikayelerin benimsenmesi neticesinde olumutur.
b-Fetihler: Mslmanlar, tarihte az rastlanr bir hzla, Suriye, Irak, ran, Msr gibi
blgeleri fethettikleri zaman Mezopotamya, Asur, Babil, Grek-Yunan medeniyetleri gibi
tarihleri ok eski alara kadar uzanan, medeniyet ve kltr merkezlerini de ele geirmi
oluyorlard.
346

Fetihler, Araplar o zamana kadar kendileri iin mehul olan bir ok kavimlerle
karlatrm ve bunun neticesinde Mslmanlar iin tarihin anlam giderek genilemitir.
ranllarn, branilerin, Hintlilerin destanlar, efsaneleri ile beraber eski Yunan tarihine dair
anlatlar, Arapaya evrilmi ve bunlara az ok tarih bir nitelik verilmitir.
347

c-Din Mnazaralar: Mslmanlarn dier din mensuplar ile yaptklar tartmalar
Resulullah zamanna kadar gitmektedir.
348
Kurn, ilk dnemlerdeki bu tr tartmalara iaret

342
bkz. Zeheb, es-Sre, 145
343
Kureyin ticar yolculuklar konusunda bkz. Hseyin, 16
344
bkz. A. Emin, Fecrul-slm, 15-16
345
Arnold, in Vaka sicillerinde Araplardan ve kurulan slm Devletinden bahsedilmesini anlatarak, ine,
slmiyetin Mslman tcirlerle gtrlm olma ihtimali zerinde durur. Bkz. Arnold, T. W, ntiar- slm
Tarihi(slmn Yayl Tarihi), ev: Hasan Gndzler, Aka Yay., II. Bsk., Ankara 1982 (I. Bsk. 1971), 297-
300; ilk dnem Mslman-in ilikileri iin bkz. zzet, Ebul-Fazl, slmn Yayl Tarihine Giri, ev: Cahit
Koytak, nsan Yay., stanbul 1984, 312-315
346
Demirci, Mustafa, Beytul-Hikme, nsan Yay., stanbul 1996, 93
347
Gnaltay, Tarih ve Mverrihler, 18. Fetihlerin balatt kltrel hareketlilik tabii ki tek tarafl deildi.
Yermk yenilgisinin sorumlusu olarak Bizans mparatoru Heracliusa yneltilen eletirilerden biri de, snn
doasna ait yaplan tartmalarda, tektanrclk zmne doru tavizler vermesidir. Bkz. Kaegi, Walter E.,
Bizans ve lk slam Fetihleri, ev: Mehmet zay, Kakns yay. st. 2000, 17
348
Resulullahn, Yahudilerle tartmas konusunda bkz. bn Him, II, 564; bn Sad, I, 164; Vhid, 86; Yahudi
ve Hristiyanlarn, Peygamberimize sorduklar sorulardan rnekler iin bkz. bn shk, Sre, 184-185; bn Him,
II, 543, 564, 566, 571; bn ebbe, II, 583; Ebu Dvud, IV, 59-60; Taber, Trh, I, 21; Resulullahn ehl-i kitapla
ilikileri konusunda zel bir alma olarak bkz. Gner, Osman, Reslullahn Ehl-i Kitapla Mnasebetleri,
Fecr Yay., Ank. 1997
67
etmektedir.
349
Bu dnemdeki tartmalar genelde hangi mmetin stn olduu meselesi
etrafnda younlamtr.
350
ok ender olmakla beraber, tartmalarda atmalarn kt da
oluyordu.
351
Sonraki dnemlerde de farkl din mensuplar ile Mslmanlarn youn bir
ekilde mnazaralara giritikleri grlmektedir.
352
Fethedilen blgelerdeki Hristiyanlar
grlerini ifade etme konusunda fazla sknt ekmemilerdir.
353
Din mnazaralarla beraber
karlkl ilk reddiyeler de kaleme alnmaya balanmtr.
354
Arapa yazlan savunma ve
polemik tr denemelerin olaanst okluu, sz konusu dnemlerde dinler aras
tartmalarn ne kadar youn olarak yaandnn somut gstergeleridir.
355

Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki tartma konularn; nciller, Hristiyanlarn
Peygamberler hakkndaki grleri, Hz. snn kimlii, teslis inanc, Kitab- Mukaddesteki
tahrifatlar, Hz. Peygamberin ncil ve Tevratta mjdelenmesi, hangi Peygamberin stn
olduu, ibadet, ayin ve itikatlara karlkl yneltilen eletiriler olarak sayabiliriz.
356

Taraflar, bu tr tartmalarda kullanmak iin deliller aramaya girimiler, istedikleri
argmanlar bulamadklar zaman da imal etme yoluna gitmilerdir.
357
Bu trden
diyalog/tartmalarn slm mezheplerinin dnce sistemlerini etkiledii de aktr.
358

Hristiyanlk nasl ki, slm mezhepleri zerinde etkili olmusa slmiyet de Hristiyan

349
Yahudilerin Hz. Muhammedin yannda ebced hesab yapmalar ve bu konuda inen ayet iin bkz. bn Him,
II, 545; s(as) hakknda soru soran Necrn halk hakknda nzil olan ayet konusunda bkz. bn Him, II, 547
350
bkz. bn Him, I, 308; Vhid, 99, 148-149, 258
351
Yahudilerin, Allah kim yaratt? diye sormalar zerine Resulullahn kzmas, bkz. bn Him, II, 571; Hz.
Ebu Bekr, Yahudilerin Beytul-Midrsna girerek orada Yahudi bir alimle tartmas, Yahudinin Allah
hakkndaki ifadeleri zerine Ebu Bekrin onu dvmesi, bkz. bn Him, II, 558-559; Vhid, 112-113
352
bkz. Vkd, Fthu-m, I, 175-179, 280-282, 284-288; ayrca bn Abbsn, ehl-i kitaptan insanlarla
Mus(as) hakknda tartmas konusunda bkz. Taber, Trh, I, 224; Emevler ve Abbsler dnemlerinde de din
mnazaralar devam etmi, Halifeler veya vezirler bu tr mnazaralara ilgi gstermilerdir. Dzenlenen ilim
meclisleri ve Mslman-gayr-i Mslim tartmalar iin bkz. A. Emin, Duhal-slm, I, 343-347; Behiy,
Muhammed, slam Dncesinin lah Yn, ev: Sabri Hizmetli, Fecr Yay., Ankara 1992, 66; Gutas, 71; Avc,
105-150
353
bkz. Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi, ev: M. Fuad Kprl, DB Yay., II. Bsk., Ankara 1963, 15-16;
Arnold, 79-82; Oleary, De Lacy, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev: Y. Kutluay-H. Yurdaydn, Pnar Yay.,
stanbul 2003, 83; Kaegi, 329
354
Hristiyan kltr evresinde slma kar kaleme alnan ilk reddiye, Muviyenin saraynda yetimi olan
Yuhanna ed-Dmeknin[Ioannes Domeskenos] yazd reddiyedir. Bu reddiye hakknda bkz. A. Emin, Duhal-
slm, I, 344; Karla, 96-97; Avc, 111-112, 126-127
355
bkz. Gutas, 70. Yazlan reddiyeler iin ayrca bkz. Karla, 96-105; Hoyland, Robert G., Earliest Christian
Writtings on Muhammed, The Biography of Muhammed The Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden,
Koln, Boston 2000), 276-295, 286-288; Mslman-Yahudi polemikleri konusunda yazlanlar iin bkz. Lewis,
Bernard, slam Dnyasnda Yahudiler, ev: B. Sina ener, mge Kitabevi, I. Bsk., Ankara 1996, 102-105
356
Mslman-Hristiyan tartma konular iin bkz. Karla, 105; Avc, 261-262. Bu Konuda zel bir alma
olarak bkz. Aydn, Mehmet, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, TDV
Yay., Ankara 1998
357
Dinler arasnda dzenlenen mnazaralarn haber vaznda rol konusunda bkz. evkn, Muhammed b. Ali b.
Muhammed(1250/1834), el-Fevidul-Mecmua fil-Ahdsil-Mevdua, thk: Abdurrahman el-Muallim, Drun-
Nefis, III. Bsk., Beyrut 1987, 370
358
bkz. Chokr, Melhem, slmn Hicr kinci Asrnda Zndklk ve Zndklar, ev: Aye Meral, Anka Yay.,
stanbul 2002, 28; Yahudi ve Hristiyan dncesinin slm mezheplerinin teekkl ve geliimindeki etkileri
konusunda bkz. A. Emin, Fecrul-slm, 112, 126
68
mezhepleri zerinde etkili olmutur.
359
Bu mnazaralar sadece Mslmanlarla Hristiyanlar
arasnda cereyan etmiyor, bilakis bu tr toplantlara, Yahudiler, Mecusiler gibi farkl din
gruplar da katlyordu.
360

d-eviri Hareketi: Araplar slmn ilk devirlerinden itibaren yabanc kaynaklara ilgi
duymular ve bunlar kendi toplumlarna tamlardr.
361
Mekkede Hristiyanl kabul eden
bazlarnn ncilin bir blmn Arapaya evirmi olmalar da kuvvetle muhtemeldir.
362

Dolaysyla ncilin IX. veya X. Asra kadar Arapaya hi tercme edilmedii
363
yolundaki
grlerin ge bir tarihlendirme olduu kanaatini tamaktayz. bn shkn, ncilden yapt
dorudan nakil de gstermektedir ki, nciller Arapaya sanldndan ok daha erken
dnemlerde tercme edilmitir.
Mslmanlarn tercmeye ynelmelerinde en nemli etken, mnazaralarda kar
tarafn aleyhine olabilecek, kendi grlerini destekleyecek verilere ulamak
364
veya yeni
metodlar elde etme
365
niyetidir. Profesyonel anlamda yabanc dillerden Arapaya ilk eviri
hareketi Emev ailesine mensup olan, Hlid b. Yezd b. Muviye(85/704) tarafndan
balatlmtr.
366
Buna ramen bu eviriler snrl ve bireysel evirilerden olumaktayd.
367

Abbsler dneminde Memn, Mansr, Hrn Redin bu konuya zel ilgileri,
368

faaliyetleri arasnda kitap evirisi de olan Beytul-Hikme
369
gibi messeselerin kurulmas,

359
bkz. A. Emin, Duhal-slm, I, 363-365
360
Mslmanlarla Yahudiler arasndaki tartmalar konusunda bkz. A. Emin, Duhal-slm, I, 338-339
361
bkz. Fkih, III, 214; Taber, Trh, I, 557; Hatbul-Badd, Takyd, 51-52; Zeheb, es-Sre, 190
362
Varakann ncili Arapaya evirdii konusundaki rivyetler iin bkz. bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye,
51; Karla, 94; Varakann ncili braniceden okuduu da belirtilmitir. Bkz. Ktip elebi, I, 189; Azam,
Dirst, I, 45-46. ncilin slmdan nce Arapa tercmesinin olup olmad konusunda ayrca bkz. Azam,
Hads Edebiyat, 4
363
bkz. Oki, Tayyib M., Tefsir ve Hads Usulnn Baz Meseleleri, Nn Yaynclk, st. 1995, 233; engl, 165;
Krbaolu, M. Hayri, Alternatif Hads Metodolojisi, Kitbiyt Yay., Ankara 2002, 252
364
bkz. Behiy, 66; Avc, 190
365
Mantk ve Felsefe kitaplarnn evirisini bu amaca ynelik faaliyetler olarak deerlendirebiliriz. Bkz. Behiy,
182
366
bkz. H. brahim Hasan, II, 282; Dfa, Ali b. Abdillah, Raviul-Hadratil-Arabiyyetil-slmiyye, er-Risle,
I. Bsk., Beyrut-Lbnan 1998/1418, 24; Demirci, Beytul-Hikme, 93; Karla, 218; een, Tercme Faaliyetleri,
III, 457; Avc, 191; Bozkurt, Nahide, Mutezilenin Altn a-Memun Dnemi-, Ankara Okulu Yay., Ankara
2002, 117
367
Emevler dnemi eviriler konusunda bkz. H. brahim Hasan, II, 282; Kaddra, 231-232; Lewis, Tarihte
Araplar, 184. Bu evirilerde, Araplar en byk yardm Nastur Hristiyanlardan almlardr. Bkz. Demirci,
Beytul-Hikme, 85; Sylemez, M. Mahfuz, Bilimin Yitik ehri Cndipur, Aratrma Yay., Ankara 2003, 91.
lm eserlerin haricinde, Emevler dnemindeki en byk eviri operasyonu dvnlarn Arapaya aktarlmas
konusunda olmutur. Araplarn ulus-devlete dnmesi srecinin bir paras olan bu hareket, devlet ynetiminde
da bamll da ciddi oranda azaltmtr.
368
Bu halifeler dnemi tercme faaliyetleri konusunda bkz. een, Tercme Faaliyetleri, III, 476; Hudr,
Muhammed Bek, ed-Devletul-Abbsiyye, Messesetl-Ktbis-Sakfiyye, Beyrut 1415/1995, 211; Dfa,
24; Abbd, 108; zafar, Mehmet Emin, deolojik Hadsiliin Tarih Arka Plan-Mihne Olay ve Haeviye
Olgusu, Ankara Okulu Yay., Ankara 1999, 36-37; Bozkurt, 118. Genel anlamda Abbsler dnemi tercme
faaliyetleri iin bkz. Hitti, II, 476-486; Oleary, 105-106; een, Tercme Faaliyetleri, III, 453-479; Hudr,
ed-Devletul-Abbsiyye, 210-211
69
Bizansa kitap talebi iin eliler gnderilmesi,
370
eviri faaliyetlerinin youn bir ekilde
yaandn gstermektedir.
371
Hrun Redin Mevls olan Ahmed b. Abdillah b. Selm,
Haniflikle ilgili bir eseri, suhuflar, Tevrt ve ncili deiik dillerden Arapaya tercme
ettiini sylemektedir.
372
Tevrat ve ncilin Arapaya evrilmesi ii, slm Tarihilerinin yeni
kaynaklara kavumalar asndan nemlidir. Mslman tarihiler, bunlarda anlatlan
hdiseleri ou zaman olduu gibi almakta bir beis grmemilerdir. zellikle genel tarih
eserlerinin, balang blmlerinde yer alan anlatlarn kayna Tevrattr.
373

eviri hareketinin, siyer yazcl zerindeki etkisine dair Suyutnin kaydettii bir
anekdot dikkat ekicidir; Ali b. Muhammed el-Horasan, Abbs halifesi Mansru
anlatrken, Kendisi iin Srynice, Farsa kitaplar tercme ettirmi, Kelile ve Dimne
kitaplar, Oklidisin kitab ve ayn ekilde Yunanca kitaplar, onun dneminde, tercme
edilmitir. nsanlar bunlara bakarak bunlar zerine talikler yaptlar. bn shk bunu grnce
Mez ve Syeri cem etti.
374
Muhtemelen burada kastedilen herkesin evirilerle ilgilendii
bir ortamda bn shkn Sre ile ilgilendii, insanlarn ilgilerini, tekrardan slm ilimlere
ekmek istediidir. Aksi halde, bn shkn siyeri tasnif etmesini, evirilere balayan bu
gr kabul etmek mmkn deildir. Zira, bn shkn da aralarnda olduu bir ok

369
Beytul-Hikme konusunda bkz. Gutas, 60-64; Aar, 163-186; Bozkurt, 119-121; Lewis, Tarihte Araplar,
184-185; Sylemez, Cndipur, 103; Karla, 219. Bu konuda mstakil bir alma olarak bkz. Demirci,
Mustafa, Beytul-Hikme, nsan Yay., stanbul 1996
370
bkz. Hudr, ed-Devletul-Abbsiyye, 211; Dfa, 25; Karla, 219-220; Abbsler dneminde getirilen
kitaplar konusunda zel bir makale iin bkz. Demirci, Mustafa, Antik Yunan Kitaplarnn Abbasiler Badatna
Yolculuu, slmiyt, VII/2, (2004), 43-60
371
Bu dnemde Sryanice, Yunanca, Sanskrite, Farsa ve daha bir ok dilden, deiik konularda tercmeler
yaplmtr. Sryanicede yaplan eviriler iin bkz. Gutas, 32-33; Yunancadan yaplan eviriler iin bkz.
Yakb, I, 95-143; Gutas, 33-35; Lewis, Tarihte Araplar, 184; Bedev, 139; Karla, 218-223; Demirci, Beytul-
Hikme, 99-112; Sanskriteden yaplan tercmeler iin bkz. Gutas, 35; Demirci, Beytul-Hikme, 97-99;
Sylemez, Cndipur, 103; Farsadan yaplan tercmeler iin bkz. A. Emin, Duhal-slm, I, 177-179; Gutas,
35-37; Demirci, Beytul-Hikme, 95-98; braniceden yaplan tercmeler iin bkz. Demirci, Beytul-Hikme, 99;
Nabatcadan yaplan tercmeler iin bkz. een, Tercme Faaliyetleri, III, 460; Karla, 220. Tercme yaplan
konular iin bkz. Oleary, 105-119; A. Emin, Duhal-slm, I, 280-281; Dfa, 24; Behiy, 189-199
372
Kendisinin, herhangi bir tahrife mahal vermemek iin lafzlarda asla bir oynama yapmadn ne varsa onu
tercme ettiini, eklemeler veya ksaltmalar yapmadn anlatmas(bnun-Nedm, 49), eviri teknikleri
konusunda Mslmanlarn olduka ilerlemeler kaydettiklerini gstermesi asndan nemlidir. Ancak yabanc
dillerden Arapaya eviride yaplan hatalarn tamamnn nne geildiini sylemek zordur. Bu konuda bn
Kesr; ..Bu onlarn elindeki Tevrattandr. Arapaya eviride, hata, tahrif ve yanllklar olmutur. Bir sz,
bir dilden baka bir dile evirmek herkes iin kolay bir i deildir. zellikle de Araplarn dilini iyi bilmeyenler
ve evirdii kitab tam olarak ihata edemeyenler iin. Bundan dolaydr ki evirilerin Arapalarnda, bir ok
lafz ve anlam hatalar olmaktadr diyerek bu duruma iaret etmitir. Bkz. bn Kesr, el-Bidye, I, 88
373
Mslman Tarihilerden bn shk,[bn Him, I, 232-233]; bn Kuteybe, [el-Merif, 9, 17-58]; Yakb,[ I,
31, 68-80]; Taber, [genellikle ehl-i Tevrta atfla nakletmektedir bkz. Trh, I, 100, 102, 104, 108, 114, 129,
141]; Mesd[Murc, I, 33-34] ve Mutahhar b. Thir [Ebu Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belh el-Makdis,
(355?/965), el-Bedu vet-Trh, Mektebetus-Sakfetid-Dniyye, Kahire tz., II, 3] ncil ve Tevrattan dorudan
alntlar yapmlardr. Ayn ekilde Mslman tarihiler dier kltrlerin eserlerinden de alntlar yapmlardr.
bn Kuteybe, Hintliler iddia ederler ki, bir ey ar souklukta, eza edici bir scakla dnr. Ben, onlarn
baz kitaplarnda buldum ki.. bkz. bn Kuteybe, e-ir, 548
374
Suyt, Trhul-Hulef, 311
70
Mslman tarihi, siyer rivyetlerini toplamaya Mansrdan da, eviri hareketinden de ok
daha nce balamlar idi.
e-Mhtediler: Mhtediler, evre kltrlerin slm kltrne girmesinde byk rol
oynamlardr.
375
slm davetinin balamas ile, deiik din ve uluslardan insanlar bazen
halisane, bazen de maddi veya manev beklentiler karlnda slm din olarak
benimsemilerdi. Mhtedilerin slm ilimlere katk ve etkileri hi de azmsanmayacak
dzeydedir. Hz. Peygamber dneminde Mslman olan Abdullah b. Selm ve Hz. mer
zamannda Mslman olan Kabul-Ahbr gibi
376
ahslarn slm ilimlerdeki rivyetleri
tespit edilecek olursa bu etkinin boyutlar daha iyi grlebilecektir.
377

Ehl-i kitap kltr ierisinden gelen bu ahslar, kendileri ile beraber dncelerini de
slm dnce hayatna tamlardr. Farkl bir din-kltrel ortamdan geldikleri iin
toplumun ok da kolay benimsemedii bu ahslar, toplumda yer edinme gayreti ierisinde
olmulardr. Abdullah b. Selm, Kabul-Ahbr, Vehb b. Mnebbih ve hatta Ebu Hureyre gibi
benzer kltrel kaynaklardan beslenen ahslar, bilgi birikimlerini slma, biraz da
Mslmanlarn arzusu dorultusunda tamlardr. Bazen toplumda alay konusu edilmelerine
ramen, her frsatta Tevrattan, ncilden veya kimsenin bilmedii nzil olmu kitaplardan,
Hz. Muhammed ve ashabna dair bilgiler bulmular ve bunlar nakletmilerdir.
378
Ayn ekilde
Kurnn mulak brakt veya ayrntya girmeden anlatt hdiseleri, ayrntl bir ekilde
anlatmlar, bylece sriliyt
379
denilen byk bir edebiyat literatrnn olumasn
salamlardr. Hz. Peygamberin ehl-i kitaptan rivyete ksm anlamda onay vermesi de bu
konudaki literatr artrmtr.
380

Mhtedilerin, Peygamber tasavvurundaki deiimde de inkar edilemez rolleri
olmutur. Bu konuda Erulun, zellikle sahabe dnemi sonras, Hz. Peygamberi
gremeyenlerde, gerek Hristiyan ve Yahudi mhtedler ve zimmlerin sahip olduklar
Peygamber tasavvurlarnn, gerekse de ran ve Hint kltrndeki mitolojik ve mistik

375
bkz. A. Emin, Duhal-slm, I, 331-332; Aydemir, 45
376
phesiz bunlar arasnda en ok tartlan isim Kabul-Ahbrdr. Ebu Reyye, onun hakknda; slm hile
olsun diye izhar etmi, kalbi Yahudilikle kaplanmtr demek suretiyle en ar ithamda bulunmutur. Ebu
Reyyenin iddias ve reddi iin bkz. Hseyin, 76-77
377
slm ilimlerde sriliyyt konusunda bkz. bn Haldn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b.
Abdirrahman el-Hadram(808/1406), Mukaddime, Drul-Kalem, V. Bsk., Beyrut 1984, I, 439; Kannc, II, 188;
Hseyin, 17
378
Ehl-i kitabn, bunu kendi menfaatleri dorultusunda kullanmaya altklarn syleyebiliriz. urahbl b.
Sadn naklettii bir haber bunu dorular niteliktedir. Rivyete gre, haraclarnn hafifletilmesini isteyen bir
grup ehl-i kitap, kitaplarnda Hz. Peygamberi, Ebu Bekri ve meri bulduklarn iddia ederler. Bkz. bn ebbe,
III, 1079-1080; Abdullah b. Selma, Tevrtta, Hz. Osmann sorulmas konusunda bkz. bn Sad, III, 81
379
sriliytn anlam iin bkz. Hseyin, 13-15
380
bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 34; bn Kesr, el-Bidye, I, 7; Ben srilden rivyet konusunda ayrca bkz.
bn Kesr, el-Bidye, II, 523-526; muhaddislerin ehl-i kitaptan rivyetlerinden dolay yalanclkla
sulanamayacana dair bkz. bn Hacer, el-sbe, V, 650
71
anlaylarn etkisiyle, gittike efsaneletirilen, beerst bir hviyete brndrlen bir
Peygamber anlay gelimeye balamtr
381
eklindeki tespiti son derece yerindedir.
Mhtediler arasnda deerlendirmesi gereken bir dier grup da mevlidir. leride de
zerinde duracamz gibi, Arap olmayan Mslmanlar temsil eden mevli, btn kabiliyet
ve gayretlerini slmn ve Arap kavminin emrine verdikleri durumlarda bile, eski kltrleri
ile olan balarn koparmamlar,
382
nceki kltrlerinin/dinlerinin deerlerini slma
tamlardr. Bu deerlerin zaman ierisinde Hz. Peygambere atfla slmletirildiini de
ayrca belirtelim.
Belli bir dnemden sonra, artk Mslmanlar kendi sriliyt haberlerini kendileri
oluturmular, imal ettikleri bu haberleri de mehur kaynaklardan birine atfetmilerdir. Aksi
halde kaynaklarmzda yer alan bu tr haberlerin tamamnn, Kab, Abdullah b. Selm, Ebu
Hureyre, Vehb b. Mnebbih gibi ahslar tarafndan oluturulduunu sylemek zordur.
evre kltrler, btn slm ilimleri az ya da ok etkilemitir. Ne var ki, evre
kltrlerin slm dncesi ve ilimler zerindeki etkisini fazla abartmamak gerekir.
Margoliouth, Yahudilii, (Hz.) Muhammedin akidelerinden ayrmak pek de mmkn deil.
nk Kurnn kendisi byk lde ya Eski Ahit ya da szl gelenekten alnan
malzemeden meydana gelmitir
383
derken ipin ucunu olduka karm grnmektedir.
384

Burada sz konusu edilmesi gereken, ilhak deil idhal, bakalam deil, karlkl
etkileimdir.
evre kltrler aracl ile bir takm mitolojik eler de slm anlatmlara dahil
olmutur. Hemen her kltrde yer alan mitolojik unsurlarn, kendi aralarnda veya kutsal
metinler arasnda ciddi benzerlikleri vardr.
385
Bu benzerliklerden hareketle Kutsal kitaplarn,

381
Erul, Hz. Peygamberin Risalet ncesi Hayatna Farkl Bir Yaklam, 34
382
Laoust, Henry, slmda Ayrlk Grler, ev: E. Ruhi Flal-S. Hizmetli, Pnar Yay., st. 1999, 22;
Mevlinin ilimle itigali konusunda bkz. H. brahim Hasan, II, 262; Necde, Hamm, 115-126; Dr, Abdulaziz,
lk Dnem slam Tarihi-Bir nsz-, ev: Hayrettin Ycesoy, Endls yay. st. 1991, 39
383
Margoliouth, 103
384
Yahudiliin slm etkiledii yolundaki grler iin bkz. Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, 82-90
385
bkz. Dii Kurdun ocuk Emzirmesi: Estin, Collette-Laporte, Hlne, Yunan ve Roma Mitolojisi, ev:
Musa Eran, Tbitak Yay., X. Bsk., stanbul 2003, 225; Sepet erisinde Nehre ocuk Braklmas: Estin, 143,
224; Yaratl-Su: Semhd, I, 117[slm Anlatm]; Estin, 94[Yunan-Roma Mit.]; Seyidolu, Bilge, Mitoloji
zerine Aratrmalar Metinler ve Tahliller, Dergh Yay., stanbul 2002, 39, 49[Trk Mit.]; Oflaherty, Wendy
Doniger, Hindu Mitolojisi, ev: Kudret Emirolu, mge Kitabevi, Ankara 1996, 117, 157; Winternitz, Moritz,
Hint Destanlar, ev: Korhan Kaya, mge Kitabevi, II. Bsk., Ankara 2002, 75[Hint Mit.]; Tevrat, Mezmurlar,
74:12-17[Yahudi Anl.]; Hooke, Samuel Henry, Ortadou Mitolojisi, ev: Aleddin enel, mge Kitabevi, IV.
Bsk., Ankara 2002, 146[Akkad Mit.]; Adem(as) Kssas: Hooke, 69-72[Babilonya Mit.]; Seyidolu, 40-
41[Altay Mit.]; Bratton, Fred Gladstone, Yakn Dou Mitolojisi-Eski Yakn Douda Tanr ve Tarih Hikayeleri-,
ev: Nejat Muallimolu, M lhiyat Fak. Yay., stanbul 1995, 52-53[Smer-Akkad Mit.]; Tevrat, Tekvin,
3[Yahudi Anl.]; Tanr-frit(eytanlar) Sava: Oflaherty, 91, 225; Macfie, J. M., Hint Efsaneleri, ev:
Hseyin Ylmaz, Okyanus Yay., stanbul 2000, 21, 134, 205[Hint Mit.]; Taber, Trh, I, 60; [slm Mitolojisine
meleklerle-eytanlarn sava olarak gemitir]; Doacak ocuun ldrlmesi: Macfie, 172-173[Hint Mit.];
Matta, 2/1-23[Hristiyan Anl.]; Zul-Karneyn:Hooke, 45[Glgam Destan ile benzerlii]; Dinever, Ebu Hanife
72
bu anlatlar mitolojilerden aldn iddia etmek, tutarl bir yaklam deildir.
386
nsanlk
tarihinde benzer hdiseler cereyan etmi olabilecei gibi, tarihen vuku bulan bir olayn
mitolojik anlatma dnm olmas da muhtemeldir.
387
Ayn ekilde mitlerin din
geleneklerin ekil deitirmi hali olduu da savunulmutur.
388
Birok ilimde grlecei
gibi,
389
siyer haberlerinde de mitolojik anlatmlar mevcuttur.
390
Bunlar, slm ncesi Arap
mitolojisi olarak deerlendirmek mmkn olabilecei gibi, evre kltrlerin tesiri altnda
inkiaf ettiklerini de syleyebiliriz.
Netice itibariyle diyebiliriz ki, evre kltrlerin, siyer yazclna tesiri iki adan
olmutur.
a-Yeni konularn ve kaynaklarn siyere dahil olmas

Ahmed b. Dvud(282/895), el-Ahbrut-Tvl, thk: Abdlmmin mir, Drul-hyil-Ktbil-Arabiyye, I.
Bsk., Kahire 1960, 35-36[skender benzerlii]; ayrca bkz. Mesd, I, 288; Atein Yakmamas: Kurn,
21/Hakka, 69; 29/Ankebut, 24 [slm Anl.]; Macfie, 153[Hint Mit.]; Winternitz, 31[Hint Mit.]; Ltun Kzlar
ile likisi: Tevrat, Tekvin, 19/30-38;[Yahudi Anl.]; Oflaherty, 24, 102[Hint Mit.]; s(as)n Bakire
Meryemden Domas: Kurn, 19/Meryem, 16-22; 21/Enbiya, 91; 3/l-i mrn, 45-47[slm Anl.];
Winternitz, 74-75[Hint Mit.]; Yakbun Yehova ile Gremesi: Tevrat, Tekvin 32:24[Yahudi Anl.];
Winternitz, 60[Hint Mit.]; Sleyman Kssas-Camdan Havuz: Kurn, 27/Neml, 38-44[slm Anl.];
Winternitz, 52[Hint Mit.]. Bu konuyla ilgili olarak ayrca bkz. Hooke, 141-219, 227-245; zzet, 93-95; Kl,
Sadk, Mitoloji Kitab- Mukaddes ve Kurn- Kerm, Nil Yay., zmir 1993, 69-80. Kutsal metinlerle, mitolojinin
veya mitolojik anlatmlarn kendi aralarnda benzerlik nedenleri konusunda bkz. Ryan, William-Pitman, Walter,
Nuh Tufan, ev: Dursun Bayrak, Arkada Yay., Ankara 2003, 302; Baykara, Tuncer, Tarih Aratrma ve Yazma
Metodu, Akademi Kitabevi, zmir 1999, 47; Hooke, 20-21; Bratton, 13-14, 27-28
386
bkz. , Muazzez lmiye, Kuran ncil ve Tevrtn Smerdeki Kkeni, Kaynak Yay., VI. Bsk. stanbul
2002; zorlama yorumlar, nyargl yaklamlarla sonuca gitmeye alan a, reddiye olarak bkz. zdemir, Ali
hsan, Kurnn Kayna Smerde mi?, slm Aratrmalar Dergisi, XVI/2, (2003), 232-248
387
Bu konuda en dikkat ekici rnek Nh Tufandr. Her kltr ve kutsal metinde yer alan bu anlat iin bkz.
Yahudi; Tevrat, Tekvin, 6-8; Hristiyan; Matta, 24/37-39; Ryan, 32, 295-296; slm; 54/Kamer, 9-15;
25/Furkn, 37; 26/uar, 119-120; 10/Ynus, 73; 11/Hd, 38-48; 71/Nh, 25; 23/Mminn, 27-29; 29/Ankebut,
14-15; Eski Yunan: Estin, 71, 130; Ryan, 300-301; Sinanolu, Nzhet Haim, Grek ve Romen Mitolojisi,
Kaynak Yay., II. Bsk., yer ve tarih yok, 32; bran: Hooke, 176-186; Smer: Hooke, 37-40, 60-69; Kramer,
Samuel Noah, Tarih Smerde Balar, ev: Hamide Kayukan, Kabalc Yay., stanbul 1999, 190-192; Bratton,
40-46; Zerdlk: Viyarthi, A. H.-Ali, U., Dou Kutsal Metinlerinde Hz. Muhammed, ev: Kemal Karata,
nsan Yay., II. Bsk., stanbul 1997, 11; Hint: Macfie, 74-77; Oflaherty, 153; Ryan, 26. Nh tufan anlatmnn
evrensellii konusunda ayrca bkz. Taber, Trh, I, 119; bn Kesr, el-Bidye, I, 132; Bratton, 28, 40; Ryan, 26,
32, 55
388
Bkz. Demir, 123
389
Mitolojik anlatmlar bazen karmza mevz hadis formunda kmaktadr. Kurn okumann faziletine dair
hadis rivyetleri ile Hint mitolojisindeki hikayelerin tekrarnn faydalar konusundaki benzerlik[bkz. Macfie, 78,
89, 110, 133, 168]; kadnn, erkein kaburga kemiinden yaratlmas ile Lebed Tatarlarnda yaratlma
anlatm[bkz. Seyidolu, 50]; Allahn at yaratmas, onun terindenmevz hadisi ile Hint mitinde geen
terden doan ibaresinin benzerlii[bkz. Oflaherty, 155] Azrailin, grevi ile alakal olarak Allaha
bavurmas ve onunda lmle kendisi arasna bahaneler koyacan syledii rivyetle, Hint mitolojisindeki
neredeyse bire bir benzeri anlat[bkz. Oflaherty, 34-36]; Hz. Muhammedin kendisi ile dnya arasndaki ilikiyi
aa altnda konaklayan bir yolcuya benzetmesi ile, Hint mitolojisinde, bir Brahmann, Hayat ok ksadr.
Bizler bir yerde gece kalp daha sonra baka bir yere giden seyyahlar gibiyiz.. sz arasndaki
benzerlik[Macfie, 143] yzeysel bir aratrma ile ilk dikkati eken benzerliklerdir.
390
Siyer rivyetlerinde zellikle de eytana dair anlatmlarda bu durum grlmektedir; eytann, Akabe
toplantsnda barmas [bkz. Semhd, I, 231, 233]; Resulullahn durumunun grld toplantya katlarak
nerilerde bulunmas [bkz. bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye, 92; Semhd, I, 236-237]; Bedrden kaarak
denize girmesi gibi[ bkz. Vkd, el-Mez, I, 71, ayrca bkz. 75].
73
b-Peygamber tasavvurundaki deiim ve buna bal olarak oluan literatr.
Mslmanlar bu etkileim neticesinde siyer ve tarih kitaplarna, Yaratl, Peygamberler
Tarihi gibi ayrntl blmler eklemilerdir. Her ne kadar, kltrel karlamadan nce de
siyer rvilerinin Kurnn zikrettii Peygamberlere ait haberler naklettiklerini biliyorsak da,
yeni kaynaklar sayesinde sistemli ve hacimli bir hale gelmesi, d unsurlarn tesiri ile
olmutur.
Peygamber tasavvurunda ise mucize kavram dahil olmu ve bu konuda devasa
diyebileceimiz bir edebiyat olumakta gecikmemitir. Kutsal kitaplardaki veya mitolojideki
bir takm unsurlar, Resulullahla zdeletirilmitir. Mucize anlatmlar, Siyer kaynaklarnn
genilemesinde ciddi anlamda etkili olduu iin bu konuyu ileride ayr bir balk altnda
inceleyeceiz.
2-Siyas ve Mezheb Mcadelelerin Siyer Yazclna Etkisi
slm dininin siyasetle i ie girmesi ve tarih hdiselerin, inan haline getirilmesi
nedeniyle, tarih rivyetlerde hizipsel ve mezheb eilimler olduka sk rastlanlan bir
durumdur.
Tarihin her dneminde, gerek ahs baznda, gerekse de kitlesel olarak, tarihi zel
ama ve niyetlerine gre yorumlama, tahrif etme, grmezden gelme veya imal etme hdiseleri
ile karlalmtr.
391
Mezheplerin Kurna dahi kendi n kabullerine veya niyetlerine gre
yaklatklar ve yorumladklar bir vka olduu gibi,
392
bunu tarihe, rivyet malzemesine
yapmalarna mani olacak herhangi bir etik neden de benimsenmi deildir.
Siys, itikad veya rka dayal oluumlar az ya da ok tarih yazcln etkilemi,
kendi arzular dorultusunda tarih merviyt zerinde bir takm tasarruflarda bulunmulardr.
Genellikle ieriini deitirme, ekleme ve retme eklinde grebileceimiz bu tasarruflar,
haberin kullanm amalarna bakmak suretiyle, tespit edilebilecek niteliktedir. Gruplar, kendi
dncelerini onaylamayan rvi ve mellifleri de ciddi anlamda bask altnda tutmular,
onlarn ilm derecelerini drmek iin, Kader, i gibi ithamlarla haberlerinin deerini
drmeye almlardr.
Mezheb oluumlarn kaynak ahslar zerindeki etkiyi gstermesi bakmndan,
Zehebnin, Mez naklinde de bulunan Ebu shk brahim b. Mus konusunda, Abdullah b.
Ahmed b. Hanbelden naklettii bir ifade olduka dikkat ekicidir; Mihneden sonra

391
rnekler iin bkz. Grafton, Anthony, Kalpazanlar ve Eletirmenler, ev: Emre Yaln, Dost Kitabevi, Ankara
1998, 86
392
Mezheplerin kendi gr ve dnceleri erevesinde Kurn yorumladklarna dair mstakil bir alma
olarak bkz. alkan, smail, Siyasal Tefsirin Oluum Sreci, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003
74
babam(Ahmed b. Hanbel) ondan hibir ey rivyet etmedi
393
Grlecei zere, Ahmed b.
Hanbel gibi nl bir alim, siyas ideoloji haline getirilen din bir meselede, kendisine destek
olmayan birinin rivyetini pekal kabul etmeyebilmektedir. Yetkin bir alimin verdii kararn
dna kmak da, o kadar kolay bir hdise olmamakta,
394
nemli bir rvi veya onun nakilleri
bir anda yok saylabilmekteydi.
Siyas, mezheb ve kabilev olduu kadar ahs problemler de siyer literatrn
etkilemitir. Bu konudaki en mehur anlat, Hz. ie ile Hz. Ali arasndaki hdisedir; Sad b.
Ufeyr-Leys-Ukeyl-bn ihb-Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mesd-ie, [Resulullahn
hastalanmas ve ienin evine nakli haberinde]Ona izin verdiler, ayaklar yerde olarak
Abbs b. Abdilmuttalib ve dier bir adam tarafndan getirildi dedi. Ubeydullah, ienin
anlattklarn Abdullaha anlattm. Abdullah b. Abbs, ienin sylemedii dier adamn
kim olduunu biliyor musun? dedi. Ben, Hayr dedim. O, Ali b. Eb Talibdir dedi.
395

Hz. ie, arasnn iyi olmad Alinin ismini rivyette dahi zikretmeyi uygun
bulamayabilmektedir. Dolaysyla, rivyetlerde kaynaklarn kiilikleri de her zaman iin gz
nnde tutulmas gerekmektedir.
Btn bu olumsuzluklara karn, ilk dnemlerde farkl grlere sahip olan ahslarn
birbirlerinden haber aldklarn, sonraki dnemlerde karlalan, mezhep taassubunun
balang iin sz konusu olmadn, gelen rivyetlerin senedlerinden karmak mmkndr;
Muhammed b. Abdillah b. Haveb et-Tif-Heym-Husayn-Sad b. Ubde-Eb Abdirrahman
o, Osman idi. bn Atiyye o ise Alev idi. Dedi ki
396
Mezhepler arasndaki bu bilgi
alverii, ilk dnem Mslmanlarndaki, ilmin bamszl konusundaki anlayn bir
tezahrdr.
397

slm toplumunda ilk ihtilaf hilafet konusunda ortaya km
398
ve bu mesele etrafnda
hemen her mezhep gr bildirmitir. fade ettii gr, alamet-i farikas olarak benimseyen

393
Zeheb, Alm, XI, 181
394
Hkim en-Neysbrnin naklettii bir haber bu konudaki zorlua dikkat ekmektedir; Ebu Slih Muhammed
b. smil, Biz Sanda Abdurrezzkn yannda iken, ashabmz olan, Yahy b. Man, Ahmed b. Hanbel ve
dierlerinin Abdurrezzkn hadisini terk ettikleri ve onu kerih grdkleri haberi ulat. Bunun zerine biz ok
zldk. Masraf ettik, buralara kadar seyahat ettik, yorulduk, sonunda hadisi iskat oldu dedik. Hkim en-
Neysbr, Kitbu Marifeti Ulmil-Hads, thk: Seyyid Muazzam Hseyin, Dru hyil-Ulm, I. Bsk., Beyrut
1997/1417, 209
395
bkz. bn Him, IV, 649; bn Sad, II, 218-219, 232; Buhr, Sahh, V, 139-140; Ebu Avne, Yakb b. shk
el-Esferin(316/928), Msned, I-V, thk: Eymen b. rif ed-Dmek, Drul-Marife, I. Bsk. Beyrut 1998, I, 443;
Beyhk, Snen, IV, 254; Zhr, el-Mez, 130
396
Buhr, Sahh, IV, 38
397
bn Abbsn, Necdenin kendisine sorduu sorulara cevaplar yazmas ile ilgili olarak syledii, ayet ilmi
gizleseydim, ona yazmazdm eklindeki sz, ite bu anlayn ifadesidir. Mslim, Sahh, II, 1444
398
ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm(548/1153), el-Milel ven-Nihal, I-II, thk: M. Abdulkdir el-
Fdil, el-Mektebetul-Asriyye/Drun-Nemvuzeciyye, Beyrut 1422/2002, I, 11
75
ann, mezhebi adna yalan uydurmay -biraz da ar yorumla-
399
tecviz etmesi, ann
nakillerinin gvenilirliini neredeyse toptan iptal etmitir. Ne var ki, bu konuda en samimi
mezhep adr. Dier mezhepler yalan aktan onaylamamalarna ramen, mevz haber imal
etmekten geri durmamlardr. Mezhepler arasndaki mcadeleler, siyer haberlerine yansm,
propagandaya ynelik olarak Hz. Muhammedin szleri ile beraber sretini de kullanma, her
mezhebin bavurduu bir metot haline gelmitir. ann siyer anlatm ile, dier mezheb
oluumlarn anlatm arasndaki ciddi farkllklarn bulunmasnn temelinde de, bu mcadele
yatmaktadr. a, inan olarak belirledii bir takm esaslar temellendirmek iin siyere
bavurmu, yeni haberler imalinin yan sra, mevcutlarna da mdahale etme gerei
duymutur.
Siyas erklerin rivyet malzemesine tesir etme abalarn sadece iktidar ele geirmek,
bu gaye ile propaganda veya anti-propaganda yapmak olarak deerlendirmemek gerekir.
Dnem dnem siyasler, rejim meselesi haline getirdikleri grler iin de, leh veya aleyhte
haberlerin retilmesine destek olmulardr.
400

Yeni corafyalarn ve uluslarn slm Devletinin snrlar iine dahil olmas ile yeni bir
toplumsal snf olarak mevli ortaya kmtr. Mevli ksa bir sre ierisinde, gerek toplumda
yer edinmek, gerekse de ahsi menfaat temini iin, ilimde ncl Araplardan almlardr.
Abdulmelik b. Mervnla Zhr arasnda geen mehur diyalog Mevlinin neredeyse tm
blgelerde ilm stnl ele geirdiini gstermektedir.
401
Mevli, ok ender olarak asker
isyanlara kalkmalarna ramen,
402
toplumun geneli itibariyle samimi bulunmamlardr.
403

Araplarn, mevliye nyargl yaklamalar aslnda hi de sebepsiz deildi. Zira, hedef
olarak Araplar semi olan ubiyye hareketi ile,
404
slm dinini yozlatrmay hedefleyen

399
hsan lah Zahir, a ile yalan eanlaml iki kelime olduunu iddia eder. Bkz. Zahir, hsan lh, e-a ves-
Snne, Dru Taybe, Riyd 1973, 153
400
slm tarihinde bunun en ac rnei mihne hdisesi olmutur. Bkz. bn Serr, Abdulan b. Abdilvhid b. Ali
b. Serr Makdis(600/1203), Mihnetul-mm Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, thk: Abdullah b. Abdilmuhsin et-
Turk, Hicr, I. Bsk., mbbe 1407/1987, 5-36
401
Bu konuma iin bkz. Hkim en-Neysbr, Marife, 277; Itr, Menhec, 176-177
402
lk mevli isyan Muviye dneminde ortaya kmtr ve Murann gnderdii birlik tarafndan imha
edilmilerdir. Bkz. Yakb, II, 221
403
ada aratrmaclardan Th Hseyinin bu konudaki szleri aslnda Arap bilinaltna yerlemi hislere
tercman olmaktan te bir anlam ifade etmez; Bu Mevlinin, Araplara yaknl samimi deildi ve onlar u
maksatlar gzeterek gruplar arasndaki siyas, husumetten yararlanyorlard; 1-Rahat bir yaam srmek, 2-
Klelik ve esaretten kurtularak hrriyete kavumak, 3-Benliklerinde oluan eziklii gidermek, 4-Araplara kar
ilerinde besledikleri fkeyi da vurmak Th Hseyin, 112
404
ubiyye hareketi konusunda bkz. Mesd, II, 53-54; ls, I, 159-184; Ahmed Emin, Duhal-slm, I, 49-78;
Kll, Mustafa, Arap Edebiyatnda ubiyye, aret Yay., st. 1992, 71-236; Fevz, Faruk mer, e-ubiyye
ve Tevhut-Trhil-Arabil-slm, er-Risletul-slmiyye, say: 186-187, (Badat 1406/1985), 109-126, 119;
Chokr, 239-259
76
Zndklk hareketi
405
Mevlinin bnyesinden neet etmi ve her iki grup da, tarih rivyetlerde
ciddi tahrifatta bulunmulardr.
406
Nitekim, Araplarn cahiliye dnemindeki hal ve tavrlar
abartlarak yaantlarnn tahkir edildii, ilim ve medeniyetten yoksun bir millet olarak
gsteren btn rivyetlerde, ubiyyenin parma vardr.
Zndklar, kendilerini deiik ilim dallarnda yetitirerek bu alanlarda tezler veya
antitezler gelitirmilerdir.
407
Zndklarn olduka sistemli bir ekilde hareket ettikleri, slm
ilim evrelerine szmakta zorlanmadklarn syleyebiliriz.
408
Zndklarn yaptklar
faaliyetlerde olduka profesyonel olduklarn belirtmeliyiz. Onlarn, Garanik Uydurmasnda
gsterdikleri baar, Zndklarn bu konuda ulatklar yetkinlii gstermektedir.
409
Daha nce
de zerinde durduumuz, gayr-i Mslim evrelerden alnarak, slm bir hviyete
brndrlm rivyetlerde de yine Zndklarn rol byktr.
Siyer yazclnda, kabilev drtler de etkili olmutur. Kabileler, siyeri vnme
vastas olarak grmler, kabilelerini ne karan rivyetlerin nerine gayret gstermilerdir.
Bazen kaynak, yorumuyla kabilesini savunma gayreti ierisine girerken,
410
bazen de, rivyeti
ile kabilesinin nceliini ifadeye almtr.
411
Kaynan, kabilev gerekelerinden hareketle,
rivyetin ieriini rvisinden gizledii durumlar da grlmektedir. Nitekim, Abdullah b. Eb
Bekr, naklettii bir haberde hdiseye konu olan ahslarn isimlerini verdii sze binen-
bn shktan saklarken,
412
muhtemelen kayna, kabilev endielerden hareket ediyordu.
Kabile nakilleri arasndaki farkllklar, mellifleri rivyetler arasnda tercih yapamaz
hale getirmitir; Ben Neccr, Resulullaha elini ilk uzatann Ebu Umme Esad b. Zurra
olduunu iddia eder. Ben Abdil-Ehel ise, Bilakis, Ebul-Heysem b. et-Teyyehn ilk biat

405
Zndklk konusunda bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 621; Dinever, 47; Yakb, II, 400; bn Hbbn, K.
Mecrhn, I, 62-64; Mesd, I, 250-251, IV, 9-10; Chokr, Melhem, slmn Hicr kinci Asrnda Zndklk ve
Zndklar, ev: Aye Meral, Anka Yay., stanbul 2002; Abbd, 68-70; Hudr, ed-Devletul-Abbsiyye, 88;
Takk, Muhammed Sheyl, Trhud-Devletil-Abbsiyye, Drun-Nefis, III. Bsk., Beyrut 1422/2001, 76-78
406
ubiyyenin tarih rivyetleri tahrifi konusunda bkz. Dr, lk Dnem slam Tarihi, 35-45; Fevz, 110-118
407
Bu konular ve Zndklarn fikirleri iin bkz. Chokr, 163-173
408
Bu konuyla ilgili bir haber, Leys b. Saddan gelmitir; Bizim yanmza skenderiyeden bir eyh geldi.
Kendisi Nfiden rivyet ediyordu. Nfi henz yayordu ve biz eyhten, Nfi rivyetlerini sahifelere yazdk.
eyh bizden ayrlnca, yazdmz sahifeleri Nfiye gnderdik. O, bunlardan hi birini tanmad gibi,
ashabna, Bunlar balanan eytanlardan olmal demi bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 63-64
409
bkz. z, Mevz Haberlerin Tarihi Deeri, 19, 88
410
Akabe Biatinde, Mslmanlar yaptklar i konusunda tekrar dnmeye aran Abbs b. Ubde b. Nadle
el-Ensrnin konumasn, ikisi de Medineli olan sm b. mer ve Abdullah b. Eb Bekr getirdikleri yorumlarla
savunma ihtiyac duymulardr. Bkz. bn Him, II, 446; Taber, Trh, I, 563; ayrca bkz. bnul-Cevz, Ebul-
Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed(597/1200), el-Muntazam f Trhil-Mlk vel-mem-hatt 257-, I-
XII, thk: Muhammed ve Mustafa Abdulkadir At, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1412/1992, III, 37; bn
Hacer, el-sbe, II, 630
411
el-Bakye ilk defnedilenin kimlii dahi taraflarca mesele yaplabilmitir. Bkz. bn Sad, III, 611
412
bn shk, Bu iki kiinin haberi bana Abdullah b. Eb Bekr-Abbs b. Sehl b. Sad es-Sid kaynakl olarak
geldi. Abdullah b. Eb Bekr, Abbsn kendisine bu iki kiinin isimlerini sylediini, fakat kendisinden bu isimleri
baka birine sylememe konusunda teminat aldn syleyerek, bunlarn ismini bana sylemekten ekindi bkz.
bn Him, IV, 522; bn Kesr, el-Bidye, V, 15
77
edendir der.
413
Kabilev anlaylar yanstan bu tr haberleri siyer kaynaklarnda bol
miktarda bulmak mmkndr.
414

tikad tartmalar, siyer yazcln, zellikle de rvilerin cerh ve tadil konumlarn
etkilemitir. Bu tartmalarn banda da kader mevzusu gelmekte idi. slm dnce tarihinde
zerinde en ok speklasyon yaplan kavramlardan biri olan Kaderiye ou kez insan
zgrlne dayal kader anlayn, bazen de tam zt kutupta yer alan Cebr gr ifade
etmek iin kullanlmtr. Dolays ile Kader nitelemesinde bir belirsizlik sz konusudur.
415

Mutezil Kaderiyenin gr, insann yapt btn ilerin, Allahn iradesinden mstakil
olarak tamamen kulun kendi iradesinden kaynaklanddr.
416
Cebr Kaderiye ise, insan
iradesini inkar makamndadr. Esas olan Allahn iradesidir.
417
Her ne kadar bu konular,
teolojik tartmalar gibi grnse de, siyas bir zemine dayand aikardr.
418

Kader konusunun cerh sebebi olarak grlmesi de olduka ilgintir. Bu anlay, cerh
ameliyesinde ciddi anlamda keyfilie yol am, bir ok alimin bu ithama maruz kalmasna
neden olmutur. Kanaatimizce, itikad anlaylar ifade eden, Kader Mrci gibi
ibarelerin cerh lafz olarak kullanlmas hataldr. ncelikle, crihin mezheb grn
yanstt iin cerhinin geerlilii olmamas lazmdr. kinci olarak ise, bir kaynak ahsn ehl-i
snnet gr dnda bir anlay benimsemi olmasnn, cerh ve tadil alimlerinin de belirttii
gibi propagandacs olmamak artyla bir mahzuru yoktur. Sonu itibariyle siyer rvi
melliflerine yaplan bu trden ithamlarn ncelikle ierik olarak, sonra da metot olarak bir
geerliliinden bahsolunamaz.
Burada son olarak unu belirtelim ki; siyas ve mezheb mcadeleler, sadece siyer
literatrnn genilemesine deil, ayn zamanda daralmasna da neden olmutur. leride
rnekleri gelecei gibi siyer rvileri, gl konumda olan kabilelerin veya siyas ahsiyetlerin
kzgnlklarn zerlerine ekmemek iin nakillerinde, tebdile gitmiler, sz konusu kabile
veya ahslarn atalarna dair olumsuz haberler karsnda bazen sessiz kalmay, bazen de
isimlerini iskat etmeyi tercih etmilerdir.

413
bn Him, II, 447; Taber, Trh, I, 563; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 37; ayrca bkz. bn Him, I, 148
414
bkz. bn Him, I, 148; II, 461, 494; Resulullahn, Hediye kabul etmemeye karar verdim szne Ebu
Hureyrenin Sakaf veya Devsli hari ibaresini eklemesi konusunda bkz. Vkd, el-Mez, II, 549
415
Aydnl, 249; Kaderiyyenin byle isimlendirilme nedeni iin bkz. Ebu Zehra, I, 137-138
416
bkz. Badd, Ebu Mansr Abdulkahir(429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar (el-Fark beynel-Frk),
ev: E. Ruhi Flal, TDV Yay., Ankara 1991, 83; Ebu Zehra, I, 137; Aydnl, 260
417
bkz. Zuhayl, Vehbe, Nizmul-slm, Dru Kuteybe, II. Bsk., Beyrut/Dmek 1413/1993, 134-135, 137
418
bkz. Aydnl, Osman, Kader Anlayn lk Tezahrleri, slm Aratrmalar Dergisi, XVI/2, (2003), 249-
262, 251; Hatibolu, M. Sait, Mslman Kltr zerine, Kitbiyt Yay., Ankara 2004, 56; Emevlerin kader
anlaylar konusunda ayrca bkz. Ebu Zehra, Muhammed, slmda Siyas tikad ve Fkh Mezhepler Tarihi, I-
II, (I. cilt: slmda Siyas ve tikd Mezhepler Tarihi, ev: Hasan Karakaya-Kerim Aytekin; II. cilt: slmda
Fkh Mezhepler Tarihi, ev: Abdulkadir ener), Hisar Yay., stanbul tz., I, 128; Watt, W. Montgomery, slm
Dncesinin Teekkl Devri, ev: E. Ruhi Flal, a-to Yay., III. Bsk., st. 2001, 114-115, 140
78
3-emil-Delil Edebiyatnn Siyer Yazclna Etkisi
evre kltrlerin siyer yazclna tesirleri arasnda mucize haberlerinin olduunu
belirtmitik. Mucizeyi ksaca, Peygamberlerin elinden, Allahn izni ve kudreti ile zuhur eden,
olaanst olaylar olarak tanmlamak mmkndr.
419
Nbvvetin art ve delili olduu ileri
srlen,
420
mucizelerin deiik ksmlar ve artlar vardr. slmiyetteki mucize kavramyla,
Hristiyanlktaki mucize kavram, birbirinden farkldr.

Teslis inanc gerei, ilah bir kimlii
bulunan s(as), bizatihi yaratma konumunda olduu iin, yapt her ey ayn zamanda
mucize olarak deerlendirilmitir.
421

Peygamberimize bir ok mucize atfedilmi olup, bu konuda eitli tasniflere dayal
zel eserler kaleme alnmtr.
422
Hz. Muhammede verilen mucizeler konusunda olduka
abartl saylar zikredilmitir.
423
Ne var ki, Resulullaha mucize verilip verilmedii, tartmal
bir konudur.
424
Hi phe yok ki, bu tartmalarn temelinde, Kurnda Resulullaha mucize
verilmediini konu alan ayetler yatmaktadr. Nitekim Mriklerin Nebden mucize
isteklerini, Kurn devaml olarak reddetmekte, insanlarn dikkatini yaratltaki mucizelere
ekmektedir.
425

*

Hz. Peygambere atfedilen mucizeler herhangi bir ilm tahkike tabi tutulmakszn, tarih
boyunca nakledilegelmitir. Burada unu ifade edelim ki, mucizenin nbvvetin art olarak
ileri srlmesinin de bir temeli yoktur. Kurn, genel anlamda mucize olayn inkar
etmemekte, fakat imnn mucizeye bal kalmasn veya inancn mucizeyle ilintilendirilmesini

419
bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 77-78, 80-82; Kd Iyd, e-if, I, 234-237; Fahreddn Rz, Muhammed
b. mer b. Hseyin(606/1209), Kelama Giri(el-Mufassal), ev: Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yay., I. Bsk.,
Ankara 2002, 229-235; Trkmen, Sabri, Kurnn Mucizelii Meselesi, Diyanet lmi Dergi, IV, (2003), 55-
70, 56-57
420
Mverd, Almun-Nbvve, 79-80; Fahreddn Rz, 232; bn Kesr, el-Bidye, VI, 446; Zapsu,
Peygamberlik mcize ile isbt olunur. Kendisinden mcize zuhur etmeyenlere Peygamberlik isnd edilmiyor
demek suretiyle buna iaret etmektedir. Bkz. Zapsu, Abdurrahim, Byk slm Trihi, Sebil Yay., III. Bsk., st.
1978, 259
421
Mesih sahip olduu ilahi kudretle mucizeler olaanst iler gerekletirdi. Dier Peygamberler ancak
Allahn gcyle mucizeler gerekletirebildikleri iin Mesih onlardan farkldr bkz. Gabriel, Nikola Yakub,
Din Alimleri Tartyor, st. tz., 71
422
Hz. Muhammed(sav)e atfedilen mucizelerin tasnifi iin bkz. Fahreddn Rz, 230; Zapsu, 269-306;
Karadeniz, Osman, lim ve Din Asndan Mucize, Marifet Yay., stanbul 1999, 226-229
423
Baz alimler, Nebnin mucizelerinin saylamaz olduunu sylerken, bazlar ise, Kurn dnda bin
mucize verildiini iddia etmilerdir. Bkz. Haleb, III, 343
424
Bu tartmalar iin bkz. Fahreddn Rz, 230-235
425
Heykel, 54; Mriklerin Nebden mucize istekleri konusunda ayrca bkz. Vhid, 183; Kurnda Mriklerin
mucize istei ve reddi ile ilgili ayetler: 74/Mdessir, 52-53; 25/Furkn, 7-10, 21-22; 20/Th, 133-135; 17/sr,
59, 90-96; 10/Ynus, 20; 11/Hd, 12; 15/Hicr, 7-8, 14-15; 6/Enm, 7-8, 37, 109-111, 124, 158; 21/Enbiy, 5;
29/Ankebut, 50-51; 2/Bakara, 118, 209-210; 3/l-i mrn, 183; 4/Nis, 153; 13/Rad, 7, 27, 31.
*
Mverd, Resulullaha mucize verilmediini konu alan ayetlerden bazlarn tevile ynelmi, farkl anlamlar
yklemeye almtr. Bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 177-178
79
reddetmektedir.
426
Kurna gre mucizeler hibir zaman delil olarak gelmemi, sadece
korkutmak ve uyar iin gelmitir.
427

Resulullahn en byk mucizesinin Kurn olduu konusunda belli bir ittifak
vardr.
428
Kurnn anlatm, belaat, slup, ifade, ierik olarak mucize olduu konusunda
herhangi bir itirazda bulunmak da mmkn deildir. Ayn ekilde Kurnn kendisi, mucize
olduunu beyan etmektedir. Ancak Kurn Hz. Peygamberin mucizesi olarak zikretmek
gtr. Zira Kurn, Resulullahn elinden zuhur etmemitir. Resulullah, Kurn konusunda
sadece bir aracdr ve herhangi bir surette dahli, katks, iradesi yoktur. Baka bir ifade ile,
Kurnn mucize olduunu sylemekle, Kurnn Hz. Peygamberin mucizesi olduunu
sylemek arasnda fark vardr.
lk kaynaklarda mucize anlatmlar olduka snrl olmakla beraber, zamanla bu oran
artmtr. Mucize haberlerinin byk oranlara ulamasnn deiik nedenleri vardr.
429

Bunlarn banda da, sermayeleri dinleyici kitlelerini coturmak olan kssaclar gelmektedir.
Ancak biz burada kssaclardan ziyade, yabanc kltrlerin, zellikle de mnazaralarn mucize
haberlerine katklar zerinde duracaz.
Din mnazaralarda, taraf olan din mensuplarnn Kurnn tasdikine de bavurarak
getirdikleri, kendi Neblerinden mucize rneklerinin, Mslmanlar zor durumda brakt
aikardr. Hangi Peygamberin stn olduu yolunda yaplan tartmalar, Mslmanlar yeni
araylara itmi, bu araylar neticesinde de mucize haberleri retmilerdir. Bu konuda Hz.
Muhammede atfedilen mucizelerle ncilde geen s(as)a atfedilen olaanst iler
arasndaki ciddi benzerliklerin olmas veya mucize haberleri zerinde Resulullah lehine
yaplan tebdilt bizim bu grmz destekler mahiyettedir. leride rneklerini vereceimiz
gibi, mucizeler arasndaki ciddi benzerlikler, birinin dierinden kopyalandn
gstermektedir.

426
Bu balamda Abdurrahman Zapsunun, Dier siyer kitaplarnda da pek ok mcizeler yazldr. Btn bu
mcizelere snger ekmek hir zaman Peygamberini inkara kalkmak kadar slm ruhuna ve slm tarihine
suikasttr. Zaten slm dmanlar da bunu umuyorlar. Kendisinden mcizeleri kaldrdktan sonra onu alelde
zeki bir inklp haline getirerek slmiyeti esasndan inkar etmek istiyorlar[Zapsu, 260] eklindeki szlerini
olduka ar bulduumuzu ifade edelim.
427
Halefullah, 146
428
Kurnn Mucizelii konusunda bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 125, 153-155; Kd Iyd, e-if, I, 238-
260; bn Kesr, el-Bidye, II, 471; VI, 440-446; Trkmen, 55-70; Heykel, Resulullaha verilen mucize olarak
sadece Kurn zikretmektedir. Heykel, 55-56; Fazlurrahmanda ayn eyi belirtmektedir. Bkz. Fazlurrahman,
Allahn Elisi ve Mesaj-Makaleler- ev: Adil ifti, Ankara 1997, 42
429
bkz. Krbaolu, 343-344
80
Bu konuda Mslmanlarn bir dier abas da, Hz. Peygamberin nbvvetini ncil ve
Tevrata onaylatmak konusunda olmutur.
430
Mevcut kutsal kitaplara ek olarak daha bir ok
kaynan Resulullah(sav)i haber verdii ilenmi,
431
Hz. ieye,
432
Kabul-Ahbra,
433

Vehb b. Mnebbihe
434
atfla ncil ve Tevratta, Peygamber veya mmetinin nasl anlatld
nakledilmitir. Bazen, sadece sz ile yetinmemiler, Hristiyanlara, Resulullahn resmini
gstertmiler,
435
Yahudilere, Peygamberimizin nbvvetini ikrar ettirmilerdir.
436
Sadece Hz.
Muhammedin deil, Ebu Bekr ve meri de kitaplarnda bulduklarna dair gelen nakiller,
437

bu konuda herhangi bir kstlamaya gitmediklerinin de gstergesidir. Hz. Peygamberin
izlerini nceki kltr ve anlatlarda, arama konusundaki Mslmanlarn gayretleri, asrlar
gemesine ramen eksilmeden gnmze kadar ulamtr.
438
phesiz Kurnn bu
konudaki ayetleri, Mslmanlar iin tevik edici olmutur; Kendilerine kitap verdiklerimiz,
Muhammedi oullarn tandklar gibi tanrlar.
439
ayeti Mslmanlar maddi anlamda
deliller aramaya gtrm, zellikle sonradan Mslman olan Kab, Vehb gibi, ehl-i kitap
kltrnden gelen kiilere, Tevratda veya ncilde Resulullahn zelliklerini sormular, bir
nev onlar bu konuda teci etmilerdir.
440

Mucize rivyetlerinde dikkat ekici bir dier husus ise, bu trden haberlerin
senedlerinde, slm mcadele dneminde mrik iken, sonradan Mslman olanlarn
isimlerine sk rastlanyor olmasdr.
441

Mucize haberleri ile Kurnn da vurgulad, Resulullahn, stn ahlak
zelliklerinin veya fizyonomisine dair anlatlanlarn birbirine kartrlmamas gerekir.
442

430
Hz. Muhammedin Yahudi, Rahip, kahin ve cinler tarafndan mjdelendiine dair haberler iin bkz. Yakb,
II, 9; Mesd, I, 278; Mverd, Almun-Nbvve, 257-271; Kd Iyd, e-if, bn Haldn, es-Sre, 79; Haleb,
I, 112-114; I, 336; Resulullahn Tevrat ve ncilde haber verildiine dair nakiller iin bkz. bn Sad, I, 361;
Mverd, Almun-Nbvve, 227-242; Kd Iyd, e-if, I, 335-336
431
Resulullahn nceki kitaplarda isimleri ve zikri konusunda bkz. bn ebbe, II, 632-636; bn Kesr, el-Bidye,
VI, 435-440
432
bn ebbe, II, 633; bn Kesr, el-Bidye, VI, 436
433
bkz. bn ebbe, II, 633-635
434
bn Kesr, el-Bidye, VI, 437
435
bn Kesr, el-Bidye, VI, 438-439
436
bkz. bn Sad, I, 159; bn Kesr, el-Bidye, VI, 558-565
437
bkz. bn Sad, III, 81; bn ebbe, III, 1079-1080
438
Bu konuda gnmzde de, bir ok almalar yaplmtr. Bunlardan birinde, Hint kutsal metinlerinde,
Zerdtn szlerinde veya Tevratta, olduka zorlama yorumlarla Hz. Peygambere ulalmaya allrken
[Bkz. Viyarthi, A. H.-Ali, U., Dou Kutsal Metinlerinde Hz. Muhammed, ev: Kemal Karata, nsan Yay., II.
Bsk., stanbul 1997, 13, 22-23, 111 vd.], bir dierinde ise, kutsal kitaplarn Resulullaha iareti ile yetinilmemi,
neredeyse hayatnn tamamna kutsal kitaplardan ulalmtr[Bkz. Aytemr, Cemaleddin, Kutsal Kitaplarda Hz.
Muhammed, Ay Kitaplar, st. 2004].
439
Kurn, 6/Enm, 20; 2/Bakara, 146
440
Mslmanlarn ehl-i kitap kltrnden gelenlere, Hz. Muhammedle ilgili sorular konusunda bkz. bn Kesr,
el-Bidye, VI, 435-436
441
bkz. Vkd, el-Mez, I, 408; bn Abdilber, ed-Drer, 270
81
Bununla beraber, fizyonomisine dair anlatlanlarda da abartya kalm, Resulullahn beer
zelliini tamamen iptal mahiyetinde rivyetlere yer verilmitir. Hz. Muhammed(sav)in,
terinin en gzel kokulardan daha gzel olduu ve kokularn ierisine katld,
443
namazda
nn grd gibi arkasn grmesi,
444
Cenaze namaz iin Necnin,
445
kblenin tayini iin
Kabenin ykseltilmesi,
446
bir kadnn, bevlini imesi ve Resulullahn ona Karn arsndan
asla ikayet etmeyeceksin demesi
447
gibi, Hz. Peygamberin kadrini yceltme adna retilmi
haberler, bu amatan daha ok onun risletini ve ahsiyetini ypratmaya hizmet eder
niteliktedir.
Balangta dier dinlerle giriilen polemikler neticesinde telif edilen eserlere,
zamanla Mslmanlara ynelik eserler de eklenince byk bir literatr olumutur. Bu
konuda telif edilen nemli esere hakim olan slup, kronoloji gz nne alnarak, dikkatlice
incelenecek olursa, bu literatrn geliim safhalar net bir ekilde ortaya kacaktr. Ebu
Nuaym(430/1038)n eserinde, Neblerin mucize haberleri karlatrmal bir ekilde
verilmekte, Hz. Muhammedin stnlne vurgu yaplmakta iken, Mverd(450/1058), her
haberin sonunda dier Neblerle karlatrmaya ok az yer vermekte, bunun yerine haberlerle
ilgili itirazlar gidermeye almaktadr. Son olarak Kd Iyd(544/1149), eserinde
tartmalara, karlatrmalara yer vermi dahi olsa Kurna daha ok bavurmutur. Bu da
son aamada ncelikli hedef kitlenin Mslmanlar olduunu gstermektedir.
Hz. Muhammedin dier peygamberlerle kyaslanmas veya Peygamberlerin taraflarca
fazilet yarna sokulmasnn mucize literatrnn hacmini ciddi boyutlarda artrdna
deinmitik. Bu konuda telif edilen eserlere baktmzda, bu konudaki mcadeleyi btn
akl ile grmek mmkndr. Ebu Nuaym, eserinde dier Peygamberlere verilen
mucizeleri zikrettikten sonra Ayns ya da benzeri Resulullaha da verilmitir
448
diyerek
Resulullaha atfedilen mucizeleri sralamaktadr. Ayn ekilde bn Kesr,
449
eserinde yine

442
Resulullahn stn ahlak zellikleri iin bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 309-337; Kd Iyd, e-if, I,
89-106 vd; Zeheb, es-Sre, 324-361. Resulullahn ahlak zelliklerini konu alan eserler de telif edilmitir. Liste
iin bkz. Ktip elebi, I, 93-94
443
bkz. Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. shk b. Mus b. Mihran el-Esbehn (430/1038),
Delilun-Nbvve, I-II, thk: Muhammed Ravvs Kalac-Abdulber Abbas, Drun-Nefis, Beyrut 1412/1991, II,
442-443; Kd Iyd, e-if, I, 62-63
444
Ebu Nuaym, Delil, II, 439-440; Kd Iyd, e-if, I, 66
445
Kd Iyd, e-if, I, 67
446
Kd Iyd, e-if, I, 67
447
Kd Iyd, e-if, I, 64
448
Ebu Nuaym, Delil, II, 587-625
449
bn Kesrin karlatrmalar iin bkz. bn Kesr, el-Bidye, VI, 643-691
82
mucizeler asndan Peygamberleri kyaslar ve Resulullahn daha stn olduu sonucuna
ular.
450

Fazilet yartrmas sadece Peygamberimizle, s(as) arasnda kalmam, btn
enbiyay kapsayacak ekilde geniletilmitir.
451
Bazen Peygamberimizi stn karmak adna,
dier Neblere kar haddin ald grlmektedir. Nitekim bn Kesr, s b. Meryem, Ben
srile, yediklerinizi ve evlerinizde sakladklarnz size haber vereyim [3/l-i mrn, 49]
demitir. Bu Neblere ve hatta evliyadan ouna kolaydr
452
demek suretiyle farknda
olmadan, Hz. snn mucizesini hafife almakta, basit bir olay olarak deerlendirmektedir.
Peygamberler arasnda stnlk kurma fikri sadece slm kltrne has bir olgu
deildir. Hristiyanlar tarafndan da bu trden argmanlar gelitirilmitir.
453
s(as)n
stnlkleri konusunda zikredilen hususlardan
454
anlald kadaryla, Hristiyan dncesi
bu konuda slm literatrden etkilenmitir. Burada unu ifade edelim ki, Delil kitaplarnda
bu stnlk elerinin ok daha fazlas Hz. Peygamber iin nakledilmitir. Kaynaklar, Hz.
Muhammed(sav)in, s(as)dan stnl konusunda herhangi bir ak nokta brakmamaya
zen gstermiler, bu yzden de kyaslamaya annelerden balamlardr.
455
Burada
Resulullaha atfedilen ve s(as)la karlatrlan mucizelere rnek olarak;
a-Hz. Muhammedin olaanst doumu, annesinden nur kmas haberleri.
456

Mucizeler arasnda en ok doum hdisesine yer verilmesi, hi de sebepsiz deildir. Zira
ulalmak istenen hedef, Hz. snn doumundaki mucizelii yakalayabilmektir.
457

b-Beikte konumas,
458

c-Gsnn yarlmas,
459

450
slm dncesinde, Peygamberler arasnda ayrm yapma veya stnlk kurma gibi konularda yasaklamann
ifade edildii haberler de vardr. Bkz. Kd Iyd, e-if, I, 207-209
451
Karlatrlmas yaplan Peygamberler iin bkz. bn Kesr, el-Bidye, VI, 645-688
452
bn Kesr, el-Bidye, VI, 688
453
bkz. Karla, 107, 118-129
454
Hristiyan dncesine gre, s(as)n dier Neblerden stn klan zellikleri; a-Allahn sz ve ruhu
olmas, b-Yaratan olmas, c-Olaanst doumu, d-erefli, sekin oluu, e-Gnahsz oluu, f-Ge ykselmi
olmas gibi hususlardr. Bkz. Gabriel, 75-79
455
bkz. Haleb, I, 75
456
Resulullahn doumunda olan olaanstlkler iin bkz. Yakb, II, 9; bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye,
41, 44; Mverd, Almun-Nbvve, 295-302; Kd Iyd, e-if, I, 337; Haleb, I, 111-112; s(as)n
doumunda ldrlmeye allmas iin bkz. Matta, 2/16-17; Hz. Muhammedin, ldrlmeye allmas
haberleri iin bkz. bn shk, es-Sre, 55; bn Sad, I, 155
457
Muhtemelen ayn gaye ile Resulullahn doumundan nce de bir takm stnlkleri ve alametleri olduuna
dair rivyetler nakledilmitir. Bkz. Dimek, Muhammed b. Salih(972/1536), Peygamber(sav) Klliyt
(Sbll-Hud ver-Red f Sreti Hayril-bd vez-Zikri Fedilihi ve Ahvlihi fil-Mebde vel-Med), I-XII,
ev: H. brahim Kaar, Ocak Yay., II. Bsk., stanbul 2006, I, 23-48
458
Haleb, I, 124-125
459
akk- Sadr konusunda bkz. Haleb, I, 152-155, 165-166; Mverd, Almun-Nbvve, 303-304; bn Haldn,
es-Sre, 81-82; s(as)la karlatrlmas konusunda bkz. Haleb, I, 158
83
d-Yiyecek ve iecein oalmas, bir ok insana yetmesi,
460
-ki ncillerde de bu trden
haberler bolca zikredilmektedir-,
461

e-Aalarn, talarn selamlamas, Hz. Muhammede itaati;
462
ncilde geen,
s(as)n bir incir aacna, Bundan byle senden hibir vakit rn olarak bir ey yetimesin
demesi ve incirin hemen kurumasna
463
mukabil, slm literatrde itaat eden aalar, talar
yer almtr.
f-lleri diriltmesi,
464

g-Krleri,
465
czzamllar,
466
fellileri,
467
konuamayanlar
468
iyiletirmesi,
h-Deiik hayvanlarn itaati, haber vermeleri, secde etmeleri,
469

-Cin karmas,
470

i-Gaybten haber vermesi
471
gibi hususlar saymak mmkndr.
Mucize haberlerinde sadece konular deil, hikayeler veya hikayelerdeki eler
arasnda da ciddi benzerlikler grlmektedir. Resulullahn bir bulut veya iki melek tarafndan
glgelendirilmesi
472
ve Cibrlin bulut ierisinde gelmesi
473
haberi ile; Petrus, sya henz
sylemekte iken nurlu bir bulut onlara glge sald ve ite buluttan bir ses
474
ve nk ey
kardeler, sizce mehul kalmasn istemem ki btn atalarnz bulut altnda idiler ve hepsi de

460
Yemein oalmas konusunda bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 167-169; Kd Iyd, e-if, I, 270-274;
bn Kesr, el-Bidye, VI, 479-502; Haleb, III, 364-366; iecein oalmas konusunda bkz. Mverd, Almun-
Nbvve, 170-171; Kd Iyd, e-if, I, 267-269; bn Kesr, el-Bidye, VI, 471-479; Haleb, III, 366-368
461
bkz. Matta, 14/17-21;[Ayn hikaye; Markos, 6/30-44; Luka, 9/10-17; Yuhanna, 6/1-14]; baka bir yiyecek
artma hikayesi, Matta, 15/32-39[Ayn hikaye; Markos, 8/1-10]
462
Bunlar arasnda en mehuru Hannul-Ciz hikayesidir. Bkz. Kd Iyd, e-if, I, 280-282; bn Kesr, el-
Bidye, VI, 505-512; Semhd, II, 388-394; aalarn arnca gelmesi; Kd Iyd, e-if, I, 275-279; Haleb,
III, 351; ayrca bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 219-226; Kd Iyd, e-if, I, 283-285; bn Kesr, el-Bidye,
VI, 503; Haleb, I, 361-362; talarn selam vermesi, tesbihi; bn Abdilber, ed-Drer, 10; bn Kesr, el-Bidye, VI,
512-515
463
bkz. Matta, 21/18-22; Markos, 11/12-14
464
Kd Iyd, e-if, I, 295; bn Kesr, el-Bidye, VI, 536, 540-541. Anlalan Mverd kendi dneminde buna
dair haber bulamadndan veya kendisine ulamamasndan dolay, zehirli budun Resulullah uyarmas
haberinden sonra, Bu ly diriltmenin dengidir diyerek tevile bavurmak zorunda kalmtr. Bkz. Mverd,
Almun-Nbvve, 224; kr. Matta, 9/ 18-26; Markos, 5/21-43; Luka, 8/40-86
465
Kd Iyd, e-if, I, 296-297; bn Kesr, el-Bidye, VI, 541, 685-686; kr. Matta, 12/22-23, 20/29-34;
Markos, 3/20-30; Luka, 11/14-23
466
Mverd, Almun-Nbvve, 172; Matta, 8/1-4; Markos, 1/40-45; Luka, 5/12-16
467
Kd Iyd, e-if, I, 298; Matta, 8/5-13; 9/1-2; Luka, 7/1-10
468
Kd Iyd, e-if, I, 298; kr. Matta, 9/32-34
469
bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 213-218; Kd Iyd, e-if, I, 286-291; bn Kesr, el-Bidye, VI, 516-
531; Haleb, III, 352-353
470
Kd Iyd, e-if, I, 298; bn Kesr, el-Bidye, VI, 520; kr. Matta, 4/24, 8: 16-17, 28-34; Markos, 1/29-34,
5/1-20; Luka, 4/38-41, 8/ 22-25
471
Hz. Muhammedin gaybten verdii haberler ayr bir edebiyat nevi oluturacak niteliktedir. Neredeyse
Resulullah btn slm Tarihini anlatmtr. Bkz. Mverd, Almun-Nbvve, 207-211; Kd Iyd, e-if, I,
308-318; bn Kesr, el-Bidye, VI, 565-643
472
bkz. bn shk, es-Sre, 55; bn Sad, I, 154; bn Him, I, 181; bn Haldn, es-Sre, 83; Haleb, I, 220
473
Buhr, Sahh, IV, 83; Mslim, Sahh, II, 1420
474
Matta, 17/5; bu hikaye iin ayrca bkz. Markos, 9/2-13; Luka, 9/28-36
84
denizden getiler ve hepsi bulutta ve denizde
475
cmlelerindeki bulut esinin benzerlii,
Hz. Muhammedin Hz. ieye syledii iddia olunan, Hanginiz el-Haveb kpekleri
havlaynca
476
rivyeti ile, s(as)n, Petrosa, Horoz tmeden nce kez beni inkar
edeceksin
477
sz arasndaki benzerlik, Resulullahn mirac haberinde anlatlan grmelerle,
snn, Anszn Musyla lyas grnd onlara. syla gryorlard
478
arasndaki
benzerlik ve sahabenin suyun zerinde yrmesi ile
479
snn yrmesi
480
arasndaki
benzerlikler dikkat ekmektedir. Hikayeler arasndaki benzerlikler, birinin dierinden neet
ettiini, btn akl ile ortaya koyacak niteliktedir. s(as) iin ncilde anlatlan; Burada
be arpa ekmei ile iki bal olan bir ocuk var, fakat bu kadar adama nedir? s, Halk
yere oturtun dedi. O yerde ok ot vard. Hesapa be bin erkek kadar oturdular. O zaman
sa, ekmekleri ald ve krettikten sonra, oturanlara datt, ylece balklardan da istedii
kadar datt. Ve onlar doyunca sa, akirtlerine dedi, Hibir ey zayolmasn diye artan
paralar toplayn. mdi onlar topladlar ve o be arpa ekmei yiyenlerden artan paralarla
on iki kfe doldurdular
481
hikayenin Resulullaha uyarlanm versiyonunu, Ebu
Nuaym(430/1038) nakleder; ..Biz Resulullah(sav)le birlikte 130 kiiydik. Neb(sav), Sizden
yemei olan biri var m? dedi. Bir adamda bir sa* yiyecek vard. O getirilerek hamur
yapld. Sonra salar uzun ve dank olan bir mrik, koyun srerek geldi. Neb, Satlk m,
hibe mi yoksa atiyye mi? diye sordu. O, Hayr, satlk dedi. Ondan bir koyun alarak, onun
cierinin kzartlmasn emretti. [Ravi] Allaha yemin ederim ki, biz 130dan aa deildik,
Resulullah sadece bir para kopard. Ondan iki kap yemek kt. Hepimiz ondan yedik ve iki
kap da artt. Onlar da deveye yklendi
482
Ayn ekilde, Vehb b. Mnebbihe atfedilen, s
(as)n doumunda gerekleen hdiseler olarak nakledilen; dou ve batdaki putlarn
yklmas, eytanlarn bunu aratrmas, gkyznden byk bir yldzn domas, Fars
kralnn kahinlere danmas,
483
gibi haberlerle Hz. Muhammedin doumu esnasnda
meydana geldii iddia edilen hdiseler arasnda neredeyse bire bir benzerliklerin tesadf
olduunu sylemek zordur. Bu konuda vereceimiz son haberi bn Sad kaydetmitir; Hz.
Muhammedin, kral ve kabile reislerine gnderdiini slma ar mektuplarn anlatrken;

475
Pavlosun, Korintoslulara birinci mektubu, 10/1-2
476
Taber, Trh, III, 18; Haleb, III, 354
477
Matta, 26/34, 75; Markos, 14/30; Luka, 22/34; Yuhanna, 13/38
478
Bu grme haberleri iin bkz. Matta, 17/ 1-13; Markos, 9/2-13; Luka, 9/28-36
479
bn Kesr, el-Bidye, VI, 537; bu rivyetle bir nev Bizim sahabemiz bile, sizin Peygamberinizden stndr
anlay yerletirilmeye allmtr.
480
Matta, 14/22-33; Markos, 6/45-52; Yuhanna, 6/16-21
481
Yuhanna 6/9-14
*
Yaklak 3 kg.
482
Ebu Nuaym, Delil, II, 418; benzeri haberler iin bkz. Ebu Nuaym, Delil, II, 415-430
483
bkz. bn Kesr, el-Bidye, II, 461
85
Onlardan alt kii ayn gnde ktlar. Bu 7. yln Muharrem aynda oldu. Onlardan her biri,
gnderildikleri kavmin lisanyla konumaya baladlar
484
Hdisenin ncildeki kayd ise;
Tm Mesih ballar Kutsal Ruhla doldu. Ruhun kendilerine verdii belirgin aklamayla
baka dillerde konumaya baladlar
485
eklindedir.
Gerek ilk dnem Mslmanlar, gerekse de sonraki nesiller, Resulullah hakkndaki her
trl bilgiyi renmek iin aba sarfetmiler,
486
ona dair ne varsa rivyet etmilerdir. te bu
nedenledir ki, Resulullahn grnmnden tutun da eyalarna kadar her konuda, rivyet
nakledilmitir.
487
Bu konudaki en nemli eserin mellifi olan Tirmznin, youn bir ekilde
bavurduu kaynan Mamer olmas, dikkat ekicidir. Bu balamda Mamerin ilk kez bu tr
konulara eilen siyer mellifi olduunu syleyebiliriz. Bununla beraber, Tirmznin bu
konularda rivyetleri olan bn Sad hi zikretmemi olmas da muhtemelen ada
olmalarna baldr.
emil rivyetlerinde dikkat ekici bir dier husus ise, rvilerin kendi veya Hz.
Peygamberin sz olarak naklettii haberlerin, sonradan ncil veya Tevrat kaynakl hale
getirilmesidir. ienin, Resulullah, sokaklarda baran, ktle ktlkle karlk veren
biri deildi. Affeder, kucaklard
488
ve Resulullaha atfedilen Benim isimlerim var, ben
Muhammed, Ahmed, Allahn onun kfr sildii silici, toplaycym
489
eklindeki szler daha
sonradan, ncilde veya Tevratta Hz. Muhammedin zellikleri olarak Kab tarafndan
zikredilmitir.
D-KLASK DNEM SYER YAZICILIININ KARAKTERSTK ZELLKLER
1-Kitbet
slm literatre dair haberlerin gelme ekline Tahammull-Hads veya Tahammull-
lm denilir. Bu konuda olduka deerli bir alma yapm olan F. Sezgin, eserinin giriinde
tahammull-lmi, ilmin elde edilmesi olarak tanmlayarak, bunun slm kltrne has bir

484
bn Sad, I, 258
485
Habercilerin leri, 2/4; Mevz hadislerin ncildeki kkenleri konusunda ayrca bkz. Oki, Tefsir ve Hads
Usulnn Baz Meseleleri, 232-237
486
Sonraki nesillerin, Resulullah hakknda sorular ve ashabn anlatmas konusunda bkz. bn ebbe, II, 606-607;
Tirmiz, emil, 50-52; 57, 81, 410-411
487
Resulullahn fizyonomisi; Tirmiz, emil, 39-58; bn Kesr, el-Bidye, VI, 382-384; rengi; bn Kesr, el-
Bidye, VI, 384-387; aya, topuu; bn Kesr, el-Bidye, VI, 394-395; gzel kokusu; bn Kesr, el-Bidye, VI,
395-398; sa; Tirmiz, emil, 64-71; bn Kesr, el-Bidye, VI, 391-394; by, sakal; Tirmiz, emil, 80-91;
yz; Tirmiz, emil, 138-147; bn Kesr, el-Bidye, VI, 387-391; yry, oturuu; Tirmiz, emil, 177-178,
180-182; ayakkabs; Tirmiz, emil, 128-137; bn Kesr, el-Bidye, VI, 377-378; barda; Tirmiz, emil,
255-256; bn Kesr, el-Bidye, VI, 378 gibi bir ok konuda, onlarca rivyet, Mslmanlarn bu alandaki
ilgilerinin en ak ifadesidir.
488
Tirmiz, emil, 423-424
489
Tirmiz, emil, 447
86
mekanizma olduunu belirtir.
490
Baka bir yerde ise tahammull-hadisi, hadislerin naklinin
kanunlar
491
olarak tarif etmektedir.
Tahammul-lm sekiz ana snfta toplanmaktadr:
a-es-Sema( ' '-- ):eyhin hafzasndan veya kitabndan hadis okumas,
492

b-el-Arz(Kraat)( -' / ' ) : eyhe okunmas,
493

c-el-cze('=`): eyhin hadislerini rivyet etmesi iin bir rencisine izin
vermesi,
494

d-el-Mnvele(''--'):eyh rivyet ettii kitabn veya nshasn rencisine
vermesi,
495

e-el-Mktebe ) --'-' ( : eyhin rivyetlerini, yannda veya uzakta olan rencisine
yaz(dr)mas veya gndermesi,
496

f-el-lm( `=`): eyhin rencisine hadisini veya kitabn beyan etmesi,
497

g-el-Vasiyye(,-,'): eyhin yolculuk veya vefatndan nce kitabn rivyet etmesi
iin rencisine vasiyet etmesi,
498

h-el-Vicde('=,'): Rvinin bir eyhin eserini bulmas veya okumas.
499

490
Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 27
491
Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 62
492
bkz. Kd Iyd, el-lm, 69-70; bnus-Salh, Ebu Amr Osman b. Abdirrahman (643/1245), Mukaddimetu
bnis-Salh f Ulmil-Hads, thk: Abdulhamd Hindv, el-Mektebetul-Asriyye, Beyrut 1424/2003, 69-72;
Beygn, mer b. Muhammed b. Futh (1080/1669), erhul-Menzmetil-Beygniyye f Mustalahil-Hads,
cem, trt: Abdullah Sircuddin, Drul-Felh, Haleb tz., 198; Ksim, 211; Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 63;
Subh es-Slih, 88-93; Accc, Uslul-Hads, 233-234; Itr, Menhec, 214
493
bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 296-298; Kd Iyd, el-lm, 70-79; bnus-Salh, Ebu Amr Osman b.
Abdirrahman (643/1245), Ulmul-Hads, thk: Nuruddn Itr, Drul-Fikril-Musr(Beyrut)/Drul-Fikr
(Dmek), III. Bsk., Beyrut-Dmek 1421/2000, 93-95; Beygn, 198-199; Ksim, 211; Sezgin, Buhrnin
Kaynaklar, 63; Itr, Menhec, 214-215; Emin el-Kudt, 380; Accc, Uslul-Hads, 234; Azam, Dirst, II, 339-
349; rnekler iin bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 355-356
494
bkz. Rmhurmuz, 435-458; Kd Iyd, el-lm, 88-107; bnus-Salh, Ulm, 151-165; Mukaddime, 77-82,
85-86; Beygn, 199-202; Ksim, 211; Subh es-Slih, 95-97; Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 63-64; Itr,
Menhec, 215-217; Accc, Uslul-Hads, 236
495
bkz. Rmhurmuz, 435-458; Hatbul-Badd, el-Kifye, 367-370; Kd Iyd, el-lm, 79-83; bnus-Salh,
Ulm, 165-173; Mukaddime, 83-86; Ksim, 211; Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 64; Subh es-Slih, Ulmul-
Hads, 97; Itr, Menhec, 217-218; Accc, Uslul-Hads, 238. Him b. Urvenin Sahifesini vermesi konusunda
bkz. bnul-md, Ebul-Fellh Abdulhay b. Ahmed el-Ukr ed-Dmek (1089/1678), ezertuz-Zeheb f Ahbri
men Zeheb, I-IV, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz., I, 227; Zhrnin, birine hadisler yazl bir tomar vermesi
konusunda bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 355-356
496
bkz. Kd Iyd, el-lm, 83-87; bnus-Salh, Ulm, 173-174; Mukaddime, 91-103; Subh es-Slih, 97-99
Accc, Uslul-Hads, 139-240; Itr, Menhec, 218-219
497
bkz. Kd Iyd, el-lm, 107-115; bnus-Salh, Ulm, 175-177; Mukaddime, 87-88; Beygn, 204; Subh
es-Slih, 99-100; Ksim, 212; Itr, Menhec, 219-220; Accc, Uslul-Hads, 241
498
bkz. Rmhurmuz, 459-460; Kd Iyd, el-lm, 115-116; bnus-Salh, Ulm, 177; Mukaddime, 88;
Beygn, 204; Subh es-Slih, 100-101; Ksim, 212; Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 64; Itr, Menhec, 220;
Accc, Uslul-Hads, 243
499
bkz. Kd Iyd, el-lm, 116-121; bnus-Salh, Ulm, 178-181; Mukaddime, 88-90; Beygn, 205; Sezgin,
Buhrnin Kaynaklar, 64; Subh es-Slih, 101-104; Ksim, 212; Itr, Menhec, 220-222; Accc, Uslul-Hads,
244-245
87
Son olarak bunlara kitap dn vermeyi de ekleyebiliriz.
500
Btn bu ilim alma
yollarnda dikkati eken en nemli husus hepsinin de aslnda yazl bir kaynaa iaret
ettiidir. Bununla beraber, ileride zerinde duracamz gibi seleften, sahife veya yazl
kaynaklardan nakli ayplayanlar kmtr.
Rvi, habere bu yollardan hangisi ile ulatn, kulland ibarelerle ifade eder. Ancak
bu ibarelerde tam bir birlik salanabilmi deildir.
501
Ayn rvinin, ayn yolla elde ettii haber
iin bazen bize haber verdi ('--=)bazen bize rivyet etti( -= '-` ) bazen de bana haber
verdi(--=), bana rivyet etti(-`-=) ibarelerini kulland grlr.
502
Buna ramen
kullanlan lafzlar, haberi alma yolu hakkna ipular verdii iin nemlidir.
503
Nitekim
Muvattnn nakli iin izin isteyen birine, mam Mlikin, bize haber verdi ('--=) veya
bana rivyet etti(-`-=) ibarelerini kullanmasna izni verdiini grmekteyiz.
504
Bazen de
rvi, rivyetinin yolunu kulland ibare ile belirtmekte idi; rivyetine bana izin verdi( '-,
' -, ),
505
Ona okudum( _'= ),
506
eyhimize okundu ( '-=,- _'= ),
507
bana
yazd(rd)( ' -- )
508
veya falana okunurken ben de dinliyordum( _-- '- ` _'= )
509

gibi.
Bize rivyet etti('-`-=), Bize haber verdi ('--=) gibi lafzlar gerek Doulu gerekse
de Batl aratrmaclar tarafndan szl kaynaklara iaret olarak alglanm ve buna
dayanlarak asrlarca slm rivyetlerin szl nakilden ibaret olduu, dolays ile fazla gven
telkin edemeyecei iddia olunmutur. Bu tr lafzlarn ifh rivyet anlamna gelmedii,

500
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 74-75; Azam, Dirst, II, 361-362
501
Rivyet salar konusunda bkz. Kd Iyd, el-lm, 69, 122-134; bnus-Salh, Ulm, 147, 137-139, 169-
173, 202-203; Beygn, 63-64, 198-205; Ksim, 215-218; Subh es-Slih, 121; Itr, Menhec, 223-225, 238;
Accc, Uslul-Hads, 248-250. Rviler arasnda bu ibarelerin kullanm konusundaki farklla iaret eden bir
ok haber gelmitir. Bkz. Rmhurmuz, 421-433, 517-518, 522-523; Hatbul-Badd, el-Kifye, 320-330; bn
Ferhn, Burhnuddn brahim b. Ali b. Muhammed Ferhn el-Mliki(799/1396), ed-Dbcul-Mzheb f
Marifeti Ayni Ulemil-Mezheb, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz., I, 133
502
Bu konuda bir rnek verecek olursak, Haccc b. Muhammed-bn Creyc-Mus b. Ukbe-Bana rivyet
etti ) -`-= ( -Sheyl b. Eb Slih-Babas-Ebu Hureyre-Neb, Meclis ve elencenin kefareti.. bkz. Hall, Ebu
Yal el-Hall b. Abdillah b. Ahmed el-Hall el-Kazvn (446/1054), el-rd f Marifeti Ulemil-Hads, I-III,
thk: Muhammed Sad mer drs, Mektebetur-Rd, Riyad 1409, III, 960; Hatbul-Badd, Trhu Badd,
II, 29; bn Eb Yal, Ebul-Hseyin Muhammed(521/1127), Tabaktul-Hanbile, I-II, thk: Muhammed Hmid
el-Fk, Drul-Marife Beyrut tz., I, 273; Zeheb, Alm, XII, 436; bnul-Kd, Ebu Bekr b. Ahmed b.
Muhammed b. mer uhbe(851/1447), Tabaktu-fiyye, I-IV, thk: Abdulalmhan, lemul-Ktb, Beyrut
1407, II, 223-224; ayn rivyet Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 102de ise; Muhallid b. Yezd el-
Harrn-bn Creyc-Mus b. Ukbe-den ) = ( -Sheyl-babas-Ebu Hureyre-Neb eklinde nakledilmitir.
503
Rivyet lafzlarnn nemi konusunda bkz. Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 65; Accc, Uslul-Hads, 248
504
Kd Iyd, el-lm, 90
505
Vhid, 75, 90, 99
506
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XI, 133,134
507
bn Eb Cerde, Kemaludddin mer b. Ahmed, Buyetut-Taleb f Trhi Haleb, thk: Sheyl Zekkr, Drul-
Fikr, Beyrut 1988, I, 292
508
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 457
509
bkz. Neccd, Ebu Bekr Ahmed b. Selmn(348/959), er-Reddu al men Yekl el-Kurnu Mahlkun, thk:
Rdaullah Muhammed drs, Mektebets-Sahbetil-slmiyye, Kuveyt 1400, I, 63
88
yaplan almalarla ortaya konmu olmasna ramen,
510
bu almalar hibir zaman genel
kabul grm deillerdir. F. Sezgin, bu ibarelerin, Kendisinden iktibas edilen kaynan,
iktibas eden mellifin yannda rivyet hakknn bulunduuna veya bulunmadna iaret
ettiini
511
belirtirken, baka bir yerde de; Haberin ifh olarak rivyet edilmi olmas
meselesi hadis literatrnn dnda bulunan ve onun ananelerine yabanc kalan bir muhit
tarafndan ekle aldanarak karlan bir neticedir. Hadislerin ve tarih haberlerin ba
tarafna gelen isnd veya rivyet zinciri, hakikatte yazl bir metnin yerine kim olmutur
512

demektedir. slm melleftta, mellif adnn eser ad yerine kullanlmas deti,
513

aratrmaclar yanltan bir baka husus olmutur.
Msterikler, isndn szl nakle deil de yazl kaynaklara iaret ettii hususunu
daima gzden karmlar, ifh bir malzemeye kar duyulan itimatszl devaml surette
izhar etmilerdir.
514
Msterikler, bu grlerine delil olarak, Hz. Muhammede atfedilen
yazma yasan ileri srmler,
515
slm nakillerin drt be kuak boyunca szl
nakledildiini srarla dile getirmilerdir.
516
Bilerek veya bilmeyerek Mslman melliflerden
bazlar da ayn grleri tekrarlamlardr.
517
Bu konuda Batl bak asn vermesi
bakmndan Daniel Brownun szleri kayda deerdir. Kendisi, hadislerin yazl halde geldii
konusundaki ada grleri verdikten sonra; Bu argmanlara gre, hadislerin h. II.
Yzylda yazya aktarlana kadar, szl olarak nakledildiine ilikin genel kan, szl
kaynaklar lehine ortaa ulemasnn nyargsnn yaratt tarihsel bir mitolojidir. Kantlar,
ilk nesil Mslmanlarn hadisleri yazl olarak kaydettiini belirgin bir ekilde
gstermektedir. Fakat, ilk dnem hadisleri yazl olarak kaydettiine ilikin bu tr kantlar,
acaba bir btn olarak hadis literatrnn sahihlii asndan ikna edici genel bir argmana
dntrlebilir mi? Yazl kaynaklarn varl hakknda nakillere sahip olmak, o
kaynaklarn kendisine sahip olmaktan farkl bir eydir. nemli boyutlarda[yazl kaynan

510
Azam buna ilk dikkat ekenin Sprenger olduunu belirtir. Bkz. Azam, Hads Edebiyat, 265. phe yok ki
bu konuda en ciddi almalar Fuad Sezgin yapmtr. O, bu tr salarn ifh rivyete delalet etmediini
delilleri ile ortaya koymutur. Bkz. Sezgin, M. Fuad, Buhrnin Kaynaklar, Kitbiyt Yay., st. 2000 (I. Bask
st. 1956); slam Tarihinin Kayna Olmak Bakmndan Hadisin Ehemmiyeti, slami Tetkikler Enstits
Dergisi, II, st. 1957
511
Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 140; Hadsin Ehemmiyeti, 29-30. Bu tr ibarelerin dnda kalan, an, qle,
zekera ibareleri ise, rivyet hakknn olmadna, eyhle grme olmadna ve daha ok Vicde nevinde
kullanlan ibareler olduunu belirtir. bkz. Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 126-127; Hadsin Ehemmiyeti 29;
Sezgin, Fuat, Rivyet Literatrnn Geliimi, ev: Ali Dere, Buhrnin Kaynaklar, 23-50, 45
512
513
Azam, Hads Edebiyat, 184, 265
514
515
Azam, Dirst, I, 36
516
bkz. Subh es-Slih, 33-39; Hatbul-Badd, Takyd, (takdm), 5-6; Itr, Menhec, 49-50; Delcambre, Anne-
Marie, Allahn Resul Hz. Muhammed, ev: Mahmut Kank, Yap Kredi Yay., II. Bsk., st. 2002, 33, 138
517
bkz. A. Emin, Fecrul-slm, 222; Duhal-slm, II, 341; Derveze, II, 11; Hasan Hanefi, slm limlere Giri,
ev: Muharrem Tan, nsan Yay., II. Bsk., stanbul 2000, 35
89
varlna ilikin] kanaatteki bir artn, baz hadislerin erken dnemde yazld genel
tezinden, o hadislerin mevcut koleksiyonlarda bozulmam olarak tehis edilebilir olduu zel
tezine ynelmesi gerekir
518
demektedir. Aslnda Brownun nerisi, ifh rivyetlerin
gvenilirliinden sz etmek mmkn deildir ana tezinden, yazl olmalar sahihlikleri iin
yeterli deildir tezine geilmesidir.
Bazen nakillerin senedlerinde zikredilmi olan aklayc bilgiler de, ) '-`-= ( ve ('--=)
gibi lafzlarn ifh nakle iaret etmediini gstermektedir; Mslim b. el-Haccc en-
Neysbr, bize shk b. Rheveyh el-Hanzel kitabndan haber verdi ki, Ben Yahy b.
Ademden iittim ki -' '==' - '-- - '=-=' ,, - '=- '--= ,-, ,-'-, ,-, -'- )
(' - _,=, ---
519
Grlecei zere hem kitabndan aldn belirtmi hem de '--= lafzn
kullanmtr.
Bu konuda zikredebileceimiz bir dier rnek, muahhar kaynakldr; -`-=-emsuddn
Ebu Abdillah Muhammed b. el-Hasan b. Muhammed el-Ktib el-Badd bnul-Kerm-'-`-= -Ebu lib
Muhammed b. el-Mubrek b. Muhammed b. el-Meymn-= -Ebul-Hasan Ali b. Ahmed b. el-Hseyin e-fi
el-Yezd-= -Ebu Sad Ahmed b. Abdilcebbr b. Ahmed b. Ebil-Ksm es-Sayraf el-Badd-= -Ebu lib
Muhammed b. Ahmed b. Sehl b. Burn en-Nahv el-Vst-=-Ebul-Hseyin Ali b. Muhammed b. Abdirrahm
b. Dnr el-Ktib-= -Ebul-Ferec Ali b. Hseyin Ali b. Muhammed el-Ktib el-Esbehn-'-`-=-Muhammed b.
Cerr et-Taber-'-`-=-bn Humeyd-'-`-=-Mesleme-=-Muhammed b. shk--`-= -sm b. mer b. Katde ve
Yezd b. Rmn; Resulullah Bedr savanda Ukbe b. Eb Muayt ldrtt. sm b. Sbit b.
Ebil-Eflah el-Ensr, onun boynunu vurmutu
520
Senedde de grlecei zere, bu rivyet
bir ok kitaptan alnmtr. Ancak, '-`-=, '--= lafzlar kullanlmaya devam edilmitir.
Gnmzde aratrmaclarn, ..der ..demektedir ..belirtir gibi ibarelerle yapt alntlar
nasl ki kimse, aratrmacnn, kaynann azndan iittii eklinde alglamyorsa, o dnemde
de ayn kriterler geerlidir ve bu tr ibareler esere yaplan atflar ifade iin kullanlmtr.
Buradaki muhtemel sorun, neden en son kitap zikredilmeyip, btn eserlerin tek tek
zikredilmi olduu meselesidir. Bunu dnemin ilim anlay ile aklamak durumundayz.
Gnmzde nasl ki bir mellif grmedii ancak baka bir kanalla muttali olduu bir eseri
naklen dipnotunda kullanyorsa, o dnemde de mellifler, haberin asl kaynana kadar btn
araclar zikretmeyi ilm drstlk olarak addetmiler ve hepsini zikretmilerdir. Burada bir
ikinci ihtimalden daha sz edilebilir ki, o da mellifin btn bu eserlere muttali olduudur.

518
Brown, 134; Juynboll da, Hadislerin yazlmasnn veya sadece not almann ilk zamanlardan itibaren
balad ileri srlse bile ilk sahih koleksiyonu derlediine inanlan kii Buhrdir diyerek ayn gr dile
getirmektedir. Bkz. Juynboll, G. H. A., Hadis Tarihinin Yeniden nas, ev: Salih zer, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2002, 42
519
Hall, I, 292
520
bn Eb Useybia, Ebul-Abbas Ahmed b. el-Ksm b. Halfe b. Ynus es-Sad (668/1269), Uynul-Enb f
Tabaktil-Etibb, thk: Nezzr Rza, Dru Mektebetil-Hayt, Beyrut tz., I, 169
90
Yine gnmzde aratrmaclarn tek bir bilgi iin, bazen onlarca kayna referans
gstermeleri gibi, onlar da tek bir nakil iin btn kaynaklarn zikretmi olabilirler.
Bu tr ibarelerin szl olamayacana bir dier delil ise senedlerin uzunluudur. Bir
satr haber vermek iin onlarca kiinin isminin hafzadan rivyet edildiini savunmak
imkanszdr. zellikle de muahhar kaynaklardaki senedler bunun en byk kantdr; Ebu Bekr
Ahmed b. Muhammed b. Ali b. brahim el-Ebnedn-Babas ve anne tarafndan dedesi Cafer b. Muhammed b.
Abdilkerim ve Ebu Nuaym el-sterbz ve Ali b. Muhammed b. Htim el-Kumis ve topluluk; Ebu Bekr b.
Ahmed b. Muhammed b. Ali b. brahim el-Ebnedn-Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. Mslim el-Hurbed-
Ahmed b. Harb b. Muhammed b. Ali el-Mevsl kitabndan-Ksm b. Yezd el-Curm-Sfyn-Ynus b. Ubeyd-
Hasan-Sad b. Ubde; Resulullaha Ey Allahn Resul, hangi sadaka daha efdaldir?
dedim. O, su dedi.
521
Bu kadar uzun senedlerin, kendilerinden umulan faydalar temin
etmedii aikardr. Bu nedenle, senedin hkm, nc hicr asrn sonlarna doru ortadan
kalkmtr. Nitekim, bunu fark eden Yakb, tarihinde senedlere yer vermemi ya da sadece
bir iki kayna zikretmekle iktifa etmitir.
Kitabetin ibhesi veya keraheti konusunda yaplan tartmalar da slm kltr tarihini
uzun sre megul etmitir ve konumuzla dorudan alakaldr. Resulullahtan yazmann
yasaklanmasna dair deiik haberler gelmitir.
522
Kitabetin kerahetine dair, Ebu Sad el-
Hudr,
523
bn Mesd,
524
Ebu Mus el-Ear,
525
Zeyd b. Sbit,
526
Ebu Hureyre,
527
Abdullah b.
Abbs,
528
Abdullah b. mer,
529
Ksm b. Muhammed,
530
brahim en-Neh
531
ve Muhammed
b. Srnden
532
haberler gelmitir. in ilgin yan, kitabetin kerahetine dair nakillerde bulunan
Muhammed b. Srn,
533
ab,
534
Sad b. el-Cbeyr
535
gibi ahslardan, ibahesine dair de
haberlerin gelmi olmasdr. Muhtemelen bu, fikir deitirme veya yazmak isteyenin
yeterlilii ile alakal bir durumdur.

521
Crcn, I, 107
522
Bu konudaki haberler iin bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 29-48; Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi, 96-
102; hadis yazlmasna kar olanlar konusunda bkz. Azam, Hads Edebiyat, 171
523
Ebu Sad el-Hudrden kitabetin yasaklanmas ile ilgili gelen rivyetler konusunda bkz. Ebu Dvud, IV, 62;
Tirmiz, Snen, V, 38; Rmhurmuz, 379; Hatbul-Badd, Takyd, 30-33, 36-38
524
bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 38-39
525
526
bkz. Ebu Dvud, IV, 61
527
528
bkz. bn Sad, VI, 257; Hatbul-Badd, Takyd, 42-43
529
530
bn Sad, V, 188
531
bn Sad, VI, 270
532
bn Sad, VII, 194
533
bkz. bn Sad, VII, 194-195
534
bkz. bn Sad, VI, 249-250
535
bkz. bn Sad, VI, 257-258
91
Kitabeti kerih grenler, Ebu Sad el-Hudrden gelen rivyeti delil olarak
getirmektedirler.
536
Bununla beraber, Hz. Peygamberden hadis yazlmasna cevaz veren
haberler de gelmitir.
537
Hz. Muhammedden gelen, kitabetin nehyi ile ilgili haberlere, deiik
aklamalar getirilmitir. Yasan konma sebebi olarak, Kurna karma tehlikesi,
538
yasan
gzel yazamayanlar veya hfz edebilenler iin olduu,
539
yasan hfzn terk edilme korkusuna
binen konulduu,
540
bu hadislerin nesh olduu,
541
yaznn yaygn olmamas,
542
ilmin ehil
olmayanlarn eline geme korkusu
543
gibi bir ok gereke zikredilmitir. Bu konuda merhum
Hamidullahn getirmi olduu yorum tarih tutarllk asndan daha mantkldr. Kendisi,
Hadislerin yazlmasna kar, Hz. Peygamber tarafndan konulan yasak umum ve mutlak
olsa idi, ne Ebu Bekr ve ne de mer bundan habersiz kalamazlard. Bu iki sahab hadisleri
toplamlar veya hi olmazsa bu ii yapmak istemilerdir. Geri bunlardan birinin
yazdklarn hemen imha ettii, dierinin de toplama iinden vazgetii dorudur. Fakat, bu
hareketlerden hibiri Peygamber tarafndan verilmi kat bir emre istinad etmiyordu. Btn
bunlar, haddi zatnda hadislerin yazlmas aleyhindeki emrin, umum ve herkese mil
olmadna kfi birer delildir
544
diyerek yasan snrl ve kaytl olduuna iaret etmitir.
Hulef-i Ridn dneminde Kurndan baka bir ey yazlmad,
545
eklindeki bir
gre katlmamz mmkn deildir. Resulullah ve halifeler dnemindeki vesikalar
(mektuplar, anlamalar, tapular, dvnlar vb.)bir tarafa braksak dahi yazlan hadislerin varl
byle bir gr temelsiz klmaya yetmektedir. Bu dnemde de, zellikle gen sahabler hadis
kitabeti ile ilgilenmilerdi. Hatta aralarnda bn Abbs gibi, kantarlarla ifade edilen sahifelere
sahip olanlar bile vard.
546
Ayrca sahablerden ve ilk dnem alimlerinden ilmin yazlmasn

536
bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 28; Katip elebi, I, 47; Azam de bu konuda, Ebu Sad el-Hudrnin rivyeti
dnda yaznn keraheti ile ilgili sahh tek bir hadis yoktur demektedir. Bkz. Azam, Dirast, I, 80
537
Hz. Muhammedin yazmaya izin verdii haberler iin bkz. Rmhurmuz, 364-369; Hatbul-Badd, Takyd,
64-70, 72-73, 74-82; Kd Iyd, e-if, II, 146; Muavvi, 146; Hamidullah, Sahfe, 32-36; Accc, es-Snne,
199-20; yaznn ibheliine dair dier haberler iin bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 74-116
538
Hatbul-Badd, Takyd, 49-57; bnus-Salh, Ulm, 182; Mukaddime, 91; Hamidullah, Muhtasar Hadis
Tarihi, 101; Ksim, 70; A. Emin, Fecrul-slm, 209; Subh es-Slih, 20; Accac, es-Snne, 224; Abdulan, 18;
Oki, Tefsir ve Hads Usulnn Baz Meseleleri, 185
539
Ksim, 70; Accc, es-Snne, 224
540
541
Itr, Menhec, 41-45
542
Muavvi, 146
543
544
Hamidullah, Sahfe, 72
545
Neccr, 450-451
546
Sahabe dneminde hadis kitabeti iin bkz. Accc, es-Snne, 203-211; Sahabeden yazanlar iin bkz. Hatbul-
Badd, Takyd, 87-98; Sad b. Cbeyrin, bn Abbstan yazmas konusunda bkz. bn Sad, VI, 257
92
tevik edici szler de nakledilmitir.
547
Bu arada, kitabetin, isndn uzamas zerine ihtiyatan
doduuna dair bir gr
548
kabul etmediimizi de ayrca belirtelim.
Sahabe ve tbin dneminde de, kitabetin keraheti ve ibahelii konusunda tartmalar
devam etmitir.
549
Sahabe ve tbindan bir ok kii Sahifeler edinirken, bunun karsnda
Kurnla karma, Kurnla itigal yerine farkl konularla ilgilenme ve Resulullah adna hata
yapma gibi tehlikelere binen, kitabetin kerahetini savunanlar da vard.
550
Ne var ki, her
dnemde yaanan bu tartmalar, rivyetlerin yazlmasn, ne engellemi ne de yavalatmtr.
Bilakis yazma ii her dnemde artarak devam etmitir.
551
Yukarda da getii zere nceki
grlerinden vaz geen isimlere de rastlamaktayz.
552

Hadis kitabeti ile ilgili tartmalar uzun sre devam etmitir. 118/736 ylnda len
Katde b. Dime es-Seds, Yazman kimse engellemez. Latiful-Habr, kendisinin yazdn
ve okuduunu haber veriyor.
553
diyerek yazmaya tevik ederken, 139/756 ylnda vefat eden
Ynus b. Ubeyd, Asla bir ey yazmadm
554
diyerek vnmektedir. Ne var ki, teliflerin
balad bu dnemde bir ey yazmamak veya bu tr tartmalara girmek artk ahs
tercihlerden te bir anlam ifade etmemekteydi. Zira, Humeyd b. Eb Humeyd et-
Tavl(142/759) hakknda, Hasann kitaplarn alr, nshasn karr ve ona geri verirdi
555

ve Hafs b. Sleyman(131/748) hakknda ki, nsanlarn kitaplarn alr ve onlarn nshasn
karrd
556
eklindeki bilgiler, artk kitabette ikinci dnem diye adlandrabileceimiz
istinsah dneminin baladn gstermektedir. Bunun paralelinde de bir ok yerde kitaplar
(kttab) almtr.
557

547
Bunlar arasnda en mehuru Hz. Alinin szdr. Bkz. bn Eb Htim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Eb
Htim Muhammed b. drs er-Rz et-Temim (327/938), lelul-Hads, I-II, thk: Muhibuddin el-Hatb, Drul-
Marife, Beyrut 1405, II, 438; Beyhk, Ebu Bekr Ahmed b. Hseyin b. Ali(458/1066), el-Medhal iles-Snenil-
Kbr, thk: Muhammed Ziyaurrahmn, Drul-Hulef lil-Kitbil-slm, Kuveyt 1404, I, 371; Hatbul-
Badd, Takyd, 91; Trhu Badd, VI, 399; Acln, smail b. Muhammed el-Cerrah(1162/1748), Keful-
Haf ve Muzlul-lbs amm tehera minel-Ahdsi al Elsinetin-Ns, I-II, tsh: Ahmed Kala, Messesetr-
Risle, IV. Bsk., Beyrut 1405, II, 31; ayrca bkz. Rmhurmuz, 368, 374-377; Hatbul-Badd, Takyd, 89-90,
92, 94-97
548
Mervn b. Muhammed isnd uzaynca, insanlar kitaplara bavurdu, Hatbul-Badd, el-Kifye, 265
549
Hatta Mamer b. Ridin zamannda dahi devam etmitir. Bkz. Zeheb, Alm, VII, 9. Tbindan yazmaktan
holanmayanlar konusunda bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 45-48
550
bkz. Ukm, 132
551
Azamnin hicri birinci asrn sonu ile ikinci asrn bandaki kitabete bavuran ulema ve onlardan yazanlar
hv listenin hacmi dahi, kitabetin ne kadar yaygn olduunu gstermeye kafidir. Bkz. Hads Edebiyat, 58-161
552
bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 60; el-Kifye, 253
553
bn Sad, VII, 230
554
bn Sad, VII, 260
555
bn Sad, VII, 173, 252
556
bn Sad, VII, 256; ayrca bkz. V, 479
557
slm dnyasnda kttblarn ok erken bir dnemde aldna dair rnekler iin bkz. bn Sad, IV, 335; VI,
301
93
slm ilimlerde resm tedvn faaliyetinin mer b. Abdilazz dneminde balad
konusunda genel kan olduunu daha nce belirtmitik. Azam ise, hadislerin resm olarak
yazlmaya balanmasn Resulullahn, krallara, idarecilere, kabile reislerine gnderdii
mektuplara kadar gtrmektedir.
558
Bu grnde ksm bir hakllk pay olmasna karn,
hadislerin resm yazm tarihini biz biraz daha ileriye Resulullahn, Veda Hutbesini, Ebu h
iin yazlmas emrine
559
gtrme taraftaryz. Bu hdisede, niyet aka hadisleri
yazdrmaktr.
ifh haberlerin, kitabetle beraber varln devam ettirdiini sylemeliyiz. Ancak
szl naklin ne zamana kadar srd sorusuna, Sezginin de ifade ettii gibi
560
cevap
verecek durumda deiliz. Humphreysin dile getirmi olduu, Yazl koleksiyonlarn sradan
ve yaygn hale gelmesinden sonra bile(muhtemelen 2/8. Yzyln ortalarndan daha sonra
olamaz) szl aktarm hl hayat bir role sahipti
561
gr tahminden baka bir ey
deildir. Bununla beraber, bn Hanbelin, Bazs bize hfzndan ve bazs kitaplardan rivyet
ettiler. Kitaplardan rivyet edenler daha salamd
562
sz bn Hanbel zamanna kadar szl
naklin, gven vermemekle beraber devam ettiini gstermektedir. bn Hanbelin buradaki
kast, dorudan kitaptan rivyet ile kitaptan ezberleyip hfzndan rivyet etmektir. Aksi halde
binlerle ifade edilen rivyet malzemesinin, brakn iki yz yllk bir dnemi, yzyllk bir
dnemde dahi kesintisiz olarak azdan aza devam ettiini sylemek bir hayli iddial
olacaktr. Burada bir parantez amak gerekir ki, o da ilm oluumlarn tamamlamam olan
kabileler arasndaki anlatlardr. zellikle bn shkn kabileler arasnda dolaarak toplad
rivyetlerin ifh anlatmlar olduunu kabul etmek durumundayz. ifh gelenein, rvinin
kendi mahedelerine dayanarak anlatt dnem hdiselerinde de devam ettii muhakkaktr;
Muhammed b. mer-Abdullah b. Zeyd el-Hzel, mer b. Abdilazz, Neb(sav)in
zevcelerinin evlerini yktrrken grdm
563

Rivyetlerin yazya aktarlmas konusunda iki ana problem vardr. Bunlar rvide
aranan artlardan hfz ve yazl metinlerde olmas beklenmeyen, varyantlar arasndaki
farkllklardr.
Haberin, rviden kabul iin art olarak sunulan hfzn, kitabetle beraber aranmamas
gerekmektedir. Sonuta, her anlat yazya aktarlmtr ve rvinin yapmas gereken sadece

558
Azam, Muhammed Mustafa, slm Fkh ve Snnet-Oryantalist J. Schacta Eletiri-, ev: Mustafa Ertrk, z
Yay., stanbul 1996, 139
559
bkz. Ebu Dvud, IV, 62; Tirmiz, Snen, V, 39. Bunun Ved Hutbesi deil Mekkenin fethinde olduu da
nakledilmitir. Bkz. Rmhurmuz, 363; Hatbul-Baddde, Ebu t olarak gemektedir. Bkz. Takyd, 86
560
Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 61-62
561
Humphreys, 117
562
563
bn Sad, I, 499
94
elindeki sahifeyi okumas veya okutmasdr. Oysa, hadisleri hfzetmemek(ezberlememek)
cerh sebepleri arasnda yerini korumutur.
564
Kanaatimizce bu artn ileri srlmesinin
temelinde, ilm hassasiyetler yatmaktadr. Kiinin ne rivyet ettiini bilmesi iin ve daha da
nemlisi rical tenkidinde nemli bir yer tutan telkin
565
vkalarnn nne gemek iin, bu art
ileri srlmtr.
Ayrca, hfzdan kastedilenin zamanla deitii de vurgulanmtr.
566
Ancak, ricl
kitaplarndaki hfz lafzn bundan hari tutmak gerektii kanaatindeyiz. Alimlerin, kitaptan
rivyet iin hfzn yannda dinlemi olmay da art komalar, rivyetin kaynana aidiyetini
pekitirmek ve art niyetli faaliyetlerin nne gemek iin alnm tedbirlerdendir.
Hfzn art koulmasnn bir dier sebebi de, ilim erbb olmayanlarn rivyet
malzemesinden uzak tutulmasdr. zellikle, hret olmann yolunun, ilimde aranan biri
olmaktan getii bir dnemde, ileri srlen bu artla art niyetli kiilerin n kesiliyordu.
Nitekim kaynaklarda, kitaplar satn alarak kimseden iitmedikleri halde rivyet eden
kiilerden bahsedilmektedir.
567
Hfz artnn, hadis hrszlklarna kar da bir tedbir olduu
aikardr. Ricl kitaplarnda, kiilerin hadis alarak, kendi adna rivyet ettii veya mehur
nakillere ekler yaparak rivyet ettiklerine dair rnekler mevcuttur.
568
Bu gibi nedenlerden
tr seleften bir ok kii hadis hfzna, byk nem vermilerdir.
569

Kitabet konusunda karmza kan ikinci mesele ise, rivyetler arasndaki anlatm,
kelime, cmle farkllklardr. Szl anlatmda bu tr farkllklarn olmas gayet doalken,

564
bnul-Mbrek, Hasan b. Dnr, Kitaplarn insanlarn evine tar ve onlardan rivyet ederdi.
Ezberlemezdi diye tenkit etmitir. Bkz. Hkim en-Neysbr, Marife, 207
565
Telkin, eyhin merviytndan olmayan bir hadisi ona arz ederek, Bu senin rivyetindir demesi ve onun da
bunu fark etmeden kabul etmesidir. Bkz. Itr, Menhec, 86; Ebu Gudde, Abdlfettah, Mevzu Hadisler, ev: Enbiya
Yldrm, nsan Yay., III. Bsk., stanbul 2003, 75. Telkin vakasna rnek olarak bkz. bn Sad, VII, 516; bn
Hbbn, K. Mecrhn, I, 69
566
bkz. Grmez, Mehmet, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu, TDV Yay.,
II. Bsk., Ankara 2000, 10
567
Siyer kitaplar da satn alarak onlardan rivyet ettii belirtilen bu ahslardan biri de Abdulmunim b. drsdir.
Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, XI, 132-133
568
Hrszlk rnekleri iin bkz. bn Adiy, Ebu Ahmed Abdullah el-Crcn(365/975), el-Kmil f Duafir-Ricl,
I-VII, thk: Yahy Muhtr azv, Drul-Fikr, III. Bsk. Beyrut 1409/1988, VI, 282, 287; Mlike, sika, slih
olan ancak ezberlemeyen birinden hadis alnp alnamayaca sorulduunda verdii cevap buna iaret
etmektedir; Hayr, ondan alnmaz, gece kitaplarna ekleme yapmasndan korkarm. dedii nakledilmitir.
Hatbul-Badd, el-Kifye, 263. Bununla beraber, onun sahih kitaptan rivyette bulunmasna icazet verdiine
dair haberler de gelmitir. Bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 264-268
569
Baz alimlerin hfz iin hadisleri yazd, rivyetlerini salamlatrnca da imha ettikleri nakledilmitir. Bkz.
Rmhurmuz, 382-383; Hatbul-Badd, Takyd, 58; bn ihb ve daha bakalarnn da ezberledikten sonra
sahifeleri imha ettii kaydedilmitir. Bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 59. Muhtemelen bunlar Zhrnin alma
nshalar idi. Zira, Salih b. Keysndan gelen; Ben ve Zhr beraber ilim taleb ediyorduk. Biz, Snneti
yazalm dedik ve Neb(sav)den gelenleri yazdk. Sonra o, Sahabeden geleni yazalm dedi. Ben, O, snnet
deildir, yazmayalm dedim. O, yazd ben yazmadm, o baard, ben kaybettim [Hatbul-Badd, Takyd,
106-107] eklindeki haberi ve bn ihbn tedvn dnemindeki faaliyetlerini gz nne alrsak, bn ihbn
rislelerini imha ettiini syleyemeyiz. Nitekim Mamerden gelen rivyet de bunu onaylar niteliktedir. Zhr,
bazen, hadisi kaybetme korkusu ile ayakkabsna yazard[ Hatbul-Badd, Takyd, 107]
95
yaz ameliyesinde bunun olmamas beklenir. zellikle bu tr farkllklar ayn kaynaktan, ayn
rivyeti nakleden, iki farkl rvide ortaya karsa daha fazla dikkat ekmektedir. Yazl
metinlerdeki rivyetler arasndaki farkllklarn da bir ok sebebi vardr:
a-Bunun en bata gelen nedeni, konulu anlatmlarn mana zerine rivyet
edilmesidir.
570
lim meclislerinde eyh okurken talebeleri, e zamanl olarak yazmyorlar,
sonradan, hafzalarnda kald kadarn, kendi cmle ve kelimeleriyle yazya
aktaryorlard.
571
Bylece ayn eyhten, anlatm farkllklarnn olduu rivyetler ortaya
kyordu. bn shkn naklettii bir haber bu durumun sk rastlanlan bir hdise olduunu
gstermektedir; Ynus b. Bkeyr-bn shk-Talha b. Abdilmelik, Ksma gelerek, ona baz
eylerden sordum ve bunlar yazaym m? dedim. O, Evet dedi. Oluna da, Onun kitabna
bak, anlattklarma bir ey eklemesin dedi. Ben, Ey Ebu Muhammed, yalan sylemek
isteseydim, gelmezdim dedim. O, Ben bunu kastetmedim. Kastettiim senin iin, muadil
olan bir eyle baka bir eyin yerini deitirmendir. dedi.
572
Anlatm farkllklarnn
eyhlerden kaynakland durumlar da oluyordu; Hasan(110/728), hadis rivyet ediyordu.
Bazen artryor, bazen eksiltiyordu, fakat manas birdi.
573
Bazen de metnin, muhtasar olarak
nakledilmesi, anlatmdaki farkllklar dourmutur.
b-eyhin veya rvinin yazma srasnda yaptklar hatalar,
574

c-Hadis lafzlarna eklenen ziydeler. eyhin veya rvinin aklamalarn ieren bu
ziydeler, lafzlarda oluan farkllklarn nedenleri arasndadr.
575

d-Rivyetler arasndaki anlatm farkllklarnn bir dier nedeni ise, mellifin anlatm
tarz veya dnemindeki baka melliflerden farkn ortaya koyabilme arzusudur. Siyer
melliflerini bazen intihal sulamasna da maruz brakan bu durum zellikle Vkdde ok
sk grlmektedir.
Kitabet ile ilgili deinmek istediimiz son konu ise Rhletul-lmdir. Bu muazzam
faaliyet genellikle hadislerin cem, takyd ve tenkid balamnda deerlendirilmitir. F.

570
slm rivyet literatrnde mana zerine nakil konusunda bkz. Bkz. Rmhurmuz, 533-537; Hatbul-
Badd, el-Kifye, 205-247; Kd Iyd, el-lm, 174-182; Ksim, 229-233; Subh es-Slih, 80-87; Itr, Menhec,
227; Accac, es-Snne, 85-96; k, Nevzat, Sahbe ve Hads Rivyeti(Tahamml, Nakil ve Tenkdleri), Akyol
Neriyat, zmir 1981, 193-205; Grmez, 189-196; Dayhan, Ahmet Tahir, lk Dnem Hadis Tarihinde Mn
ile Rivyet Meselesi, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/1(2000), 93-100; Erul, Bnyamin, Tasarruftur-
Ruvti f Mutnil-Merviyyt(Rivyet Metinlerinde Ravilerin Tasarruflar) AFD, XLII, (2001), 173-212,
173; Krbaolu, 184
571
Baz rvilerin mecliste deil de, evde yazdklarn biliyoruz. Ebu Cafer el-Ferr, Ame, Ebu shktan iitir.
Sonra evine gelince onu yazard Rmhurmuz, 384; Heym; Mecliste, bir tek hadis bile yazmadm. Onu
iitiyor, eve gelince yazyordum Rmhurmuz, 385
572
Rmhurmuz, 539
573
bn Sad, VII, 159; ayrca bkz. bn Sad, VII, 194; Rmhurmuz, 533-534
574
bkz. bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 90
575
Ziydelikler konusunda bkz. bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 74; bnus-Salh, Ulm, 85-88; Itr, Menhec, 423-
427; Erul, 175
96
Sezginin dikkat ekmi olduu gibi, rhletul-ilmin sadece bu konulara hasredilmesi yanltr.
Rhletul-lm, cem olunmu veya malum olan bir metnin, rivyet etme iznini almay da
amalyordu.
576

2-snd
Haber/hadis, sened ve metin olmak zere iki ana ksma ayrlr.
577
Sened ) --- ( , lgatte
itimat etmek, dayanmak, itimat olunan, dayanlan, gvenilen gibi anlamlara
578
gelirken, hadis
stlahnda Her hadis metninin banda, o metni birbirine nakleden ve en son rviden
balayarak Hz. Peygambere veya hdiseye ahit olan grg tanna kadar ulaan, rvi
isimlerinden mteekkil olan zincire
579
denilir. Ayrca, metne gtren yol,
580
metin
yolundan haber verme
581
gibi tariflerde de bulunulmutur. Dayanmak, yaslanmak, itimat
etmek, ykselmek, temellendirmek
582
gibi anlamlara gelen snd ) '-- ( ise, Hadisin veya
haberin, senedini zikretmek,
583
bundan haber vermek,
584
veya metne gtren yol
585

olarak tanmlanmtr.Yaplan tariflerden de anlalaca zere muhaddisler, isnd, senedle
ayn anlamda kullanmlardr.
586
snd, gnmzde dipnot referanslarnn, klasik dnemde
sayfa iinde yer alan karlklar olarak deerlendirmek mmkndr.
sndn kayna bakmndan farkl grler dile getirilmitir. Mslman alimler,
Allahn, isnd, bu mmete has kldn, baka milletlerde bulunmadn srarla
vurgulamlardr.
587
Msterikler de, isndn menei konusunda farkl grler ileri srmekle
beraber, genel kabulleri, isndn meneinin daha nceki toplumlar, zellikle de Yahudilerden
mlhem olduu yolundadr.
588
Kanaatimizce sorunun temelinde, baka kltrlerde isndn
kullanlp kullanlmad ve bunun ne kadar slm kltrne etki ettiidir. slm Ansiklopedisi
snd maddesi yazar, R. Kk, Yahudilerde mrsel ve mudal tr baz nakillerin,

576
Sezgin, Buhrnin Kaynaklar, 76; bu konudaki rnekler iin bkz. bn Sad, V, 120; VII, 113; Rhletul-lmin
amac konusunda ayrca bkz. Touati, 13
577
Sehv, el-ln, 30
578
Kelimenin anlam ve kullanmlar iin bkz. bn Manzr, III, 220-221; Zemaher, el-Fik, II, 203-204; Rz,
I, 133; Koyiit, Talat, Hadis Istlahlar, AF Yay., II. Bsk., Ankara 1985, 397
579
Senedin tanm iin bkz. Oki, M. Tayyib, Baz Hadis Meseleleri zerine Tetkikler, st. 1959, 118; Koyiit,
Hadis Istlahlar, 397; Itr, Menhec, 33; Accac, Uslul-Hads, 32-33
580
Beygun, (takdm), 20
581
Suyt, Tedrb, I, 22; Ksim, 210
582
Koyiit, Hadis Istlahlar, 170; Kk, Rait, snd, DA, XXIII, st. 2001, 154-159, 154
583
Oki, Baz Hads Meseleleri, 118; Koyiit, Hadis Istlahlar, 170; Kk, 154
584
Beygun, (takdm), 20
585
bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), Nuhbetul-Fiker erhi, ev: Talat
Koyiit, Ankara 1971, 72
586
bkz. Suyt, Tedrb, I, 22; Ksim, 210; Oki, Baz Hads Meseleleri, 118
587
Bu konuda bkz. Beygun, 153; bn Hacer, Tehzb, (takdm), I, 12; Ksim, 209; Sezgin, Hadsin Ehemmiyeti,
21; Oki, Baz Hads Meseleleri, 118; Ebu Gudde, 80; Koyiit, Hadis Istlahlar, 170-171; Itr, Menhec, 35;
Karata, Mustafa, Hadislerde snd Sistemi, Diyanet lmi Dergi, IV, (2003), 71-84, 77; Kk, 156, 157
588
Msteriklerin isndn kayna konusundaki grleri iin bkz. Sezgin, Hadsin Ehemmiyeti, 21; Azam,
Dirast, II, 392-398; slm Fkh ve Snnet, 202-203; Kk, 156-157; Karata, 75-77
97
Hristiyanlkta ise talakn haraml konusunda muttasl olmayan bir haber dnda isndn
kullanlmadn belirterek,
589
Mslmanlar dnda herhangi bir toplumda senedin varl
ispat edilmi deildir
590
der. Senedi, haberin kaynann zikri olarak deerlendirdiimiz
zaman, bunun bir ok kltrde mevcut olduunu grrz. Heredotos, Tarihinde isndn
olduka basit bir formunu youn ekilde kullanmtr.
591
Ayn ekilde, havarilere atfedilen
ncillerin nakli de, bir nevi haberin kaynan belirtmektedir.
592
Tevratta da kaynak
gsterilerek anlatlan haberler vardr.
593
Yine Tevratn yorumu olan Mishnada isnda
rastlanmaktadr.
594
Burada, Herodotosun isnd kullanmnn, Perslilere, oradan da Araplara
getii veya Yunanllardan tercme yoluyla Araplara getiini, ya da Medineli Yahudiler
aracl ile Mslman Araplarn isnd Tevrattan aldn iddia etmek gibi bir niyetimiz yok.
Ancak, u kesin ki, insanlarn duyduklarn, iittiklerini naklederken, kimden duyduunu
sylemesi kadar daha doal bir hdise yoktur. Mslmanlar da, iittikleri duyduklar bir szn
veya haberin kaynan ilk dnemlerden itibaren zikretmekte idiler.
595
Yahudiler ve
Yunanllar haberin kaynan aklamay nasl ki birbirlerinden almamlarsa, Mslmanlar
da, isnd baka bir kltrden almamlardr. Burada unu belirtelim ki, haber kaynan
zikretmeyi ilm bir metot haline getiren, bunu sistemletiren Mslmanlardr. Nitekim Touati,
Gerei sylemek gerekirse, Yahudiler Mslmanlardan ok nce ayn sonu alma beklentisi
iinde ayn yntemi kullanmt. Rivyet zinciri(elelet ha-kabbala) ad altnda
Yasann[Tevrat] ve Rabban retinin[Talmud] aktarlmasn zaman dizinsel biimde
anlatan bir edebiyat yarattlar. Bunun amac, szl Yasa mealesini alar iinde elden ele
aktaran sra d akllar silsilesini kayda geirmekBununla birlikte Yahudi eleleti, slm
silsilesi kadar gl bir ekilde yaplandrlmamt. Ortaa Yahudiliinin slm
topraklarnda yaayan din limleri bu aygt salamlatrmak iin, Mslmanlarn silsileye
dayal rivyet modelini incelemi ve onu rnek almlardr. Gerekten de slm model, daha
nceki hibir silsile sistemiyle karlatrlamayacak lde yksek bir teknik ve gelikinlik

589
Kk, 157
590
Kk, 158
591
Heredotos, bazen milletlere(Msrllar, Yunanllar, ranllar, Lydiallar)(Herodotos, 17, 18, 22, 23, 77, 99,
118, 135, 137, 149, 159, 179, 183, 203, 204, 222 vd.), bazen bir gruba(kel adamlar, rahipler)( Herodotos, 77, 90,
107, 121-124, 135, 208), bazen de dorudan isme veya kitaba atfla(Herodotos, 209, 451) kaynan belirtir.
592
Habercilerin leri, 1/1-3
593
Yeremya, 45,
594
Azam, Dirast, II, 391
595
Maan b. s-Mlik b. Enes-Muhammed b. Abdirrahman b. Nevfel-Urve-ie; Cuzme el-Esediyye,
Resulullahn yle sylediini anlatt bkz. bn Sad, VIII, 244; shk b. Yahy b. Talha-s b. Talha-ie-
Ebu Bekr; [Ebu Ubeydenin dileri ile Nebnin zrhn karmas] Vkd, el-Mez, I, 246
98
dzeyine ulam, neredeyse sadece slmn bir niteliine dnmtr demek suretiyle bu
konuda Mslmanlarn haklarn teslim etmitir.
596

sndn rivyetlerde istimal edilmeye balanmasnn tarihi konusunda ise neredeyse
ilk yzyl kapsayacak ekilde farkl grler ileri srlmtr.
597
Mslman melliflerin
bir ou bn Srn(110/728)in Fitne kncaya kadar isnddan sorulmazd, ne zaman fitne
kt o zaman rviden sormaya baladlar. ayet snnet ehlinden ise hadisini aldlar, bidat
ehlinden ise hadisini almadlar
598
sznde geen fitnenin tarihini isndn ilm bir hviyet
kazanmasnn balangc kabul ederler.
599
Fitne hdisesi olarak da genelde iki olay zerinde
durulur; Hz. Osmann katledilmesi
600
ve bnuz-Zbeyr isyan.
601
Kanaatimizce, bu konuda
en tutarl gr N. Itr sergilemitir. Kendisi fitneyi bir olay olarak deil, Hz. Osmann
ehadeti ile balayan bir dnem olarak deerlendirmektedir.
602
Nitekim, Sad b. el-Mseyyib
de fitneden sz etmektedir.
603
Byle bir yaklam, her halkarda, siyas ve din frkalarn
ortaya kmasn tek bir hdiseye balamaktan daha mantkldr. Siys hdiseler, mteakiben
mezheb tartmalar getirmi, bu tartmalar da karlkl kfr ve bidat sulamalar neticesini
dourmutur. Karlkl ileri srlen tez ve antitezler, mezheplerin kendi grlerini
destekleyecek nasslar arama veya mevcut nasslar ideolojileri dorultusunda yorumlamaya
itmitir. Bunlar da yetmeyince, yeni metinler imal etme yntemine bavurmulardr. te

596
Touati, 32-33
597
slm toplumunda isndn kullanm balangc veya ilm bir hviyet kazanma tarihi olarak; Cahiliye dnemi
iir ve hikayelerinin nakli; Azam, Dirast, II, 391; Accc, es-Snne, 146-147; slmn ilk dnemlerinde baz
edeb metinlerin nakli; Juynboll, G. H. A., lk Devir slm Toplumunun snd Kullanma Yntemi,
Oryantalistik Hadis Aratrmalar-Makaleler, der. ve ev: Mustafa Ertrk, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001(71-
116), 71; Resulullah zaman; Azam, Hads Edebiyat, 191-192; slm Fkh ve Snnet, 190; Kksal, 28; Hulef-
i Ridn dnemi -Resulullah ve Halifeler dnemi ilm oluumun balangc olarak verilmektedir-; Koyiit,
Hadis Istlahlar, 171-172; Kandemir, M. Yaar, Mevz Hadisler(Menei,Tanma Yollar,Tenkidi), DB Yay.,
Ankara tz., 95-96; Emin el-Kudt, 463; fitneden sonra(Hz. Osman); -Accc, burada ilm olarak ortaya ktn
belirtmektedir-; Accc, es-Snne, 147; Umer, 71; hicr I. yzylda yetmilerin sonu; Juynboll, snd Kullanma
Yntemi, 116; I. Hicr asrn son eyrei; kir Mustafa, I, 79; ikinci asrn balarnda veya en erken I. yzyln
sonunda; Schachtn bu gr ve eletirisi konusunda bkz. Azam, slm Fkh ve Snnet, 201-20; Hads
Edebiyat, 207-202; Koyiit, Talat, bn ihb ez-Zuhr, AFD, XXII, (1976), 51-84, 73-75; hicr II. asrn
ortas; Karata, 74; ikinci asrn ikinci yarsndan sonra; T. Nagel, kinci asrn ikinci yarsnda tam bir rivyet
zinciri henz nem kazanm deildi demektedir. Bkz. Tilman, Hadis ya da Tarihin mhas, ev: Ali Dere,
slm Aratrmalar Dergisi, X/1-4, (1997), 163-167, 164
598
Drim, I, 93; bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 82; Rmhurmuz, 209
599
bkz. Azam, Hads Edebiyat, 192; Umer, 71; Kandemir, 96; Accc, es-Snne, 147
600
Zhr, bunun ilk fitne olduunu sylemektedir. Bkz. el-Mez, 153; ayrca bkz. Umer, 70; Kandemir, 96
601
Juynboll, G. H. A., Fitne ve Bidat Kavramlarnn Tarihlendirilmesine Dair, Oryantalistik Hadis
Aratrmalar-Makaleler, der. ve ev: Mustafa Ertrk, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001 (59-71), 65; slmda
lk Byk Siyas Fitnenin Tarihi, Oryantalistik Hadis Aratrmalar-Makaleler, der. ve ev: Mustafa Ertrk,
Ankara Okulu Yay., Ankara 2001(39-58), 39-58. sndn tarih sreteki geliimi hakknda ayrca bkz. Azam,
slm Fkh ve Snnet, 190; Emin el-Kudt, 463-464; Umer, 72-73
602
bkz. Itr, Menhec, 55
603
bkz. bn ebbe, IV, 1274; Hkim en-Neysbr, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Hamdeveyh en-
Neysbr(405/1014), el-Mstedrek alas-Sahiheyn, I-IV, thk: Mustafa Abdulkdir At, Drul-Ktbil-
lmiyye, Beyrut 1411/1990, IV, 495
99
btn bunlardan sonra cerh ve tadil ilmi denilen isnd riclinin sorgulanmas ameliyesine
giriilmitir. Aslnda bn Srnin belirttii isndn bir ilim haline gelmesi deil, mevcut olann
sorgulanmasna ynelik bir ifadedir. Dolaysyla, isndn istiml tarihinin ok daha nceleri
olmas gerekmektedir. Biz, kiinin iittii bir sz referans kullanmadan belirtemeyecei
prensibinden hareketle basit formda isndn, Resulullah dneminde ortaya ktn ve
kullanld grn kabul ettiimizi belirtelim. Sylemek istediimiz, Sahabenin kendi
aralarnda, Hz. Muhammedin szlerini veya bir hdiseyi konuurken, falan, Resulullahn
yle sylediini dedi veya falan anlatt ki, yle olmu eklinde sze balamay,
Resulullah dedi ki veya yle oldu tmcesiyle balamaya daima tercih ettikleridir.
Burada ilm mahiyetteki isndn szn sahibini ifadeden ok daha te bir anlam olduunu,
ayn zamanda bilginin korunmas ve salkl nakli de ierdiini ayrca hatrlatalm.
sndn, sistemli bir hale gelmesi ve olgunlamas doal olarak, sened zincirine
eklenen her yeni halka ile olmutur. sndn pratii yapldktan sonra teorisinin yazldn da
belirtmeliyiz. Yoksa nce yazdlar, sonra da bu kurallara gre rivyet ettiler demek en azndan
elimizdeki kaynaklar muvacehesinde mmkn grnmemektedir. Bununla beraber, rivyet
usulne ilikin grlerin Hicr I. asrn sonlarnda ortaya kmaya baladn kabul etmek
durumundayz. 96/714 ylna vefat eden, brahim en-Nehnin, Abdullah dedi ki dersem,
ashabndan birok kiiden iitmiimdir. ayet falan bana rivyet etti ( ` -`-=) dersem o
zaman, falan tahds etmitir
604
eklindeki sz, artk isndn yerletiini rivyet lafzlarnn
gndeme geldiini gstermektedir. Nitekim Azam, isndn I. yzyln sonuna doru tam
bir ilm hviyete brndn belirtmektedir.
605

lk dnem alimlerinin, nakillerin kaynana nem vermeleri, haberlerin kabul iin
artlar ileri srmeleri neticesinde, tefsir, fkh, tarih, ricl, ensb vb. btn slm ilimler
isnda hayati nem atfetmiler, her disiplin ortak payda olarak isnd art komaya
balamlardr. Bir ok kaynaa atfedilen, Bu ilim dindir. Onu kimden aldnza dikkat
ediniz
606
eklindeki ifade de, slm kltrnde isndn ne kadar ciddiye alndnn
gstergesidir.
Bir haber zerine hkm bina edebilmek iin ncelikle onun shhatinden emin olmak
gerekir ki, bunun yolu da byk lde isnd incelemesinden geer. Gnmzde isnd

604
bn Sad, VI, 272
605
Azam, slm Fkh ve Snnet, 190
606
Bu sz daha ok genel bir ifade olarak kabul etmek gerekir. Zira, ayn sz veya benzerleri Abdullah b.
Mubrek, bn Srn gibilerine atfedilmitir. Bkz. bn Sad, VII, 194; bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 21-23;
Rmhurmuz, 201, 414-416; Hkim en-Neysbr, Marife, 41; Kd Iyd, el-lm, 59-60, 194; Ksim, 210
100
tetkiklerinin iki adan nemli olduu kanaatindeyiz. Fuat Sezginin de belirttii gibi
607

isndlar sayesinde, kaynaklarn birbiriyle olan ilikisini ortaya koyup, bu sayede slmn
erken dnemine ait ve byk lde kaybolmu edebiyatn yeniden ins yolunda nemli bir
mesafe katedilecei olgusu ve yeni tarih ve dnsel bilgilere isnd tetkikleri sayesinde
ulalabileceidir. Dnce sistemlerinin balang dnemleri ve slm toplumunun tarih
sreteki anlay deiikliklerinin izleri, isnd tetkikleri ile nemli lde takip etmek
mmkn olabilecektir.
608

slm literatrde, naklin kabul iin olmazsa olmazlar arasnda yer almasna karn,
tarih rivyetlerde isnda gerekli hassasiyet gsterilmemitir. Muhaddisler, helal, haram,
ahkam veya akide taalluk etmeyen konulardaki rivyetlerde teshl gstermilerdir.
609

Sadece teshl gstermekle kalmamlar bunu kural olarak da vaz etmilerdir. Ahmed b.
Hanbelin, Biz Resulullah(sav)den helal, haram, snnet, ahkama dair konularda rivyet
ettiimizde, isndlarda dikkatli oluruz, Neb(sav)den amellerin faziletleri gibi konularda
rivyet ettiimizde ise isndlarda msamahal oluruz.
610
ve Sfyn es-Sevrnin, Helal ve
haram ilimde mehurlardan al, dierlerini ise eyhlerden
611
eklindeki szleri bunun artk
bir metot olarak alglandn gstermesi asndan nemlidir. Nitekim, Hatbul-Badd,
Seleften bir ok kiiden gelmitir ki, helal ve harama mteallik hadisleri thmetten ber,
zandan uzak kiilerin dndakilerden almak caiz deildir. Tergb, terhb, t ve buna benzer
hadislerde ise dier eyhlerden yazmak caizdir
612
diyerek bu uygulamay kaide haline
getirmitir. Oysa, tarihilikte haber kaynann durumu hi de hafife alnabilecek bir konu
deildir ve Sehvnin de ifade ettii gibi,
613
tarihinin mutlaka haber nakil yollarn bilmesi
gerekir.
snd konusunda ilk Mslman tarihiler, klasik hadis nakil ynteminden farkl olarak
yeni bir metot gelitirmilerdir. Muhaddisler, -her ne kadar, kendileri de baz durumlarda
kullanmlar ise de- bu yeni ynteme ciddi anlamda tepki koymular, siyer rvi ve
melliflerini tenkit etmilerdir. Telfik ) ,-'- (
614
denilen bu uygulama, farkl kaynaklardan gelen
tek bir haber metni veya ayn haberin farkl paralar bir araya getirilerek, tek bir sened

607
Sezgin, Rivyet Literatrnn Geliimi, 48
608
Bu konuda bir deneme olarak bkz. z, Mevz Haberlerin Tarihi Deeri, 141-143
609
bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 162-163; Suyt, Tedrb, I, 252
610
Hatbul-Badd, el-Kifye, 163; Suyt, bu szn bnul-Mbrek ve bn Mehd tarafndan da dile
getirildiini, sz konusu anlayn ehl-i hadis ve bakalar tarafndan da kabul edildiini belirtmektedir. Bkz.
Suyt, Tedrb, I, 252
611
Rmhurmuz, 406, 417-418
612
Hatbul-Badd, el-Kifye, 162
613
bkz. Sehv, el-ln, 126
614
Szlkte elbisenin bir ucunu dierinin zerine koymak, bir parann dier bir para zerine konmas
manalarna gelen ) - - ( kknden gelmektedir. Bkz. bn Manzr, X, 330-331; Rz, I, 251
101
altnda zikredilmesidir. Baka bir deyile, ayn konuda gelen farkl sened ve rvilerin
birletirilerek tek bir metin ve isnd hline getirilmesidir.
Mellif telfikini, bazlarnn hadisi(haberi) bazlarna dahil oldu( +-- -,-= .=
-) ibaresi ile belirtiyordu. Bu ibare hakknda Ksim, Huffz, sahihlerinde, snen veya
msnedlerinde bir hadis rivyet ettiklerinde lafz veya metin ittifak edince, geriye kalanlarn
her birinde bir farkllk bulunursa ve rvi tek bir siyakla tahric etmek isterse, o zaman, falan
falan kiiler tahric ettiler veya bazlarnn hadisi bazlarna dahil oldu diyerek lafzn
hepsinin toplandna iaret ederler
615
demektedir.
slm tarihilerinin telfik veya toplu isnda bavurmalarnn iki ana nedeni vard:
a-Senedlerin zikri ile, konunun uzamasn engellemek ve konu btnln salamak.
Vkd ile ilgili nakledilen bir haber melliflerin, hdiseyi isnd zikri ile fazla uzatmamak iin
telfike bavurduklarn gstermektedir; brahim el-Harb-Mseyb, Bir gn Vkdye, Sen
riclleri topluyor ve bana flan, flan nakletti diyorsun ve tek bir metin getiriyorsun, her biri
iin ayr ayr metinlerini sylesen dedik. O, Bu uzar dedi. Biz buna razyz dedik. Bir
hafta sonra geldiinde bize Uhud sava iin 20 cilt getirmiti. Bunun zerine, nceki gibi
yapalm dedik.
616

b-Ksa ayrntlar ayr ayr zikretmek suretiyle konuyu blmemek. Muhaddislerin
kulland, her ayrnty isndyla beraber zikretmek yntemi, konu btnln olumsuz
ynde etkilemektedir. Buhrnin zikrettii Bedr Savana katlanlarn listesi ile bn shkn
zikrettii liste arasnda gerek kullan, gerekse de btnlk asndan, bn shk lehine nemli
farkllklar vardr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, muhaddisler bu konuda, siyer alimlerini tenkit
etmilerdir. Ahmed b. Hanbelin, sz konusu yntemden dolay bn shk hakkndaki yargs
dikkat ekicidir; Eyyb b. shk b. Smir; Ahmede, bn shk bir hadiste mnferid kalrsa
hadisini kabul eder misin? dedim. O, Allaha yemin ederim ki hayr, ben onun bir
cemaatten tek bir hadis rivyet ettiini ve kimin ne sylediinin belli olmadn grdm
dedi.
617
Grlecei zere, muhaddislerin endieleri, rivyetin aidiyeti ve shhati hususunda
younlamaktadr. Endielerinin temelinde salksz (sakm) rivyetlerin, sahihler arasna
karmas ve birbirlerinden ayrmann imkanszl gr yatmaktadr. Ancak, bu yntemin,

615
Ksim, 220
616
Zeheb, Alm, IX, 460; ayn hdise Hatbul-Baddnin Bermek rivyetinde, yz cilt olarak gemektedir.
Bkz. Trhu Badd, III, 7; bn Seyyidinns, I, 69
617
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 230; Mizz, XXIV, 422; Zeheb, Alm, VII, 46; bn Hacer, Tehzb, V,
28; bn Seyyidinns, I, 64; Ahmed b. Hanbel benzer bir eletiriyi de Vkdye yneltmitir; Muhammed b.
mer, hadisleri kalb ediyordu. Sanki o, Mamere ait olmayan Zhrnin kardei oluna, Zhrnin yeeninin
olmayan da Mamere ait klyordu Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 16
102
tarih yazclna getirdii faydalar ve ricl tahkikinin bu trden senedleri de kapsayaca gz
nne alnrsa, muhaddislerin tepkilerinde abartl davrandklarn syleyebiliriz. Bununla
beraber, slm tarihilerine, yneltilen tenkitler, ileride de zerinde duracamz gibi olumlu
neticelere vesile olmu, tarihilerin bu yntemi, kaynaklar arasndaki farkllklara iaret etme
ynnde gelitirmelerine sebep olmutur.
3-Tenkit
Tenkit kelimesi ( - - ) kknden gelmekte ve szlkte sahte paray gereinden
ayrmak, nakit vermek, bir eyi incelemek, kusurunu ortaya karmak, ayplamak, gz ucu ile
bakmak gibi anlamlara gelmektedir.
618
Tarih tenkidini, belirli kstaslar muvacehesinde
haberin shhatini deerlendirmek, olarak tanmlayabiliriz. Tarihte esas olan, doru haberin
doru yntemlerle naklidir. Tarih ilmindeki tenkit ameliyesi, ite bu doru haberi tespit
almasdr. Gerek tarihilik veya tarih tenkitilii, gerekse tarihinin bilgisi ve bilinci,
gvenilir haberleri, salkl rivyetleri ortaya karmak ve tarih hakikati asli ehresiyle
aktarmak esaslarna dayanmaktadr.
619
te tarih tenkidi, yazlanlarn tarihe dair olup
olmadklarnn tespiti ve tarih hakikatin ortaya karlmasn salar.
620

Tarih tenkidinde, tarihilerin vesikalar ne dereceye kadar orijinal olduklar, vukuf
dereceleri, bitaraf itimada layk olup olmadklar sorulduundan, masallarla vkalar
birbirinden ayrlmaktadr.
621
Tenkidin vazifesi, nmzde bulunan bir kaynan, bir hdise
hakkndaki ahadetinin ve bundan karlan neticelerin hakikate mutabk olup olmad
meselesini incelemektir.
622
Bu bakmdan Carr, tarihi, dorulanm olgular kmesi
623
olarak
tanmlar. Tarihsel belge olarak gvenilirliine ilikin belli bir deerlendirme yapmadan hibir
kaynak, tarihi yeniden kurmak zere kullanlamaz.
624
Genel tarih iin geerli olan bu hususlar,
phe yok ki, siyer merviyt iin de geerlidir.
625

Tarihte tahrif her dnem ve mekanda olmutur.
626
Tenkit faaliyetinin balangc, yalan
haberin ortaya kmas ile doru orantldr. slm literatrde mevz haber/hadisin ortaya
k tarihi ile ilgili deiik grler ileri srlmtr. lk ortaya k zaman olarak

618
Bkz. bn Manzr, III, 425-427; Rz, I, 281
619
Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, DB Yay., Ankara 1991, 20
620
Hizmetli, 22
621
Bernheim, E. Tarih lmine Giri(Tarih Metodu ve Felsefesi), ev: M. kr Akkaya, st. 1936, 91
622
Togan, Tarihte Usl, 75
623
Carr, E.Hallet, Tarih Nedir, ev: M. Gizem Grtrk, letiim Yay., V. Bsk., st. 1994, 14
624
Tosh, 61; ayrca bkz. Ktkolu, 28
625
bkz. Abdulan, 86
626
Antikalardan itibaren kalpazanlarn kken hikayeleri uydurmalar konusunda bkz. Grafton, 63-64; Fransz
Devriminde meydana gelen olaylarn tahrif edilmi yorumlar konusunda bkz. Tosh, 34
103
Resulullah dnemini verenler olduu gibi,
627
bunu kabul etmeyen,
628
daha sonralar zellikle
de Hz. Osmann ehadetinden sonraki tarihleri verenler de vardr.
629

Uydurma haberlerin Resulullah zamannda ortaya kmadn savunanlar genellikle,
Resulullahn mevcudiyetini ve ashaba kizb nisbet etmenin mmkn olamayacan delil
getirirler. Uydurmann Hz. Muhammed zamannda ortaya ktn syleyenler ise
grlerine, delil olarak, Resulullahn, Her kim benim adma yalan sylerse, cehennemde
yerini hazrlasn
630
hadisini ve bu hadisin vrd sebebini
631
ileri srmektedirler. ncelikle
belirtelim ki, Resulullah zamannda mevz haberin ortaya kmadn savunanlarn
yanldklar nokta, bu ii sadece Mslmanlarn yaptn sanmalardr. Oysa, yalan haberin
k kaynaklar olduka eitli olabilmektedir. Nitekim, Mseylimenin, Resulullahn
yanndan ayrlarak, kabilesine ulatnda, Ben onunla birlikte bu ie ortak edildim demesi
ve heyettekileri buna ahit tutmas,
632
Resulullahn Yemme halkna gnderdii, Reccl b.
Unfuvenn oraya ulanca, Hz. Peygamberin, Mseylimeyi kendisine ortak yapm
olduuna dair yalan ehadette bulunmas,
633
o dnemdeki yalan haberlerden bir kadr. Btn
bunlarn haricinde, bir iftira nitelii de tayan ifk hdisesi dahi, tek bana Resulullah
zamannda mevz haberlerin ortaya ktna delildir. Bu haberlerde dikkati eken husus,
thmet altnda tutulann ashab deil, menfaatperest ya da mnafk kiiler olduudur.
Hz. Peygamber dnemi, slm tarihinde mevz haberin dou dnemi olmasna karn,
gerek Resulullah(sav)in mevcudiyeti, gerekse de bu ie tevessl edebilecek ahslarn toplum
basks altnda olmalar, ksmen de olsa mevz haberin yaygnlamasn nlemitir. Ne var ki,
sonraki dnemlerde bu faaliyet artarak devam etmitir.
Uydurma haber retmenin nedenleri konusunda hemen hemen btn kaynaklar ayn
bilgileri vermilerdir. Ebu Gudde, yazanlar ilave edecek bir ey brakmamlardr
634

diyerek bu konudaki geni literatre dikkat ekmektedir. Burada sz konusu nedenleri;
a-slm dmanl,
635

627
Bu gr sahipleri iin bkz. A. Emin, Fecrul-slm, 211; Kandemir, 23-24; Kif, 29; Cihan, Sadk,
Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo-Politik Olaylarla lgisi, Ett Yay., II. Bsk., Samsun 1997, 33-39
628
Koyiit, Hads Usl, AF Yay., III. Bsk., Ankara 1987, 133; Hadis Tarihi, 104-105; Accc, Uslul-
Hads, 415-416; Umer, 46-49; Uur, Mcteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, TDV Yay., Ankara 1993,
226; kkutlu, 32
629
bkz. Subh es-Slih, 226; Ebu Gudde, 49; Acac, es-Snne, 126
630
Mslim, Sahh, I, 9-10; bn Mce, I, 13-14; Hadisin tarikleri iin bkz. Makdis, Ebul-Fadl Muhammed b.
Tahir(bnul-Keysern)(507/1113), Kitbu Marifetit-Tezkira fil-hdisil-Mevdua, thk: maduddin Ahmed
Haydar, Beyrut 1985, 25-59
631
Makdis, Marifetit-Tezkira, 23-24; Aliyyul-Kr, Ali b. Muhammed b. Sultan(1014/1605), el-Esrrul-
Merfua fil-Ahbril-Mevdua(Mevdutul-Kbr), thk, tlk, rh: Muhammed b. Ltfi es-Sebb, el-Mektebul-
slm, II. Bsk., Beyrut/ Dmek 1986, 63-64
632
bn Him, IV, 577
633
Taber, Trh, II, 276
634
Ebu Gudde, 50-51
104
b-Siyas amalar,
636

c-nsanlar hayra tevik(terb ve terhb),
637

d-ahs menfaat temini,
638

e-Irk, kabile, mezhep, dil, ehir taassubu,
639
eklinde sralamak mmkndr.
slmda tenkit faaliyetini ilk olarak bizzat Kurn balatm, getirdii prensiplerle bu
konuya dikkat ekmitir; Ey man edenler, fskn biri size bir haber getirirse, onun
doruluunu aratrn
640
ayeti Mslmanlara yeni bir ufuk am, gelen her habere kesinkes
inanmamay, haber kaynan aratrmay, ilh ilke olarak sunmutur. Bundan dolaydr ki,
ilk Mslmanlar, haberin kaynan aratrma konusunda olduka hassas davranmlardr. Ebu
Bekrin, gerektiinde kaynaktan ahit getirmesini art komas,
641
Hz. merin ok rivyeti
yasaklamas,
642
rviye yemin ettirmesi, ahit istemesi
643
gibi eylemler, hep haberi
sorgulamaya ynelik faaliyetlerdi. Haberi ve kayna sorgulama ameliyesi sadece halifelerin
inisiyatifinde deildi. Nitekim, Ebu Hureyrenin ok hadis rivyet etmesinden rahatsz olan
Zbeyrin onu sorgulad rivyet edilmitir.
644
phesiz, tenkit konusunda, Hz. ienin ayr
bir yeri vardr. O, tenkidinde bir ok ynteme bavurmu, iittii haberi, Kurn, snnet,
hadis, tarih, akl, mantk ve dil gibi bir ok kriter leinde deerlendirmitir.
645
Bu durumun
sadece ieye has bir zellik olmadn da burada belirtelim.
Tarih bir belge veya rivyetin tenkidi, d(sened/kaynak)
646
ve i(metin/anlat)
647

tenkit olmak zere iki ana ksma ayrlr. Byle bir ayrm, nazariyattadr. Hakikatte, tarihinin
byle bir ayrm yapmas ve belgenin shhati bakmndan tek bir incelemeye dayanarak gr
bildirmesi, onu ind sonulara gtrecektir. Halkn, Onlarn, gerekten ayrlabileceini

635
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 62; bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali(597/1200), Kitbul-Mevdt,
I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1415/1995, I, 15-16; Suyt, Tedrb, I, 240; Aliyyul-Kr, 89-90;
Acac, Usl, 421-422; Itr, Menhec, 303-304; Ebu Gudde, 54-56
636
bnul-Cevz, K. Mevdt, I, 16-17; Suyt, Tedrb, I, 241; A. Emin, Fecrul-slm, 212-214; Ebu Gudde, 51-
54; Hatipolu, Mehmet Said, slami Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Douu, (Baslmam Doktora Tezi),
Ankara 1962, 78-79; Muhammed Kutub, Keyfe Nektubut-Trhel-slm, Riyad 1412, 96
637
bnul-Cevz, K. Mevdt, I, 17-18; Suyt, Tedrb, I, 238; evkn, el-Fevid, 369-370; Accc, Uslul-
Hads, 425-426; A. Emin, Fecrul-slm, 214-215; Ebu Gudde, 57-62, 65-72; Itr, Menhec, 304-305
638
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 65; bnul-Cevz, K. Mevdt, I, 18-19; Suyt, Tedrb, I, 241; A. Emin, Fecrul-
slm, 214; Ebu Gudde, 72-75; Accc, Uslul-Hads, 426-427; Itr, Menhec, 305-306
639
A. Emin, Fecrul-slm, 214; Duhal-slm, II, 83-84; Ebu Gudde, 56-57; Umer, 66; Kandemir, 50
640
49/Hucurt, 6
641
bkz. kkutlu, 33
642
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 36
643
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 37-38
644
bkz. bn Kesr, el-Bidye, VIII, 504
645
Hz. ienin tenkitleri konusunda kapsaml ve nemli bir alma olarak bkz. Zerke, Bedruddin, Hz.
ienin Sahabeye Ynelttii Eletiriler, ev: Bnyamin Erul, Kitbiyt Yay., Ankara 2002. Bu konuda rnekler
iin ayrca bkz. bn Him, II, 639; bn Sad, III, 148; k, 235-267
646
D(Sened) Tenkid konusunda bkz. Muhammed Feth, 197-199; Bernheim, 139-140; Baykara, 74-81
647
(Metin) Tenkid konusunda bkz. Muhammed Feth, 199-210; Ktkolu, 34-35; Krbaolu, 173, 185-327;
Baykara, 81-84
105
dnmek hata olur
648
derken bu duruma iaret etmektedir. Biz konuyu fazla uzatmamak iin
tenkit esaslar zerinde durmayacaz. Ancak slm tarihileri ile muhaddisler arasnda
tartlan iki konu zerinde durmann, siyer rvi ve melliflerinin metotlarn anlama
konusunda faydal olaca kansndayz. Bunlar; hadis tenkit ynteminin tarih rivyetlerde
uygulanp uygulanamayaca ve Mslman tarihilerin yeterince tenkit yapmadklar
iddiasdr.
Muhaddislerin metodunun(cerh ve tadil) tarihe uygulanp uygulanamayaca
konusunda iki ana gr ileri srlmtr. Bazlar bunu tam olarak uygulamann imkansz
olacan, uygulanmas halinde elimizde tarihe dair bir eyin kalmayacan savunurken,
649

bazlar da, zellikle haberin kayna konusunda muhaddislerin metodunun aynen
uygulanmas gerektiini, nemli olann, tarihte doruyu bulmak olduunu savunmulardr.
650

Daha nce de belirttiimiz gibi, Mslman tarihilerin gelitirmi olduklar telfik
sistemi, klasik hadis kriterlerine uygun deildi. Dolays ile farkl bir alanda tespit edilmi
olan cerh ve tadilin, bu sistemde uygulanabilirliliinin tartlmas anlamszdr. kinci olarak,
muhaddislerin gayesi, haberi ilk kaynana her ne surette olursa olsun ulatrmak olmasna
karn, tarihilerin ana vazifesi hdiseye ulaabilmektedir. Tarihi iin aslolan, seneddeki
kopukluu gidermek deil kronolojideki boluklar doldurmaktr. Bu yzden tarihiler,
hdiseyi anlatabilecek ehl-i kitab kaynak olarak grrken, bu durum muhaddis iin tenkit
sebebi olabilmektedir. Hristiyan veya Yahudi bir kayna, Mslman kriterlerine gre
deerlendirmek mmkn olamayaca iin cerh ve tadil ilmini btn tarih haberleri
kapsayacak ekilde uygulamaya kalkmak, mantken mmkn deildir. slm tarih
kaynaklarndaki, klasik hadis metodu ile gelen haberlere gelince, bunlarn cerh ve tadil
kurallarnca irdelenmesi halinde, elimizde tarihe dair bir ey kalmaz bahanesiyle gz ard
edilmemesi gerektii kansndayz. Zira, mevzlardan ya da pheli rivyetlerden mteekkil
bir tarih anlatmnn, tarihten beklenen faydalar teminde aciz kalaca aikardr.
Burada u husus da unutulmamaldr ki, gerek hadis olsun gerekse de slm tarihi
olsun, dier btn slm disiplinlerde olduu gibi, ilk kaynaklar hatta iki nesillik
kaynaklar ayn idi. bn Abbs, ie, Zhr, Urve, gibi ahslarn sadece hadis veya sadece
siyer naklettiklerini savunmak nasl mmkn deilse, bunlarn siyer naklederken baka bir
yntem, hadis naklederken baka bir ynteme bavurduklarn iddia etmek de o kadar
mmkn deildir. Ve ayet bir ayrma sz konusu ise bu sonraki nesillerde zuhur etmitir.

648
Halkn, 23
649
Bu gr sahipleri iin bkz. urrb, 195-205
650
bkz. Muhammed Kutub, 96-97
106
Bu adan baktmzda baz aratrmaclarn tarih zelinde syledikleri, Tenkitilik iin
gerekli verilerden mahrumdur
651
eklindeki hkm, genelletirerek bu hkme hadisi, tefsiri,
esbb- nzlu, iiri de dahil etmek durumundayz.
Bir tarihide bulunmas gereken artlar arasnda, muhaddislerin de rvilerden
aradklar artlar arasnda yer alan, adalet ve hfzn zikredilmi olmas,
652
tarihilerin haber
kritiinde gerekli olan hassasiyetleri-en azndan teoride- gsterdiklerine delildir. Burada ileri
srlen, Tarihiler, cerh ve tadil ilmi kurallarn kullanarak tarih rivyetlerin kritiini
yapmada hadis mnekkidleri kadar baarl olamamlardr
653
eklindeki bir gre, ksm
anlamda katldmz ifade edelim. Zira, tarih eserlerinde cerh ve tadil prensiplerine binen
yaplan tenkitlere rastlamak, neredeyse imkanszdr. Ancak nasl ki, hadis kitaplarndaki
mevz hadislere bakarak, muhaddislerin baarszlklarna yormak tutarl olmayacaksa, ayn
ekilde tarih kaynaklarmzdaki haberlere bakarak da, onlarn baarszlna hkmetmek
tutarl olmayacaktr. Burada, hadis klliytndan bamsz olarak telif edilen, mevzt tr
eserleri de, muhaddislerin baars olarak grmemek lazm, zira o eserlerde de tenkit edilenler
yine muhaddislerin rivyetleridir. Bu adan baktmzda, Buhr, Mslim gibi hadis
alimlerimizin eserlerinde ne kadar tenkide yer verdiklerine de ayrca bakmak gerekir.
Ele alacamz bir dier konu ise, bir nceki konu ile balantl olarak ileri srlen
slm tarihilerinin eserlerinde tenkidi, ya ok az ya da hi yapmadklar eletirisidir. slm
tarihilerinin tenkit yapmadklar iddiasnn temelinde, onlarn, eserlerine aldklar her
rivyetin sahih olduuna inandklar eklindeki anlay yatmaktadr. slm kltrnde Siyer
ve Tarih eserleri, hadis kitaplar gibi zellikle de Sahihler gibi telakki edilmilerdir. Yani
iindeki haberler, mellifin sahih olduuna inandklar haberler olarak alglanm, zayf,
mevz haberlere rastlaynca da, tarihilerin tenkitten uzak bir ilm anlay sergiledikleri veya
tarih malzemesinin tenkite ak olamayaca iddiasna ulalmtr. Oysa bu durum da yine
tarihilerin, teliflerinde takip ettikleri usulleri(derlemeci rivyet metodu
654
) ile ilgili bir
meseledir. slm Tarihileri, daima genel okuyucu kitlesini gz nnde tutmular, onlar
bazen elendirmek, bazen de ibret almalarn salamak iin bu tr haberlere gz yummular
ve hatta bu amala iir imaline ynelmilerdir. phesiz bunda yaadklar dnemin
ihtiyalar etken olduu gibi, eserlerinin amalarn da dikkate almlardr. Onlarn birinci
ncelikli amalar, kendilerine ulaan haberleri, sonraki nesillere olduu gibi aktarmak ve

651
Polat, Selahaddin, Hadiste Metin Tenkidi, Erciyes FD, VI, (1989), 113-130, 118
652
Bir tarihide aranan artlar konusunda bkz. Sehv, el-ln, 114, 121, 127-128; ayrca bkz. Umer, 202
653
kkutlu, 63
654
nkal, Ahmet, slm Tarihiliinde Tarafszlk Problemi, slm Aratrmalar Dergisi, VI/3, (1992), 189-
197, 191
107
slm rivyet literatrn mevcut haliyle muhafaza etmektir. Tarihiler kendilerine gelen
haberleri bir sonraki nesle aktarmay grev telakki etmiler, bu haberlerin deerlendirmesini
ise sonraki nesillere brakmlardr. Nitekim ge dnem bir tarihi olarak kabul etmemiz
gereken Taber, bu anlaya eserinin giriinde deinmitir; ayet bu kitabmda, gemie dair
zikrettiimiz baz haberlerin bir ksmn doru ve gerek bulmayp inkar edenler ya da irkin
sayanlar olursa, bilsinler ki, bu haberler tarafmzdan uydurulmam, baz rvilerce bize
gelmitir. O haberler, bize nasl nakledilmise, biz de o ekilde naklediyoruz
655

Btn bu gerekelere ramen, Mslman tarihiler, ileride de rneklerini vereceimiz
gibi rivyetlerine veya en azndan bilgi deeri olan haberlere mdahale etmekten
ekinmemiler, ya tercihlerini ortaya koymular ya da haberin kritiini yapmlardr. Netice
itibariyle, slm tarihileri sanldndan ok daha fazla tenkide yer vermiler, haberin shhati
konusunda aklamalarna yer vermilerdir.
Mslman tarihilerin, sahih olmayan haberlere eserlerinde yer vermi olmalar,
sonraki nesiller iin muazzam bir alma alan brakmtr. Mevz haberlerin, imal edildii
dnemin, fikr, siyas, din, sosyal anlaylar hakknda sahih rivyetlerin vermedii olduka
deerli bilgiler barndrdn dnrsek, tarihilerimizin bu ynteminin faydal olduunu
dahi syleyebiliriz.
Cerh ve tadil ilmi asndan ise, siyer rvi ve melliflerini ilgilendiren iki konu gze
arpmaktadr. Bidatiden rivyet ile cerh ve tadilin ayn rvide birlemesi hali. Zira baz siyer
rvi ve mellifleri i, Kader gibi bidat sulamalarna maruz kalmken, bazlarnda ise, cerh
ve tadil lafzlarnn birletiini grmekteyiz. Bidati ile kfre girmeyen bidat sahibinin
rivyetinin kabul konusunda ihtilafa dlmtr. Kimi, mutlak olarak rivyetin
reddedilmesi gerektiini nk bidati ile fsk olduunu savunurken, kimi de mezhebine
yardm iin yalan helal grmyorsa, mezhebinin propagandacs olsun olmasn bidat
sahibinin rivyetinin kabul edilmesini savunmutur.
656
Alimlerin geneli, ayet bidatinin
disi(propagandacs) ise rivyetin reddini, deilse kabuln benimsemilerdir.
657

Kanaatimizce burada zerinde durulmas gereken husus, kimin rivyet ettii meselesinden
ziyade, neyin rivyet edildii meselesidir. ayet kaynaklar ve kendisi sika ise hangi
mezhepten olursa olsun, rivyetin ieriine bakmak gerekir. Rivyeti, bir mezhebin
grlerine delil tekil ediyor ve delil olarak kullanlyorsa burada baka ahitliklerle haberin

655
Taber, Trh, I, 13
656
Bu tartmalar iin bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 148-154
657
bkz. bnus-Salh, Ulm, 114
108
kabulne veya reddine gidilebilir. Aksi halde, srf ahs mezheb tercihlerinden dolay, bir
rviyi veya rivyetini reddetmek hakszlk olacaktr.
Bu konuda ele alacamz son mesele ise, bn shkda olduu gibi, cerh ve tadilin bir
rvide birlemesi meselesidir. Burada esas olan ise, cerh ve tadilin sebebinin izahdr. ayet
cerh sebebi aklanm ise, rvi hakkndaki hkm tadile baklmakszn bu ynde karar
verilir. Zira crih, rvinin gizli bir durumundan haber vermektedir.
658
Bazlar ise, cerh ve
tadil edenlerin saylarna bakarak karar verilmesini, tadil edenlerin says oksa, tadilin
benimsenmesi gerektiini ifade etmilerdir.
659
Ancak, Th Hseyinin cmlesi ile, bilimde
ounluk hibir ey ifade etmez.
660
Bununla beraber, tadil her zaman, sebebi zikredilmeyen
cerhe stndr. Ayn ekilde, ada olanlarn birbirleri hakkndaki hkmleri de
geersizdir.
661

4-Yorum
Tarihin iki yn vardr; hdisenin nakli ve aklanmas.
662
Bu aklamaya tarihin
yorumu denilmektedir. Genel kan, slm tarihilerinin haberlerinde yorum yapmadklar
yolundadr. Kanaatimizce buradaki sorun, yorumdan neyin kastedildii meselesidir. ayet,
yorumdan, kendi adna konumak
663
anlalyorsa, slm tarihileri ciddi bir ekilde bundan
kanmlardr. ayet tarih yorumundan kastedilen, hdiselerin neden ve sonularnn
aklanmas, birbirleri ile ilintilendirilmesi, farkl anlatlar arasnda tercih etme ve hdiselere
btncl bakmak
664
ise slm tarihilerinin yorum yapmadklarn sylemek gtr.
slm tarihilerinin yorum yapmadklar eklindeki anlayn temelinde, yneltilen bir
ok eletiride de olduu gibi, onlarn metodolojilerini anlayamamak yatmaktadr. Muhtemelen
Taber, bnul-Esr, bn Kesr gibi -ki onlarda eserlerinde azmsanmayacak lde kendi gr
ve dncelerini aktarmlardr- ansiklopedik tarih melliflerinin eserlerinde yer alan
birbiriyle tenakuz halindeki rivyetlere baklarak bu hkme varlmtr. Byle bir itiraz
karsnda, slm tarihiliinin savunusu, slm tarihisinin nesnel bilgi aktarma grevi ile
665

658
Mfesser cerhin kabul olduu konusunda bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 132-134; Suyt, Tedrb, I, 262;
Beygun, 190; Leknev, Ebul-Hant Muhammed Abdulhay(1304/1886), er-Rafu vet-Tekmil fil-Cerhi vet-
Tadil, thk, tlk, thrc: Abdulfettah Ebu Gudde, Beyrut 1987, 114-117; bnus-Salh, Ulm, 106-107, 109-110;
Koyiit, Hads Usl, 49; Ksim, 196-198; Itr, Menhec, 97
659
Bu gr iin bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 134; Suyt, Tedrb, I, 263; Leknev, 116; Ksim, 196
660
Th Hseyin, 133
661
bkz. Leknev, 120-121; Abdulan, 84-85
662
urrb, 341
663
Humphreys, 102
664
bkz. urrb, 341-342; Togan, Tarihte Usl, 101; Seyid Kutub, 29; Nebrv, 87-88
665
Humphreys, 103
109
veya ortaa tarih yazmnn karakteristik zellikleri ile
666
aklamak mmkndr. Bunlara,
tenkit konusunda deindiimiz gibi slm tarihilerinin amalarn da ekleyebiliriz.
leriki blmlerde greceimiz gibi, ilk dnem slm tarihileri olan siyer mellifleri,
dnemlerinin artlar muvcehesinde haberlerini eletirmiler, analiz yapmlar ve birbirleri
arasndaki ilikileri aklamaya almlardr. Kendi dnemleri iin yeterli olan bu yorum
anlaynn, gnmzn beklentilerini karlamad aikardr. Dolays ile, Tarihi ann
insandr ve ana insan varoluunun koullar ile baldr
667
prensibi grmezden gelinerek
ulalan, slm tarihilerinin, Bugnn bilimsel anlayna gre, metodik birer tarih kitab
saylmazlar
668
eklindeki bir hkm kabul etmemiz mmkn deildir.
5-Objektiflik
E. Carrn da ifade ettii gibi, tarihin olgular btnyle nesnel olamaz, nk bunlar
ancak tarihi tarafndan onlara verilen anlamlln gcyle, tarihin olgular haline gelirler.
Tarihte nesnellik, olgunun nesnellii deil, ilikinin, olgu ile yorum arasndaki ilikinin,
gemi, bugn ve gelecek arasndaki ilikinin nesnellii olabilir.
669
Objektiflik, hakikatin
peinde olan tarihinin gayretlerinin hedefi olarak kalmaktadr. O, olgular, vuku bulduklar
gibi gstermek, onlar sbjektif unsurlar katmakszn
670
nakletmek durumundadr. Her insan,
iinde yetitii ve yaad toplumun, inancn, tarih birikimin bir rndr. Dolays ile,
tarihinin hdise karsnda tarafsz kalmas, kendisine yklenen verileri deerlendiren
bilgisayar gibi ntr olmas beklenemez. Bu adan baktmzda tarihinin tarafszlndan,
objektifliinden bahsetmek olduka gtr.
Mslman siyer melliflerinin, objektiflik anlaylar, kendi dnemlerine gre ve hatta
gnmzde Mslman bilin altnn ynlendirdii objektiflik anlaymza oranla, olduka
ileri boyutlarda ve takdire ayandr. Mslman tarihilerin, nesnellik alglamalar realiteye
olduka yakndr. Onlar, hibir zaman nesnellii, hislerini, duygularn yanstmamak veya
buna gre yorum, deerlendirme yapmamak olarak alglamamlardr. Bilakis, inanlarn,
duygularn bazen u nokta diyebileceimiz ekilde belirtmekten imtina etmemilerdir.
Bununla beraber, inanlarna ters olsa dahi, kendilerine ulaan her trl anlaty, nakletmeyi
grev bilmilerdir. Nitekim, bn shk gibi ilk dnemin nde gelen bir mellifi azami lde
mriklerin gr ve dncelerine, szlerine, iirlerine yer vermitir. Kendisi, Ebu Lehebi

666
Kif, 64-65
667
Carr, 31
668
Gnaltay, Tarih ve Mverrihler, 12
669
Carr, 12
670
Halkn, 13
110
ven,
671
Resulullahn ve ashabn zemmedildii iirlere yer vermekten ekinmemitir. Ne var
ki, onun eserini nakleden bn Him, bn shk kadar cesur olamamtr. O, bn shkn baz
iirlerine veya rivyetlerine, inanlarndan dolay sansr uygulam ve bunu, Bu iirden
mstehcen olduu iin bir beyti kardk
672
; Bu iirdeki iki kelimeyi deitirdik, Bunlar; son
beyitteki =-' ve birinci beyitteki '- ,'=' kelimeleridir. Zira o bu kelimelerle
Resulullah(sav)e saldrmakta idi.
673
; Hassnn kasidesinin sonundaki beyti iinde kt
szler olduu iin almadk
674
gibi ifadelerle beyan etmitir.
Nakillerinde din gerekelerle sansr aklna bile getirmeyen bn shk, Ebu Leheb
hakknda, Allahn dman, Melun
675
Nadr b. el-Hris iin, Kurey eytanlarndand
676

Ebu Cehl iin, Allahn dman
677
sonradan Mslman olmasn dikkate almakszn Umeyr
b. Vehb iin, Kurey eytanlarndan bir eytand
678
ibareleri ile din hislerini ifade
etmekten de ekinmemitir. Sonuta diyebiliriz ki, ilk siyer mellifleri objektiflii; inanc,
dnceyi beyan etmemek, hislerini nakillerine yanstmamak gibi bir ideal olarak deil, daha
gereki ve uygulanabilir olan, kendilerine ulaan, her trl haberin ieriine dokunmakszn,
nakletmek, bir sonraki nesile aktarmak olarak alglamlar ve uygulamlardr. Sonraki
nesillerin mdahalelerini saymazsak, onlarn baarl olduklarn da syleyebiliriz. Bizim
burada kastmz, ilk siyer melliflerinin objektiflik anlaylardr. Yoksa, btn siyer rvi ve
melliflerinin, tarih rivyetler zerinde mezheb veya siyas grleri dorultusunda tahrf
yapmad eklinde, bir sonucun karlmamas gerekir. Mezheb anlay, maddi beklenti, din
hislerin coturulmas gibi gayelerle, haberler zerinde tebdil ve tahrif yapld tarih bir
gerekliktir.
6-Ekoller
Fkh, tefsir, hadis gibi slm ilimler deiik alardan ekol tasnifine tabi
tutulmulardr. Bu ekollerin tespitinde farkl kriterler esas alnm,
679
aralarndaki benzer
hususlar baz alnarak alimler tasnife tabi tutulmulardr. zellikle de fkh ve kelam da ekol
ayrmas barizdir. Her ekol mensubu, kendi gr ve kaidelerine baldr ve genelde ok
ender olarak ayn ekol ierisinde farkllklarla karlalr.

671
bn Him, I, 177
672
bn Him, II, 413
673
bn Him, III, 11
674
bn Him, III, 19 vd.
675
bn Him, I, 269
676
bn Him, I, 300
677
bn Him, II, 388
678
bn Him, II, 661
679
bkz. Ukm, 123; Emin el-Kudt, 374, 381
111
Mutlak manada bir objektiflikten bahsetmenin mmkn olmad tarih anlatmlarda,
tarihinin siyas ve itikad ballklarnn bilinmesi, nakledilen bir haberi salkl olarak
deerlendirebilmek iin arttr. Oysa slm tarih ekolleri tam manasyla ortaya konulabilmi
deildir. Bu konuda yaplan almalar ise, olduka yanl bir temellendirme olan ehirler
baznda yaplmtr. Devaml olarak ilm seyahatlerde bulunan, eitimini deiik corafi
muhitlerde tamamlam olan slm tarihilerini Medine ekol, Basra ekol, Kfe ekol gibi
snflandrmaya gitmenin glnn yan sra, yukarda belirtilen pratie dnk hibir
faydas da olmayacaktr.
680

Muhtemelen, dier ilimlerdeki ekol tasnifinden etkilenen son dnem aratrmaclar,
slm tarihinde de bir ekol tasnifi yapmaya girimiler ve ehirler baz alnarak -gerekte hi
olmam olan- ekoller tespitine girimilerdir. Bu balamda, ilk dnem siyer mellifleri,
Medine, Irak(Badat), Msr, am gibi ekollere ayrlm
681
ve bu ekoller oraya gitmi, orada
bulunmu tarihilerin isimleri ile doldurulmutur. Ekol konusunda een, slm
tarihiliinin ortaya knda iki nemli ekol(mektep) rol oynamtr. Bunlar, hadislerle
uraanlar tarafndan meydana getirilen Medine Tarih Ekolu ile hadis, iir, dil, haber(tarih)
aratrmaclar tarafndan meydana getirilen Irak Tarih Ekoldr. Birinci ekol meydana
getirenler genellikle fkh, tefsir, hadis sahalarnda alan ve Medine, Mekke ehirlerinde
oturan din limleridir. Bunlarn bir ksm Emevler zamannda Dmakta da oturmulardr.
Irak Ekolne mensup tarihiler ise hadis yannda genellikle, iir, dil, folklor, ahbar(tarih)
aratrmacl ile uraan ve Basra ve Kfede oturan limlerdir
682
derken, hsn Abbs da,
bn Sadn Tabaktna yazd nszde, Mus b. Ukbe, bn shk, Ebu Maer ve
Vkdnin Medinelilerden rivyetleri gerekten nemli bir yer tutar. Burada, bunu siyerde,
Medine Ekol diye isimlendirmemiz mmkndr. Bu okul(ekol) bn shk, Vkd ve Ebu
Maerin Medineden gitmeleri ile Badata intikal etmitir. Sonradan bn Sad da bu ekole
dahil olmutur. Bu ekol, Abbs hilafetinin glgesinde almtr. Baz mensuplar, bn Sad
ve Ebu Maer gibi vel yoluyla Abbslere balanmtr
683
demektedir.

680
slm tarih ekollerinin dnsel ve siyasal eilimler baz alnarak tespitine dair rnek bir alma olarak bkz.
Aycan, rfan-Sylemez, M. Mahfuz, deolojik Tarih Okumalar, Ankara Okulu yay. Ankara 1998
681
bkz. Nebrv, 112-177, 186-236; Terhn, 43-69; Slim, 24; kir Mustafa, I, 113-200; een, Mslmanlarda
Tarih, 20, 31-41
682
een, Mslmanlarda Tarih, 19; ayrca bkz. Dr, lmut-Trh, 131
683
bn Sad, (takdm), I, 12; ilk tarih ekolnn Medine Ekol olduu ve bunun mez almalar ile balad
konusunda bkz. Nebrv, 107-108; Terhn, 41; ulul, el-Vkd, 69; Terhin de, bn shk, Ebu Maer ve
Vkdnin gitmeleri ile bu ekoln Badata intikal ettiini iddia eder. Bkz. Terhn, 58; ulul, slm
Tarihiliinin ilk mektebi Medinede Emev Devletinin son dnemlerinde teekkl etmitir(ulul, el-Vkd,
122) diyerek zaman tahdidinde de bulunur.
112
ncelikle unu belirtelim ki, biz siyer ve mez yazclnda ilk dnem itibariyle-en
azndan bn Sada kadar-ekollemeden bahsetmenin mantken ve tarih veriler perspektifinde
mmkn olmadna inanyoruz. Bu konuda karmza kan ilk problem, ekollerin tespitinde
esas alnacak kriterlerin neler olduudur. Tasnifin; metod, ierik, mezhep veya kaynak gibi
deiik alardan snflandrmalarn mmkn olduu bir ekol ayrmasnda, hangisinin baz
alnarak yaplacann belirlenmesi lzumu vardr. Daha sonra da gerekten byle bir tasnife
gtrecek kadar farkllama veya benzemenin olup olmadnn incelenmesine geilebilir.
Bununla beraber, ilk dnem slm tarihilerini, herhangi bir surette ekol tasnifine tabi tutmak
bir ok adan mmkn deildir. Bunun gerekelerini maddeler halinde ele alacak olursak
sanrz merammz daha iyi anlalacaktr;
a-Coraf temelli, ehirler baznda bir yaplanmaya gitmek, siyer/tarih ilmi asndan
mmkn grnmemektedir. Zira siyer malzemesi-fkh ekollerinde olduu gibi- blgeden
blgeye bir deiiklik gstermedii gibi, ierik olarak da metinsel farkllklar, bir ekol
oluturabilecek dzeyde deildir.
b-Kaynak ahslarn ortak veya farkl olmas; Irak ekolnde zikredilen bir tarihinin
kaynaklarna baktmzda, Medineli veya Mekkeli isimlerle karlarz.
684
Dolaysyla Irak
ekol diye Medineden bamsz bir ekol tesisi en azndan kaynaklk etme bakmndan
mmkn grnmemektedir. Ayn ekilde bunun aksi de her zaman iin mmkndr.
Mellifler arasnda, tek bir blgeye mnhasr olmayan, deiik ehir ve blgelerden hocalar
olanlar vardr.
685
Malum olduu zere, mellifler, ilm oluum srelerinde deiik
ehirlerdeki alimlerden faydalanmlardr. Bu konuda en gzel rnek Mamerdir. Mamerin,
Basrada, Medinede, Kfede, Mekkede, Yemende eyhleri vardr.
686
Dolays ile,
Mameri herhangi bir ehir ekolne dahil etmek mmkn deildir.
c-Konu itibariyle de, ekol tasnifi mmkn grnmemektedir. Tek bir ekole mnhasr
olarak rivyet edilen farkl bir konuyu kaynaklarmz zikretmemektedirler. Bilakis, hemen
hemen her siyer rvi ve mellifi, eserlerinde benzer konular ilemilerdir. Bunun tek istisnas
Medine ekolne mensup olduu sylenen Mus b. Ukbedir ki, onun da farkl rivyetler
zikretmesi, ekol tasnifi yapanlarn aleyhine bir durumdur. ayet bir Medine ekolnden

684
lk siyer rvi ve melliflerinin Medineli olduu konusunda bkz. Abdulan, 32. Bu konuda, A. Emin,
Medinenin, Meznin en nemli kayna olmas tabiidir. Zira, hdiselerin ou yre halknn gzleri nnde
cereyan etmitir demektedir. Duhal-slm, II, 323
685
Dr, Rihletul-lmle medreseler arasnda etkileimin olduunu kabul etmektedir. Ancak bunu hicr III.
asrda balatmasn anlamak mmkn grnmemektedir. Bkz. Dr, lmut-Trh, 135
686
bkz. Sad, Mamer b. Rid, 48-65; Hall, I, 197; onun hakknda, Ali b. el-Medn, Rivyetlerinde btn
blgelerin ilmini, Mamer b. Rid gibiler topladlar. Mamer, ilk asrda, hadisin onlarn etrafnda dnd alt
kiiden rivyet etmitir. Bunlar Hiczda; Zhr, Amr b. Dnr, Kfede; Seb ve Ame, Basrada; Katde ve
Yahy b. Eb Kesrdir diyerek onun cmi bir mellif olduunu belirtir. Bkz. Rmhurmuz, 620
113
bahsedilecekse, Mus b. Ukbenin rivyetleri ile bn shkn rivyetleri paralel olmas
gerekirdi. Mustafa kir, Medine Medresesi; Mez, m; Mez ve Fth, Irk; Eyym
ve Ensbda ne kmlardr
687
demek suretiyle ierik olarak bir ekol denemesine giderek,
doum yerlerini esas almamtr. Byle bir tasnifte de iki adan ciddi sknt olduu aikardr.
Konularna gre yaplan bir ekol tasnifinden ehir isimlerinin neden kullanld aklama
beklerken, Fth eserleri telif eden Mez melliflerinin -bn shk, Vkd gibi- hangi ekole
dahil edilecei ayr bir sorundur. Nitekim M. kir de, siyer rivyetinde olduka nemli bir
konuma sahip olan Him b. Urveyi Irak medresesine,
688
Mez kadar Fth eserleri de telif
etmi olan Vkdyi, Medine Medresesine dahil etmekle,
689
kendi ierisinde zaten elikiye
dmtr.
d-Metot asndan da u ana kadar yaplan almalarda, Irak ekolndekiler yle
tenkit ederler, Medine ekolndekiler yle yorum yaparlar gibi, alamet-i farikalar olabilecek,
ekollere mnhasr metodoloji tespiti yaplamamtr.
e-Mezheb veya siyas grler asndan da ekol tasnifi yapmak mmkn deildir.
Zira, ayn siyer mellifi, hem Abbs taraftar, hem i, hem Kader olmakla pekal itham
edilebilmekteydi. Bu adan baktmzda, iilik ithamna maruz kalan bn shkla, Vkdyi
ayn ekol ierisinde zikretmek gerekir. Ne var ki, Vkd, Mezsinde, bn shkn ismine
dahi yer vermez.
f-Farkl ekollerin bulunduu bir ortamda ilk ekolden bahsedilebilir. Aksi halde, ana
kaynak mesabesinde olan Medine merkezini ilk ekol olarak sunmak
690
hataldr.
g-Yukarda getii zere, Irak ekolnn farkll olarak gsterilen, iir, ahbr, dil,
ensb gibi konularla Medineli alimler de ilgilenmilerdir. bn shkn iir rivyetleri, ahbr
rivyetleri, bnul-Kelbden hi de az deildir.
h-Ekol tasnifinde, bir iki tarihi ile ekoln intikalinden sz etmek olduka tutarsz bir
yaklamdr. bn shk, Ebu Maer veya Vkd, Medineden Badata gittikleri zaman ne
rivyetlerini ne de metotlarn deitirmilerdir.
-Ayn ekole dahil edilen mellifler, farkl grleri de kabul etmilerdir. Tabernin,
Kdisiyenin haberini anlatrken aktard; Vkd, Kdisiyye Sava ve fethi 16. ylda oldu.
Kfe ehlinden bazlar 15. ylda oldu derler. bn shk ise, Kdisiye Sava 15. ylda oldu
der
691
eklindeki anekdot sanrz kastmz ifade etmeye kafidir. Bu rivyete bakarak, bn

687
bkz. kir Mustafa, I, 119
688
689
690
bkz. Dr, lmut-Trh, 61
691
Taber, Trh, II, 438
114
shk Kfe/Irak ekolne dahil etmemiz elbetteki mmkn deildir. Bunun gibi bir ok
rnee kaynaklarmzda rastlamak mmkndr. Sonu itibariyle diyoruz ki, slm siyer
yazcl btncldr. Btncllkten kastmz, ilk dnem siyercilerinin herhangi bir ekilde
ekollere ayrlamayaca veya genel geer bir ekol tasnifinin mmkn olamayacadr.
Basra Hadis Ekolu hakknda zel alma yapan Kudt, ekol zellikleri olarak, haberi
kabul, tenkit lafzlar, rvide aranan artlar gibi zellikleri sralamaktadr. Hadis ilminin bu
trden farkllklar destekleyecek-ksm de olsa- verilere sahip olduunu syleyebiliriz.
692

Ancak bu verilerin, tarih alannda olmas beklenemez. Zira daha nce de belirttiimiz gibi
tarihiler, ihtiyalar olan belgeyi veya rivyeti, nerede ve ne surette olursa olsun bulunca
almak durumundadrlar. Buna ramen Kudt, hadis zelinde yapt aratrmasnda dahi, bir
iki konu hari ekol benzemesine dair baka bir kriter getirememi, Basra Okulu adna
sadece, orada domu, oraya gitmi veya orada ilm tedrisatta bulunmu ahslar ele almtr.
Bir alimin, herhangi bir ekole dahil etmek iin oraya gitmeyi veya orada tedrisatta bulunmay
kriter olarak almak, takdir edilir ki, ekol tanmn karlamak iin kafi deildir. Nitekim bu
konudaki amaz fark ettiine inandmz Kudt, Basrallarn, dier blgelerdeki
alimlerden ayr bir grn neredeyse bulamyoruz. Bunun sebebi, hadis alimlerinin
grlerinin imtizac etmesi, birbirleri ile gr al veriinde bulunmalardr. Onlar, sadece
kendi beldelerinin halk ile veya belirli bir beldeye snrl hocalarla grmyorlar, hadis
aratrmalar iin birok blgeye yolculuklar yapyorlard
693
demek suretiyle bu konudaki
sknty dile getirmitir.
Vkdnin, Ashabmzkonusunda icma ettiler
694
eklinde ska atflarda
bulunduu ashabmz ibaresini de bir ekole yorumlamak zordur. leride de zerinde
duracamz gibi, Vkdnin ashabndan kastettii hocalardr. Yoksa, kendine has zellikler
tayan ekol mntesipleri deildir. Ayn ekilde Vkdnin, belde halkna yapt atflar da
herhangi bir ekole hamletmek mmkn deildir.
Nakillerin ilk olarak ehirler baznda ayrmasnn izlerine bn Sadn Tabaktnda
rastlanmaktadr.
695
Bu adan bn Sad, ehir baznda ayrmann balang dnemi olarak
grmek mmkndr. Buna ramen ileride de zerinde duracamz gibi, yine de bn Sad
herhangi bir ekole dahil etmek mmkn grnmyor.

692
Mus b. Hrn, Basra halk, 10 yandakilerden yazyor, Kfe 20 yandakilerden, am halk ise 30
yandakilerden yazyorlar (Rmhurmuz, 187); Sc, Hicz ehli kraata ruhsat vermitir. Basra halk bu
konuda serttir (Rmhurmuz, 426); Mlik b. Enes, Irak halk nasl oluyor da, arz inkar ediyorlar? Onlar
bizim hadisimizi alyorlar ve biz arz ediyoruz (Hatbul-Badd, el-Kifye, 316) gibi.
693
Emin el-Kudt, 365
694
Taber, Trh, I, 541
695
bn Sad, IV, 205; VI, 53; VIII, 263
115
Burada ilk dnem slm Tarihilerinin mensup olduklar iddia edilen ekolleri gsterir
tablo, bu tasnifin karkl artrmaktan baka pratie dnk hibir faydasnn olmadn
gstermesi asndan ayrca nemlidir:
Mellif Atfedilen Ekol

1-Kabul-Ahbr(32/652)--------------------- Yemen
696

2-Vehb b. Mnebbih(114?/732)-------------- Yemen,
697
Medine
698

3-Urve b. Zbeyr(94/713)-------------------- Medine,
699
am
700

4- Zhr(124/741)------------------------------Medine,
701
m
702

5- Mus b. Ukbe(141/758)--------------------Medine
703

6- bn shk(151/768)--------------------------Medine,
704
Badt,
705

7- Mamer b. Rid(153/770)---------------Medine,
706
Irak ve Yemen
707

8- Vkd(207/822)---------------------------Medine,
708
Badt
709

9- bn Him(218/828)---------------------- Yemen
710

10- bn Sad(230/845)-----------------------Basra,
711
Medine,
712
Medine ve Irak,
713

Kanaatimizce, slm tarihiliinde, ekoller yerine dnemlerden veya anlaylardan
bahsetmek, daha doru olacaktr. Zamansal olarak-tam manasyla mmkn olmamakla ve
baz zorluklar iermekle beraber-dnemlere ayrmak, tarih yazclnn geliimini takip
asndan faydal olaca gibi, rvi ve mellifleri, ekollere dahil ederek genelletirmekten
kaynaklanan yanl anlamalarn da nne geecek, melliflerin her ynyle ele alnmasn

696
697
698
bkz. kir Mustafa, I, 154; een, Mslmanlarda Tarih, 23
699
bkz. Dr, lmut-Trh, 61; kir Mustafa, I, 152; Terhn, 43; Mus b. Ukbe, el-Mez, (takdim), 36
700
701
bkz. Dr, lmut-Trh, 61, 101; kir Mustafa, I, 157; Hafc, 356; een, Mslmanlarda Tarih, 24; ayrca
bkz. Terhn, 47; Nebrv, 115; Zhr, el-Mez, (takdm), 30
702
703
bkz. Dr, lmut-Trh, 27; kir Mustafa, I, 158; Terhn, 50; Nebrv, 116; Mus b. Ukbe, el-Mez,
(takdim), 36
704
bkz. Dr, lmut-Trh, 28; kir Mustafa, I, 160; Terhn, 50; Mus b. Ukbe, el-Mez, (takdim), 42
705
bn Sad, (takdm), I, 12; Terhn, 58
706
707
Nebrv, 117
708
Horovitz, el-Mez, 120; Dr, lmut-Trh, 30; kir Mustafa, I, 163; ulul, el-Vkd, 61, 119, 125;
Terhn, 54; Nebrv, 119; een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih, 20
709
bn Sad, (takdm), I, 12; Terhn, 58
710
711
Emin el-Kudt, 191
712
Nebrv, 122; Terhn, 58
713
een, Mslmanlarda Tarih, 30
116
salayacaktr. Bu adan bizim nerdiimiz ve almamzn erevesini oluturacak olan
dnemsel ayrma u ekildedir:
a-Balang Dnemi: Mslman ilim evrelerince, Hz. Peygamberin hayatn
aratrmaya duyulan ihtiyalarn hasl olduu, bunun teknik ve slubunun ekillenmeye
balad dnemdir. Hz. Muhammedin hayatn, genel tarihin bir paras olarak
deerlendirmede, slm ncesi gemi mmetlere dair haber nakillerinin byk katks
olmutur. Bu dnemin nde gelen rvi ve mellifleri; Kabul-Ahbr(32/652), Abdullah b.
Selm(43/663) ve tarihsel olarak daha ge olan, ancak rivyet ierii olarak bu dneme dahil
olan Vehb b. Mnebbih(114?/732)tir.
b-Risleler Dnemi: Hz. Peygamberin hayatndan deiik kesitleri konu alan veya
belirli bir rviye ait rivyetlerin risalelerde ve sahifelerde toplanmas dnemidir. Bu dnemin
nde gelen ahslar, Urve b. ez-Zbeyr(94/713), urahbl b. Sad(123/740), sm b. mer b.
Katde(120/737) ve Abdullah b. Eb Bekr b. Hazm(135/752)dr.
c-Cem Dnemi: Risaleler veya sahifelerde dank halde bulunan siyer malzemesinin
bir araya getirildii dnemdir. Bu dnemin en byk ahsiyeti hi phesiz
Zhr(124/741)dir. Zhr kendisinden nce oluturulan siyer malzemesini(risaleleri,
sahifeleri) bir araya toplam ve gerek kaynaklk bakmndan gerekse metot asndan
kendisinden sonraki siyer melliflerini etkilemitir.
d-Tasnif-Telif Dnemi: lk zgn siyer eserlerinin verildii dnemdir. Mellifler,
cem olunan veya henz risalelerde bulunan malzemeleri, konularna gre tasnifini yaparak,
belli bir kronoloji dahilinde ilk eserlerini telif etmilerdir. Bu dnemin en bariz vasflarndan
biri, siyer malzemesinin genilemeye balamasdr. Siyer mellifleri bu dnemde eserlerinde,
Tevrat, ncil ve buluntular yeni kaynaklar olarak kullanmaya balamlar, iirden azam
lde istifade etmilerdir. Sz konusu dnemin mellifleri; Mus b. Ukbe(141/758), bn
shk(151/768), Mamer b. Rid(153/770), Ebu Maer es-Sind(170/787) ve Vkd
(207/768)dir.
714

e-Klasik Nakil Dnemi: Bu dnem ise, bir nceki dnemde telif edilen eserlerin,
nakledilmesi dnemidir. Ancak bu dnemin mellifleri sadece stadlarnn eserlerini
nakletmekle yetinmemiler, kendi bulduklar rivyetleri de eklemiler, gerekli grdkleri
yerlerde tenkit, yorum ve erhlerini zikretmilerdir. Bu dnemde, bn shkn eserini
nakleden iki ahsiyet n plandadr; Ynus b. Bkeyr(199/814) ve bn Him(213/828).

714
Hadis zelinde tasnifte bulunanlar iin bkz. bn Muhammed, Mesil, I, 334; Rmhurmuz, 618-620
117
f-Karlatrmal Nakil Dnemi: slm siyer yazclnn en uzun dnemidir ve bn
Sad(230/844)la balamtr. Bu dnemde mellifler, kendilerinden nceki eserleri
karlatrmal olarak nakletmilerdir. Vkdnin eserlerini nakletmesi ile klasik nakil dnemi
ierisinde yer alan bn Sad, haberleri karlatrmal olarak nakletmesi ile de yeni bir r
am, kendisinden sonraki tarihileri etkilemitir. Nitekim Taber, bnul-Esr, bn Kesr gibi
sonraki dnem tarihiler, eserlerinin siyer blmlerini, Mus b. Ukbe, bn shk, Ebu Maer
ve Vkd gibi melliflerin nakillerini karlatrmal olarak bir araya getirmek suretiyle telif
etmilerdir.
Grlecei zere bu ekildeki dnem tasnifinde de, bir takm skntlar mevcuttur.
ncelikle dnemlerin kesin tarihlerle birbirinden ayrlmadklarn belirtmeliyiz. Bilakis
tasnifle beraber cem ve nakil dnemleri i ie gemitir. Baz melliflerin tercmeleri
sunulurken, eserleri ile beraber sahifeler sahibidir ) -=-' -='- ( ibaresinin eklenmesi de
715

bunu gstermektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Sahifelere 240/854 ylndan sonra dahi
rastlanmas,
716
bunu destekleyen bir dier husustur. Dier bir sorun ise, Mus b. Ukbe,
Mamer, bn Sad gibi melliflerin tasnifte bulunmakla beraber ayn zamanda nakilci
konumunda olduklardr. Btn bu olumsuzluklarna karn, ehirler baznda yaplan ekol
tasniflerinden daha fazla faydalar ierdii de aikardr. En azndan siyer yazclnn
geliimini takip etmek bu ekilde daha kolaydr.
slm tarih yazclnda, ortak anlaylar da tespit etmek mmkndr. Tarih
Telakkileri olarak isimlendirebileceimiz bu snflandrmada esas olan, metod, siyas- itikad
veya blgesel farkllklar gsteren melliflerin, benzer tarih telakkileri etrafnda
toplanmalardr. Ancak bunlar ekol olarak kabul etmek, yukarda bahsettiimiz nedenlerden
dolay mmkn deildir. Zira, ayn siyer mellifinin veya rvinin nakillerinde, bu
telakkilerden bir kann veya hepsinin izlerine rastlamak, -en azndan ilk dnem itibariyle-
mmkndr. Dolays ile bunlara ekol yerine Tarih Telakkileri demenin daha uygun olaca
kanaatindeyiz. Bu asndan bir tasnif yapacak olursak:
a-Ehl-i Kitap Tarih Telakkisi: Kab, Abdullah b. Selm, Vehb b. Mnebbih gibi
rviler de bunu grmek mmkndr. Temel anlay, Resulullahn, Tarihul-Enbiynn son
halkas olduu ve bir btnn paras olarak deerlendirilmesidir. Bu anlay, slmda siyer
yazcln ciddi anlamda etkilemi, siyer ve slm tarih eserlerinin girilerine, gemi
mmetlere ve Neblere dair haberler ekletmitir. Bu telakkide Resulullahn veya mmetinin
nceki Suhuf ve Kitaplarda haber verildii bolca ilenmi, Resulullah mucizev bir

715
Ebu Abdillah Muhammed b. iz hakknda bkz. Zeheb, el-ber, I, 414
716
bkz. Zeheb, Alm, XIII, 57
118
yaklamla ele alnmtr. Gerek Ehl-i kitap kltrnden slm kltrne geen mhtediler,
gerekse de sonradan slm toplumuna dahil olan Araplar, toplumda yer edinme gayretleri ile
bu trden haberlere ilgi gstermilerdir.
b-Cebr Tarih Telakkisi: Siyer yazclnn karakteristik zellikleri arasnda
saylabilecek kadar, ilk dnem siyer rvi ve melliflerinin ounda bu tarih anlaynn hakim
olduu grlmektedir; Urve b. ez-Zbeyr, Resulullah, insanlar Ebu Sfynla szleilen
bulumaya ard. Mnafklar, onlar durdurmaya altlar. Allah dostlarn kurtard.
717
;
Zhr, Hibir kabile davetini kabul etmediBu Allahn, onu Ensr iin saklamas ve
Ensra bir ikramdr
718
; bn shk, Allah, Fedek halknn kalplerine korku att
719
gibi.
Bu yorumlarnda da grlecei zere onlar, naklettikleri her hdisede, ilah gcn etkisine,
irdesine atfta bulunmulardr.
720
Bu anlayn bazen, hdiselerin gerekeleri zerinde eksik
yorumlarda bulunmalarna neden olduunu da ayrca belirtelim.
c-Nakilci Tarih Telakkisi: Sadece kendisine ulaan haberleri nakletmekle yetinen,
haberler arasnda tercihte bulunmayan anlaytr. Hi phe yok ki, bu telakkinin en nde
gelen temsilcisi bn shktr. Kendisi neredeyse hi tenkide bavurmam, naklettii farkl
haberler arasnda bir tercihte bulunmak yerine, tercih hakkn devaml surette okuyucusuna
brakmtr.
d-Tenkid Tarih Telakkisi: lk dnem siyer melliflerinin tenkit anlaylar zerinde
durmutuk. bn Him ve Vkd gibi baz tarihiler, haber tenkidi konusunda dierlerine
nazaran daha ileri dzeydedirler. Onlar, kendilerine ulaan haberler arasnda tercihte
bulunmular ve eserlerinde tercihlerini zikretmilerdir. Ancak bunun olumsuz sonular
dourduunu da ifade etmeliyiz. Zira, ahs tenkit anlayndan dolay bn Him, bn shkn
hi de azmsanmayacak rivyetini nakil d brakmtr. leride de zerinde duracamz gibi,
bu durum tenkitten beklenen fayday iptal noktasna getirmitir.
e-Nevdir Tarih Telakkisi: Her insann, genel anlatlardan farkl haberlere kar ilgi
duyduu muhakkaktr. slm siyer rvi ve mellifleri arasnda, mnferid haberleri ilgi alan
olarak tercih eden ve eserlerini bunlar zerine bin eden mellifler vardr. Bunun en nemli
temsilcisi Mus b. Ukbedir. Musnn eserine baktmzda, dier siyer melliflerinin
anlattklarndan olduka farkl anlatmlarla karlamak mmkndr. Bunun nedenleri
zerinde Mus b. Ukbe konusunda duracamz iin burada tekrarlamyoruz.

717
bn Kesr, el-Bidye, IV, 470
718
bn Kesr, el-Bidye, III, 151-152
719
bn ebbe, I, 194; Mus b. Ukbede stadlar kanalyla ayn yorumlar nakletmitir. Bkz. bn Kesr, el-Bidye,
IV, 386-387; V, 37
720
Bu konuda ayrca bkz. Dr, lmut-Trh, 25
119

II. BLM: BALANGI, RSALELER VE CEM DNEM
A- BALANGI DNEM
Bu srele ilgili olarak daha nceden Kurnn ve siyas idarelerin rolleri zerinde
durmutuk. Biz bu blmde, Mslmanlarn siyere ynelmelerinde veya sluplarnda etkili
olan Kabul-Ahbr, Abdullah b. Selm ve Vehb b. Mnebbihi inceleyeceiz. Aslna
baklrsa, bn Abbs, ie, Katde gibi sahableri de bu blme eklemek gerekir. Ancak, her
sahabe doal olarak siyerin ilk grg tan olduu iin burada her birini incelememiz
mmkn olmayacaktr. O yzden, ehl-i kitap kltrnden gelmeleri ve siyer melleftnn
ieriini etkilemi olmalar hasebiyle sadece bu ahsiyeti ele alacaz. Bu ahsiyeti ele
almamz, siyer yazclnda ehl-i kitap kltrnn etki ve katklarnn boyutlarn gstermesi
asndan da nemlidir. Kab ve Abdullah b. Selma oranla daha ge bir dnem rvisi olan,
ayn zamanda risaleleri bulunan, Vehb b. Mnebbihi de bu blmde ele almay uygun
bulduk. Zira, her de Hz. Peygamberin hayatna dair dorudan anlatlar yerine, yaratl,
Ben sril, Chiliye gibi, Hz. Peygamber ncesi dneme dair haberler nakletmeleri ile dikkat
ekerler.
1-Kabul-Ahbr(34?/654)
smi, Kab b. Mti b. Hels b. Zhecrn b. Meysem el-Himyerdir. Nevev, baka bir
isminden daha bahseder.
721
Kendisine Kabul-Ahbr veya Kabul-Hbr denilir. Knyesi,
Ebu shk olan, Kab, Himyerden, Ben Meytem kabilesinin Zu Ruyn veya Zl-Kila
ailesindendir. Yahudi kkenlidir. bn Kuteybe, onun Yemende Mslman olduunu
belirtir.
722
Muhtemelen, bn Kuteybenin gr, Hz. Aliye, Hz. Peygamberin zelliklerini
sorarak, daha Neb(sav) zamannda Mslman olduunu ifade eden rivyete
dayanmaktadr.
723
Kabn, Hz. Ebu Bekr eliyle Mslman olduu da belirtilmitir. Ancak
tercih edilen gr, Hz. mer zamannda Mslman olduu ve Medineye geldiidir. Seyf,
kendi isndyla, mer zamannda 12 ylnda Mslman olduunu anlatmaktadr.
724
Kab,
sonra ama gitmi, Hmsta ikamet etmi ve orada vefat etmitir.
725
Vefat konusunda iki

721
Amr b. Kays b. Man b. Cuum b. Abdiems b. Vil b. Avf b. Cemher b. Katn b. Avf b. Zheyr b. Eymen b.
Hmyer b. Sebe el-Hmyer, bkz. Nevev, Ebu Zekeriyy Muhyiddin Yahy b. eref b. Mer b. Hasan b.
Hseyin b. Hzm (676/1277), Tehzbul-Esm vel-Lut, Drul-Fikr, Beyrut 1996, II, 377-378
722
bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 430
723
bkz. Vkd, el-Mez, III, 1083; bn Hacer, el-sbe, V, 648
724
bn Hacer, el-sbe, V, 648
725
Kabn ksa z gemii iin bkz. bn Sad, VII, 445; Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah e-eybn (241/855),
el-Esm vel-Kn, thk: Abdullah b. Ysuf el-Ced, Mektebet Dril-Aks, Kuveyt 1406/1985, I, 112;
Buhr, Ebu Abdillah Muhammed b. smail(256/870), et-Trhul-Kebr, I-VIII, thk: Seyyid Him en-Nedv,
Drul-Fikr, Beyrut tz., VII, 223; et-Trhus-Sar(el-Evsat), I-II, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-
Va/Mektebet Drit-Trs, Haleb/Kahire 1397/1977, I, 62; bn Kuteybe, el-Merif, 430; bn Eb Htim, el-
120
farkl tarih verilmitir. bn Sad, onun 32/652 ylnda vefat ettiini sylerken,
726
bn Hacer,
bn Sadn, bu rivyetinde tek kaldn belirtir.
727
Ancak, Vkd, Heysem b. Ad, Halfe b.
Hayyt, Amr b. Ali ve daha bir ok kii bu gr dile getirmitir.
728
Genel kabul, Hz.
Osmann ehadetinden bir yl nce, yani 34/654 ylnda vefat ettii eklindedir.
729
bn Hbbn
onun, 104 yanda vefat ettiini syler.
730

Kabn Mslman olmas, efsanev bir anlatma brndrlmtr; Kab, Babam
bana Tevrttan bir kitap yazd ve Bununla amel et dedi. Dier kitaplar ise kilitleyerek
amamam hususunda benden yemin ald. Daha sonra ben slmn yayldn grdm. Bunun
zerine babam benden bir ilim gizledi dedim ve kilidi aarak kitab okudum. Kitabn
ierisinde Resulullah ve onun mmetinin sfatlarn buldum. te imdi de Mslman olarak
geldim dedi.
731
Kabn Mslman olmasnda etken olarak ileri srd Gizlenen Kitap
unsuru daha bakalarnn da ihtidasnda etkili olmutur.
732
Kabn, Mslman olmas ile
ilgili sz konusu rivyeti kabul edecek dahi olsak, Kabn Mslman olmasnda, babasndan
kalan kitaptan ziyade, slmn yaylmasnn daha etkili olduunu syleyebiliriz.
Rivyetlerde, Kabn, devaml Hz. merin yannda yer ald, ona yol gsterdii,
danmanlk yapt
733
gibi bir takm abartl anlatmlar mevcuttur. Biz, Kaba bu makamn
ancak, sonraki eklemelerle mmkn olduu kansndayz.
734

Cerh, VII, 161; bn Kni, I, 40; bn Hbbn, Mehr, I, 118; es-Sikt, V, 333; bn Hazm, Cemhere, 434; bnul-
Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed(597/1200), Sfvetus-Safve, I-IV, thk: Mahmd Fhr-
Muhammed Revvs Kalac, Drul-Marife, II. Bsk., Beyrut 1399/1979, IV, 203-205; bnul-Cevz, el-
Muntazam, V, 38; bn Abdilan, Ebu Bekr Muhammed el-Badd(629/1231), Tekmiletl-kml, I-V, thk:
Abdulkayym Abdreybunneb, Cmiatu mmil-Kur, Mekke 1410, IV, 584; Nevev, Ebu Zekeriyy Yahy b.
eref b. Merr (676/1277), Sahhu Mslim bi-erhin-Nevev, I-XVIII, Dru hyit-Trsil-Arab, II. Bsk.,
Beyrut 1392, III, 76; Tehzbul-Esm, II, 377-378; Mizz, XXIV, 189-192; Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b.
Ahmed b. Osman (748/1347), el-Kif f Marifeti men lehu Rivye fil-Ktbis-Sitte, I-II, thk: Muhammed
Avvme, Drul-Kble lis-Sakfetil-slmiyye, Cidde 1413/1992, II, 148; el-ber, I, 35; Al, Ebu Sad b.
Hall(761/1359), Cmiut-Tahsl f Ahkmil-Mersl, thk: Hamd b. Abdilmecd es-Selef, lemul-Ktb, II.
Bsk., Beyrut 1407/1986, I, 260; bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448),
Takrbut-Tehzb, thk: Muhammed Avvme, Drur-Red, Suriye 1406/1986, I, 461; el-sbe, V, 647-651; bn
Tariberdi, I, 90
726
bn Sad, VII, 445
727
728
Mizz, XXIV, 192
729
Vefat tarihi konusunda bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 223; bn Kuteybe, el-Merif, 430; bn Eb Htim,
el-Cerh, VII, 161; bn Hbbn, Mehr, I, 118; es-Sikt, V, 333; Ebu Sleyman, Muhammed b. Abdillah b.
Ahmed b. Zbeyr er-Reb (379/989), Trhu Mevlidil-Ulem ve Vefeytihim, I-II, thk: Abdullah Ahmed
Sleyman, Drul-sme, Riyad 1410, I, 118; bnul-Cevz, Safve, IV, 205; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 378;
bnul-Esr, el-Kmil, III, 153; Mizz, XXIV, 192-193; bn Hacer, el-sbe, V, 651
730
bn Hbbn, es-Sikt, V, 333; Muhadramlardan olduu konusunda ayrca bkz. Mizz, XXIV, 193; bn Hacer,
Takrb, I, 461; el-sbe, V, 651
731
bn Sad, VII, 445; Mizz, XXIV, 191; benzer bir anlatm iin ayrca bkz. Vkd, Fthu-m, I, 234-235
732
Zbeyr b. Bt da Mslman olmasn anlatrken, ..Ben, babamn benden gizledii byk bir kitap buldum.
Onda Ahmedin zikrinibuldum demektedir. Bkz. bn Sad, I, 159
733
bkz. Taber, Trh, II, 487; Mesd, II, 64-65; Mutahhar b. Thir, V, 187; bnul-Esr, el-Kmil, II, 561;
ayrca bkz. Vkd, Fthu-m, I, 235-236
121
Kab, sonradan Mslman olmas ve Yahudi kkenli olmas hasebiyle, toplumda her
zaman phe ile karlanmtr. Ebu Zerin, bir mecliste lafa karan Kaba, elindeki sopa ile
vurarak, Ey Yahudi kadnn olu, sen burada ne hakla konuursun
735
demesini konu alan
rivyet de, Ebu Zerin ahsnda, toplumun Kaba bakn yanstmaktadr. Kab, toplumun
kendisine kar olan olumsuz bak asn deitirmek iin, ilgin yntemlere bavurmutur.
Frsat bulduka, yeni dahil olduu slm toplumunu, kimi zaman Tevrta, kimi zaman da
Ben srail Peygamberlerinin szlerine atflarda bulunarak vmesini, gecikmeli olarak
katld toplumda yer edinme gayretine, hi olmazsa olumsuz havay datmaya ynelik
tavrlar olarak deerlendirmek mmkndr. Kabn, Mure b. Nevfelin elinden tutarak
Kyamet gnnde ona efaat etmesini istemesi,
736
Abdullah b. Amra, Sen Araplarn en
fakihisin, Zira Tevrtta da aynen byle yazyor
737
demesi, Hz. meri, Ben srilden bir
Melike benzetmesi,
738
yine meri, cehennem kaplarndan bir kapya benzetmesi,
739

Allahn nce datt sonra da bir araya getirdii ve onlar Cennete soktuu mmete
intisap ettiim iin Yahud hbrlar beni aypladlar eklinde mmeti vmesi,
740
hep bu
gayretinin rnleridir.
Kab, toplumdaki olumsuz imajn dzeltmek, ilgiyi zerine toplamak iin
kehanetlerde de bulunmutur. Bununla beraber, sonraki dnemlerde Kab ismi etrafnda bir
hayli yalan haber retildii de vkadr. Kanaatimizce mmetin kahini rol biilen Kabul-
Ahbr, Vehb b. Mnebbih gibi kiilere, mmet, duygularn, hislerini veya beklentilerini

734
Bu rivyetlerden birinde Kudste mescidin ins konu edilmektedir; Ebu Ubeyd, merin yannda
Kabul-Ahbr da vard. Ona, Ey Ebu shk tan yerini biliyor musun? dedi. O, Cehennem Vadisinin
nndeki duvardan itibaren u kadar ln, sonra oray kazn onu bulacaksnz dedi Oray kazdlar ve ta
ortaya karttlar. mer, Kaba Mescidin nereye yaplmas gerektiini dnyorsun? dedi. O, Tan
arkasna yap bylece iki kbleyi Mus ile Muhammed(sav)in kblesini birletirmi olursun dedi. mer, Ey
Ebu shk, Yahudiye benzedin, en iyi Mescid tan nne yaplacak olandr dedi Bkz. Ahmed b. Hanbel, Ebu
Abdillah e-eybn (241/855), Fedilus-Sahbe, I-II, thk: Vasiyyullah Muhammed Abbas, Messesetur-
Risle, Beyrut 1403/1983, II, 986; Bekr, Abdullah b. Abdilazz b. Muhammed b. Eyyb b. Amr(487/1094),
Mucem m Istacem min Esmil-Bild vel-Mevdi, I-IV, thk: Mustafa es-Sekk, lemul-Ktb, III. Bsk.,
Beyrut 1403, III, 827; B. Lewis bu hikaye hakknda, Muhtemelen sonraki on yllarda meydana gelen
ekimeleri yanstan bu yknn uydurma olduu hemen hemen kesindir. Kudsn kutsal bir kent olarak
yceltilmesinin Yahudi etkisinin bir belirtisi, dolaysyla kt bir ey olduunu anlatan bu tarz baka hikayeler
de vardr diyerek hikayenin aslszln dile getirmitir. Bkz. Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, 87;
Kabn, bir ok yerde Hz. merle beraber olduuna dair ayrca bkz. Ebu Nuaym, Hlye, V, 389-390; Suyt,
Trhul-Hulef, 98-99, 111
735
bkz. Taber, Trh, II, 616; bn ebbe, III, 1036-1037; bnul-Esr, el-Kmil, III, 115
736
bkz. bn Sad, V, 22
737
bn Sad, IV, 268; ayrca bkz. Taber, Trh, I, 239
738
bn Sad, III, 353-354
739
bn Sad, III, 331-332; ayrca bkz. Sehv, Muhammed b. Abdirrahman (902/1496), et-Tuhfetul-Latfe f
Trhil-Medineti-erfe, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993, I, 394
740
Ebu Nuaym, Hlye, V, 387. mmeti vd szleri iin ayrca bkz. Ebu Nuaym, Hlye, V, 387-388; bnul-
Cevz, Safve, I, 87-88; bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer(774/1372), Tefsrul-Kurnil-Azm, I-IV, Drul-
Fikr, Beyrut 1401, IV, 86
122
syletmitir; Hz. merin ehit olaca,
741
Hz. Osmann zalim bir grup tarafndan ehit
edilecei,
742
Muviyenin halife olaca
743
gibi. Gelecekten haber veren nakillerin shhatini
tartmak bile yersiz olmakla beraber, Hz. mere gn ierisinde ehit
744
olacan haber
vermesi rivyeti zerine yaplan speklasyonlar, Kabn suikast plannn ierisinde yer ald
teorisini dourmutur.
745
Kaynaklarmzda, Kabn kehanetlerine ve kehanetlerinin
gerekletiine dair rivyetler de gelmitir.
746

Kabn, haber uyduranlar, zellikle de kusss iin, bulunmaz bir kaynak grevi yerine
getirdii anlalmaktadr. Senedlerinde Kab zikretmeleri, kimliklerinin gizli kalmasna
yardmc olduu gibi, anlatmlarna tevecch de artrmaktayd. Dolaysyla kusss, bu veld
ismi sk sk telaffuz etmitir; Her kim, drt dirhemlik elbise giyer ve bundan dolay Allaha
hamdederse Allah onu balar
747
; Her kim, kimsenin kendisini grmedii bir gecede
Allaha ibadet ederse geceden kt gibi gnahlarndan kar
748
; [Cennette]70.000 saray,
her sarayda 70.000 oda, her odada 70.000 ev vardr
749
; Kitapta yazldr ki, Medine
kabristan
750
gibi anlatlar tamamyla kusssn marifetidir. Hamev de, Kabn rem ehri
hakknda bilgi verdii bir naklinden sonra, Anlattmz kssa sahih olmaktan uzaktr.
Zannmzca kssaclarn bir uydurmasdr
751
diyerek bu konuda kssaclarn katklarna
dikkat eker. Haber uyduran gruplardan sadece kusss, Kabn ismini kullanm deildir.
Ayn ekilde, zhid ve bidler de Kab adna haberler uydurmulardr
752

Kab adna bir ok haber retilmekle beraber, tamamnn uydurma olduunu da
sylemek zordur. O, tam olduu Yahudi kltrn, Mslmanlara nakletmek veya en

741
bkz. bn Sad, III, 340, 342; bn ebbe, III, 891-892; bnul-Esr, el-Kmil, III, 50
742
Suyt, Trhul-Hulef, 121; Hz. Osman hakknda Abdullah b. Selmn sz iin bkz. bn Sad, III, 81
743
bnul-Esr, el-Kmil, III, 156
744
bkz. Taber, Trh, II, 559-560; Endels, Muhammed b. Yahy b. Eb Bekr el-Mlik (741/1340), et-Temhd
vel-Beyn f Makteli-ehd Osman, thk: Mahmd Ysuf Zyid, Drus-Sakfe, Katar 1405, I, 36
745
Abdulvehhb en-Neccr; ayet Kabn bu ihbar doru ise, Kab, Fruz Ebu Lulunun plann biliyordu.
mere bunu bu ekilde bildirmesi, onun Mslmanlar katnda kadrini yceltecek, rivyet ve hikayeleri kabule
daha yakn olacakt Neccr, 230-231
746
bkz. bn Hacer, el-sbe, V, 650
747
Ebu Nuaym, Hlye, V, 383
748
749
750
bn ebbe, I, 92. Bu trden rivyetlere rnek olarak ayrca bkz. bn ebbe, I, 163; Hatbul-Badd, Ebu
Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit(463/1070), el-Cmi li-Ahlkir-Rv ve dbis-Smi, I-II, thk: Mahmd et-
Tahhn, Mektebetl-Marif, Riyad 1403, I, 182; Trhu Badd, I, 25; bnul-Cevz, el-Muntazam, VIII, 71;
Safve, IV, 205; bn Kesr, el-Bidye, I, 109; bn Tariberdi, I, 31, 51
751
Hamev, Ebu Abdillah Ykut b. Abdillah(626/1229), Mucemul-Buldn, I-V, Drul-Fikr, Beyrut tz., I, 156-
157; bn Haldnun bu haberi tenkidi konusunda bkz. bn Haldn, Mukaddime, I, 14. Bu kssa Subk tarafndan
Kabul-Ahbrn Tevrttan istinbatna rnek olarak sunulmutur. Bkz. Subk, Ebun-Nasr Abdulvehhb b. Ali
b. Abdilkf (771/1369), Tabaktu-fiyyetil-Kbr, thk: Abdulfetth Muhammed el-Hulv-Mahmd
Muhammed et-Tnh, II.Bsk., el-Cze 1992, IX, 88
752
bkz. Fkih, I, 189; Kazvn, Abdulkerim b. Muhammed er-Rf, et-Tedvn f Ahbri Kazvn, thk: Azzullah
el-Utrid, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1987, II, 279-280
123
azndan toplum nezdindeki konumunu glendirmek iin, devaml olarak Tevrata ve
Yahudilie atfta bulunmu, bu konuda hibir frsat karmamtr.
753
Kab zellikle de, Hz.
Peygamberin ve mmetin nceki kitaplarda nasl haber verildiini merak eden ve bu konuda
delillere ulamak isteyen, samimi Mslmanlarn bu meraklarndan azam lde
faydalanmtr.
754
Mslmanlar Kaba, sk sk herhangi bir hdisenin Tevrtta nasl
ilendiini sormakta veya Kab tarafndan sordurma mecburiyetinde braklmaktaydlar.
755

Kabn devaml olarak, Tevrattan nakillerde bulunmas, tepkileri de beraberinde
getirmi, bazen de alay konusu edilmitir; Muhammed b. Srn, Kabul-Ahbr ile
Muhammed b. Eb Huzeyfe, Osman zamannda, Mslmanlarn ktklar bir gazvede ama
doru giden bir gemiye bindiler. Muhammed, Kaba Bu geminin sfatn Tevratta nasl
buluyorsun? dedi. Kab, Ey Muhammed, Tevratla alay etme, Tevrat, Allahn kitabdr.
dedi. Sonra, Muhammed bunu kere tekrar etti. Kab, Bu gemimizin sfatn Tevratta
bulmuyorum, fakat ben Allahn kitabnda Kureyten bir adamn fitne karacan
buluyorum. Sakn bu adam, sen olmayasn dedi.
756

Kab, kssa ve ahbr ehli arasnda saylmtr.
757
Kabn kssa anlatt, ancak bu
konuda kendisine bir hadis ulanca kssa anlatmay brakt kaydedilmitir. Daha sonra,
Muviyenin onu grevlendirmesi ile kssa anlatmaya tekrar balamtr.
758
Kssa anlatan
Kabn, fetva verdii de nakledilmitir; Kabul-Ahbr hac kervan ile birlikte mdan
dnyordu. Yol gzergahnda av eti buldular. Kab onlara yemeleri konusunda fetva verdi.
mer b. el-Hattbn yanna gelince bu hdiseyi ona anlattlar. mer, Size bu fetvay kim
verdi deyince, Kab dediler
759

1. 1. Hakkndaki Grler
bn Hbbn onu Siktnda zikretmektedir.
760
Muviye b. Slih, Kabul-Ahbr
alimlerdendir
761
derken, Ebud-Derd ise, Onda ok ilim vardr
762
demitir. Onun

753
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, V, 383
754
Sahabenin, Tevrtta Resulullahn sfatlarn sormalar gibi. Bkz. bn shk, Sre, 123
755
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, II, 128
756
bn ebbe, III, 1117-1118. Hikayenin baka bir varyantnda ise, Kabn Tevrat gerektir. O, Allahn
kitabdr. Onunla alay etmetekrar etmesi zerine, Kab, Allahn kitabnda, Kureyten ismi senin ismine
benzeyen bir adamn fitnede, bal bir eein sramas gibi srayacan buluyorum. Sakn o, sen olmayasn
dedii nakledilmitir. Bkz. bn ebbe, III, 1118
757
Dierleri, Abdullah b. Selm, Vehb b. Mnebbih, Tvs el-Yemn, Muhammed b. shk ve Muhammed b.
merdir. Bkz. bn Muhammed, Mesil, I, 335; bn Eb Yal, I, 238
758
bkz. bn Hacer, el-sbe, V, 649-650
759
eybn, Ebu Abdillah Muhammed b. Hasan (189/804), el-Huccetu al Ehlil-Medine, I-IV, thk: Mehd
Hasan el-Keyln, lemul-Ktb, III. Bsk., Beyrut 1403, II, 169
760
Kabn sika olduuna dair bkz. bn Hbbn, es-Sikt, V, 333- 334; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 378; bn
Hacer, Takrb, I, 461
761
bn Sad, II, 358
762
Nevev, Tehzbul-Esm, II, 378; bn Hacer, el-sbe, V, 649
124
hakknda en iddetli eletiriyi bn Kesr yapmtr. O, Peygamberlerin says ile ilgili bir
anekdotu aktardktan sonra, Allah bilir, btn bu szler, Kabul-Ahbrdandr. O, Hz. mer
zamannda Mslman olunca eski kitaplardan anlatmaya balad. Bazen onu, mer(ra) da
dinliyordu. Hz. mer insanlarn da onu dinlemesine ve yannda bozuk ve abartl bilgileri
nakletmesine izin verdi. Bu mmetin, onun bu trden bilgilerinin tek bir harfine bile ihtiyac
yoktur.
763

1. 2. Kaynaklar
Kendisi mer b. el-Hattb, bn Abbs, Sheyb ve ieden rivyet etmitir. Ayrca
mrsel
764
olarak Hz. Peygamberden nakilleri de vardr.
765

1. 3. Rvileri
Kabn rvileri arasnda, vey olu Tebi,
766
Abdullah b. Abbs, Abdullah b. ayln,
Abdullah b. mer b. el-Hattb, Abdullah b. Zbeyr b. el-Avm, Abdurrahman b. Muayyis,
At b. Eb Rabh, At b. Yesr, Ebu Hureyre, Ebu Mervn, mer b. el-Hattbn Mevls
Elsem, Hlid b. Madn, Muviye b. Eb Sfyn ve Sad b. el-Mseyyib gibi isimler vardr.
767

1. 4. Rivyetleri
Ebu Nuaym onu, Shibul-Ktb vel-Esfr
768
olarak tanmlamaktadr. Buradaki,
sahifeler ve kitaplar, telif etmi olarak deil, okumu olarak anlamak gerekir. Zira,
Kabn risle telif ettiine dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgi yoktur.
slm rivyetin szl olduu konusunda srarc davranan, M. Schmitz, Kabdan bize
ancak azdan-aza dolaan rivyetler kalmtr.
769
derken, onun rivyetleri konusunda ise,
bn Kuteybe ve Nevev gibi, ayn- itimat mverrihler kendisini hi zikretmiyorlar ve Taber
gibi dierleri de bunu ndiren yapyorlar, buna mukabil menkb hikayecileri Saleb ve
Kisi, onu bir senet olarak alyorlar
770
demektedir.

763
bn Kesr, Tefsr, IV, 18
764
Mrsel haber konusunda zel bir alma olarak bkz. Polat, Selahattin, Mrsel Hadisler ve Delil Olma
Ynnden Deeri, TDV Yay., Ankara 1985
765
Kaynaklar konusunda bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 161; bn Hbbn, es-Sikt, V, 333; bnul-Cevz,
Safve, IV, 205; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 378; Mizz, XXIV, 189; bn Hacer, el-sbe, V, 649
766
Onun hakknda bilgi iin bkz. bn Sad, VII, 452; Nevev, Sahhu Mslim bi-erhin-Nevev, XV, 137;
Zeheb, Alm, IV, 413
767
Rvileri konusunda bkz. bn Sad, V, 173; VII, 401; Mslim, Ebul-Hseyin Mslim b. el-Haccc(261/874),
el-Kn vel-Esm, I-II, thk: Abdurrahm Muhammed Ahmed, el-Cmiatul-slmiyye, Medine 1404, I, 33; bn
Eb Htim, el-Cerh, VII, 161; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 378; Mizz, XXIV, 189-190; bn Hacer, el-sbe, V,
649
768
Ebu Nuaym, Hlye, V, 364. Bu tanmlama iin ayrca bkz. Nevev, Sahhu Mslim bi-erhin-Nevev, III, 76
769
Schmitz, M., Kab al-Ahbar, A, Eskiehir 1997, VI, 2-4, 3; Terhnde ayn eyleri ifade etmektedir. Bkz.
Terhn, 15
770
Schmitz, Kab al-Ahbar, A, VI, 3
125
Kabn hikmetli szleri, vaaz ve tleri, anlatt kssalardan rnekler
kaynaklarmzda bolca yer almtr.
771
Biz burada Kabn rivyetlerinden baz rnekler
vermenin, hem kendi adna imal edilen edebiyata dair bir takm bilgilere ulamak, hem de
isriliyt haberlerindeki konumunu ortaya karmak asndan faydal olaca kansndayz;
Cehennemde eti kemiinden ayran bir souk vardr ki, ona Zemher denir ve insanlar
ondan korunmak iin Cehennem Denizine snrlar
772
; [Tevrattan]Cennetin kapsnn
halkasndan ilk tutacak ve onu aacak olan kii Muhammed (sav)dir
773
; Muhammed
Tevrtta yazldr. Allah diyor ki, Muhammed tevekkl eden seilmi kulumdur. Sert ve
hain deildirDoumu Mekke, Hicreti Medine ve Mlk amdr.
774
Ayrca, ilk dinarlar
bastran,
775
Zl-Karneynin annesi,
776
Mus (a.s)n Allahla konumas,
777
Cennet ve
Cehennemlikler,
778
Cehennemdeki frnlar ve ebatlar,
779
yedi gn ve yedi yerin neyin
zerine tesis edildii,
780
Acem kitaplarna dayanarak, Seyhun, Ceyhun, Frat gibi nehirlerin
zellikleri
781
gibi, daha bir ok konuda bilgiler vermekte, nakillerde bulunmaktadr.
Sonu itibariyle, siyer almalarnn balang dneminde, gemi mmetlere dair
haberler naklederek, Resulullahn hayatnn, bir btnn paras olarak deerlendirilmesinde
ve slm tarih eserlerinin giri blmlerinde yer alan yaratl, gemi mmetler ve Neblere
dair haberlerin eklenmesinde, Kabn yadsnamaz bir rol olmutur.
2-Abdullah b. Selm(43/663)
Abdullah b. Selm b. el-Hris el-sril el-Ensrnin knyesi, Ebul-Hristir.
Knyesinin Ebu Ysuf olduu da sylenmitir. Kendisinin Ysuf(as)n soyundan geldii
iddia edilmitir. Ben Kaynuka Yahudilerinden olan Abdullahn, Mslman olmadan nceki
ismi Husaynd. Mslman olunca Resulullah, Abdullah olarak deitirmitir. Sehv, onun

771
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, V, 364, 367, 379; VI, 3; bnul-Cevz, Safve, IV, 203-205
772
773
774
bkz. bn Sad, I, 360; Ebu Nuaym, Hlye, V, 387; ayrca bkz. bnul-Cevz, Safve, I, 87-88; bu rivyetin ba
ksmnn ieye atfedilmi ekli iin bkz. Tirmiz, emil, 423-424; Hz. Peygamberin Tevrattaki dier
zellikleri iin bkz. bn Sad, I, 360, 362; bn Kesr, Tefsr, IV, 86
775
Fkih, III, 208
776
bnul-Cevz, el-Muntazam, I, 293
777
bn Ahmed b. Hanbel, Abdullah e-eybn(290/902), es-Snne, I-II, thk: Muhammed Sad Slim el-Kahtn,
Dru bn Kayyim, Dimam 1406, I, 283
778
779
780
781
bkz. Mutahhar b. Thir, IV, 60; bu nehirlerin Cennetten olduunu sylemesi konusunda bkz. bn Tariberdi,
I, 34
126
neseb ynnden Hazrec olduunu syler.
782
bnul-Cevz de, Avf b. el-Hazrec oullarnn
anlamals olduunu belirtmektedir.
783
Abdullah b. Selm 43/663 ylnda vefat etmitir.
784

smi cennetle mjdelenenler arasnda gemekte olan Abdullah b. Selma, bu konu
sorulduu zaman onun, Cennet Allahndr. Ona istediini sokar diye cevap verdii
nakledilmitir.
785

Abdullah b. Selmn Mslman olmasyla ilgili, ierik ve shhat dereceleri
birbirinden farkl haberler gelmi olmasna karn kaynaklarmz, Abdullah b. Selmn
Resulullahn hicretinde veya birka yl ierisinde Mslman olduu hususunda birlemi
gibidirler.
786
Horovitz, Abdullah b. Selmn Mslmanl ile ilgili haberler konusunda,
Bazlarna nazaran o, Peygamberin Medineye vusulnde Mslman oldu ve dierlerine
gre ise, Peygamber henz Mekkede iken ihtida etmiti. Mamafih, Mslman mnekkitlerin
ayan- itimad grmedikleri bir rivyete gre, kendisi 8/629-630da ihtida etmitir ki, bu
haber vakaya daha mutabktr. nk onun, Peygamber, Medinede iken, yapt gazvelerde
ismi yoktur. Gazevta dair kitaplarda mevcut bulunan baz ehemmiyetsiz kaytlar herhalde
umumiyetle kabul edilmi olan rivyetlerdeki ak tezad ortadan kaldrmak maksad ile metne

782
bkz. Sehv, et-Tuhfe, II, 41
783
bnul-Cevz, Safve, I, 719
784
Abdullah b. Selmn hayat konusunda bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, V, 18; bn Muhammed, Mesil, I,
157; bn Eb sm, el-hd, IV, 98; bn Eb Htim, el-Cerh, V, 62; bn Hbbn, Mehr, I, 16; es-Sikt, III,
228; Ebu Sleyman, I, 141-142; Kulbz, Ebu Nasr Ahmed b. Muhammed b. el-Hseyin el-Buhr(398/1007),
el-Hidyet vel-rd f Marifeti Ehlis-Sika ves-Sedd (Riclu Sahhil-Buhr), I-II, thk: Abdullah el-Leys,
Drul-Marife, Beyrut 1407, I, 390; bn Mnceveyh, Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-sbehn(428/1036), Riclu
Sahhi Mslim, I-II, thk: Abdullah el-Leys, Drul-Marife, Beyrut 1407, I, 344-345; bn Abdilber, Ebu mer
Ysuf b. Abdillah (463/1071), el-stb f Marifetil-Ashb, I-IV, thk: Ali Muhammed el-Becv, Drul-Cl,
Beyrut 1412, III, 921-923; Bc, Ebul-Veld Sleyman b. Halef b. Sad(474/1081), et-Tadl vet-Tecrh li-men
Harrece lehu el-Buhr fil-Cmiis-Sahh, I-III, thk: Ebu Lbbe Hseyin, Drul-Liv, Riyad 1406/1986, II,
808; bnul-Cevz, Safve, I, 718-721; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 255; Mizz, XV, 74-45; Zeheb, Alm, II, 413-
426; el-ber, I, 51; bn Kesr, el-Bidye, VIII, 416; bn Hacer, Takrb, I, 307; el-sbe, IV, 118-119; bn
Tariberdi, I, 125; Sehv, et-Tuhfe, II, 41; bnul-md, I, 53
785
Bu konudaki haberler iin bkz. bn Sad, II, 353; bnul-Cevz, Safve, I, 720-721; bn Abdilber, el-stb, III,
922; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 255; Zeheb, Alm, II, 417-418; bn Hacer, el-sbe, IV, 725; bnul-md, I,
53
786
Abdullah b. Selmn Mslman olmas ile ilgili nakiller ve grler iin bkz. bn Him, II, 516-517; bn
Sad, I, 236; Halfe b. Hayyt, Ebu mer el-Leys (240/854), Trhu Halfe b. Hayyt, thk: Ekrem Ziya Umer,
Drul-Kalem/Messesetur-Risle, II. Bsk., Dmek/Beyrut 1397, I, 56; bn Muhammed, Mesil, I, 111;
Mutahhar b. Thir, V, 118-119; Ebu Sleyman, I, 64; Hatbul-Badd, Trhu Badd, II, 65; bn Abdilber, el-
stb, III, 922; bnul-Cevz, Safve, I, 719-720; bnul-Esr, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed(630/1232), sdl-
be f Marifetis- Sahbe, I-VI, Drul-Fikr, Beyrut 1414-1415/1993-1995, III, 158; Mizz, XV, 74; Zeheb,
Alm, II, 414-416; bn Hacer, el-sbe, IV, 119; VII, 598; Sehv, et-Tuhfe, II, 41; Semhd, I, 273-274;
Bununla beraber, sonradan Mslman olduunu artran rivyetler de vardr. Bkz. Zeheb, Alm, II, 425-426;
Abdullah b. Selmn Mslman olmas ile ilgili olarak, Kabul-Ahbrn Mslman olma haberi ile benzeen
anlatlar da gelmitir. Resulullahn, Ktb-i kadmde zikredilmesi temeline dayal olan bu rivyet; Babam
bana Tevrttan ders yapyordu. Resulullahn zikrinin getii yere gelince babam bana, ayet o sril
oullarndan karsa ona tabi ol, Araplardan karsa ona uyma dedi. Ben Resulullahn yzne baknca onun
yalanc birisinin yz olmadn anladm eklindedir. Bkz. Mutahhar b. Thir, V, 118
127
hariten ilave edilmi olabilir.
787
demektedir. Horovitzin zikrettii Hz. Peygamberin
vefatndan iki yl nce Mslman olduu eklindeki rivyetin ise, haberi nakledenler
tarafndan az ve merdud olduu ifade edilmi
788
olmasna binen bir geerliliinden
bahsedilemez. Ayrca, Abdullah b. Selmn isminin, Resulullah zamannda fetva verenler
arasnda zikredilmesi de,
789
onun hicretin balarnda Mslman olduuna baka bir delildir.
Abdullah b. Selmn savalarda isminin zikredilmeme meselesine gelince, onun
Bedre katlmadn bilmekteyiz. Her ne kadar Ebu Arbe, onun Bedre katldn sylemi
olsa dahi, o bu grnde tek kalmtr.
790
bn Sad, Uhud Savanda, Abdullah b. Selmn
Grubu denilen baz Yahudilerin savaa ktklarn ancak, slmiyeti kabul etmediklerinden
dolay, Resulullahn onlara izin vermediini nakleder.
791
Ancak bu haberin shhatinin
sorgulanmas gerekmektedir. Zira, Abdullah b. Selmn kabilesinin Ben Kaynuka olduunu
yukarda belirtmitik. Ben Kaynuka ise, en ge Bedr Savandan sonra Medineden
karlmlardr. Baka bir Yahudi kabilesinin, Abdullah b. Selm grubu olarak nitelendirmek
de mmkn olamayaca iin, ya habere yaplan ekleme ile Abdullah b. Selmn ismi dahil
edilmi ya da haberin tamam mevzdur. En iyi ihtimalle o, Hendek Savana katlmtr.
792

Ayrca, Kureyza seferinde, Resulullahn, kadn ve ocuklarn bana Abdullah b. Selm
tayin ettii belirtilmitir.
793
Mamafih, savalara katlanlar arasnda zikrinin gemiyor
olmasndan hareketle, onun sz konusu dnemde Mslman olmad gibi bir sonuca ulamak
ne kadar salkldr o da ayr bir konu. Horovitzin bu iddialarna M. Fayda, Halbuki, Siyer
ve Mez kitaplar Bedir Savana katlan Mslmanlarn listesini titizlikle tesbit ettii
halde, dier savalara itirak edenlerin isimlerini vermemekte ancak ehit olanlar
bildirmektedir diyerek kar kar ve Horovitzin bu grn psikolojik temellerle aklar;
yle grnyor ki, Abdullah b. Selm gibi mehur bir Yahudi bilginin slmiyeti kabul edip,
Mslmanlar arasnda nemli bir mevki kazanmasna ve onun Yahudileri itham eden baz
grleri yaymasna mellifin gnl raz olmamaktadr
794

Abdullah b. Selm hakknda, sril oullarndan bir hit de bunun benzerine ahit
olup ('`- _'= .,-- -- - -'- -+-)
795
ayetinin nzil olduu sylenmitir. Ancak, baz

787
Horovitz, Josef, Abdullah b. Selm, A, Eskiehir 1997, I, 41-42, 41
788
bkz. Zeheb, Alm, II, 414; ayrca bkz. bn Hacer, el-sbe, IV, 118; Sehv, et-Tuhfe, II, 41
789
bkz. bn Muhammed, Mesil, I, 321
790
791
bn Sad, II, 48
792
793
bn Sad, II, 75
794
Fayda, Mustafa, Abdullah b. Selm, DA, stanbul 1988, I, 134-135
795
46/ Ahkf, 10
128
mfessirler bunu kabul etmemilerdir.
796
Bunlardan krime, Bu ayet nasl olur da Abdullah
b. Selm iin nazil olmu olabilir? Sre Mekkdir ve Abdullah b. Selmn Mslman olmas
bundan sonradr derken, Ebu mer, el-Ahkf Sresi Mekk de olsa bu ayet Meden
olabilir
797
diyerek krimeye itiraz etmitir. Abdullah hakknda baka ayetlerin de nzil
olduu kaydedilmitir.
798

Hz. meri sen etme konusunda kimsenin kendisini geemeyeceini syleyen
799

Abdullah b. Selmn, Hz. Osmann muhasaras esnasnda, ona destek verdii, onun yanna
girdii,
800
Hz. Osmann onunla grt ve durumu hakknda grn sorduu
nakledilmitir.
801
Muhtemelen bu grmeden sonra, Abdullah b. Selm muhasaraclar,
uyarmtr.
802
syanclarn, Abdullaha kfrler etmeye balamalar ve Yahud yalan
sylyor demeleri zerine o, Allaha yemin ederim ki siz yalan sylyorsunuz. Benim
Mmin olduumu Allah, Resul ve Mminler biliyorlar. Bu konuda, sril oullarndan bir
hit de bunun benzerine ayeti indirilmitir. der. Hz. Osmann katledilmesinden sonra,
mescide giden isyanclara, Abdullah b. Selm, Ey Msrllar, Ey Osmann katilleri,
Mminlerin Emirini ldrdnz yle mi? Nefsimi elinde tutana yemin ederim ki, bundan
sonra bir daha bozulmayan anlama, akmayan kan, paylalmayan mal kalmayacak der.
803

Her ne kadar bu rivyetlerin ieriinde, gelecee dair kehanetler ve ayetin aidiyeti gibi
tartmal unsurlar varsa da, sahabe olmasna karn toplum nazarndaki durumunun Kabdan
farkl olmadn gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Abdullah b. Selmn, Osmann
ehadeti ile ilgili baka szleri de nakledilmitir.
804
Ne var ki, bu trden nakillerin, mevz
haberlerde ok sk karlalan toplumun, tarih ierisindeki tecrbelerini, duygularn veya
beklentilerini yanstmasndan baka bir kymet-i harbiyesinden bahsolunamaz.

796
bn Sad, II, 353; Mizz, XV, 74
797
bn Abdilber, el-stb, III, 922-923; bn Hacer, el-sbe,VI, 641
798
bkz. bn Sad, II, 353; bn Hacer, el-sbe, I, 52-53; III, 148; IV, 133; Sehv, et-Tuhfe, I, 176
799
bkz. bn Sad, III, 369
800
bkz. Ahmed b. Hanbel, Fedil, I, 489; bn Kni, I, 40-41
801
bn Sad, III, 71; Endels, I, 119, 131
802
Muhasara edenleri uyarlar hakknda bkz. Seyf b. mer, ed-Dabb el-Esed (200/815), el-Fitne ve Vakatul-
Cemel, thk: Ahmed Rtib Urm, Drun-Nefis, Beyrut 1391, I, 72; Ahmed b. Hanbel, Fedil, I, 474, 478, 491
803
Ahmed b. Hanbel, Fedil, I, 478; haberin baka bir varyantnda ise, isyanclarn Abdullaha, Ey Yahudinin
olu bu seni ilgilendirmez dedii kaydedilmitir. Bkz. Seyf b. mer, I, 72; Abdullah b. Selm, isyanclarn Hz.
Osman ldrmemesi gerektii konusunda drt sebep sayyor, ancak onlar kendisine kfrederek, zerine
yrrler. Bu hdise ve onlar vazgeirmek iin syledikleri konusunda bkz. bn ebbe, IV, 1175-1186; Endels,
I, 139-140, 180-181, 230; bnul-Esrin rivyetinde ise, Yahudiyi de, Osman da ldrn dedikleri
nakledilmitir. Bkz. bnul-Esr, sdl-be, III, 158-159
804
Osman ldrlnce Abdullah b. Selma, Kitaplarnda Osmann sfatnn nasl bulunduunu sordular. O,
Biz onu Kyamet gnnde katil ve sessiz kalan zerinde emir olarak buluyoruz dedi[ bn Sad, III, 81];
Kyamet gn Osman katil ve yzst brakan hakknda hkm verecektir [bn Sad, III, 82]; nsanlar onu
ldrmekle kendileri zerine, Kyamet saatine kadar kapanmayacak olan fitne kapsn atlar[Sehv, et-Tuhfe,
II, 248]
129
Makdis, muhtemelen, muhasara esnasndaki asileri engelleme giriimlerine ve
szlerine dayanarak onu, Osman b. Affn asndand
805
diye tanmlar. Ayrca kendisinin,
Hz. Aliye biat etmedii de ifade edilmitir.
806
Ancak onun biat etmemesinde, Osman taraftar
olmas deil, isyanclarn kendisine kar takndklar tavrn etkili olduu kanaatindeyiz.
Yoksa, kendisinin Hz. Ali ile ilgili ahs bir meselesi yoktur. ayet sahihse, Abdullah b.
Selm, Medineden karken Hz. Alinin, atnn dizgininden tutarak, Ey Mminlerin Emiri,
Medineden kma, buradan bir kez karsan, bir daha ne sen nede Mslmanlarn iktidar
asla geri dnemez demi, Hz. Alinin yanndakilerin ona kfretmeye balamalar zerine,
Hz. Ali, Onu brakn, ne mutlu Muhammed ashabndan olana diyerek bunu
engellemitir.
807
Her ne kadar haberin slubu kussasn anlatmna benziyor olsa dahi, kehanet
haricindeki ksm, byle bir hdisenin vukuunu mmkn klmaktadr.
Yukarda da getii zere, Abdullah b. Selm da, toplum nazarnda phe ile
karlanmtr. Buna karn, Abdullah b. Selm, ayn ehri paylatklar Kabul-Ahbrla
fazla iliki ierisine girmemitir. Bu konuda, ikisinin Hz. merin yannda karlatklarna
dair anlat
808
dnda, herhangi bir haber tespit edemedik. Bunun nedeni Kabn,
rivyetlerinin, zellikle de Tevrat nakillerinin, Abdullah b. Selm tarafndan
yalanlanmasndan korkmas olabilir. Kabdan uzak duran Abdullah b. Selmn, Selmn el-
Fris ile daha samimi olduu grlmektedir.
809

Btn sahabenin udl olarak kabul edilmesi nedeniyle, cerh ve tadlin
tanmlamalarndan muaf olan Abdullah b. Selmn ilmi hakknda vc ifadeler
nakledilmitir; Yezd b. Umeyra, Muz b. Cebelin vefat yaklanca ona Bize vasiyet et
denildi. O, lmi u drt kiinin yannda arayn; Uveymir Eb Derd, Selmn el-Fris,
Abdullah b. Mesd, Abdullah b. Selm dedi
810

2. 2. Kaynaklar
Ehl-i kitap kltrnden gelen, Abdullah b. Selmn, Tevrt ve Talmudu babasndan
okuduu belirtilmitir.
811
Ayrca, kendisi, Neb (sav)den iitmitir.

805
Mutahhar b. Thir, V, 118
806
807
bkz. Seyf b. mer, I, 119; Taber, Trh, III, 10; Hz. Ali Iraka kmaya karar verdii zaman, Abdullah b.
Selmn yanna giderek, gitmemesi konusunda uyarmas ile ilgili farkl bir rivyet iin bkz. bn Eb sm, el-
hd, I, 144
808
bkz. bn Hacer, el-sbe, V, 651
809
bkz. bn Sad, IV, 93
810
bkz. bn Sad, II, 352; rz, brahim b. Ali b. Ysuf e-rz Ebu shk(476/1083), Tabaktul-Fukah, thk:
Hall el-Meyyis, Drul-Kalem, Beyrut tz. 24; ayrca bkz. bn Sad, VI, 268; Sehv, et-Tuhfe, II, 41
811
Fayda, Abdullah b. Selm, DA, I, 135
130
2. 3. Rvileri
Kendisinden, oullar Ysuf, Muhammed ve torunu Hamza b. Ysufun yan sra,
Abdullah b. Mukl, At b. Yesr, Avf b. Mlik el-Eca, Ebu Brde b. Eb Mus, Ebu
Hureyre, Ebu Sad el-Makbur, Ebu Seleme b. Abdirrahman, Enes b. Mlik, Zrra b. Evf el-
Hur(Basra Kads) ve daha bir ok kii rivyet etmitir.
812

2. 4. Rivyetleri
Abdullah b. Selma nisbet edilen baz risleler, zamanmza kadar gelmitir.
813

Mslmanlar, kendisinden Tevrat ve ilgili ilimlere dair bir ok haber rivyet ettikleri gibi,
814

Buhr ve Mslim de, ondan tahricte bulunmulardr.
815
Kabul-Ahbr gibi, Abdullah b.
Selma da -mitoloji ierikli- zellikle de yaratl ve gemi Enbiyya dair bir ok haber
atfedilmitir. Dolays ile, Abdullaha atfedilen nakillerin ona aidiyeti her zaman iin
tartmaya aktr. Abdullah b. Selmn rivyetlerini drt ksmda incelemek mmkndr;
a-Yaratl Haberleri: Abdullah b. Selmn haberleri arasnda yaratl haberleri
olduka bir yekn tutmaktadr. Bu balamda bir ok slm tarihisi, onun nakillerinden
faydalanmtr. Bu tr haberlerine rnek olarak; Allah yaratmaya Pazar gn balad.
Arzlar Pazar ve Pazartesi gn, kuvvetleri Sal ve aramba gn, gkleri Perembe ve
Cuma gn yaratt. Cumann son saatinde dem (a.s) yaratt. te bu saatte kyamet
kopacak
816
; Allah nuru yaratt, bu nurdan karanl yaratt, bu karanlktan (tekrar) nuru
yaratt, bu nurdan suyu ve bu sudan da her eyi yaratt
817
ve Toradan, Sudan, dadan ve
yeryznden kan Buhar yaratld
818
gibi nakillerini saymak mmkndr.
b-Gemi Millet ve Enbiy Haberleri: Abdullah b. Selm, Tevrt ve zellikle de
Yahudiler arasnda dolaan anlatlar slm kltrne tamada Kab kadar olmasa bile etkin
rol oynayanlar arasndadr. Bununla beraber, bu etkinlikte kusssn pay her zaman iin gz
nnde tutulmaldr; Ebu Sad el-Hudr, Abdullah b. Selma, Makamdaki izi sordum. O,
Hacerul-Esved, bugn olduu noktada idi. Ancak Allah, Makam, kendi ayetlerinden bir
ayet klmak istedi. Allah, brahime insanlar hacca armasn emrettii zaman o, makama

812
Rvileri iin bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, V, 62; Mizz, XV, 75; Zeheb, Alm, II, 413; el-Kif, I, 560;
Sehv, et-Tuhfe, II, 41
813
bkz. Fayda, Abdullah b. Selm, DA, I, 135
814
815
bn Muhammed, Mesil, I, 386; Hkim en-Neysbr, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Hamdeveyh
en-Neysbr(405/1014), Tesmiyet men Ahrecehum el-Buhr ve Mslim, thk: Keml Ysuf el-Ht,
Messesetl-Ktbis-Sakfiyye/Drul-Cinn, Beyrut 1407, I, 51; Bc, II, 808
816
bnul-Esr, el-Kmil, I, 18; ayrca bkz. bn Sad, I, 30; bnul-Esr, el-Kmil, I, 35
817
Mutahhar b. Thir, I, 150
818
Mutahhar b. Thir, II, 2
131
kard. Makamn boyu, dan boyu kadar uzuyordu ve aadakilere, Ey insanlar hamd
edilen Rabbinizin arsna cevap verin derdi

dedi
819

c-Kehanet Haberleri: Muhtemelen kusss kaynakl haberlerdir; nsanlar onu(Hz.
Osman) ldrmekle kendileri zerine, Kyamet saatine kadar kapanmayacak olan fitne
kapsn atlar
820
; Biz onu(Hz. Osman) Kyamet gnnde katil ve sessiz kalan(yzst
brakan) zerinde emir olarak buluyoruz
821
; Muhammed b. Srn, Abdullah b. Selm bana
haber verdi ki, sizinle Kurey arasnda sava olacak, ayet ben o savaa yetiirsem ve benim
gcm olmazsa beni bir yatakla iki ordunun arasna koyun dedi.
822

d-Resulullahla lgili Haberleri: Resulullahn sfat ve szlerine yer veren
rivyetleridir. Tevratta Resulullahn sfat konusunda, Ey Neb biz seni ahit, mjdeci,
uyarc, mmilerin koruyucusu olarak gnderdik, Sen benim kulum, Resulmsn, seni
Mtevekkil olarak isimlendirdim. O, sert ve hain deildir, arda baran, ktl
ktlkle savan deil, bilakis affedicidir
823
; Resulullah Medineye geldiinde ona bakmak
iin bir grup Medineli ile birlikte gitmitik. Onun yzne baktm ve onun yalanc bir yz
olmadn anladm. Ondan iittiim ilk ey
824
Yukarda Makamla ilgili haberin
devamnda Abdullah, Resulullahn kblesi hakknda da bilgi vermektedir; Resulullah(sav)e
ise hicretten nce Beytul-Makdise doru namaz klmas emredildi. Hicret ettikten sonra
Allahtan, onun ve Neblerinin nefsinin raz olaca kbleye evirmesini diledi. Kendisi
Medinede iken Mzna doru namaz klyordu. Mekkeye geldikten vefat edinceye kadar
Makama doru namaz kld
825

Netice itibariyle, Abdullah b. Selmn da siyer yazclndaki rol Kabul-Ahbr
gibidir. Ancak ismi etrafnda en azndan Kab kadar bir literatrn oluturulmadn da
sylemek durumundayz.
3-Vehb b. Mnebbih(114?-732)
smi, Vehb b. Mnebbih b. Kmil b. Sc b. Zkibrdr. Ebnul-Fursten olan, Vehb b.
Mnebbihin knyesi Ebu Abdillahtr.
826
Kisr (Enu irvn) tarafndan Yemene gnderilen

819
Fkih, I, 442-443
820
821
bn Sad, III, 81
822
bn Abdilber, el-stb, III, 923
823
bn Sad, I, 360
824
bkz. bn Sad, I, 235; bn Kni, II, 132; bn Abdilber, el-stb, III, 922; bnul-Cevz, Safve, I, 719; bn Eb
Cerde, IV, 1805; V, 2304-2305; VIII, 3562; Zeheb, Alm, II, 414
825
Fkih, I, 442-443
826
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 164; bn Kuteybe, el-Merif, 459; bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 24; bn
Hbbn, Mehr, I, 122; es-Sikt, V, 487; Kulbz, II, 760; bn Mnceveyh, II, 305; Bc, III, 1193; Nevev,
Tehzbul-Esm, II, 445; bn Hallikn, Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr(681/1282), Vefeyytul-
Ayn ve Enbu Ebniz-Zamn, I-VI, thk: Ysuf Ali Tavl, Meryem Ksm Tavl, Drul-Ktbil-lmiyye,
132
ranl, asker ve idarecilerin, yerli kadnlarla evlenmeleri sonucunda yeni ve olduka kalabalk
olan sosyal bir snf ortaya kmtr. Ebn(oullar) ad verilen, siyas ve asker gc elinde
bulunduran bu zmre, kltr bakmndan zamanla Araplamtr.
827
bnul-Cevz, Onlar
Kisr, Yemene srmt
828
derken, Zeheb, asllar hakknda daha ayrntl bilgi
vermektedir; Onlarn asl, Horasan, Herttandr. Mnebbih, Hertdan Kisrnn
zamannda kt. Sonra o, Neb(sav) zamannda Mslman oldu, slm gzel yaad. Vehb b.
Mnebbih Herta gidip geliyordu.
829

Vehbin Yahudi asll olduu da sylenmitir.
830
Bu konuda Horovitz; htida etmeden
nce ehli Kitaptan olduuna, daha dorusu Yahudi aslndan geldiine dair eski kaynaklarda
hibir bilgi yoktur. Herhalde o Mslman olarak domu olmaldr
831
demektedir. Ebnnn
Mslmanl erken diyebileceimiz bir dnemde(10/631) kabul etmi olmasndan
832
ve
belirttii zere kaynaklarda onun ehl-i kitaptan olduuna dair herhangi bir bilgi
bulunmamasndan hareketle, Horovitzin grne katlmak mmkndr.
ran asll olan Vehb, Sanya iki gnlk mesafede bulunan Zimrda Hz. Osman
dneminde, 34/654 ylnda dodu.
833
Annesi Himyerden olan,
834
Vehbin be kardei vard.
Kendisinden daha byk olan kardei, Hemmm, Ebu Hureyreden rivyet etmi ve Vehbten
nce lmtr.
835
Hemmmn, Vehb iin kitaplar satn ald da rivyet edilmitir.
836
Dier
kardeleri ise, Mukl, mer, aylan ve Akldir.
837

Vehb b. Mnebbihin lm tarihi konusunda tarihiler, hem fikir deillerdir. Vefat
tarihi olarak, 110/728,
838
111/729,
839
113/731
840
114/732
841
ve 116/734
842
yllar verilmitir.

Beyrut 1419/1998, V, 28; Mizz, XXXI, 140; Zeheb, Alm, I, 544; Mzn, VII, 148; bn Hacer, Takrb, I, 585;
Lisnul-Mzn, I-VII, Messesetl-Alem lil-Matbt, III. Bsk., Beyrut 1406/1986, VII, 428; Suyt,
Tabakt, I, 48; bnul-md, I, 150; Kehhle, mer Rza, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye fit-Trh
vet-Tercim vel-Curfiy ver-Rihlt, Messesetur-Risle, I. Bsk., Beyrut 1406/1986
827
Fayda, Mustafa, Ebn, DA, stanbul 1994, X, 78-79, 78
828
bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 140
829
Mizz, XXXI, 143; Zeheb, Alm, I, 545-546; Kisrnn Yemene asker gndermesi ve ebn konusunda bkz.
bnul-md, I, 150-151
830
bkz. Abdulhamd, 34
831
Horovitz, Josef, Vehb b. Mnebbih, A, Eskiehir 1997, XIII, 260-262, 260
832
bkz. Taber, Trh, II, 209
833
Doum tarihi konusunda bkz. Mizz, XXXI, 160; Zeheb, Alm, I, 545; Suyt, Tabakt, I, 48
834
Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 666
835
Hakknda bkz. Zeheb, Alm, V, 311
836
Hemmm konusunda bkz. bn Sad, V, 544; bn Mnceveyh, II, 305; bnul-md, I, 150
837
Kardeleri konusunda bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 459; bn Hbbn, es-Sikt, V, 488; Bc, III, 1193; bnul-
Esr, el-Kmil, V, 176; Mizz, XXXI, 140, 143; Zeheb, Alm, I, 544; bnul-md, I, 150
838
bn Sad, V, 543; Halfe b. Hayyt, I, 340; bn Kuteybe, el-Merif, 459; bn Hbbn, es-Sikt, V, 488; Ebu
Sleyman, I, 261-262; Kulbz, II, 760; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 445; bn Hallikn, V, 30; Mizz, XXXI,
160; bn Kesr, el-Bidye, IX, 323
839
bn Kesr, el-Bidye, IX, 323
840
bn Hbbn, Mehr, I, 122; es-Sikt, V, 488; bnul-Esr, el-Kmil, V, 176; Mizz, XXXI, 161; Suyt,
Tabakt, I, 48
133
Onun 90 yanda vefat ettii belirtilmesine
843
karn, doum ve vefat tarihleri arasndaki
zaman aralndan dolay bunu kabul etmek zordur. Nitekim, onun seksen yanda vefat ettii
konusunda ittifak salanm gibidir.
844
Bu nedenle vefat tarihi ile ilgili bizim tercihimiz
113/731 veya 114/ 732 tarihlerinden biridir. Kabrinin Busrann batsnda Asem denilen
kyde olduu iddia edilmitir.
845

Hicz ziyaret etmi, hac ve yolculuklarda bulunmu olan Vehb,
846
btn fakihlerin
katld 100/719 ylndaki hacca da katlmtr.
847
Vehbin, btn hayat Yemende
gemitir.
848
Mamerin, Simk el-Fadlden naklettiine gre, Vehb, siyas kiilerle de bir
arada bulunmu ve onlarla samimiyet kurmutur.
849
Buna karn kendisi, At el-Horasanyi
meliklere yanamasndan dolay ayplamtr.
850
Anlalan, Vehbin burada kast, Atnn
saraya intisap etmesidir. Kendisi de her ne kadar, valilerle grmse de, onlardan maa
aldna veya saraya intisap etmi olduuna dair herhangi bir kayt yoktur. Vehb b. Mnebbih,
mer b. Abdilazzin, San kadl grevini de yrtmtr.
851
Ancak, Vehbin, bu
grevden fazla da memnun olduunu syleyemeyiz.
852

Rivyetlerde Vehbin bid ve slih biri olduu sk sk vurgulanmtr. Onun, krk
yl(baz rivyetlerde yirmi yl) boyunca yats abdesti ile sabah namaz kld bir ok kaynakta
tekrarlanmtr.
853
Onun hakknda da, bir ok haberin imal edildiini belirtelim. Bu haberler
arasnda en arpc olan, Vehbin kader grne atfla imal edilen; Hlid b. Madan-Ubde
b. Smit, Neb(sav)in yle dediini iittim; mmetimden iki adam kacak, onlardan birine

841
Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 164; bn Kuteybe, el-Merif, 459; Mesd, III, 214; bn Hbbn, es-Sikt, V,
488; Ebu Sleyman, I, 268; Kulbz, II, 760; bn Mnceveyh, II, 305; Bc, III, 1193; bnul-Esr, el-Kmil, V,
176; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 445; bn Hallikn, V, 30; Mizz, XXXI, 161; Zeheb, Alm, I, 557; Suyt,
Tabakt, I, 48
842
bn Hallikn, V, 30; Mizz, XXXI, 161; Suyt, Tabakt, I, 48
843
Mesd, III, 215; bn Hallikn, V, 30
844
bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 24; bn Hbbn, es-Sikt, V, 488; bn Mnceveyh, II, 305; Bc, III, 1193;
Zeheb, el-ber, I, 142
845
846
Zeheb, Alm, I, 545
847
Mizz, XXXI, 147; Zeheb, Alm, I, 548
848
849
Mizz, XXXI, 146; Zeheb, Alm, I, 547-548. Baka bir rivyette de Vehbin, Yemen valisi Mesd b. Avfla,
oturduu anlatlmtr. Bkz. Zeheb, Alm, I, 554
850
bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 294-295; bn Kesr, el-Bidye, IX, 327
851
bkz. Icl, Ebul-Hasan Ahmed b. Abdillah b. Salih el-Kf(261/874), Marifets-Sikt, I-II, thk: Abdulalm
Abdulazm el-Bster, Mektebetd-Dr, Medine 1405/1985, II, 345; Mizz, XXXI, 142; Zeheb, Alm, I, 545;
Mzn, VII, 148; bnul-md, I, 150
852
bkz. Icl, II, 345; Mizz, XXXI, 146; Zeheb, Alm, I, 548
853
bkz. bn Sad, V, 543; bn Hbbn, Mehr, I, 122; es-Sikt, V, 488; bnul-Cevz, Safve, II, 288, 294; Mizz,
XXXI, 145; Zeheb, Alm, I, 547; Mzn, VII, 148
134
Vehb denilecek, ona Allah hkm verecek, ayln denilen dieri ise mmetime blisten daha
zararl olacak
854
eklindeki rivyettir.
Vehbin Kader olduu sylenmitir.
855
Watt, onun kaderciliini dier dinler, zellikle
de Yahudi eserleri hakkndaki malumat ile ilikilendirir.
856
Vahiyle ters dt iin bu
grnden vaz getiini belirten Horovitz, onun kader konusunda eser kaleme ald
iddiasna da pheli yaklamaktadr.
857
Vehbin kader konusundaki grnden vaz getii
hususu doru olmakla beraber,
858
kader konusunda bir kitap yazd da bir ok kaynak
tarafndan kaydedilmitir.
859
Ne var ki, Vehb bu kitap konusunda pimanln dile
getirmitir.
860
Vehbin kader gr zerinde duran A. Aydemir, Vehbin, Hepsi gkten
inmi, 92 kitapta, Kim kendisine meietten(dileme, irade) bir ey isnd ederse kafirdir
szn bulduu iin, kader dncesinden vazgetiini sylediini belirtir.
861
Ancak,
Aydemirin yanld ortadadr. Zira Vehb, bu szn kader grnden vazgetiini ifade
iin deil, kader grne delil olarak ileri srmtr. Vehbin, kader anlay, insan
zgrln n plana kararak, kaderi inkar makamnda olan Mutezile Kaderiyyesi deil,
iradeyi inkar eden Cebr Kader anlaydr. Onun vaz getii Mutezil Kader anlaydr. Bu
konuda Vehb, Ben, kader konusunda konuuyordum, ta ki, Neblerin kitaplarndan 70 ksur
kitap okuyuncaya ve hepsinde de, iradede (meiyet), kendi nefsine bir ey klan kfretmitir
ibaresini grnceye kadar. Bylece szm braktm
862
demitir. Vehbin, Cebr Kader
akidesine inandna dair baka szleri de vardr; Ameller mhrleriyle tartlr, Allah bir
kuluna hayr dilerse, onu hayr ameliyle mhrler, Allah, ona er dilerse, onu er ameliyle
mhrler
863
Vehb, kader konusunda deiik zamanlarda tartmalara da girimitir.
864

Vehble, Cad b. Dirhemin deiik zamanlarda grmeleri olmutur. Cadn, Vehb dnda

854
Mizz, XXXI, 143-144; Zeheb, Alm, I, 546
855
bn Kuteybe, sonradan vazgeti kaydyla Kaderiyye Mezhebine dahil mellifler arasnda zikretmektedir.
Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 625; ayrca bkz. Horovitz, el-Mez, 29; Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 260
856
bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, 133-134
857
Horovitz, el-Mez, 29; Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 260
858
Ahmed b. Hanbel; Kaderden bir eyle itham edildi, sonra o vazgeti demektedir. Bkz. Mizz, XXXI, 147;
Zeheb, Mzn, VII, 148
859
bkz. Czcn, Ebu shk brahim b. Yakb(259/872), Ahvlur-Ricl, thk: Subh el-Bedr es-Smirn,
Messesetur-Risle, I. Bsk., Beyrut 1405, 189; Mizz, XXXI, 147; Zeheb, Mzn, VII, 148
860
bkz. Mizz, XXXI, 147; Zeheb, Alm, I, 548; Mzn, VII, 148
861
Aydemir, 68
862
Mizz, XXXI, 147; Zeheb, Alm, I, 549; Mzn, VII, 149. Ayn sz, At el-Horasanye de atfedilmitir;
Ben kader konusunda bir ey konumadm, bunu yayanlar da bilmiyorum, ancak ben Allahn kitaplarndan 90
ksur kitap okudum, onlardan 70 tanesi kiliselerde bilinir, onlardan 20sini ise ok az insan bilir, ben onlarn
hepsinde de unu buldum; Meiyet(irade) konusunda her kim, kendi nefsine bir ey vekil ederse, kfretmitir
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, IV, 24; Zeheb, Alm, I, 551
863
Ebu Nuaym, Hlye, IV, 33
864
bkz. Fkih, II, 122; Ebu Nuaym, Hlye, I, 325; Mizz, XXXI, 147; Zeheb, Alm, I, 548; Mzn, VII, 148-
149
135
hangi alimle karlat isem kzd
865
demesi, Vehbin hogrsn veya ayn fikri
paylamalar ile aklanabilir.
866

Muhtemelen, Vehbin soruturularak bir mddet hapiste tutulmasnda ve dayak
yemesinde de,
867
kader konusundaki grleri etken olmutur. Ysuf b. mer(Haccc), Halife
Him tarafndan, 106/724 ylnda, Yemenin idaresini stlendii zaman, Vehb b. Mnebbihi
dvdrmtr.
868
Vehbin, lm yedii bu dayaa balanmaktadr. Bu konuda Ebus-Sayda,
Bu habs Ysufun, Vehb b. Mnebbihi dverek ldrdne ahidim
869
demitir.
Hacccn, Vehbi, cezalandrmasnn arka plannda baka nedenler de zikretmek
mmkndr. Bunlar arasnda; Vehbin, nceki vali ile arasnn iyi olmas, Haruriyyenin Ali
kart grlerine reddiyede bulunmas veya Vehbin blgedeki otoritesini krmak istemi
olmas gibi nedenler saylabilir.
Vehb, dneminin tartma konular hakknda da fikirler beyan etmitir. Nitekim ondan,
imann artp eksilmesi
870
ve iman-amel ilikisi konularnda szler nakledilmitir.
871

Vehb, Yahudi kltrnn hakim olduu Yemende domu, ran ve Yahudi kkenli
bir aileden gelmitir. Dolays ile ehl-i kitap zellikle de Yahudi kltrne dair geni bilgisi
vard ve bu bilgisini slm kltr ve dnce sistemine tamtr. Vehbin yaratl, gemi
Peygamberler ve Yahudi Tarihine dair bilgileri Tevrat kaynakldr.
872
Bununla beraber,
Vehbin bu geni kltr ile alakal efsanev anlatlar da retilmitir. Vehbin, Allahn
Neblere indirdii 73 kitap okudum
873
veya Hepsi gkten indirilmi, 92 kitap okudum,
bunlardan 72si kiliselerde ve insanlarn elindedir. 20sini ise ok az kii bilir
874
gibi
ifadelerle, -her ne kadar bu kitaplarn Kitab- Mukaddesin bblar olma ihtimali olsa dahi-
875

onun kimsenin vkf olmad eserlere ulat iddias, bizi szn zahirine hamletmek, baka
bir ifade ile bu rivyetleri inkar etmek durumunda brakyor. Vehb, bu ifadeleri ilimde
otoritesini, yetkinliini in etmek gayesi ile de sylemi olabilir. Ancak bu ihtimal onu,

865
866
Ancak, Vehbin, Cad uyarmas fazla gecikmemitir; Cad, Vehb b. Mnebbihe gidip gelirdi. O, Allahn
sfatlarn sordu. Vehb, Sana yazklar olsun ey Cad, bu meselelerden uzak dur, sanrm sen helak olacaksn,
Allah bize kitabnda elinin olduunu sylemeseydi biz sylemezdik, gznn olduunu sylemese idi biz gznn
olduunu sylemezdik dedi. ok gemedi, Cad aslarak ldrld bn Kesr, el-Bidye, IX, 405
867
bkz. Zeheb, Alm, I, 555
868
bkz. Zeheb, Alm, I, 556; V, 443
869
Mizz, XXXI, 161; ayrca bkz. Zeheb, Alm, V, 443
870
man plaktr, onun elbisesi takva, ziyneti haya, mal fkhtr bkz. bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 140;
Safve, II, 291; Mizz, XXXI, 147
871
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, IV, 31, 33; bnul-Cevz, Safve, II, 295
872
bkz. Horovitz, el-Mez, 30-31
873
Abdulhamd, 34
874
bkz. bn Sad, V, 543; bu szn dier varyantlar iin bkz. Mizz, XXXI, 145; Zeheb, Alm, I, 547; bnul-
md, I, 150
875
Hamde, Mesdir, 69
136
yalanc konumuna drr ki, elimizde ona kizb ithamnda bulunmamz hakl klacak,
herhangi bir karine yoktur.
Vehbin, eserlerinde mukaddes metinlerin isim ve rakamlarn tam olarak vermesinden
hareketle, Horovitz, onun Sami dillerinin bir ounu bildiini syler.
876
Bu gre, babasnn
ranl olmasndan dolay Farsay, Tevratn dili olmas hasebiyle braniceyi ve doal olarak
Arapay bilmesinden hareketle katlmak mmkndr. Ancak, Horovitzin de, Vehbin bilgi
kaynaklar arasnda sayd,
877
memleketindeki Yahudi ve Hristiyan alimlerinin bu konudaki
katklarn gz ard etmemek gerekir. Vehbin, bir ok dil bildii konusunda da, apokratif
haberlerle karlamaktayz.
878

Vehbi Medine ekolnden sayan, R. een, bn shk, Taber, Mesd gibi byk
tarihiler, Peygamberler tarihi, eski Yemen tarihi konularnda ondan faydalanmlardr.
879

der. Ekoller konusuna daha nce deinmi olmakla beraber, burada unu ifade edelim ki,
Vehb illa bir ekole dahil edilecekse bunun ad, hi phe yok ki, Yemen veya Ehl-i Kitap
Tarih Okulu olmas gerekir. Ayrca, kendisinin ahbr rivyet edenleri Irak ekolne dahil
ederken, Vehbi hangi gerekelerle Medine ekolne dahil ettii tartlr.
Ahmed b. Hanbel onun hakknda; Kendisi, ebnul-Fursden, erefli biri idi, Yemen
ehlinden kimin Z veya Z unvan varsa o ereflidir
880
derken, cl, Ebu Zura ve Nes onun
sika olduunu beyan etmilerdir.
881
Ebu Hafs el-Fellsn zayf grmesi
882
haricinde, Vehbin
sikal konusunda genel kan olumutur.
883

876
Horovitz, Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 261
877
Horovitz, Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 261
878
Bu haberlerden birine gre; Veld, Dmek mescidinin inaatn balatnca, zerinde Yunanca yaz bulunan,
tatan bir levha bulunur. Ehl-i Kitaptan bir grup, onu okuyamaynca, Veld levhay Vehbe gnderir. Vehb yazy
okuyarak, Bu Sleyman b. Dvud zamannda yazlmtr. Onda yle yazldr diye levhay okur. bkz.
Mesd, III, 166-167; bu haberin dier varyantlar iin bkz. Ensr, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b.
Cafer b. Hayyn(369/979), Tabaktul-Muhaddisn bi-Esbehn vel-Vridne aleyh, I-IV, thk: Abdulfur
Abdulhk Hseyin el-Bel, Messesetur-Risle, II. Bsk., Beyrut 1412/1992, III, 81; Nuaym, Abdulkdir b.
Muhammed ed-Dmek(978/1570), ed-Dris f Trhil-Medris, I-II, thk: brahim emsuddn, Drul-Ktbil-
lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1410, II, 287
879
880
881
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 24; Bc, III, 1193; Mizz, XXXI, 142; Zeheb, Alm, I, 545; Mzn, VII,
148; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 428
882
bkz. bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 189; Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347),
Zikru Esmi men Tkillime fhi ve Huve Mevsukun, thk: Muhammed ekr Emrr el-Meydn, Mektebetl-
Menr, Zrk 1406, I, 193; el-Mun fid-Duaf, thk: Nureddin Itr, yer ve tarih yok, II, 727; Mzn, VII, 148
883
bkz. Icl, II, 345; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 445; Zeheb, men Tkillime fhi, I, 193; el-Mun, II, 727;
Mzn, VII, 148; el-Kif, II, 358
137
3. 2. Kaynaklar
Vehb b. Mnebbih, bn Abbs ve ayet doru ise Ebu Hureyreden hadis iitmitir.
Ayrca, kardei Hemmm b. Mnebbih, Abdullah b. Amr b. el-s-ki bu konuda ihtilaf vardr-
Amr b. Dnr, Cbir, Ebu Sad el-Hudr, Enes b. Mlik, bn mer, Numn b. Ber, Tvs b.
Keysn ve kim olduu bilinmeyen Fencul-Yemnden nakillerde bulunmutur.
884
Hakem b.
Mesd es-Sakafden sadece Vehb rivyet etmitir.
885
bn Man, onun Cbirden iitmediini,
onun sahifesini kullandn belirtir.
886
Gelen rivyetler de bn Mani desteklemektedir;
Vehb b. Mnebbih, Cbir b. Abdillahn sahifesini okurken
887

Hristiyanln Necrna girmesi haberini, Necrn halkna dayanarak anlatmasnda
olduu gibi
888
Vehb b. Mnebbih, duyuma dayal bilgiler de nakletmitir.
Vehb, bir ok konuda Kitaplara atfta bulunurken,
889
bazen Tevrt
890
bazen de
Zeburu haber kayna olarak zikretmektedir.
891
Zeheb, lminin byk bir ksm sriliyt
konusunda ve ehl-i kitabn Suhuflarndandr diyerek, en nemli haber kaynana iaret
eder.
892
Ayn ekilde, kendisi iin, Shibul-ktb yani sahifelerden rivyet ediyor
893

denilerek, yazl kaynaklara dayand belirtilmitir. Nitekim Vehb, Baz kitaplarda buldum
ki
894
diyerek bu sahifelere atflarda bulunmutur.
3. 3. Rvileri
Kendisinden, iki olu Abdullah ve Abdurrahman, kardeinin oullar Abdussamed b.
Mukl b. Mnebbih ve Akl b. Mukl b. Mnebbih, kznn olu drs b. Sinn, Amr b. Dnr,
sm b. Rec b. Hayve, Dvud b. Kays es-Sann, Ebu Musab Slih b. Ubeyd, Hemmm b.
Nfi-Abdurrezzkn babasdr-, Mura b. Hakm, Simk b. el-Fadl, Yezd b. Mslim ve daha
bakalar rivyet etmitir.
895
Mus b. Ukbenin de ondan rivyet ettii belirtilmitir.
896

884
Kaynaklar iin bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 24; bn Hbbn, es-Sikt, V, 487; Kulbz, II, 760; bnul-
Cevz, Safve, II, 295-296; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 445; Mizz, XXXI, 140; Zeheb, Alm, I, 545; Mzn,
VII, 148; el-Kif, II, 358; Al, I, 296; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 428; bnul-md, I, 150
885
Mslim, Ebul-Hseyin Mslim b. el-Haccac(261/874), el-Mnferidt vel-Vahdn, thk: Abdulaffr
Sleyman el-Bundr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1408/1988, I, 214
886
Al, I, 296
887
Fkih, II, 386
888
Haberin senedi; Muhammed b. shk-Vehb b. Mnebbih-Necrn Halk eklindedir. Bkz. Hamev, V, 267
889
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, IV, 26, 27, 32, 38, 46
890
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, IV, 38; bnul-Cevz, Safve, II, 294
891
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, IV, 46
892
Zeheb, Alm, I, 545
893
Zeheb, Alm, III, 89
894
bn Kesr, el-Bidye, IX, 325, 333
895
Rvileri konusunda bkz. bn Sad, V, 544; bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 24; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 445;
Mizz, XXXI, 140-142; Zeheb, Alm, I, 545; Mzn, VII, 148; el-Kif, II, 358; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII,
428
896
bnul-Cevz, Safve, II, 296
138
3. 4. Eserleri
Vehbe bir ok eser atfedilmitir.
897
Kendisine atfedilen kitaplar unlardr:
1-Sretu Resulillah: Azam, Tabernnin, Mucemul-Kebrinde bu eserden
iktibaslar yaptn iddia eder.
898
Ancak, Tabernnin ilgili eserinde pe pee olarak Vehbten
yapt alntlara baktmzda Azamnin bu iddiasn neye dayanarak ileri srdn
anlamak zordur.
899
Horovitz, bu eser hakknda; Schott Reinhardtn koleksiyonu iindeki
papirste C. H. Beker, Vehbin, hicretten nceki ve hicret hdiselerini anlatan bir siyer
defterini kefetmitir ki, bu defter, Hayseme kar dzenlenen seferi de anlatyordu. u halde,
Vehb Mez yazmtr. Onun, el-Mbtedeyi rivyet eden torunu Abdulmunim, Heidelbergde
bulunan ve h. 228/842de yazlm papirsn isndnda da grlmektedir. Taber ve
dierlerinden istihra edildii gibi, bu papirs Vehbin isnd kullan tarzn bilmediini
teyit etmektedir der.
900
Horovitz, Heidelberg parasnda, Byk Akabe Grmesi,
Drun-Nedvede Kureyin grmesi, Hicrete hazrlk, Hicret, Resulullahn Medineye
ulamas ve Ben Hayseme gazvesini anlatldn syler.
901
Rivyetlere yansd kadaryla
Vehb b. Mnebbihe atfedilen; Kabe ile ilgili,
902
Mekkeye yerleen kabilelerle ilgili,
903

Esved el-Ansyle ilgili
904
baz haberlerin de, bu eserin ieriine dahil olduunu
syleyebiliriz. Bununla beraber Vehbi, bn shk, Vkd, bn Sad, Taber gibi tarihiler Hz.
Muhammedin hayatna dair hibir yerde kaynak olarak zikretmemilerdir.
905

2-Kitbul-Mbtede:
906
Vehbin bu eserinden paralar, tarih, tefsir gibi eserler
vastasyla gnmze kadar gelebilmitir. bn Hacer, bu Kitaptan dorudan alnt
yapmtr.
907
bn Kuteybe,

Taber, bn Kesr ve bnul-Esrin eserlerinde Vehbin, Mbtede
eserinden nakiller bulmak mmkndr. Vehbin bu eserinde ele ald konular arasnda;
alemin yaratl,
908
yaratltaki sralama,
909
dnyann mr,
910
Ademin yaratl ve

897
bkz. Kehhle, mer Rza, Mucemul-Mellifn Tercimu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, I-IV, Messesetur-
Risle, I. Bsk., Beyrut 1993, IV, 79
898
Azam, Dirst, I, 218-219; Hads Edebiyat, 96
899
bkz. Tabern, Mucemul-Kebr, XI, 55-57
900
Horovitz, el-Mez, 34-35; Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 261-262; ayrca bkz. A. Emin, Duhal-slm, II,
323; Hamde, Mesdir, 69-70. Bu paradan Akabe Biatn anlatan blm iin bkz. Dr, lmut-Trh, 115-117
901
Horovitz, el-Mez, 35; ayrca bkz. Dr, lmut-Trh, 112
902
Fkih, I, 94, 444; Hamev, III, 351
903
Fkih, II, 9
904
bn ebbe, II, 578
905
bkz. Horovitz, Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 261
906
Azam, Dirst, I, 219
907
bkz. bn Hacer, el-sbe, II, 290
908
bn Kuteybe, el-Merif, 14-15; Taber, Trh, I, 32, 34; bn Kesr, el-Bidye, I, 15, IX, 328
909
Mutahhar b. Thir, I, 150, 158; bnul-Esr, el-Kmil, I, 17
910
bnul-Esr, el-Kmil, I, 13
139
yeryzne indirilmesi,
911
ehirler
912
gibi konular vardr. Bu haberlerde Tevrat dorudan
kaynak olarak kulland bir ok yer vardr. Bununla beraber sadece Yahudi haberlerine
dayanmam, Hristiyanlardan da haberler almtr.
913

3-Kasasul-Enbiy:
914
Vehbin bu eserinden paralara da, dier eserler sayesinde
ulamak mmkndr. Vehbin bunda da ncelikli kayna Tevrattadr. Ancak, konu s(as)
olunca bu sefer ncillere bavurmutur. Eserinin ieriinde; brahim(as)
915
Sm b. Nh,
916

Zulkarneyn kssas,
917
, Dvud(as),
918
Mus(as),
919
Ermiya,
920
Uzeyr,
921
Zekeriya,
922
s(as)
923

ve havariler
924
gibi konular vardr. Bu eserin, skenderiye Belediye Ktphanesinde, h.
666/1267 ylnda istinsah edilmi 200 varaklk bir nshas olduu belirtilmitir.
925

Vehb, bu eserinde, Tevrt, ncil ve Kurn kullanmtr. Vehbin, Mus(as)
kssasnda olduu gibi baz hdiseleri anlatrken, Kurndan dorudan nakilde bulunmak
yerine, konumalar Kurndan ayetlerle doldurmas,
926
onun Kurn anlatm tarih anlatma
evirdiini gstermektedir. Bu yntem ileride, Mus b. Ukbe, bn shk, Vkd gibi bakalar
tarafndan da kullanlacaktr.
4-Kasasul-Ahyr:
927
Muhtemelen Vehb bu eserinde s(as)n dininden Fimynun
hikayesi,
928
Tltun haberi,
929
Ben srail kavimleri
930
ve melikleri gibi,
931
herhangi bir
tasnife koymad, Tevrat ve ncil hikayelerini nakletmitir.
5-Ahbrul-Mulkil-Mtevvice min Himyer ve Ahbrihim ve Kasasihim ve
Kubrihim ve Erihim:
932
bn Him, Kitbut-Tcnn giriini, Vehbin bu eserinden

911
Fkih, II, 275-276; bn Kuteybe, el-Merif, 559; Taber, Trh, I, 72; Hamev, IV, 464
912
Fkih, II, 9; bn Kuteybe, el-Merif, 561; Semhd, I, 17
913
Horovitz, el-Mez, 32
914
Kehhle, Mucemul-Mellifn, IV, 79; Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 666; Azam, Dirst, I,
219
915
Zeheb, es-Sre, 3-4
916
bnul-Esr, el-Kmil, I, 78
917
bn Him, I, 307; Mesd, I, 65; bn Kesr, el-Bidye, IX, 327, 350
918
bnul-Cevz, Safve, II, 293; bn Kesr, el-Bidye, IX, 329-330, 348-349
919
Ebu Nuaym, Hlye, I, 11; bn Kesr, el-Bidye, IX, 344
920
bn Kesr, el-Bidye, II, 416-417
921
922
bn Kesr, el-Bidye, II, 435
923
bnul-Esr, el-Kmil, I, 313-314; bn Kesr, el-Bidye, II, 461, IX, 345-346
924
Ebu Nuaym, Hlye, I, 10
925
bkz. Horovitz, Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 262
926
bkz. Taber, Trh, I, 242-243
927
Badatl smail Paa, Hediyyetul-rifn-Esmul-Mellifn ve sril-Musannifn, tsh: Kilisli Rfat Bilge-
Mahmut Kemal mge, I-II, MEB Yay., stanbul 1951, II, 501; Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye,
666; Azam, Dirst, I, 219
928
Bu hikaye iin bkz. bnul-Esr, el-Kmil, I, 426
929
Taber, Trh, I, 281-282
930
Taber, Trh, I, 271
931
140
iktibas etmitir. bn Him, eserin adnn zikretmemekte, fakat Vehbin rivyetlerini,
torununun nakillerinden vermektedir.
933
Bu kitaptan, bnul-md, Himyer meliklerini
anlatt musannaf vardr diye bahseder.
934

6-(Kitbul-)Mevza: Abdussamed b. Mukl; Vehb b. Mnebbih, Mevzasnda
yle der
935
diyerek bu kitaba atfta bulunmaktadr. Vehbin tlerini ieren bu kitaptan
alntlara da farkl eserlerin ieriinde rastlamak mmkndr.
936

7-(Kitbul-)Hikmet: bn Sad, Abdulmunim b. drs b. Sinnn(228/842)
biyografisinde buna iaret etmektedir; Kendisi, Vehb b. Mnebbihin kitaplarn ve
Hikmetini okumutur.
937
Bu rislede, Vehbin, nceki peygamberlerin ve kendisinin
hikmetli szleri yer almaktayd.
938

6-Kitbul-sriliyt:
939
Muhtemelen sonraki dnem rvileri tarafndan bir araya
getirilmi nakillerinden olumaktadr ve yukarda zikredilen eserlerden birinin veya bir
kann ieriine sahiptir.
7-Tefsrul-Kurn:
940
Taber, Kurtub ve bn Kesr tefsrlerinde Vehbten bolca
nakilde bulunmulardr. zellikle de, gemi milletlere dair ayetlerin tefsirinde Vehbin
naklettii sriliyt haberlerinden istifade etmilerdir.
8-Fthul-Bild:
941
Kaynaklarmzda bu kitabn ieriine dahil olabilecek her hangi
bir haber bulamadmz gibi, Vehbin bu konulara dair ilgisini gsterecek herhangi bir kayda
da rastlamadk.
9-Kitbul-Kader:
942
Vehbin kader konusundaki grlerini ieren rislesidir. Bu
rislesinden dolay ciddi anlamda skntya den Vehbin, sonradan bu kitab telif ettiine
piman olduunu yukarda belirtmitik.
Vehbin, Yemende Kurn, At b. Merkebdle beraber ilk toplayan olduu da
belirtilmitir.
943

932
Badatl smail Paa, II, 501; Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 666; ayrca bkz.
Abdulhamd, f Trhil-Arab Kablel-slm, 34-36
933
Horovitz, el-Mez, 33; Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 261
934
bnul-md, I, 150
935
Ebu Nuaym, Hlye, IV, 24; bnul-Cevz, Safve, II, 291-293; el-Muntazam, VII, 141
936
t ve nasihatleri iin bkz. Ebu Nuaym, Hlye, IV, 24; bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 140-141; Safve, II,
291-293; Mizz, XXXI, 147; bn Kesr, el-Bidye, IX, 325-327; 331-333, 342-343, 347-350
937
bn Sad, VII, 361; Abdulmunim b. drs iin ayrca Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, XI, 132-133
938
rnekler iin bkz. Mizz, XXXI, 147-160; Zeheb, Alm, I, 549-552
939
bkz. Ktip elebi, II, 342; Badatl smail Paa, II, 501; Horovitz, bunun el-Mbtede olduu ihtimali zerinde
durmaktadr. Bkz. el-Mez, 31-32
940
Badatl smail Paa, II, 501
941
942
Czcn, 189; Mizz, XXXI, 147; Zeheb, Mzn, VII, 148
943
Taber, Trh, II, 209
141
3. 5. Metodu
Eski Yemen tarihini ve gemi mmetlerin haberlerini, hikayeler eklinde anlatan
ahbrlerin en nemlilerinden olan Vehbin, genel slm tarih yazclnda etkisi aikardr.
zellikle, sriliytn dier disiplinlerle beraber, slm tarihiliine girmesinde byk rol
olmutur. Vehbin nakilleri sayesinde Tevratn, slm Tarihinin kaynaklar arasna dahil
olduunu sylersek, herhalde fazla abartm olmayz. Her ne kadar, Vehbten nce, Kab ve
Abdullah b. Selm gibi rviler, Tevrattan nakillerde bulunmularsa da rivyetleri Vehb b.
Mnebbihin rivyetleri kadar ilgiye mazhar olmamtr.
Vehbin, Ktb-i Mukaddeseye atfla naklettii haberlerde elikiler dikkat ekicidir.
Horovitz, bu elikileri, Vehb adna haber retilmesine, nshalar arasndaki tebdil, tayir ve
tahrife balar.
944
phe yok ki bunlar, tenakuzlarn nedenleri arasndadr. Bunlara, Vehbin,
kutsal kitaplar dnda, Yahudi ve Hristiyan din alimlerinden ald ifh nakilleri de
ekleyebiliriz. Bununla beraber Vehbin anlatt her hikayenin kaynann, Tevrt veya ncil
olduunu sylemek de, Tevrat ve ncil dndaki hikayelerin Vehb adna imal edildiini
sylemek de, ayn lde mmkn deildir.
Vehb, haber kaynan aklama konusunda hassas davranmtr; ..Abdulmunim b.
drs-Babam-Vehb b. Mnebbih-Tvs-Enes b. Mlik-Resulullah..
945
eklinde verdii
senedde de grlecei zere, dorudan haber ald kaynaklar arasnda Enes b. Mlik
olmasna karn, dorudan onu zikretme yoluna tevessl etmemi, kendisine ulat ekliyle,
Tvs aracl ile rivyet etmitir. Onun sika olduu konusunda ittifakn salanmasnda da,
Vehbin bu tutumu yatmaktadr. Netice itibariyle, Horovitzin, yukardaki zikrettiimiz
Vehbin isnd kullan tarzn bilmedii yolundaki grne katlmadmz ifade edelim.
Vehbin risleleri ve hatta eserlerinden bahsedilmesine, siyeri cem ettiine dair
haberler gelmesine
946
karn, onun siyer yazclnda nemli bir mevkie sahip olduunu
sylemek zordur. lk siyer rvi/mellifleri arasnda Vehbin yer edinmemi olmas da, bizi bu
kanaatte destekler mahiyettedir. Nitekim, Zehebnin, Msned rivyeti azdr. lminin byk
bir ksm sriliyt konusundadr
947
eklindeki sz onun uzmanlk alanna iaret etmektedir.
Ancak burada tekrar etmekte fayda vardr ki, Vehbin, genel tarih yazclnda nemli bir
yeri olduu pheden vrestedir.

944
Horovitz, el-Mez, 32-33; Vehb b. Mnebbih, A, XIII, 261
945
Ebu Nuaym, Hlye, IV, 22
946
Kannc, II, 514
947
Zeheb, Alm, I, 545
142
3. 5. 1. Rivyetleri
bn shk, Sresinin birinci ksmnda(Mbtede) Vehbden rivyet etmitir.
948
Ancak
Hz. Muhammedin hayatna dair haberler arasnda Vehbin ismi yoktur. Vkd ise, onu hibir
surette zikretmez.
949
Sahiheynde kendisinin Hemmmdan bir rivayeti vardr.
950
Ayrca, bn
Mce, Tefsrinde ondan rivyet etmitir.
951

Kendisinden gzel szler, hikmet ve tler rivyet edilmitir.
952
Bununla beraber,
Kab ve Abdullah b. Selm gibi, Vehb b. Mnebbih de, kssaclarn nemli kaynaklar
arasnda yer almaktadr; Tevrtta yazldr ki; kim be vakit namaz Mescid-i Haramda
klarsa, Allah onun iin 12.500.000 namaz yazar
953
Tevrtta namazn faziletini bulan bu
haber de gstermektedir ki, sriliyt haberleri, mevz haberler iin olduka verimli bir blge
konumundadr.
Bu dnem, siyer yazcln anlay, ierik ve kaynak olmak zere ana konuda
etkilemitir. ncelikle, Hz. Muhammedin hayat, genel tarihin bir paras olarak kabul
edilmi, her siyer mellifi eserlerinin giriine, gemie dair haberlere ama az, ama ok yer
vermitir. Balang dnemi alimlerinin nakilleri, ierik olarak da siyer yazcln
etkilemitir. Onlarn, Hz. Peygamberin dier din mensuplarnca sfatlar ile bilindiine,
geleceinin beklendiine dair nakillerine, sonraki dnemlerde yeni eklemeler yaplm, bu da
siyer literatrnn genilemesi neticesini dourmutur. Bu dnemin siyer yazclnda bir
dier nemli yan ise, dier kutsal kitaplarn, siyer kaynaklar arasna girmeye balamas
itibariyledir. Sonraki dnemlerde bunlarn kaynaklk alanlar genileyerek devam etmi, bn
shkn ncilden dorudan nakli ile de tescillenmitir. Btn bunlardan slmda siyer
aratrmalarnn d kltrlerin tesiri ile balad gibi bir sonuca ulalmamaldr. Zira daha
nce de belirttiimiz gibi, slmda Resulullahn hayatn renme ve retme ameliyesi
kendi i bnyesindeki dinamikler vastasyla balamtr. Kab, Abdullah ve Vehbin, bizzat
Resulullahn hayatna dair nakillerinin olduka snrl olduunu da ayrca belirtelim.
B- RSLELER DNEM
Hz. Peygamberin hayatndan deiik kesitleri konu alan veya tek bir rviye ait
rivyetlerin risalelerde veya sahifelerde toplanmas dnemidir. Risleler dnemi, balang
dneminin akabinde balam deildir. Nitekim, Vehbin bizatihi kendisi risleler telif ettii

948
bkz. bn Him, I, 32; ayrca bkz. Taber, Trh, I, 242, 274..
949
950
Kulbz, II, 760; Hkim en-Neysbr, Tesmiyye, I, 248; Bc, III, 1193; Zeheb, Mzn, VII, 148; Alm, I,
556
951
Mizz, XXXI, 161
952
953
Fkih, II, 95
143
gibi, kaynaklar arasnda risleler de nemli yer tutmutur. Risleler dneminin balangc
olarak, bir dnem verilecekse, en erken Resulullah, en ge sahabler dnemini vermek
durumundayz. Zira, risleleri olan sahabe says hi de azmsanamayacak dzeydedir. Risle
sahipleri, grg tanklarndan iittiklerini yazmakla veya Sahifelerdeki dank rivyetleri bir
araya getirmekle yetinmilerdir.
Siyer yazcl asndan bu dnemin en nemli ahslar, Urve, urahbl b. Sad,
sm b. mer ve Abdullah b. Eb Bekrdir. Bu ahslar, rivyet silsilesinin kopuklua
uramasn engellemeleri, haberlerin kayt altna alnmasna nihi eklini vermeleri, siyer
yazclnn metodolojisinin temellerini atmalar ve ilk konulu risleleri oluturmalar
hasebiyle, siyer yazclna byk katk salamlardr. Hatta profesyonel anlamda ilk siyerle
itigal edenlerin bunlar olduunu syleyebiliriz.
Bu blmde, bir siyer kayna veya siyere dair risle mellifi olmamasna karn, bir
ok aratrmacnn onu siyer rvisi olarak zikretmesinin hatal olduunu gstermek iin, Ebn
b. Osmana da yer vermeyi uygun bulduk.
Burada bir hatrlatma yapmakta fayda vardr ki o da, bu blmdeki siyer kaynaklarn,
tezin temel espirisine uygun olarak kronolojik sra dahilinde incelemediimizdir. sm b.
merle, Abdullah b. Eb Bekrin usl ve ierik benzemelerinden dolay pe pee, vefat
tarihi smdan sonra olmasna ramen urahbli de, smdan nceye aldk. Ebn b.
Osman ise, bir siyer kayna olarak deerlendirmediimiz iin en sonda ele almay uygun
bulduk.
1-Urve b. Zbeyr(94/713)
Knyesi, Ebu Abdillah olan Urvenin nesebi; Urve b. ez-Zbeyr b. el-Avvm b.
Huveylid b. Esed b. Abdiluzz b. Kusayy b. Kilbtr.
954
Urvenin annesinin ismi, Esm bnt.
Eb Bekr(Ztun-Nitkeyn)dir. Esm, Urvenin, Abdullah, sm, Mnzir ve mml-Hasan
adl kardelerinin de annesidir. Dier kardelerinin isimlerinden bazlar ise, Musab, Hamza,
Remle, Hlid, mer, Ubeyde, Cafer, ie ve Haticedir.
955

954
Neseb ve knyesi iin bkz. Buhr, et-Trhus-Sar, I, 232; Mslim, el-Kn, I, 474; bn Kuteybe, el-
Merif, 219, 222; bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 395; bn Hbbn, Mehr, I, 64; es-Sikt, V, 194-195; Kulbz,
II, 581; bn Mnceveyh, II, 116; Bc, III, 1020; bnul-Cevz, Safve, II, 85; el-Muntazam, VI, 333; Nevev,
Tehzbul-Esm, I, 305; bn Hallikn, III, 223; Mizz, XX, 11-12; Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b.
Osman (748/1347), el-Mkten f Serdil-Kn, I-II, thk: Muhammed Salih Abdlazz el-Murd, el-Cmiatul-
slmiyye, Medine 1408, I, 349; Alm, IV, 421; el-ber, I, 110; bnul-Verd, Zeynuddn mer b. Muzaffer
(749/1348), Trhu bnil-Verd, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1417/1996, I, 174; bn Kesr, el-
Bidye, IX, 124-125; Sehv, et-Tuhfe, II, 258; Suyt, Tabakt, I, 29
955
bn Kuteybe, el-Merif, 221; bn Hbbn, Mehr, I, 64; es-Sikt, V, 194-195; bn Mnceveyh, II, 116; bn
Hallikn, III, 255; Sehv, et-Tuhfe, II, 258; bnul-md, I, 104
144
Dneminin fakihleri arasnda saylan Urve,
956
Muviye,
957
Abdulmelik
958
ve Veld b.
Abdilmelik
959
dnemlerinin fakihlerindendir. 87/705 ylda Medineye vali olarak atanan
mer b. Abdilazzin ard on fakih arasnda Urvenin de ad gemektedir.
960

Doum tarihi ile ilgili olarak, 22/642,
961
23/643,
962
26/646,
963
29/649
964
gibi yllar
zikredilmektedir. slm Ansiklopedisi, Urve maddesi yazar Vacca ise herhangi bir tercihte
bulunmakszn, nc bir rivyet imal etmektedir. O, doum tarihi olarak 23(643/644)-
29(649/650) yllar arasn vermektedir.
965
Bu konu zerinde duran Zeheb, Halfe b.
Hayytn, 23 ylnda doduu yolundaki grn, en gl gr olduunu savunur.
966

Urvenin, Ben ve Ebu Bekr b. Abdirrahman, Cemel savanda kk bulunduk
967
sz de,
onun 23/643 ylnda doduunu dorular niteliktedir. Nitekim bn Man, Cemel Savanda
Urvenin 13 yanda olduunu belirterek, Bunlarn hepsi dorudur nk o 23 ylnda
dodu
968
demektedir. Bizim tercihimiz de, Urvenin 23 ylnda doduudur. Ayrca bu tarih,
bn Abbsn Basra valilii dneminde yapt grme iin de uygundur. Urvenin kkken,
babasnn vcudunda bulunan kl yaralarna elini soktuu onlarla oynad da rivyet
edilmitir.
969

Urvenin, Medinede akamlar mescitte toplandklar, sohbet ettikleri bir arkada
grubu vard.
970
Ne var ki, ilm bir grup olma zelliini
971
tayan bu birliktelikle ilgili

956
bkz. Nes, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb(303/916), Tesmiyet Fukahil-Emsr min Ashbi Reslillah
ve min Badihim, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Va, Haleb 1369, I, 64, 126; bn Eb Htim, el-Cerh, VI,
395; bn Hbbn, es-Sikt, V, 194-195; Hkim en-Neysbr, Marife, 89; bnul-Esr, el-Kmil, IV, 520; Nevev,
Tehzbul-Esm, I, 305; bn Hallikn, III, 223; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124; Suyt, Tabakt, I, 30
957
Yakb, II, 240
958
Yakb, II, 282
959
Yakb, II, 292
960
bnul-Cevz, el-Muntazam, VI, 278; bnul-Esr, el-Kmil, IV, 526; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124
961
bnul-Verd, Trh, I, 174; bn Hallikn, III, 225
962
Halfe b. Hayyt, I, 156
963
bn Hallikn, III, 225
964
Zeheb, Alm, IV, 422
965
Vacca, V., Urve b. ez-Zbeyr, A, Eskiehir 1997, XIII, 66. Doum tarihi ile ilgili grler iin ayrca bkz.
Mizz, XX, 22; Zeheb, Alm, IV, 437; el-ber, I, 110; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; bn Hacer, Takrb, I, 389;
Suyt, Tabakt, I, 30; bnul-md, I, 104
966
Zeheb, Alm, IV, 422
967
bn Sad, V, 179; Bc, III, 1020; Mizz, XX, 22; Zeheb, Alm, IV, 423; bnul-md, I, 104; bu konuda
ayrca bkz. Taber, Trh, III, 9
968
bn Sad, V, 178; Mizz, XX, 22, 24; Zeheb, Alm, IV, 423; Sehv, et-Tuhfe, II, 258; bn Kesr de, Sahih
olan onun merden sonra 23 ylnda doduudur demek suretiyle bu gr kabul etmitir. Bkz. bn Kesr, el-
Bidye, IX, 126
969
Buhr, Sahh, V, 7, 8
970
bkz. Zeheb, Alm, IV, 424
971
Rivyetlere yansd kadaryla, bunlar birbirlerinden hadis rivyet ediyorlard. Bkz. bn Eb sm, el-hd, I,
396; Malik b. Umra el-Lahm de, Hac mevsiminde Kabenin glgesinde Abdulmelik b. Mervn, Kabse b.
Zeyb ve Urve b. ez-Zbeyr oturuyorduk. Biz hadis ilimlerinden, fenlerinden ve eyymul-Arabtan
konuuyorduk demek suretiyle buna iaret etmitir. Bkz. Zbeyr b. Bekkr, 182
145
rivyetler esas alnarak, onlarn temennilerde bulunmalar ve temennilerinin gereklemesini
konu edinen yeni bir rivyet imal edilmitir.
972

Urvenin genlik yllarnda ekonomik skntlar ektii grlmektedir. Himn
babasndan naklettii; Basraya, o srada orann valisi olan bn Abbsn yanna giderek,
ona, iki beyit okudumSonra bana, Basraya niin geldin? dedi. Ben, Durum zorlat
dedim. O, bana atiyye verdi ve beni uurlad. Sonra Urve, Msra gitti ve orada kald.
973

eklindeki rivyet de bunu desteklemektedir. Burada dikkati eken, Zbeyrin byk bir
servete sahip olmasna
974
karn Urvenin skntya dmesidir. Muhtemelen bu servet
ocuklar arasnda bltrldkten sonra zaman ierisinde erimi, bylece Urve ekonomik
sknt ierisine dmtr.
bn Abbs, Basra valiliine 39/659 ylnda atanmtr. 46/666 ylnda cereyan eden bn
Usl hdisesinde ise Urve, Medinededir. Sonu itibariyle, Urve, 39/659-46/666 yllar
arasn Msrda geirmitir. Bunu, Urvenin Msrda yedi yl kald, orada evlendii
konusundaki sz de
975
dorular.
Horovitzin Urvenin adnn getii ilk siyas hdise olarak nitelendirdii,
976
ancak
siyas olarak nitelendirmekten uzak olan bn Usl hdisesini bnul-Esr, 46/666 yl olaylar
arasnda anlatr; Hlid b. Abdirrahman b. Hlid, Medineye gelmiti. Bir gn, Urve b. ez-
Zbeyrin yanna oturdu. Urve ona, babasnn katilini hatrlatarak, bn Usle ne oldu?
diye sordu. Hlid, Medineden ayrlarak, Hmsa gitti ve orada bn Usli ldrd.
Yakalanarak, Muviye tarafndan hapse atld. Diyeti denince, Hlid, Medineye geri dnd
ve Urvenin yanna gitti. Urve yine, bn Usle ne oldu? dedi. Hlid, bn Uslin iini
bitirdim. Fakat sen sylesene, bn Crmze ne oldu? dedi. O, Zbeyrin katilini
kastediyordu. Bunun zerine Urve sustu.
977

Urve, kardei Abdullahn dokuz yllk(64-73/683-692) iktidar boyunca, Mekkede,
onun yannda yer almtr.
978
Urvenin, kardeine katlmas, kendi arzusu dnda

972
Bkz. bn Hallikn, III, 226; ayrca bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 85; Zeheb, Alm, IV, 431; bnul-md, I,
104
973
Zeheb, Alm, IV, 423
974
Rivyetlere gre Zbeyrin servetinin toplam, elli milyon ikiyz bin dirhemdi. Bkz. Buhr, Sahh, IV, 53
975
Belzur, 305
976
977
bkz. Taber, Trh, III, 202; bnul-Esr, el-Kmil, III, 453; bn Kesr, el-Bidye, VIII, 420. Ayn haberi zetle
nakleden bn Habbin rivyetinde, Hlidin okuduu iir zerine, Urvenin, bn Crmz nerede onu
ldreyim? dedii konu edilirken,( bn Habb, Muhammed el-Badd(245/859), Kitbul-Munammak f Ahbri
Kurey, tsh, tlk: Hurd Ahmed Fruk, lemul-Ktb, I. Bsk., Beyrut 1405/1985, 362) baka bir varyant ise,
bn sli ben ldrdm, ite Zbeyrin Basradaki katili bn Crmz, intikam almak istiyorsan onu ldr
dedi. Urve, onu Ebu Bekr b. Abdirrahmana ikayet etti. Ebu Bekr, Hlidi ondan uzak tutacana yemin etti
(bn Eb Useybia, I, 173) eklindedir.
978
bkz. Zeheb, Alm, IV, 432; Sehv, et-Tuhfe, II, 259
146
gereklemi, Abdullah b. ez-Zbeyrin kardei olmas, onu olaylarn ierisine ekmitir.
Medine valisi olan Amr b. Sad, Zbeyr ailesinin evlerini yktrp, kendisini krbalatnca,
kardei Abdullahn yanna snmak zorunda kalmtr. Hdisede dikkati eken, o esnada,
Medine urtasnn banda, baba bir kardei, Emev yanls Amr b. ez-Zbeyr b. el-Avvmn
olmasdr.
979

Kfede Muhtarus-Sakaf ldrld zaman Urve, bn Abbsla bu konuda
grmtr, Seilmi yalanc (el-Kezzbul-Muhtr), ldrld. te ba deyince, bn
Abbs da, Sizin iin tek engel kald diyerek, Abdulmelik b. Mervn iaret eder.
980
Bu
hdise de gstermektedir ki Urve, sz konusu dnemde siyas hdiselerle yakndan
ilgilenmitir. Dolaysyla, Urvenin, dneminin siyas hdiselerine karmad yolundaki
Azamnin dncesine
981
katlmak mmkn deildir. Yalnz unu ifade etmeliyiz ki,
Urvenin siyas kimlii, kardeleri Abdullah ve Musabla karlatrld zaman, olduka
snk kalmaktadr.
Urve, Mekkenin kuatlmas esnasnda kardei adna elilik yapmtr. Mesdnin
verdii bilgiye gre Urve, Abdulmelikin temsilcileri ile grm ve kardei adna eman
almtr. Ne var ki, Abdullah bu eman kabul etmemitir.
982
Urvenin, kardei Abdullah adna
yrtt bir dier elilik grevi de, Muhtrus-Sakafnin 68/687 ylnda
983
ldrlmesinden
sonra, 69/688 ylnda, biat etmesi iin Muhammed b. el-Hanefiyyeye gnderilmesi idi.
984

Abdullah b. ez-Zbeyr ldrlnce Urve, Mekkede bulunan devlet hazinesini yanna
alarak, nce Medineye, oradan da Dmeke gitti. Abdullahn lm haberi Abdulmelike
ulamadan, kendisi yetierek, ona hilfet selam vermi, kardeinin haberini anlatm,
Abdulmelik de, onu iyi karlayarak, ikramda bulunmutur. Bunun zerine Haccc,
Abdulmelike yazarak, Urvenin, hazineyi de alarak katn, onu kendisine gndermesini
ister. Baz rivyetlerde, Abdulmelikin, Urveyi Haccca teslim etmeyi dnd belirtilir.
Ancak, o, Haccca yazd mektupla, Urvenin kendisine biat ettiini ve eman altnda

979
bkz. Ebul-Ferec,V, 82-83
980
bnul-Esr, el-Kmil, IV, 278
981
Azam, Dirst, I, 157; Azam muhtemelen kaynaklarda geen, fitneden bir eye bulamad ibaresinden
hareketle byle bir sonuca ulamtr. Bkz. Icl, II, 133; Zeheb, Alm, IV, 436; Suyt, Tabakt, I, 29-30
982
bkz. Mesd, III, 120-121; Hacccn Mekke kuatmasnda, atmalarn iddetlendii bir anda, Urvenin, bu
teklifi yeniledii grlmektedir; Urve, sedirin stnde oturuyordu. Ona, Ey Mminlerin emiri, Allah sana
rnek klm dedi. Abdullah, rnein kim? dedi. O, Hasan b. Ali b. Eb Tlib, kendisini hall etti ve
Muviyeye biat etti dedi. Abdullah, aya ile Urveye vurarak onu sedirden aa att. bn Kuteybe, el-
mme, II, 203; ayrca bkz. Mutahhar b. Thir, VI, 25-26
983
bn Sad, V, 105
984
bkz. bn Sad, V, 106
147
olduunu, ondan uzak durmasn emreder.
985
Her halkarda Urve, bundan sonraki hayatnda
siyas hibir soruturmaya uramayacak, Emev halifeleri nezdinde iyi bir yer edinecektir.
Horovitz, Urvenin, Abdulmelike ilk ziyaretinden sonra ziyaretinin olduunu
bilmediini belirterek, aralarnda mektuplamann devam ettiini syler.
986
Oysa, Urve daha
sonra da Abdulmelikin yanna gitmitir. Nitekim, bu ziyaretlerden birinde, yannda smil b.
Yesrn (130/748) da olduu ve onun, halifeyi ve gelecek nesilleri vd nakledilmitir.
987

Urve, saraya intisap ettii ilk gnlerinde, kardeinin isyanndan dolay bir takm skntlarla
karlamtr.
988
Ayn ekilde Urve, bu ziyaretlerinden birinde, Abdulmelikten, kardei
Abdullahn klcn da almtr.
989

Urve, Abdulmelikin yanndan Medineye dnnce, muhtemelen kardei Abdullahn
paras ile, Akkteki arazisinde bir saray yaptrm ve daha sonralar Biru Urve(Urve Kuyusu)
olarak bilinen kuyuyu atrmtr.
990
Urvenin, Medineden ayrlarak buraya yerlemesi
konusunda onun ahlak bozukluu gereke gstermesi ilgintir.
991
Ktlk gnlerinde Urve,
bahesinin duvarnda bir gedik aarak, insanlar davet ediyor, insanlarn bahesinden
diledikleri gibi yemelerine, yanlarnda gtrmelerine msaade ediyordu.
992
Urve, lmeden
nce bu saray, kuyuyu ve dier arazilerini, Mslmanlara tasadduk eder ve idareci olarak iki
olunu grevlendirir.
993

Emev halifeleri ile iyi ilikiler kurduuna, onlarn yannda iyi bir mevki edindiine
dair haberler gelmi olsa dahi Urve, Emev aleyhtar grlerinden vazgememitir. Urve, bu
konudaki grlerini bakalar ile de paylamtr. Kendisi, Medinede, Mescid-i Nebevde,
Ali b. Hseyin b. Ali b. Eb Tlib(92/710 veya 94/712)le oturarak, meyyeoullarnn

985
bkz. Fkih, II, 377; Dinever, 315-316; bnul-Esr, el-Kmil, IV, 357-358; Zeheb, Alm, IV, 432-433;
986
987
bkz. Ebul-Ferec, IV, 400. Burada unu belirtelim ki, smilin, Urve ile beraber Veldin ziyaretine gittii de
ayn kaynak tarafndan ifade edilmitir. Bkz. Ebul-Ferec, IV, 401. Ancak, Veldle grmeye dair herhangi bir
bilgi aktarlmam, sadece yolda cereyan eden bir hdise nakledilmitir. Bu ziyaretlerden her ikisi de mmkn
olabilecei gibi sadece biri de olmu olabilir.
988
Abdulmelikle Urve beraber sedirde otururken, bir topluluk gelerek, Abdullah b. ez-Zbeyre svdler. Urve,
ayaa kalkarak, dar kt ve Abdullah benim ana baba bir kardeimdir. Ona sveceiniz zaman, bana izin
vermeyin dedi. Szleri Abdulmelike anlatlnca Abdulmelik, Urveye, Sylediklerin bana ulat. Biz senin
kardeinle bir dmanlktan dolay savamadk. Ancak ikimiz de ayn eye talip olduk. am halknn deti,
savatklar kiilere svmektir. ayet svmek iin biri gelirse, sen girme, sen ierde iken gelirse o zaman da
dar k dedi. Ebul-Ferec, XVII, 243; Zeheb, Alm, IV, 429
989
Urvenin klc Nbia ez-Zibynnin iirinden hareketle tand ifade edilmitir. Bkz. bn Hallikn, III, 225;
bnul-md, I, 104. Bu kl daha sonra miras paylamnda baka birine gemitir. Bkz. Buhr, Sahh, V, 8
990
Urvenin saray ve kuyusu hakknda bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 222; Bekr, IV, 1331; Hamev, I, 300, 360-
361; bn Hallikn, III, 225; Zeheb, Alm, IV, 428, 433; Semhd, III, 1043-1048; bnul-md, I, 104
991
Kendisinin Medineden uzaklama gerekeleri konusunda bkz. bn Sad, V,181; Hamev, I, 360; Zeheb,
Alm, IV, 427; Sehv, et-Tuhfe, II, 259
992
bkz. Sehv, et-Tuhfe, II, 85-86, 259; Bc, III, 1020; bnul-Cevz, el-Muntazam, VI, 333; bn Hallikn, III,
224; Mizz, XX, 19-20; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124
993
Semhd, III, 1046
148
zulmn konutuklar rivyet edilmitir; Ali b. Hseyin b. Ali b. Eb Talib ve Urve b. ez-
Zbeyr, her gece Mescidin arka ksmnda yats namazndan sonra oturuyorlard. Bir gece,
Ben meyyenin zorbaln zikrettiler. Onlar bunu deitiremiyorlard. Sonra onlar Allahn
cezasndan konutular. Urve, Aliye, kendilerinin zulm ehline yakn olmalarndan dolay
Allahn azabnn kendilerine de geleceini anlatt. Sonra, Urve Medineden kt ve el-Akke
yerleti.
994
ayet bu rivyeti sahih olarak deerlendirecek olursak, Urvenin, Emevlere kar
tutumunda ciddi bir samimiyetsizlik olduunu syleyebiliriz. Emevlerin Urvenin bu
dncelerinden bihaber olduklarn sylemek zordur. 86/705 veya 87/706 ylnda Veld b.
Abdilmelikin Medine valisi olan mer b. Abdilazzin, bir i iin yanna gelen Urveye
Yalan syledin demesi ve ahidini kabul etmeyerek yanndan karmasnda da
995

muhtemelen onun Emevler hakkndaki dnceleri etkili olmutur.
Urvenin, mer b. Abdilazzle iyi geinemediini mevcut rivyetlere bakarak
sylemek mmkndr. Bu rivyetlerden birine gre, Urve, mer b. Abdilazzi, namaz
vakitlerine uyma konusunda biraz da istihza bir ekilde uyarmtr; Onlar, mer b.
Abdilazzin makamnda idiler. Urve b. ez-Zbeyr de onlarla beraberdi, mezzin ikindi
namazn ona haber verdi. Namaz klmadan akamladlar. Urve b. ez-Zbeyr, Cibrl (as)n,
Resulullah(sav)e indiini ve onunla beraber namaz klarak, namaz vakitlerini haber
verdiini biliyor musun? dedi. mer, Ey Ebu Abdillah ne demek istiyorsun? dedi, Urve,
Ber b. Eb Mesd-Ebu Mesd-Resulullah, Cibrl bana gelerek(namaz vakitleri) dedi
996
Baka bir rivyette de, mer b. Abdilazzin, sefer namaz ile ilgili bir rivyetinden dolay
Urveyi sorgulamas
997
dikkat ekmektedir. Bununla beraber kaynaklar, onun mer b.
Abdilazzle beraber oturduu, Urvenin ondan haber naklinde bulunduu,
998
mer b.
Abdilazzin ona mektup gnderdii
999
gibi haberleri de kaydetmilerdir.

Veld b. Abdilmelik baa geince Urve, onun da ziyaretine gitmitir. Gitme sebebi
muhtemelen, Veldin, aralarnda Urvenin de bulunduu on fakihi ararak, onlara idarede
sz hakk tandn beyan etmek istemesidir.
1000
Bu, Urvenin, toplum ve devlet nazarnda
nemli bir konuma sahip olduunu gsterir.
Urvenin, Velde bir dier ziyareti ise, vefatndan sekiz yl nce gereklemitir.
1001

Bu ziyareti esnasnda Urvenin bana bir ok felaket gelmitir. Yolda, ayana uyuz km,

994
bn Sad, V, 181
995
Ebul-Ferec, IX, 166
996
bn Eb sm, el-hd, IV, 41
997
bkz. bn shk, Sre, 117
998
bn Sad, III, 116-117
999
bkz. bn Sad, V, 398
1000
Dinever, 326
1001
bn Kuteybe, el-Merif, 222
149
hastaln ilerlemesi ile de aya kesilmitir. Yine bu ziyaretinde, halifenin atlarn
seyretmekte olan en ok sevdii olu Muhammed,
1002
atlarn arasna dm ve lmtr.
Kaynaklarda olduka ayrntl olarak zikredilen bu haberler zerinde fazla durmamakla
beraber, rivyetlerde dikkati eken hususlar; Urvenin, aya kesilirken, kendisine ikram
edilen ikiyi imemesi, aya kesildikten sonra bunun farkna varmas ve Veldin, Urveyi
teselli iin gayret gstermesidir. Bu seferinden dnnce, yukarda bahsettiimiz Akkteki
sarayna dner.
1003

Urvenin ibadetlerine dkn, takva sahibi biri olduu kaynaklarda zerinde ska
durulan konular arasndadr. Kendisinin, her gece Kurnn drtte birini Mushafa bakarak
okumay vird edindii,
1004
Ramazan ve Kurban bayramlar hari her gn oru tuttuu
1005

rivyet edilmitir.
Urve b. ez-Zbeyrin, Fhite bnt. el-Esved b. Ebil-Buhterden, Abdullah, mer,
Esved, mm Kulsm, ie, mm mer isimli, mm Yahy bnt. el-Hakemden, Yahy,
Muhammed, Osman, Ebu Bekr, ie, Hatice isimli, mm veledden, Him, Safiye isimli,
Esma bnt. Selemeden, Ubeydullah b. Urve isimli, ad Vsile olan mm veledden, Mus ve
mm Yahy isimli, Sevde bnt. Abdillah b. mer b. el-Hattbdan
1006
Esm isimli ocuklar
olmutur. Bunlardan, mer, amcas ile beraber katledilirken, Muhammed de Veldi ziyareti
esnasnda lmtr. Urvenin nesebi devam etmitir.
1007

Urvenin vefat tarihi ile ilgili olarak o kadar farkl tarihler verilmitir ki, ilk zikredilen
tarihle son zikredilen tarih arasnda on yllk bir zaman fark vardr. Vefat tarihi olarak,
91/709,
1008
92/710,
1009
93/711,
1010
94/712,
1011
95/713,
1012
99/717,
1013
100/718,
1014
101/719
1015

1002
Muhammed hakknda bkz. Ebul-Ferec, I, 157, XVII, 246; Urvenin, olu Muhammedin vefat ile ilgili
olarak inad ettii beyitler iin bkz. Zbeyr b. Bekkr, 288-289
1003
Urvenin bu yolculuundaki ayrntlar iin bkz. Ebul-Ferec, XVII, 243-245; bnul-Cevz, el-Muntazam,
VI, 334; Safve, II, 87; bn Hallikn, III, 224-225; Mizz, XX, 20-21; Zeheb, Alm, IV, 429-434; bn Kesr, el-
Bidye, IX, 124-126; Sehv, et-Tuhfe, II, 86, 258-259; bnul-md, I, 104
1004
Icl, II, 133; bn Hbbn, Mehr, I, 64; es-Sikt, V, 194-195; Bc, III, 1020; bnul-Cevz, el-Muntazam,
VI, 334; Mizz, XX, 19; Zeheb, Alm, IV, 426; el-ber, I, 110; Sehv, et-Tuhfe, II, 258
1005
bn Sad, V, 180; bnul-Cevz, Safve, II, 87-88, 259; Mizz, XX, 21; Zeheb, Alm, IV, 436; el-Kif, II, 18;
el-ber, I, 110; bnul-md, I, 104
1006
Bununla evlenmesi konusunda bkz. bn Sad, IV, 168; Zeheb, Alm, IV, 432
1007
Urvenin ailesi iin bkz. bn Sad, V, 178; Zbeyr, Ebu Abdillah Musab b. Abdillah b. el-Mus(236/850),
Kitbu Nesebi Kurey, nr, tsh, tlk: E. Levi Provencal, Drul-Merif, IV. Bsk., Kahire tz., 245-246; bn
Kuteybe, el-Merif, 222; bn Hazm, Cemhere, 124
1008
Mizz, XX, 23; Suyt, Tabakt, I, 30
1009
Mizz, XX, 23; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; Suyt, Tabakt, I, 30
1010
bn Hallikn, III, 223; Mizz, XX, 23; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; Sehv, et-Tuhfe, II, 259; Suyt,
Tabakt, I, 30
1011
bn Hbbn, es-Sikt, V, 195; Kulbz, II, 582; bnul-Cevz, Safve, II, 88; bnul-Esr, el-Kmil, IV, 582;
Nevev, Tehzbul-Esm, I, 305; bn Hallikn, III, 223; Mizz, XX, 23-24; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; bn
Hacer, Takrb, I, 389; Sehv, et-Tuhfe, II, 259; Suyt, Tabakt, I, 30
150
gibi tarihler zikredilmitir. bn Kesr, farkl tarihleri zikrederek, mehur olann 94 yl
olduunu belirtir ve En dorusunu Allah bilir diyerek aslnda bir tercih yapamadn ifade
eder.
1016
Vefat ya olarak da, 67
1017
ve 77
1018
gibi farkl saylar zikredilmitir. Btn bunlara
karn, genelde vefat tarihi olarak kabul edilen 94/712 yldr.
1019
Bu tarihi, vefat ile ilgili
ipular da destekler mahiyettedir. bn Kuteybe, Urvenin, Veldi ziyaretinin vefatndan
sekiz yl nce gerekletiini
1020
belirtirken, bn Hallikn da, Ayann kesilmesinden sonra
8 yl daha yaad
1021
demek suretiyle bunu onaylar. Urvenin, Veldi ziyaretinin, onun
hilafetinin banda olduunu biliyoruz. Veld b. Abdilmelik 86/705 ylnda idareye getiine
gre, Urvenin bu tarihten sekiz yl sonra vefat etmesi bize 94 tarihini vermektedir. Urvenin
vefat ettii yla, bir ok fakihin lmesinden dolay fakihler yl denilmitir.
1022
Kendisi,
Rebeze tarafnda yer alan, Medineden drt gecelik mesafede hurmalklar ve suyun olduu el-
Furuda vefat etmi ve oraya defnedilmitir.
1023

Urve ilmi almalarna hadisler ve haberleri ok erken bir dnemde toplamak
suretiyle balam, sadece hadis ve haberlerle ilgilenmemi, neseb konusunda da aratrmalar
yapmtr.
1024

Urve haber aratrma konusunda olduka titizdir. Kendisi, siyere dair haberleri
aratrm, zellikle de grg tanklarndan haberler toplamaya almtr.
1025
Urvenin
ulat ilm derece neticesinde, ashabn ona sorular sormaya balad da ifade edilmitir.
1026

Urve haberleri yazma konusunda da olduka hassas davranmtr. Kendisi sadece
yazmakla iktifa etmiyor, haberin kabul iin onu arz etmeyi de art kouyordu.
1027

1012
bn Hbbn, es-Sikt, V, 195; Kulbz, II, 582; Mizz, XX, 24; Sehv, et-Tuhfe, II, 259; Suyt, Tabakt, I,
30
1013
Buhr, et-Trhus-Sar, I, 232; bn Hbbn, Mehr, I, 64; es-Sikt, V, 195; Kulbz, II, 582; Bc, III,
1020; Mizz, XX, 24; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; Sehv, et-Tuhfe, II, 259; Suyt, Tabakt, I, 30
1014
Buhr, et-Trhus-Sar, I, 232; bn Hbbn, es-Sikt, V, 195; Kulbz, II, 582; Bc, III, 1020; Mizz,
XX, 24; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; Sehv, et-Tuhfe, II, 259; Suyt, Tabakt, I, 30
1015
Buhr, et-Trhus-Sar, I, 232; bn Hbbn, es-Sikt, V, 195; Kulbz, II, 582; Bc, III, 1020; Mizz, XX,
24; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; Suyt, Tabakt, I, 30
1016
1017
Mizz, XX, 24
1018
Ebu Sleyman, I, 221
1019
bn Sad, V, 181-182; bnul-Cevz, Safve, II, 88; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 305; Mizz, XX, 24; Zeheb, el-
ber, I, 110; bn Kesr, el-Bidye, IX, 126; bn Hacer, Takrb, I, 389
1020
1021
bn Hallikn, III, 223
1022
bn Sad, V, 182; bnul-Esr, o yl Urve, Ali b. el-Hseyin ve Sad b. el-Mseyyibin de vefat ettiini
belirtir. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil, IV, 582
1023
bn Sad, V, 181-182; bnul-Cevz, Safve, II, 88; bn Hallikn, III, 225; bnul-md, I, 104
1024
1025
Urvenin Abdullah b. Amra Hz. Peygamberin hayat ile ilgili soru sormas konusunda bkz. Ebul-Ferec, I,
24; bn Abdilber, ed-Drer, 26; bnul-Cevz, el-Muntazam, II, 379-380; Muhibbut-Taber, Ebu Cafer Ahmed b.
Abdillah b. Muhammed (694/1294), er-Riydun-Nadra f Menkbil-Aera, I-II, thk: s Abdullah Muhammed
Mni el-Hmyer, Drul-arbil-slm, Beyrut 1996, I, 434
1026
Mizz, XX, 18-19; Zeheb, Alm, IV, 425; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124
151
Bir ok kii ondan sitayile bahsetmitir. Onun hakknda, bn Man, Kovann
bitiremeyecei derya
1028
ve Aienin hadisini, insanlarn en iyi bilenidir
1029
; mer b.
Abdilaziz, Ondan daha alim birini tanmyorum ve onun bilmediini bilen bir alim de
bilmiyorum
1030
; Zhr, Ben, Urvenin yanna gelir, kapsnda beklerdim, girmek istediim
zaman girerdim. Ona saygdan dolay, kapsnda beklerdim
1031
ve Urveyi kovalarn
bitiremeyecei bir derya buldum
1032
; Ahmed b. Abdillah el-Icl, Sika, slih bir adamd,
fitneden bir eye bulamad
1033
; Ebuz-Zind, Medine fakihleri drttr. Sad, Urve, Kabsa
ve Abdulmelik b. Mervn
1034
; bn Hr, Sika
1035
; Him, Onun 1000 cz hadisinden bir
czn bile renemedik
1036
; bn Sad, Kendisi fakih, alim, kesrul-hadis, sebt ve
gvenilirdir
1037
demilerdir.
1. 2. Kaynaklar
Kendisi bir ok kiiden nakilde bulunmutur. Bunlardan bazlar, babas Zbeyr b. el-
Avvm, Abdullah b. Abbs, Abdullah b. Amr b. el-s, Abdullah b. Cafer b. Eb Tlib,
Abdullah b. Erkam, Abdullah b. mer b. el-Hattb, Abdullah b. Zema b. el-Esved, kardei
Abdullah b. ez-Zbeyr, Amr b. el-s, sm b. mer b. el-Hattb, Ber b. Eb Mesd el-
Ensr, Ber b. Sad, Cbir b. Abdillah, Ebu Eyyb Hlid b. Zeyd el-Ensr, Ebu Humeyd es-
Sid, Ebu Hureyre, Ebu Sad el-Hudr-bunda phe vardr-, Ebu Seleme b. Abdirrahman b.
Avf, Eslemlerin mevlas Cumhn, Him b. Hakm b. Hzm, Kays b. Sad b. Ubde,
Mervn b. el-Hakem, Misver b. Mahreme, Muviye b. Eb Sfyn, Mura b. ube,
Muhammed b. Mesleme el-Ensr, Nfi b. Cbeyr b. Mutim, Numn b. Ber, mer b.
Abdilazz, Sad b. Zeyd b. Amr b. Nfeyl, Sehl b. Eb Hasme, sme b. Zeyd, Zeyd b. Sbit,
Zbeyd b. es-Salt, annesi Esm bnt. Eb Bekr es-Sddk, Esm bnt. Umeys, Bsre bnt. Safvn,
Zeyneb bnt. Eb Seleme, Dba bnt. ez-Zbeyr b. Abdilmuttalib, teyzesi mml-mminin

1027
Olu Hima, hadisi arz etmedi ise yazmam olduunu sylemesi konusunda bkz. Hatbul-Badd, el-
Kifye, 273
1028
1029
bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 395; Mizz, XX, 18; Suyt, Tabakt, I, 30
1030
Mizz, XX, 17; Zeheb, Alm, IV, 425; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124; Sehv, et-Tuhfe, II, 258
1031
Zeheb, Alm, IV, 432
1032
bn Sad, V,181; Buhr, et-Trhul-Kebr, III, 413; bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 395; Nevev, Tehzbul-
Esm, I, 305; Mizz, XX, 16, 18; Zeheb, Alm, IV, 425, 436; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124; Suyt, Tabakt, I,
30; bnul-md, I, 104
1033
Mizz, XX, 15-16; Zeheb, Alm, IV, 433, 436
1034
Mizz, XX, 17; Zeheb, Alm, IV, 425
1035
Zeheb, Alm, IV, 433
1036
Suyt, Tabakt, I, 30
1037
bn Sad, V, 179; Mizz, XX, 15; Zeheb, el-Kif, II, 18
152
ie, Amre bnt. Abdirrahman, Ftma bnt. Eb Hubey, Ftma bnt. Kays, mml-Mminin
Habbe bnt. Eb Sfyn ve mm Seleme, mm erk ve mm Hni bnt. Eb Tlibtir.
1038

Babasndan, ya kk olduu iin az rivyet eden
1039
Urvenin, en nemli kayna
teyzesi iedir.
1040
Kabsa b. Zeyb, Urve, Aienin yanna girmek konusunda bize stn
geldi diyerek bu durumu ifade etmitir.
1041
Urve, ienin vefatndan yl nceye kadar
gidip gelmitir.
1042

1. 3. Rvileri
Kendisinden, olu Abdullah b. Urve, Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b.
Hazm, Abdullah b. Eb Seleme el-Mcen, Abdurrahman b. Humeyd b. Abdirrahman b. Avf,
Ali b. Zeyd b. Cudn, Amr b. Dnr, At b. Eb Rabh, Cafer b. Muhammed b. Ali b. el-
Hseyin, Ebu Bekr b. Hafs b. mer b. Sad b. Eb Vakks, Ebu Brde b. Eb Mus el-Ear
-akranlarndandr-, Ebu Seleme b. Abdirrahman b. Avf-akranlarndandr-, Ebul-Esved
Muhammed b. Abdirrahman b. Nevfel, Ebuz-Zind Abdullah b. Zekvn, Urvenin mevlas
Habb, olu Him,
1043
frikiyye kads Hlid b. Eb mrn, kardeinin olu Muhammed b.
Cafer b. ez-Zbeyr, olu Muhammed b. Urve, Muhammed b. Mslim b. ihb ez-Zhr,
Muhammed b. eybe el-Haceb, Mus b. Ukbe, olu Osman b. Urve, torunu mer b. Abdillah
b. Urve, mer b. Abdilazz, Sad b. brahim b. Abdirrahman b. Avf, Sad b. Hlid b. Amr b.
Osman b. Affn, Slih b. Keysn, Sleymn b. Yesr akranlarndandr-, Ubeydullah b. Utbe
b. Mesd-akranlarndandr-, Vehb b. Keysn, olu Yahy b. Urve, Yezd b. Rmn, mevlas
Zeml b. Abbs ve daha bir ok kii ondan rivyet etmitir.
1044

1. 4. Eserleri

1038
Kaynaklar iin bkz. bn Sad, V, 179; Buhr, et-Trhul-Kebr, III, 413; et-Trhus-Sar, I, 232; bn Eb
Htim, el-Cerh, VI, 395; bn Hbbn, es-Sikt, V, 194; Kulbz, II, 581-582; bn Mnceveyh, II, 116; Bc, III,
1020; bnul-Cevz, Safve, II, 88; el-Muntazam, VI, 333; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 305; Mizz, XX, 12-14;
Zeheb, Alm, IV, 422; el-Kif, II, 18; bn Kesr, el-Bidye, IX, 124; Sehv, et-Tuhfe, II, 258
1039
Zeheb, Alm, IV, 421
1040
bkz. bn Sad, VIII, 58-59, 61-69, 72, 76, 79, 85, 94, 114, 141..
1041
bkz. Zeheb, Alm, IV, 424
1042
Mizz, XX, 17; Zeheb, Alm, IV, 424; Bu konuda kendisi, ..Beni, Aienin lmnden 4 yl nce
grseydiniz. Ben, ayet bu gn lse, yannda almadm hadis kald diye zlmem diyordum. Zira hepsini
almtm demitir. Bkz. bn Sad, V, 179; bnul-Cevz, Safve, II, 85; Mizz, XX, 17; Zeheb, Alm, IV, 424
1043
Urvenin en nemli rvisidir. Onun hakknda bkz. bn Sad, VII, 321
1044
Rvileri konusunda bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, III, 413; bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 395; Kulbz, II,
582; Bc, III, 1020; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 305; Mizz, XX, 14-15; Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b.
Ahmed b. Osman (748/1347), Marifetul-Kurril-Kibr alt-Tabakt vel-Asr, I-II, thk: Ber Ivd Marf-
uayb el-Arnavt- Salih Mehd Abbs, Messesetr-Risle, Beyrut 1404, I, 76; Alm, IV, 435-436; el-Kif,
II, 18; Sehv, et-Tuhfe, II, 258
153
Urvenin Mezye dair eseri olup olmad konusunda farkl grler ileri
srlmtr. Azam, onun es-Sretun-Nebevviyye isimli bir eserini zikrederken,
1045
Vacca
ise, Abdulmelikin isteiyle slmn en eski devri hakknda, muhtemelen halifeye sunulmak
zere bir dizi ilm risle yazd der.
1046
Horovitz ise, Her halkarda, Urvenin, Mezye
dair bir kitap telif ettii konusunda eski bir kaynak bulamadk. Ancak o, Nebnin hayatna
dair nemli meseleleri bir araya toplamtr. Bize ulaan paralar, Urvenin bu haberleri
bizzat topladn gstermektedir. Zira Urve, yazd mektuplardaki cevaplarnda rvilerin
isimlerini tasrih etmemektedir. Sadece hicret haberini ieden aldn ifade eder
1047
Ayn
ekilde Marsden Jones da, Elimizde Urvenin Nebnin Sreti ile ilgili zel bir eser telif
ettiine dair delil yok.
1048
demektedir. Horovitz ve Jonesun delil olmadn sylemelerine
karn kaynaklarda onun, Mezye dair eser telif ettii belirtilmitir. Vkd, O, ilk Mez
tasnif edendir
1049
derken, Zeheb, Urvenin Mezsinden bahsetmektedir. Zeheb bu
konuda, Urvenin Mez kitabn, Ebul-Esved el-Kura(130?/747) Msrda rivyet etti
1050
demi, bn Kayyim el-Cevziyye, Ebul-Esvedin Mezsinde Urveden
1051
ve bn
Hacer, Ebul-Esved el-Mezde Urveden zikreder ki
1052
demek suretiyle ona atfta
bulunmulardr. Katip elebi ise, denilir kaydyla Urvenin, Mez konusunda ilk tasnifte
bulunan kii olduunu syler.
1053
Btn bunlara ramen, bizim ahs kanaatimiz, Urvenin
mezye dair mstakil bir eser telifi yerine, bu konuda bir ok nakilde bulunduudur. Urve,
siyere dair aratrmalarn risleler halinde kaydetmi, talebeleri de bu rislelerini cem
etmilerdir. Yukarda bahsedilen Ebul-Esvedin rivyeti de, muhtemelen Urvenin deil
Ebul-Esvedin tasnifidir. Zehebnin Urvenin Mez kitab szn ise, risaleler olarak
alglamak gerekir. Urvenin Mezsi, onun mez konusundaki rivyetlerini ifade
etmektedir. Ebul-Esved, Urveden yazd haberleri daha sonra nakletmi ve bu anlattklar
Urvenin Mezsi olarak hret bulmutur. Kendisine gerek Abdulmelik tarafndan, gerekse
de Veldin veziri olan bn Huneyd tarafndan yneltilen sorularn
1054
cevap kaynaklar da,
hazrlad bu rislelerdir. Nitekim, gerek Harre gn yakm olduu fkh kitaplar, gerekse
de sonradan imha ettikleri, elindekilerin risleler olduunu gstermektedir. Sonu itibariyle,

1045
Azam, Dirst, I, 158
1046
Vacca, Urve b. ez-Zbeyr, A, XIII, 66
1047
1048
Vkd, el-Mez, (takdm), I, 21; Jones, Urvenin, bn shk ve Vkdde ok rivyetinin olduunu
belirterek, Urvenin Sreyi ilk tedvn eden olduunu belirtir.
1049
1050
Zeheb, Alm,VI, 150; Sehv, et-Tuhfe, II, 520
1051
bn Kayyim, 139
1052
Urve, Mez, 192
1053
Ktip elebi, II, 604; ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye, IX, 125; Sehv, et-Tuhfe, II, 259; Kannc, II, 514
1054
bkz. bn Him, III, 326-327; Vkd, el-Mez, II, 631-632; Vhid, 361
154
Urve, bn shk veya Vkd gibi bir eser telif etmemi, ancak Siyere ve Mezye mteallik
bir ok risle kaleme alm, bu risleler de Zhr ve dierleri tarafndan cem edilmitir. Bu
risleler sonraki nesil siyer melliflerinin en nemli kaynaklar olacaktr.
Muhammed Mustafa el-Azam, Urvenin, Ebul-Esved tarafndan nakledilen, Mez
rivyetlerini bir araya toplamtr. Azamnin bu almas da gstermektedir ki, Urvenin
mstakil bir Mez eseri telifinden sz etmek zordur. Urvenin Mezsi ile Mus b.
Ukbenin Mezsi arasndaki paralellie iaret eden ve Sanki bu, o kitabn bir nshas veya
Urvenin dier bir rivyeti
1055
diyen Azamnin, bn shk, Vkd ve bn Sad
zikretmemi olmas ilgintir. almamzn sonundaki eklerden de anlalaca zere, bn
shk ve Vkdde de bir ok Urve kaynakl haber mevcuttur.
Azam, baka bir almasnda ise, Urvenin eserinin olup olmadn tartrken,
Tabernnin eserine ald Urve haberlerine dayanarak, konu balklarn da zikreder. Bunlar;
1-Bedr Harbinde ehit olanlarn isimleri,
2-Ensrdan Yemme Harbinde ehit olanlarn isimleri,
3-Huneynde Kureyten ldrlenler,
4-Cisrul-Medinde lenler,
5-Hayberde ehit olanlarn isimleri,
6-Akabeye katlan ashabn isimleri,
7-Biru Manede ehit olanlarn isimleri,
8-Hendek Harbi,
9-Ecndn Harbidir.
1056

Ancak bu ieriin olduka snrl olduu aikardr. Srf bunlara bakarak Urvenin bir
eserinden sz etmek mmkn deildir. Dikkat edilecek olursa, yukardaki konu balklar
olarak sunulanlardan ikisi hari, dierleri sadece isim listelerinden ibarettir.
Urve, sadece siyer ve mez haberleri ile ilgilenmemi, fkhla da ilgilenmitir.
Kendisi, bu konuda da risleler yazm, ancak Harre gn yakmtr. Ne var ki, daha sonra
bunu yaptna piman olacak ve Kitaplarm kaybedeceime, keke btn ailemi ve malm
kaybetseydim diyecektir.
1057
Urve, sadece fkh risalelerini deil, btn toplad hadisleri de
imha etmitir. Hatbul-Baddnin naklettii, Urvenin bir sz buna iaret etmektedir;
Hadis yazdm, sonra onu imha ettim. Malm, ailemi kaybetmeyi, onlar imha etmeye tercih

1055
Urve, Mez, (takdm), 9; benzerlikler ve farkllklar konusunda ayrca bkz. 77-88
1056
bkz. Azam, Hads Edebiyat, 69
1057
bn Sad, V, 179; Mizz, XX, 19; Zeheb, Alm, IV, 426
155
ederdim
1058
bn Ebiz-Zindn nakline gre, kitaplarn imha etmesinin sebebini Urve, Biz,
Allahn kitab ile beraber baka bir kitap edinmeyelim dedik. Bylece, kitaplarm sildim,
Allaha yemin ederim ki, kitaplarmn yanmda olmasn isterdim. Zira Allahn kitab yoluna
devam etti
1059
eklinde aklamtr. Ancak Hatbul-Baddnin bu konudaki yorumu daha
tutarl grnmektedir; Urvenin kitabndan hadisi silmesinin anlam, ona balanmaktan
holanmamasdr. Ya ilerleyince, hfz deiince, onlar sildiine piman olmutur ve onlar
silmemi olmay temenni etmitir.
1060

Burada Urvenin mektuplarna ayr bir blm amak gerekmektedir. Urve, gerek
Abdulmelik tarafndan,
1061
gerekse de Veldin veziri olan [Abdurrahman
1062
]bn Eb Huneyd
tarafndan kendisine yneltilen sorular
1063
mektuplar aracl ile cevaplandrmtr. Urvenin
bu mektuplar, kendisinden sonra, siyer ve mez aratrmalar iin nemli kaynaklar haline
gelmitir. Bu mektuplarda Urvenin bir ok konuda bilgi verdii grlmektedir.
1064

1. 5. Metodu
1. 5. 1. snd Kullanm
Urvenin isnd kullanm konusunda farkl grler ileri srlmtr. Della Vida,
siyerde isnd kullanmnn ncln Urveye verir.
1065
Vacca ise, bu konuda olumsuz
gr belirterek, Kendisinden sonra teesss eden muntazam bir isnd unsurundan mahrum
bulunmaktadr. der.
1066
Horovitz, Urvenin, ok az kullanmakla beraber, isnd bildiini
syler ve yazd mektuplar, onun isnd kullandna delil olarak getirir.
1067

Burada gzden kaan husus, Urvenin kaynaklarnn zelliidir. Kendisi bn mer,
ie gibi hdiselerin ilk tanklarndan haberler rivyet etmi ve bunu da belirtmitir. Dolays
ile, Urvenin kendisinden sonra teesss eden sistemli bir isnd anlayndan mahrum
olduunu sylemek, pek de tutarl deildir. ayet, Urve haberi ikinci elden alm ise bunu da
belirtmitir. Dolaysyla Urvenin isnd az kulland veya sadece bildiini sylemek tutarl
deildir. Muhtemelen rvilerin, isndlar zerindeki tasarruflar, Urvenin kaynaklarn ok az
zikrettii gibi bir izlenime sebebiyet vermitir. Nitekim, Urvenin en nemli rvisi olan olu

1058
1059
1060
1061
bn Sad, VIII, 12-13; Urve, Mez, 234-235
1062
bn Hacer, Tehzb, III, 411
1063
Urvenin bu konuda yazd cevaplara rnek olarak bkz. bn Him, III, 326-327; Vhid, 361
1064
bkz. Vkd, el-Mez, II, 631-632; bn ebbe, II, 507; Taber, Trh, I, 546; II, 20-22, 212
1065
1066
Vacca, Urve b. ez-Zbeyr, A, XIII, 66
1067
156
Himn tedlisle itham edilmi olmas,
1068
bu ihtimali desteklemektedir. Urvenin kaynan
zikretmeden naklettikleri haberlerde, rvinin Him olmas dikkat ekicidir; ..Him-
Urve;Varakann sz,
1069
Bu tr rivyetlerden birinde ise, ienin isminin drlmesi
neticesinde, Urve, babas ve dedesinden(Ebu Bekr) rivyet ediyor hle getirilmitir;
Urveden rivyet eden biri-Urve b. ez-Zbeyr-Babam ve dedem; kisi de, Neb ile
beraber, Huneyne katlmlard. kisi, Neb (sav) bize le namaz kldrd
1070
Hatta
bazen Him rivyetlerinde Urvenin de ismini zikretmemi, sonraki nesiller haberi Him
kaynakl olarak aktarmlardr; Temim-Yahy b. Him b. Urve-Babas-ie; Araplar,
Arafattan iniyorlard. Kurey ve onlarn dinlerine tabi olanlar ise
1071
Grlecei zere bu
senedde Urve zikredilmemitir. Muhtemelen, Temim veya mstensihlerden biri Yahy b.
Him b. Urve-Babas-Babas-ie eklindeki senedden, ikinci Babas ibaresini
drmtr. Netice itibariyle diyebiliriz ki, Urvenin mez haberlerinde snrl saydaki
kaynandan -zellikle de ieden- naklettii haberlerde, her seferinde ayn ismi zikretme
klfetine katlanmak istemeyen Him, kaynak hazfna gitmi, bu da aratrmaclar Urvenin
isnda pek iltifat etmedii gibi yanl bir neticeye gtrmtr.
Mstensihlerin Urve ile alakal olarak yaptklar hatalarna bir dier rnek ise; Ebu
Usme-Him-Urve-Ftma bnt. el-Mnzr-Esma bnt. Eb Bekr
1072
eklindeki seneddir. Bu
senede gre, Urve annesine, Ftma bnt. el-Mnzr kanal ile ulamtr. Oysa, Ftma bnt. el-
Mnzir, Himn kaynadr ve Him byk annesine onun aracl ile ulamtr.
1073

Mstensihler, Him b. Urve yerine, Him an Urve (= = '-) yazmlar ve byle bir
sened oluturmulardr. Urvenin senedi zerinde mstensihlerin veya rvilerin yaptklar en
ilgin tasarruf, Hz. Peygamberin hastalnda yedi kuyudan alnm suyun, zerine dklmesi
haberinin senedleridir. Sz konusu haber; Mamer-Zhr-Urve-bakasndan-ie
1074
;
Mamer- Zhr-Urve veya Amre-ie
1075
ve Mamer- Zhr-Urve ve Amre veya ikisinden
biri veya ikisi de-ie
1076
eklinde olmak zere farkl senedle gelmitir.

1068
bkz. bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), Tarfu Ehlit-Takds bi-
Mertibil-Mevsfne bit-Tedls, thk: Abdulgaffr Sleyman el-Bendr-Muhammed Ahmed Abdlazz, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut 1987, 46
1069
Ebul-Ferec, III, 116
1070
bn Hacer, el-sbe, VI, 209
1071
Vhid, 57; Bu haberin senedinde, melliften ya da rvilerden kaynaklanan hata nedeniyle Urve dmtr.
1072
bn Sad, VIII, 251-252
1073
bkz. bn Sad, VIII, 254, 255
1074
Abdurrezzk, V, 430; bn Huzeyme, I, 64
1075
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah e-eybn (241/855), Msned, I-IV, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, VI,
151; bn Huzeyme, I, 127; bn Hbbn, Ebu Hatim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst
(354/965), Sahhu bn Hbbn bi-Tertbi bn Belbn, I-XVIII, thk: uayb el-Arnavt, Messesetr-Risle, II.
Bsk., Beyrut 1414/1993, XIV, 561
1076
bn Hbbn, Sahh, XIV, 566
157
Rvi ve mstensihlerin tasarruflarna ek olarak, Urvenin kendi tercihi ile kaynan
zikretmedii yerler de vardr. Urvenin kaynan atlad haberler, ya ikinci kez anlatma
durumunda kald haberleri, ya da Abdullah b. Cah seriyyesinde olduu gibi,
1077
kaynak
zikretmeye ihtiya brakmayacak genel anlatmlar kapsamaktadr. Ayn ekilde mektupla
cevap verdii konularda da Urvenin isnd kullanmaya ihtiya hissetmediini gryoruz; Ali
b. Nasr-Ebn b. el-Itr-Him b. Urve-Urve Abdulmelike yazarak, Bana yazdn mektupta,
Hatice bnt. Huveylid, ne zaman vefat etti? diye soruyorsun. O, Resulullah(sav) Mekkeden
kmadan 3 yl nce veya daha nce vefat etti. dedi
1078
Oysa Urve bu haberi ieden
almtr; Urve-ie, Hatice namaz farz klnmadan nce vefat etti. Bu hicretten 3 yl
nceydi
1079
Urvenin, yazd mektupta kaynan zikretmeye ihtiya duymamasnn nedeni,
muhtemelen mektuplar ilm telifler olarak deerlendirmemesidir. Bu ilm mektuplar
kullanan sonraki rviler de -Zhr gibi- Urveden, bu haberi kaynaksz olarak zikretmilerdir;
Yakb b. Sfyn-Ebu Salih-Leys-Akl-bn ihb-Urve b. ez-Zbeyr, Hatice namaz farz
klnmadan nce vefat etti.
1080

Urvenin isndlarnda bazen ismi zikredilmeyen mehul ahslara da rastlamak
mmkndr; Abdurrahman Ebuz-Zind-Babam-Urve b. ez-Zbeyr-ieden rivyet eden
biri ) --'= = `-= -= ( -ie, Resulullah(sav)
1081
Burada dikkati eken Urvenin, en
nemli kayna olan ieyi dorudan zikredebilecei yerde, baka birinin aracl ile ona
ulamasdr. Urve, kaynak zikrine nem vermiyor olsayd, bu haberi dorudan ieden alm
gibi nakledebilirdi. Dolays ile, burada kaynan isminin gizlenmesini veya
zikredilmemesini, Urveye deil, kendisinden sonraki rvilerden birinin tasarrufu olarak
deerlendirmek daha mantkl olacaktr. Nitekim Urvenin, ieye ulat arac rvinin
ismini zikrettii senedler de vardr; bn ihb ez-Zhr-Urve b. ez-Zbeyr-Amre bnt.
Abdirrahman-ie; Resulullah itikafta iken
1082
; Him b. Urve-Babas-Ebu Seleme-
ie, bir seferde Neb(sav)le beraberdik
1083
Bununla beraber, Urvenin kendi tasarrufu ile
baz kaynaklarnn ismini gizledii, daha dorusu isim vermeyi gereksiz grd senedleri de
vardr; bn shk-Muhammed b. Cafer b. ez-Zbeyr-Urve b. ez-Zbeyr-Ben Neccrdan bir
kadn; Benim evim
1084
Muhtemelen Urve, kadnn ismini, herhangi bir surette haberin

1077
Vhid, 61
1078
Taber, Trh, II, 212
1079
bn Sad, VIII, 18
1080
bn Kesr, el-Bidye, III, 138
1081
Crcn, I, 135, 321
1082
Hatbul-Badd, Trhu Badd, II, 130
1083
Ebu Dvud, III, 65-66
1084
bn Him, II, 509; bn Kesr, el-Bidye, III, 247
158
shhatini etkilemeyecei gerekesi ile zikretmemitir. Zira, o ilim ehli arasnda
tannmayacaktr.
Urve, isnd kullanmnda sanldndan daha dikkatlidir. O, kaynann kaynana
iaret etmeyi ihmal etmez; ..Urve b. ez-Zbeyr-Abdurrahman b. Uveym b. Side-Kavminden
adamlar,
1085
; Urve-ie- Cuzme el-Esediyye; Resulullah dedi ki
1086
; Urve-Eslemin
mevls Cehmn-mm Berke el-Eslemiyye
1087
Urve b. ez-Zbeyr-Ubeydullah b.
Abdillah b. Utbe b. Mesd-Rayte yani Abdullah b. Mesdun hanm-Resulullah.
1088

Grlecei zere bu ve daha bir ok rivyette Urve, tam bir isnd kullanmtr.
sndda kullanlan lafzlar konusunda Ramhurmz, Urve b. ez-Zbeyrin, '--= ile
'-`-= arasnda bir ayrmda bulunmadn, ikisini de beraber kullandn ifade etmitir.
1089

Urvenin isnd kullanmnda yeni almlara bavurduunu syleyen Azam, onun
haber naklinde telfike ilk bavuran olduunu belirtir.
1090
Bu konuda Azamye katldmz
belirtelim. Zira, Urveden daha nce bu ynteme bavuran baka bir ahs tespit edemedik.
Hliyle onun telfiki olduka basit bir yntemdi ve sadece iki kayna ierisine almakta idi;
Urve, Hudeybiye haberini, Misver b. Mahreme ve Mervn b. el-Hakem kaynakl olarak
zikretmektedir.
1091
Urvenin dier telfiklerine ise, Zhr-Urve-Zeyneb bnt. Eb Seleme ve
annesi-mm Habbe, Ben, Resulullaha
1092
; Zhr-Urve, kendisine Mervn ve Misver
b. Mahremenin haber verdiini iddia etti ki, Resulullah(sav) Hevzin heyeti Mslman
olarak gelince
1093
gibi rnekler vermek mmkndr.
1. 5. 2. Kaynak Kullanm
Urvenin kaynak kullanmnda dikkat eken en nemli husus, konuyla dorudan
alakal ahslardan bilgi almasdr; Resulullahn Zeyd b. Amr hakkndaki szn, olu Sad
b. Zeyd b. Amrdan,
1094
Hz. Muhammedin, Sad b. Ubdeye gemi olsun ziyaretine

1085
Zeheb, es-Sre, 229-230
1086
bn Sad, VIII, 244
1087
bn Sad, VIII, 486
1088
bn Eb sm, el-hd, VI, 235-236
1089
Rmhurmuz, 517-518
1090
bkz. Azam, Dirst, I, 159
1091
Hudeybiye anlamasn Urve bu iki kaynaa dayanarak anlatmaktadr. Bkz. Abdurrezzk, V, 330-342;
Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 328-331; Buhr, Sahh, V, 63-64, 67-68; Ebu Dvud, III, 210; IV, 213; bn Eb
sm, el-hd, I, 395; Ebu Yal, Msned, I, 44; Taber, Trh, II, 116, 118, 124; Tefsr, II, 221-222; XXVI, 97-
101; bn Hbbn, Sahh, XI, 216-226; bn Kesr, Tefsr, IV, 199-200, 352; bn Hacer, el-sbe, I, 292; VII, 69
1092
Zeheb, es-Sre, 18
1093
Ebu Ubeyd, 128; Buhr, Sahh, V, 99-100
1094
159
giderken olanlar, o esnada orda bulunan smeden
1095
rivyet etmitir. Kaynaklarda bu
konuyla ilgili, bir ok rnek bulmak mmkndr.
1096

Urve rivyetlerinde, sk sk Kurna bavurmutur. O, genellikle hdiseleri, ilgili
ayetlerle beraber zikretmitir. Nitekim, Vhidnin Esbbun-Nzlundaki, Urve rivyetlerine
baktmzda, onun Kurna younlat grlr. Kendisi, Hudeybiye,
1097
Tebk
1098
gibi, bir
ok haberde ayetlerden faydalanmtr.
Urve, kaynann durumunu belirtme ihtiyac hissetmi, kaynann veya naklinin
gvenilirlilii hususunda aklamalar yapmtr. bn Eb Mleyke, bnuz-Zbeyr, ieden
rivyet ettiinde, Allaha yemin ederim ki ie, Resulullah(sav) adna asla yalan sylemez
derdi.
1099

Urvenin ie kaynakl olan Hz. Peygamberin zel hayatna dair rivyetlerine,
anlatmn tek tarafl olmas hasebiyle, azam lde dikkat etmek gerekir. Hz. ie, en
nihayetinde insandr ve hdiseyi kendi bak asndan deerlendirmekte ve aktarmaktadr.
Nitekim, hastal esnasnda Resulullahn, kendi odasna tanma rivyetinde, Alinin ismini
zikretmemesi, duygularn rivyetlerine yansttnn en byk delilidir. Urvenin teyzesi ve
en nemli kayna olan ieyi koruma konusunda da hassas davrandn belirtelim. Bu
konuda Urvenin muhtemelen genlik yllar ile ilgili anlatlan bir hdise bu konudaki
hassasiyetinin bir kantdr; Urve, ienin yannda, Hassna svmek iin gittim. Ona
svme dedi.
1100
Ayn ekilde Urvenin, kendisinin grg tan olduu i karklklar veya
kardei Abdullahla ilgili haberlerinde de, hdiseye kendi penceresinden bakt
unutulmamaldr. Onun, Muviye lnce, Abdullah b. ez-Zbeyr, Yezde itaat konusunda
ar davrand
1101
; Urve-Mervn b. el-Hakem, Hz. Osmann, Zbeyri halife olarak
brakma niyetinde olduu
1102
; Osmann Abdullah b. ez-Zbeyri dr zerine tayin
ettii ve Kim bana itaat ediyorsa, Abdullah b. ez-Zbeyre itaat etsin dedii
1103
gibi
nakillerinde bu durumu gzlemlemek mmkndr. Yine Urvenin, Muhtr es-Sakaf haberini

1095
bkz. Abdurrezzk, V, 490; bn Him, II, 586, 588; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 203; Buhr, Sahh, IV,
14; Mslim, Sahh, II, 1422; bn ebbe, I, 356, 358; Bezzr, Ebu Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhlik el-
Bezzr(292/904), Msned, I-X, thk: Mahfuzurrahmn Zeynullah, Messesetu Ulmul-Kurn/Mektebetul-
Ulm vel-Hkm, I. Bsk. Beyrut/Medine 1409, VII, 21; Ebu Avne, IV, 344; bn Hbbn, Sahh, XIV, 543;
Vhid, 114; bn Kesr, el-Bidye, V, 325; Zhr, el-Mez, 180
1096
bkz. bn Mce, II, 948; Ebul-Mehsin, Muhammed b. Ali b. el-Hasan b. Hamza ed-Dmek (765/1363), el-
kml f Zikri men lehu Rivye f Msnedil-mm Ahmed miner-Ricl, thk: Abdulmut Emin Kalac, Cmitud-
Dirstil-slmiyye 1409/1989, I, 598
1097
Urve, Mez, 193
1098
Urve, Mez, 220-221
1099
bn Sad, VIII, 69
1100
Buhr, Sahh, V, 61
1101
Semhd, I, 126
1102
bn ebbe, III, 1055
1103
bn Sad, III, 70
160
anlatrken de olaylar tarafl bir slupla ele ald grlmektedir.
1104
Kendisi, bu tr
haberlerde taraftr ve ondan objektifliini muhafaza etmesini beklemek gereki deildir.
Urvenin, bir meselede babas ile hasm olan Humeyd el-Ensrnin ismini rivyetinde
zikretmemi olmas da
1105
bizim bu grmz destekler mahiyettedir.
1. 5. 3. Vesika Kullanm
Urve, ahs kaynaklarnn yan sra, vesikalara da bavurmu zellikle de Resulullahn
mektuplarn nakletmitir; Resulullah(sav), Zura b. Z Yezene mektup yazarak, Elim,
Muz b. Cebel ve arkadalar size geldiinde, yannzdaki sadaka ve cizyeyi toplayn ve ona
ulatrn
1106
; Resulullah(sav) Hicr halkna mektup yazd, Neb Muhammedden Hicr
halkna, grevlendirdiklerim size gelince onlara itaat edin ve destekleyin
1107
gibi. Ayn
ekilde Resulullahn, Hans ve Nuaym b. Abdilkille mektubu,
1108
Yemenlilere mektubu,
1109

Sakiflilerle yaplan anlamann metni
1110
gibi

daha bir ok vesikay zikretmitir.
1. 5. 4. iir Kullanm
Urvenin ayn zamanda iir nakilcisi olduu belirtilmitir.
1111
Hilafeti dneminde
Muviyenin, Medineye geldii zaman, ondan iir okumasn istemesi,
1112
kardei
Abdullahn klcn Nbiann iirinden tanmas, insanlara bazen iirlerle cevap vermesi,
onun iir konusundaki yetkinliini gstermektedir. Urvenin iir konusunda ileri bir dereceye
ulamasnda ienin byk rol vardr. Nitekim kendisine, iirde seni bu kadar etkili klan
nedir? diye sorulunca, ieye bir mesele geldiinde, mutlaka iir okurdu
1113
diyerek bunu
ifade etmitir.
iiri, siyer kaynaklar arasna alarak ilk kullanan Urvedir. Kendisi, iirden delil
getirme asndan da faydalanmtr; Heysem b. Ad-bn Cureyc-Amr b. Dnr, Urve b. ez-
Zbeyre, Neb Mekkede ka yl kald? diye sordum. 10 yl ve Medinede de 10 yl dedi.
Ben, bn Abbs 13 yl kald diyor dedim. Urve, air, Kurey iinde on ksur yl kald
demektedir dedi.
1114

1104
bkz. bn Sad, V, 98-100
1105
Bu konuda bkz. bn Hacer, el-sbe, II, 129
1106
Belzur, 94
1107
Belzur, 109
1108
Ebu Ubeyd, 19-20, 32
1109
bkz. Ebu Ubeyd, 32
1110
bn ebbe, II, 507
1111
1112
Zeheb, Alm, IV, 427
1113
1114
161
Urve, nakilleri arasnda, Zeyd b. Amrn putlara ibadeti braktn syledii iiri,
1115

Abdullah b. Ravahann Muteye karken okuduu iiri,
1116
Hubeyb b. Adnin aslrken
okuduu iiri ve Hassnn Hubeyb hakkndaki iirine
1117
yer vermitir.
1. 5. 5. Rivyetleri
Urvenin ahs ve sosyal konumu, tarih haberlere ulama konusunda, kendisine belli
bir avantaj salamtr. Annesi Esmdan ve teyzesi ieden bir ok haber almtr. zellikle
teyzesinin yanna teklifsiz girebilmesi, onu siyer rvileri arasnda nemli bir konuma
ykseltmitir. Resulullahn zel hayatna dair haberlerin byk bir ksmnn Urve-ie
kaynakl olduunu syleyebiliriz; Urve-ie, Resulullah, beraberinde olu brahim olduu
halde yanma girdi. Bana ne kadar benzediine bak dedi
1118
; ie, Resulullah yanma
girdi, yanmda iki cariye def alp ark sylyorlard. Yataa yatt. Yzn evirdi. Ebu Bekr
girdi
1119
Ayn ekilde teyzesi ve annesi aracl ile baka kadnlarla grme imkan
bulmu ve onlardan da, yine baka kaynaklarn ulaamayaca haberler nakletme ansna
kavumutur.
1120
bn shkn, kadnlardan rivyet etmesi sebebiyle urad tarizleri
dndmz zaman, Urvenin bu konuda ne kadar rahat bir konumda olduu daha iyi
anlalacaktr.
Sahabe dnemine yetimi olmas, ie, Esm, kardei Abdullah gibi kaynaklar ve
dier kaynaklarnn eitlilii sayesinde Urve, baz haberlerde tek kaynak konumunadr. Onun
ieden naklettii, ilk vahyin gelmesi,
1121
slma gizli davet,
1122
Ebu Bekrin, bnud-
Duunnenin himayesine girmesi
1123
gibi haberlerde Urve neredeyse tek kaynak
mesabesindedir.
Urvenin yine kaynaklar ve aratrmacl sayesinde bazen siyerde gizli kalm
haberlere ulat da olmutur. Sakfede mer ve Ebu Bekrin karlatklar iki kiinin
ismi,
1124
Hendek Savanda Sad yaralayann ismi,
1125
Resulullahn kervan gzetlemek iin

1115
bn shk, Sre, 96; Ebul-Ferec, III, 118
1116
bnul-Cevz, Safve, I, 483; el-Muntazam, III, 319-320
1117
Urve, Mez, 177
1118
Yakb, II, 87
1119
Buhr, Sahh, III, 228; ayrca bkz. Kazvn, I, 486
1120
rnekler iin bkz. Buhr, Sahh, IV, 102; bn Eb sm, el-hd, VI, 250; Hatbul-Badd, Trhu
Badd, IX, 37; Zeheb, es-Sre, 18
1121
bkz. bn shk, Sre,100, 112; Abdurrezzk, V, 321-323; bn Sad, I, 194; Mslim, Sahh, I, 142; Fkih, IV,
94-95; bn Hbbn, Ebu Hatim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), es-Sretun-
Nebeviyye ve Ahbrul-Hulef, thk: Aziz Bek, Messesetul-Ktbis-Sakafiyye, I. Bsk. Beyrut 1407/1987, 63-
66; Zeheb, es-Sre, 63-64; bn Kesr, Tefsr, IV, 528; bn Hacer, el-sbe, VI, 607; Zhr, el-Mez, 43
1122
bkz. bn Abdilber, ed-Drer, 19-20
1123
bn Him, II, 372-373; Ebu Nuaym, Hlye, I, 34; Urvenin Hz. Ebu Bekrle ilgili haberlerde kayna
iedir. Bkz. bn Sad, III, 185, 201, 204, 206
1124
bn Him, IV, 660; Taber, Trh, II, 235-236; Muhibbut-Taber, II, 203-204; bn Hacer, el-sbe, IV, 745
1125
Buhr, Sahh, V, 50
162
gnderdii kiilerin isimleri,
1126
Ebu Sfynn Mekkeye yardm istemek iin gnderdii
kiinin ismi,
1127
Hicretteki rehberin ismi,
1128
Caferin Necye soru sordurmas, Amrn
cevaplamas
1129
gibi nakillerini, bu snfa dahil edebiliriz.
Urve nevdir diyebileceimiz, genel siyer anlatmn dnda kalan nakillerde de
bulunmutur. z olarak nitelendirebileceimiz bu tr haberlerin shhatleri her zaman iin
tartmaya aktr; Hasan b. Ali-bn Afr-bn Leha-Ebul-Esved-Urve b. ez-Zbeyr-Misver
b. Mahreme-Babas, slm Mekkede ortaya knca, btn Mekke halk Mslman oldu, bu
namaz farz klnmadan nceydi. yle ki, Neb secde ayetini okuyup secde edince, onlar da
secde ettiler. Bazlar kalabalktan ve yerin darlnda dolay secde edemedi. Ta ki, Veld b.
el-Mura ve Kureyin reisleri gelinceye kadar, onlar Tifte idiler. Onlar, Babalarnzn
dinini mi brakyorsunuz? dediler. Bylece (hepsi) kfre dnd.
1130
; [krimenin kan
anlatrken]..Bylece Tihmede kocasna yetiti. krime gemiye binmiti. Gemiye oturunca,
Lt ve Uzz diye bard. Gemide bulunanlar, Burada, tek olan Allahtan baka birine
seslenilmesi uygun deildir dediler. krime, Vallahi, denizde tek ise, karada da birdir.
Allaha yemin ederim ki, Muhammede dneceim dedi ve kars ile beraber dnd
1131

Urve gerek kardeinin ve babasnn siyas kimliklerinden ve gerekse de kendisinin bir
dnem siysi hdiselerin iinde yer alm olmasndan dolay, zellikle de Hz. Peygamber
sonras dneme dair bilgileri edinmekte sknt yaamamtr; Ebu Usme Hammd b.
Usme-Him b. Urve-Babas-Abdullah b. ez-Zbeyr, Osmana yevmud-drda dedim ki,
Allah onlar katletsin, Allah onlarla savamay sana helal kld. dedim. O, Hayr, vallahi
asla onlarla savamam dedi
1132
; Ebu Usme Hammd b. Usme-Him b. Urve-
babasndan-Abdullah b. ez-Zbeyr, Cemel savanda Zbeyr beni ard, yannda durdum.
Banadedi
1133
gibi haberlere ulamas tamamyla ailev balar ile alakal bir durumdur.
Urve, gerek grg tan, gerekse yakn tank olarak, sonraki dnem hdiselerine dair
haberler de nakletmitir; Osman(ra) evinden Cuma gn ktMuhasara altnda iken,
sadan soldan elbisesini ekitiriyorlar, bazlar Ya Nasel diye baryorlard
1134
;
Msrllar geldiler ve Osman(ra)dan izin istediler. Onlara izin vermedi. Kapy yakmaya

1126
Urve, Mez, 131
1127
Urve, Mez, 132
1128
Urve, Mez, 130
1129
Urve, Mez, 112
1130
bn Eb sm, el-hd, I, 442-443
1131
Urve, Mez, 212
1132
bn Sad, III, 70
1133
bn Sad, III, 108; ayrca bkz. bn ebbe, IV, 1197
1134
bn ebbe, III, 1111-1112
163
karar verdiler. Ate aradlar, Osman onlara kt
1135
Urve, bu tr haberlerde bazen de
gzlemlerinden faydalanmtr. Nitekim, Hz. Muhammedin heyetleri karlama esnasnda
giydii elbiseyi, halifelerin zerinde grm ve buna gre tarifini yapmtr.
1136

Urvenin nakilleri arasnda, az da olsa delil, hasis, emil haberlerine
rastlanmaktadr. Bunlar arasnda Resulullahn yast,
1137
sa,
1138
huyu,
1139
yemei,
1140

gelecekten ihbar,
1141
sat topran dmann yenilmesine neden olduu
1142
gibi rivyetleri
vardr.
Urve, sriliyt ve Cahiliye dnemine dair haberler de nakletmitir; [Adem(as)n
cenazesi]Cibrl, ona Cennetten beyaz bir elbise getirdiOnu Kabenin kapsna
koydu.
1143
Bana ulat ki, Amlik orada bir sabahta 2000 deve
1144
;Abduddra lm
gelince, Nedve, Liv ve Rifdeyi olu Osman b. Abdiddra verdi. meyye b. Abdiems,
Osman b. Abdiddra Bu nden birini bana ver
1145
gibi. Urve, ahslar hakknda da
bilgiler vermi, tercim haberlerine ilgi gstermitir.
1146

Daha sonraki siyer melliflerinde olduka sk rastlanlan, eytan, cin, htif ve
meleklerin hdiselere aktif ekilde katlmalarna dair haberlerin ilk nvelerini, Urvenin
nakilleri arasnda bulmak mmkndr; sonra eytan, dan tepesinden Ey Kurey
topluluu, Evs ve Hazrec oullar sizinle savamak iin anlatlar diye bard
1147
;Uhud
gn Mrikler hezimete urad. blis, Allahn laneti onun zerine olsun bararak
1148

Sonraki siyer melliflerinin, sarayn etkisinde kalmakla itham edilmesine neden olan
baz haberlerin senedinde Urvenin isminin yer almas, yneltilen bu ithamlarn aslszln
gstermesi bakmndan da ayrca nemlidir; [Bedr] Onlarn karttklar arasnda, Abbs
b. Abdilmuttalib, Nevfel b. el-Hris, Tlib b. Eb Tlib, Akl b. Eb Tlib vard. Tlib b. Eb
Tlib dedi ki
1149

1135
bn ebbe, IV, 1315; ayrca bkz. bn ebbe, IV, 1240
1136
bkz. Suyt, Trhul-Hulef, 15
1137
Zeheb, es-Sre, 331
1138
bn ebbe, II, 626
1139
bn Sad, VIII, 204
1140
1141
Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 754; Buhr, Sahh, V, 138; bn ebbe, I, 280
1142
Taber, Trh, II, 21
1143
bnul-Cevz, el-Muntazam, I, 228
1144
Fkih, V, 138
1145
Fkih, V, 178
1146
bkz. bn Eb sm, el-hd, VI, 235-236; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 212; IV, 279
1147
Urve, Mez, 125
1148
Buhr, Sahh, V, 34; ayrca bkz. Cibrlin gelerek Ben Kureyzy iareti, Buhr, Sahh, III, 207; V, 49-50;
Cinin, Hz. merin ehadetinden gn nce lm haberini vermesi, bn ebbe, III, 874
1149
Urve, Mez, 134
164
Urve, rivyetlerinde coraf bilgilere de yer vermitir. Kendisi, Resulullahn hicrette
Medineye gidi yolunu,
1150
Resulullahn, Mreys Gazvesi gzergahn,
1151
Kuba mescidinin
yerini
1152
tarif etmitir. Btn bu haberler, Urvenin zamannda coraf almalarn
baladn veya en azndan slm tarihilerinin ilk dnemlerden itibaren, tarih anlatmnda
hdisenin coraf konumunu tanmlamann nemini kavradklarn gstermektedir.
1. 5. 5. 1. Sosyal Hayata Dair Anlatlar
Urve, Araplarn, slm ve cahiliye dnemindeki detlerine, sosyal yaantlarna ve din
uygulamalarna dair haberler de nakletmitir; Boanma iki defadr
1153
ayetinin tefsiri
bbnda, fi-Mlik-Him b. Urve-Babas, Cahiliye dneminde kii karsn bouyor,
iddeti bitmeden ona geri dnyordu. Bu ekilde 1000 defa board
1154
Haberin isndnda
da grlecei zere fkhlar Urvenin bu tr haberlerine ilgi gstermilerdir. Urvenin
fkh kimlii hasebiyle, nakilleri arasnda, Hz. mer zamannda teravih namazlarnn
topluca klnmaya balanmas,
1155
Hz. Muhammedin namazda istiazesi,
1156
itikaf,
1157
zihar
keffreti,
1158
muta nikah,
1159
aile ii hukuk,
1160
cenaze ilemleri
1161
gibi ibadet ve hukuk
uygulamalara dair rivyetleri vardr. Ayn ekilde cahiliye dnemi din hayatna dair
nakillerde de bulunmutur; Araplar, Arafattan iniyorlard. Kurey ve onlarn dinlerine tabi
olanlar ise
1162

1. 5. 5. 2. Neseb-Listeler
Daha nce de belirtmi olduumuz gibi Urve, Kurey nesebini iyi biliyordu. Bu
konudaki bilgilerini ocuklarna da aktarmtr. Nitekim olu Yahy ona, brahim b.
Nuaymn kzn sorunca Urve, Bunu sana kim iaret etti? diye sormu, Yahy da, Kurey
ailelerinden bahsederken sen demitir.
1163

Urve, siyer anlatmnda neseblere zel nem vermitir. O, gazvelere katlanlar veya
ehit olanlarn sadece isimlerini serdetmekle kalmam, bilakis ayrntl olarak neseblerini de

1150
Urve, Mez, 130
1151
Urve, Mez, 190
1152
bn ebbe, I, 54-55
1153
2/Bakara, 229
1154
Vhid, 70
1155
bn ebbe, II, 715; Hatbul-Badd, Trhu Badd, VIII, 51
1156
Hatbul-Badd, Trhu Badd, X, 430
1157
1158
bn ebbe, II, 398-399
1159
bn ebbe, II, 717
1160
Crcn, I, 389
1161
bn Sad, VIII, 284
1162
Vhid, 57; bu haberin senedinde, melliften ya da rvilerden kaynaklanan hata nedeniyle Urve dmtr.
1163
Zbeyr, 381
165
zikretmitir.
1164
M. Mustafa el-Azam, hakl olarak bunu, Hz. mer zamannda tedvin edilen
dvn kaytlar ile ilikilendirir.
1165
Kardei Abdullah b. ez-Zbeyrin ksm de olsa bir
devletinin olmas ve daha sonra Emev saray ile scak ilikiler kurmasnn ona, devlet
kaytlarna (dvnlara) ulamada, ayr bir kolaylk salad muhakkaktr.
Urve, rivyetlerinde bir ok liste sunmutur. Bunlar arasnda, Habe hicretine
kanlar,
1166
Akabe biatlerine
1167
ve Bedre katlanlar,
1168
Bedre katlmayp ganimetten hisse
alanlar,
1169
Hayberde,
1170
Huneynde
1171
Mutede ehit olanlar,
1172
boykotu kranlar
1173
gibi
isim listeleri mevcuttur.
1. 5. 6. Tarih zikri
Urve, hdiselerin tarihinin tespiti ve zikri konusuna da nem vermitir; Hatice namaz
farz klnmadan nce vefat etti. Bu hicretten 3 yl nceydi
1174
; Mslmanlar kervan iin
toplandlar. Bu Ramazanda idi
1175
; Neb, Zilkade aynda kaza umresine kt
1176
;
Resulullah(sav), Muteye, 8. yl, Cemdiyelul aynda, bir seriyye gnderdi
1177
O,
hdiselerin tarihlerini tam olarak hesap edemedii yerlerde ise dnemine iaret etmitir;
Urve, Veld b. Abdilmelike yazd ki, Sakf heyeti Resulullaha Mekke ve Huneynin
fethinden sonra Medineye dnnde geldiler
1178
Hdiselerin tarihlerini zikretmeye nem
veren Urve, bu konuda bazen hatal karmlarda da bulunmutur. Hz. Peygamberin vefat
ya olarak iki farkl tarih vermesi de,
1179
muhtemelen hatal hesaplamasnn bir sonucudur.
Nitekim kendisi, Hz. Muhammedin davet srecini yirmi yla indirmektedir; Heysem b. Ad-
bn Cureyc, Amr b. Dnr, Urve b. ez-Zbeyre Neb Mekkede ka yl kald? diye sordum.
10 yl, Medinede de 10 yl dedi
1180

1164
Urve, Mez, (takdm), 66
1165
1166
Urve, Mez, 105
1167
Urve, Mez, 122-123, 126-127
1168
Urve, Mez, 147-157
1169
Urve, Mez, 160
1170
Urve, Mez, 199
1171
Sadece isim var, bkz. Urve, Mez, 219
1172
Sadece isim var, bkz. Urve, Mez, 206
1173
Urve, Mez, 116
1174
bn Sad, VIII, 18; Taber, Trh, II, 212
1175
Urve, Mez, 132
1176
Urve, Mez, 201
1177
Halfe b. Hayyt, I, 86-87; ayrca bkz. Buhr, Sahh, V, 22; Urve, Mez, 128, 131
1178
bn ebbe, II, 507
1179
Altm ya iin bkz. Halfe b. Hayyt, I, 95; bnul-Esr, el-Kmil, II, 333; altm ya iin bkz. Halfe b.
Hayyt, I, 95; Buhr, Sahh, V, 144
1180
166
1. 5. 7. Tenkit
Urve haberinin shhatini vurgulamaya nem vermitir. Onun, Allaha yemin ederim ki
ie, Resulullah(sav) adna asla yalan sylemez
1181
diyerek kaynann gvenilirlilii
hakknda gvence vermesi, Abdulmelik b. Mervna, Allah adna, sen bu hadisi, Mervnn
Resulullahtan rivyet ettiini gerekten iittin mi?
1182
eklinde yemin istemesi, Ebu Hamd
es-Sadden naklettii bir haberi, Ebu Huneyde Sen bunu Resulullahtan iittin mi?
1183

diyerek, onayna sunmas, onun kaynak kritiinden haberdar olduuna veya buna dikkat
ettiine delildir.
1184

Urvenin, tenkit sisteminde, kulland ibarelerin ayr bir yeri olduu aikardr. Biru
Manede ehit olan mir b. Fuheyre hakknda, Urve, Meleklerin onu gmd rivyet
edilir( , )
1185
demek suretiyle bu konudaki phesini veya en azndan haberin kesin bir
kaynaa dayanmadn ifade eder.
Urvenin haber kayna konusunda gsterdii bu hassasiyete ramen, Garanik kssas
gibi bir haberin nakilcileri arasnda yer almas dikkat ekicidir. Yalnz o, bu hdiseyi eytana
balamakta, hdiseyi, Bu eytann secisi ve fitnesi idi, bu iki kelime her mriin kalbine
dt
1186
eklinde aklamaktadr.
1. 5. 8. Yorum
Urvenin haberlerine yorumlar getirdii veya hdiseleri sebep-sonu ilikisi ierisinde
deerlendirdii bir ok yer vardr ve balang iin hi de azmsanmayacak ldedir;
Mslmanlar oalp, imanlarn izhar edince, Kurey kafirleri, kabilelerinden iman
edenlere yneldiler
1187
; Araplar ya zel ya da genel olarak irtidat etmi, nifak ortaya
kmt. Mslmanlar, yamurlu k gecesindeki koyunlar gibiydiler. Neblerini
kaybetmilerdi. Dmanlar ok, saylar azd
1188

Urve, naklettii hdiselerin nedenlerini vermeye alm, hdiselerin nedenleri
zerinde yorumlarda bulunarak aklamalar getirmitir. Kab b. el-Erefin ldrlmesi

1181
bn Sad, VIII, 69
1182
bn Eb sm, el-hd, I, 396
1183
1184
bn merin, Resulullahn drt defa umre yapt eklindeki grn, Hz. ieye sormas konusunda bkz.
Buhr, Sahh, V, 85-86; Taber, Trh, II, 210-211; bn Kesr, el-Bidye, IV, 766; baka bir rnek iin ayrca
bkz. bn Eb sm, el-hd, VI, 38; fi, el-mm, I, 19; bn Sad, VIII, 245, bn Eb sm, el-hd, VI, 39-40;
Kazvn, III, 329
1185
bnul-Cevz, Safve, I, 432; bn Kesr, el-Bidye, IV, 453
1186
Urve, Mez, 106
1187
bn Abdilber, ed-Drer, 32
1188
Taber, Trh, II, 245
167
haberinde, onun zararl faaliyetleri hakknda bilgi verirken,
1189
Ben Nadr Gazvesi haberinde
de, diyet iin kendilerine bavuran Resulullaha suikast teebbslerini anlatmtr.
1190

Urvenin yorumlarnda cebr tarih telakkisinin izlerine rastlamak mmkndr;
Resulullah, insanlar Ebu Sfynla szleilen bulumaya ard. Mnafklar, onlar
durdurmaya altlar. Allah dostlarn kurtard.
1191
; Onlarn yzne toprak sanca, Allah
onlar hezimete uratt
1192

1. 5. 9. slup
Urve, daha sonraki tarihiler tarafndan haber naklinde ska kullanlacak olan baz
ibareleri isndnda zikretmi ve bu konuda kendisinden sonraki tarihileri etkilemitir. Bunlar;
Bana ulat ki ) -'- --' ( ve iddia ederler ki ) ,-= ( ibareleridir; Bana ulat ki ) -'- --' ( ,
Amlik orada
1193
..iddia ederler ki(,-=) liften minderi
1194
; Resulullahn Bu gn,
nifa ile byk bir mnafk ld dediini iddia ederler ) ,-= (
1195
; nsanlar onlarn
Resulullahn hkmne indiklerini iddia ederler ) =, '-' (
1196
; Arkadalar ona,
Resulullah(sav)e git, senin iin balanma dilesin dediler. ddia ederler ki ) ,-= (
1197

Daha nce de zerinde durduumuz gibi Urve, haberin kaynan zikretme konusunda
titizdir. Ancak ayn konuda baka anlatlara veya sylentilere ularsa bunu iddia ederler ki
kaydyla verme yoluna gitmitir; Urve-ie kaynakl olarak verdii; Sad hendekte
yaralayan, Kureyten kendisine Hbbn b. el-Arka denilen bir adamd
1198
haberiyle ilgili
olarak, ddia ederler ki ) ,-= ( , oku, Ben mir b. Leyden bir adam att dierleri ise
Oku, Ebu sme el-Cem att derler
1199
eklinde dier grlere de yer vermitir.
Anlalan o ki Urve, bu ibareleri herhangi bir kaynaa irca edemedii haberler iin
kullanmtr.
Urve kendisine ulaan ve aralarnda bir tercih yapamad haberleri zikretme
konusuna zen gstermi, kendi inisiyatifi ile bir rivyetin genel kabul grmesinin veya
unutulmasnn nne gemitir. Bu yzdendir ki, ieden, Resulullah vefat ettiinde 63
yandayd
1200
rivyetiyle, dorudan kendisine atfedilen, Resulullah 60 yanda vefat

1189
Urve, Mez, 162
1190
Urve, Mez, 164-165; ayrca bkz. Urve, Mez, 114, 118, 161
1191
1192
Taber, Trh, II, 21
1193
Fkih, V, 138
1194
Urve, Mez, 188
1195
Urve, Mez, 190
1196
Urve, Mez, 188
1197
Urve, Mez, 191
1198
Buhr, Sahh, V, 50; Mslim, Sahh, II, 1389
1199
Urve, Mez, 187
1200
Halfe b. Hayyt, I, 95; Buhr, Sahh, V, 144
168
etti
1201
rivyetini, yine ieden lk Mslman olan Haticedir
1202
rivyeti ile, kendisinin
lk Mslman olan, Zeyd b. Hrise dir
1203
grn beraber nakletmitir.
1. 6. Tesiri
Urve, siyer aratrmalarna youn bir ekilde ynelen ilk kiidir. Her ne kadar
kendisinin mstakil bir siyer eserinden bahsetmek zor olsa da, risleleri, sonraki dnem
melliflerinin ana kaynaklarn oluturmutur. Bu adan onu, siyerde ilk ciddi otorite olarak
deerlendirmek mmkndr. Urve, kendisinden sonraki siyer yazcln ierik, slup, metot,
teknik gibi bir ok adan etkilemitir. Dolaysyla Urveyi, siyer yazclnda dnm noktas
olarak kabul etmek mmkndr. En nemli rencisi olan Zhr ve olu Him sayesinde, bir
nevi kurucusu olduu siyer yazm metodolojisi, sonraki nesle aktarlm ve bu metodoloji her
nesille beraber gelitirilerek devam ettirilmitir.
Urvenin siyer anlatmndaki mbalaadan uzak, sade anlatm tarz,
1204
sonraki siyer
mellifleri tarafndan da benimsenmitir. Her ne kadar bu anlatm tarznn, kuru bir anlatm
olarak eletirmek mmknse de, Mslman tarihiler, tarih anlatmlarnda bu tarzdan taviz
vermemilerdir. Nitekim, Zhrnin, bn shkn ve hatta Vkdnin anlatmlar ile Urvenin
anlatm karlatrldnda aralarnda ok az farkllklar olduu grlecektir.
2-urahbl b. Sad(123/740)
Knyesi Ebu Sad,
1205
olan urahbl b. Sad el-Hatm el-Meden,
1206
Ensrn
mevlsdr.
1207
smi, tbin arasnda zikredilen
1208
urahblin, lm tarihi ile ilgili olarak,
123/740
1209
yl verilmitir. Onun yz yana kadar yaad da ifade edilmitir.
1210
Nitekim,
bn Sad onun hakknda, Kendisi olduka uzun yaamtr
1211
der.

1201
Halfe b. Hayyt, I, 95; bnul-Esr, el-Kmil, II, 333
1202
bn Sad, VIII, 17
1203
Taber, Trh, I, 540
1204
bkz. Dr, lmut-Trh, 21, 75-76
1205
bn Sad, V, 310; bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; bn Hbbn, Mehr, I, 77
1206
Nesebi iin bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, IV, 251; Mslim, el-Kn, I, 392; bn Muhammed, Mesil, I,
381; bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; bn Hbbn, Mehr, I, 77; es-Sikt, IV, 365; bn Adiy, IV, 40; Ensr, I,
38; Herev, Ebul-Fadl Ubeydullah b. Abdillah b. Ahmed(405/1014), Mtebihu Esmil-Muhaddisn, thk: Nazar
Muhammed el-Feryb, Mektebetur-Rd, I. Bsk., Riyd 1411, 164; Hatbul-Badd, Ebu Bekr Ahmed b. Ali
b. Sbit(463/1070), Muvaddhu Evhmil-Cemi vet-Tefrk, I-II, thk: Abdulmut Emn Kalac, Drul-Marife,
Beyrut 1407, II, 170; bnul-Cevz, ed-Duaf, II, 39; Mizz, XII, 413; Zeheb, el-Kif, I, 482; Mzn, III, 367;
el-Mkten, I, 261; el-Mun, I, 296; bn Hacer, Takrb, I, 265; Lisnul-Mzn, VII, 242; Sehv, et-Tuhfe, I,
442
1207
bkz. bn Sad, V, 310; Buhr, et-Trhul-Kebr, IV, 251; bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; Mizz, XII, 413
1208
Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, I, 512
1209
bn Hbbn, Mehr, I, 77; es-Sikt, IV, 365; Ebu Sleyman, I, 288; Mizz, XII, 416; bn Hacer, Takrb, I,
265; Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1210
bn Hacer, Takrb, I, 265
1211
bn Sad, V, 310
169
urahblin, dnemin halifesi ile grtne dair bir haber gelmitir; Mutir b. Halfe,
Zeyd b. Ali ile beraber oturuyordum. Onun yanna urahbl b. Sad denilen bir eyh geldi.
Zeyd ona, Nereden geliyorsun? dedi. O, Emirul-Mminn yanndan geliyorum, ona bir
hadis rivyet ettim. Bana, Bu hadisin gerek olmas bana deve srsnden daha iyidir
dedi.
1212
Zeyd b. Alinin, 120/737 veya 122/739 ylnda 42 yanda ldrldnden
1213

hareketle sz konusu halifenin, 105/724-125/743 yllar arasnda idarede olan, Him b.
Abdilmelik olduunu syleyebiliriz.
Onun hayatna dair uzun yaad ve sahabeden bir ok kii ile grt dnda
bildiimiz, mrnn son dnemlerinde ihtilata urayp, ihtiya ierisine dt ve bu yzden
bilgilerini antaj amal kullanmaya kalktndan ibarettir.
Son zamanlarnda ihtilata urad konusunda hem fikir olunan
1214
urahblin sikal
hususunda ise ihtilaf vardr.
1215
Onun hakknda bn Sad, mrnn sonlarna doru ihtilata
urad ve iddetli ihtiya ierisine dt. Onun hadisleri vardr. Onunla delil getirilemez
1216
;
bn Eb Zib, tham edilmitir
1217
; Ebu Zura, Leyyin
1218
; Yahy b. Man, Leyse biey,
zayf
1219
; Nesi, Zayf
1220
; bn Adiy, Zayfla daha yakn
1221
; Drakutn, Zayf, itibar
edilir
1222
; Mlik b. Enes, Sika deil
1223
; Yahy b. Sid, Muhammed b. shka ondan
soruldu. O, Biz ondan bir ey rivyet etmiyoruz dedi
1224
; Mnzir, Hadisiyle delil
getirilemez
1225
demiler, Zeheb de onu ed-Duafsnda zikretmitir.
1226

1212
Beyhk, Ebu Bekr Ahmed b. Hseyin b. Ali(458/1066), uabul-mn, I-VIII, thk: Muhammed es-Sad,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1410, VII, 469
1213
bkz. bn Hacer, Tehzb, II, 249
1214
1215
evkn, Neylul-Evtr, IV, 102
1216
bn Sad, V, 310
1217
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; bn Adiy, IV, 40-41; bnul-Cevz, ed-Duaf, II, 39; Mizz, XII, 415;
Zeheb, Mzn, III, 367; el-Mun, I, 296; Sehv, et-Tuhfe, I, 442; Mnv, Abdurraf, Feydul-Kadr bi
erhil-Cmiis-Sar, I-VI, el-Mektebett-Ticriyyetul-Kbr, Msr 1356, I, 552
1218
bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; Mizz, XII, 416
1219
bn Man, Ebu Zekeriyy Yahy (233/847), Trhu bn Man(Rivyetud-Dr), I-IV, thk: Ahmed
Muhammed Nr Seyf, Merkezul-Bahsil-lm, Mekke 1399/1979, III, 225; bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338;
bn Adiy, IV, 41; bnul-Cevz, ed-Duaf, II, 39; Mizz, XII, 416; Zeheb, Mzn, III, 367; Yahy b. Man baka
bir yerde ise, Zayf, hadisi yazlr demektedir. Bkz. Mizz, XII, 416
1220
bnul-Cevz, ed-Duaf, II, 39; Mizz, XII, 416
1221
Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1222
Mizz, XII, 416; Zeheb, el-Kif, I, 482; Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1223
bnul-Cevz, ed-Duaf, II, 39; Mizz, XII, 415; Zeheb, Mzn, III, 367
1224
bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; bn Adiy, IV, 40; Zeheb, Mzn, III, 367
1225
Mubrekfr, Ebul-Al Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahm(1353/1934), Tuhfetul-Ahvez bi-erhi
Cmiit-Tirmiz, I-X, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz., VI, 264
1226
Mnv, I, 552; zayfl konusunda ayrca bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; Heysem, Mecmauz-
Zevid, II, 37, 86, 95, 242; IV, 113; VII, 68; VIII, 157; IX, 178; Sehv, et-Tuhfe, I, 442; evkn, Muhammed b.
Ali b. Muhammed(1250/1834), Neylul-Evtr min Ahdsi Seyyidil-Ahbr erhu Muntekal-Ahbr, I-IX,
Drul-Cl, Beyrut 1973, II, 385; Mubrekfr, VI, 264
170
Hakkndaki bu kadar olumsuz gre ramen, urahble itibar edileceini
syleyenler
1227
ve yneltilen ithamlar reddedenler de vardr. ncelikle bn Hbbn, onu
Siktnda zikretmektedir.
1228
Yahy el-Kattn, bn shkn onun hakkndaki grn sert
denilecek bir slupla reddetmektedir; Bir adam bn shka, urahbl b. Sadn hadisi
nasl? diye sordu. O, urahbl b. Saddan rivyet eden var m? dedi. Yahy, Hayret,
adam ehl-i Kitaptan rivyet ediyor da, Yahy b. Sad, smul-Ahvl, Mutr, Ebu Maer el-
Medennin rivyet ettii urahblden yz eviriyor dedi
1229
Onun zayfln ifade eden
Yahy b. Man ise, durumu hakknda bir karlatrmaya gitmi ve Ebu Cbir el-Beyyd
yalanc idi, urahbl b. Sad, onun gibi yeryz dolusu adamdan daha hayrldr
1230
demitir.
Grlecei zere onun durumu hakknda cerh edenlerin grleri arlk kazanmtr.
Onun cerh edilmesinin en nemli nedeni, ihtiya ierisine dmesidir. Nitekim, Sfyn b.
Uyeyne, Medinede, Bedre katlanlar ondan daha iyi bilen yoktu. Ona ihtiya isabet etti,
insanlar, onun gelerek kendilerinden bir ey istemesinden, vermeyince de, Senin baban
Bedre katlmad demesinden korkuyorlard
1231
demitir. Ayn ekilde Muhammed b. Talha
b. et-Tavl de, urahbl b. Eb Sad, Mez alimi idi. Onu, Bedre katlmayanlar,
katlanlara dahil etmekle itham ettiler. O, muhta biri idi. Bylece gzden dt
1232

diyerek bu duruma iaret etmitir. Dolays ile, urahblin ihtiya ierisine derek ihtilata
uramas dnemindeki rivyetleri ile nceki rivyetlerini birbirinden ayrmak gerekir.
2. 2. Kaynaklar
Kendisi, Abdullah b. Abbs, Abdullah b. mer b. el-Hattb, Nebnin Mevlas Ebu
Rfi, Cbir b. Abdillah, Cebbr b. Sahr, Ebu Sad el-Hudr, Ebu Hureyre, Hasan b. Ali b. Eb
Tlib, Zeyd b. Sbit ve daha bir ok sahabeden rivyet etmitir.
1233

Buhr, Ebu Dvud ve bn Mce ondan tahricte bulunmulardr.
1234
Ancak Hakm en-
Neysbr(405/1014) bu konuda, eyheyn, urahbl b. Sadla ihticacda bulunmazlar. Bu

1227
bkz. Drakutn, Ebul-Hasan Ali b. mer b. Ahmed(385/995), Sultul-Berkn, thk: Abdurrahm
Muhammed Ahmed, Ktbhne Cmeyl, Pakistan 1404, I, 36
1228
bkz. bn Hbbn, es-Sikt, IV, 365
1229
Ukeyl, IV, 25; bn Adiy, IV, 40; Mizz, XII, 415; Zeheb, Mzn, III, 367; VI, 58; Alm, VII, 52
1230
bn Man, III, 190; Mizz, XII, 416
1231
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, I, 37; IV, 338; bn Adiy, IV, 41; Mizz, XII, 415-416; Zeheb, Alm, VI, 116;
el-Kif, I, 482; Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1232
Mizz, XXIX, 119; Zeheb, Alm, VI, 116; bn Hacer, Tehzb, II, 448
1233
bkz. bn Sad, V, 310; bn Man, III, 225; Buhr, et-Trhul-Kebr, IV, 251; Mslim, el-Kn, I, 392; bn
Eb Htim, el-Cerh, IV, 338; bn Hbbn, es-Sikt, IV, 365; bn Adiy, IV, 41; Herev, 164; bnul-Cevz, ed-
Duaf, II, 39; Mizz, XII, 414; Zeheb, el-Kif, I, 482; Mzn, III, 367; el-Mun, I, 296; Ebul-Mehsin, el-
kml, I, 63; Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1234
Mizz, XXXIII, 344
171
hadisi ancak, sunduumuz hadislere ahit olduu iin tahric ettim. phesiz, onlar muhtasar,
mcmeldir. Bu ise, mfesser konumdadr
1235
diyerek mevcut rahatszl dile getirmitir.
2. 3. Rvileri
Kendisinden, Ammra b. aziyye, smul-Ahvl, Dahhk b. Osman el-Hzm,
Ebuz-Zind Abdullah b. Zekvn, bn Abbsn mevls krime, smil b. meyye, smini
vermeden knyesi ile rivyette bulunan Mlik b. Enes ve Muhavvel b. Rid, Muhammed b.
shk b. Yesr, Mus b. Ukbe, Nuceyh Ebu Maer el-Meden, Yahy b. Sad el-Ensr,
Yezd b. el-Hd, Ynus b. Abdillah b. Eb Ferve, Zeyd b. Eb neyse, Ziyd b. Sad gibi
ahslar rivyet etmitir.
1236

urahblin en dikkat ekici zellii, bir ok kiinin ondan rivyette bulunmasna
ramen, ismini zikretmemi veya gizlemi olmalardr. Bunun en nemli nedeni, itham edilen
birinin ismini eserinde zikrederek, eletirilere maruz kalma korkusudur. bn shk onu
eserinde zikretmez ancak, ondan rivyet etmitir.
1237
Nitekim, bn shk-Ebu Sad el-
Hatm eklindeki sened iin bn Sad, O, urahbl b. Saddr
1238
demektedir. Vhidnin
zikrettii baka bir haberin senedi ise, Muhammed b. Yakb el-Emev-Ahmed b.
Abdilcebbr-Ynus b. Bkeyr-Muhammed b. shk-urahbl b. Sad eklindedir.
1239
leride
bn shk bahsinde bu konu zerinde tekrar duracamz iin, burada sadece bn shkn
urahblden rivyet ettiini belirtmekle iktifa ediyoruz.
urahblden rivyet etmedii sylenmesine ramen,
1240
Mlik de ondan rivyet etmi,
ancak ismini zikretmemitir.
1241
Resulullahn Medinede avlanma yasa getirdiine dair bir
haberi Mlik, Bir adam (.= =) kaynakl olarak verir. Bu mehul ahsn kimlii
konusunda Ebu mer, Bu urahbl b. Saddr. Zira ayn haber, Ahmedin Msnedinde,
Tabernnin Muceminde, urahbl b. Sad kaynakldr
1242
demitir. Ayn ekilde
Mlikin, Cbirden ulat ki, Resulullah, Kim iki elbise bulamazsa, tek bir elbisede namaz
klsn eklindeki rivyeti ile ilgili olarak bn Adiy, Bize bn Sad dedi ki, Bu hadis,
urahbl b. Sadn hadisidir. Mlik bunu ondan almtr. Ancak, ismi yerine knyesini

1235
Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, I, 512
1236
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, IV, 251; Mslim, el-Kn, I, 392; bn Muhammed, Mesil, I, 381; bn Eb
Htim, el-Cerh, IV, 338; bn Hbbn, es-Sikt, IV, 365; bn Adiy, IV, 41; Hatbul-Badd, Muvaddh, II, 170;
Mizz, XII, 414-415; Zeheb, el-Kif, I, 482; el-ber, I, 188; Sehv, et-Tuhfe, I, 442; bnul-md, I, 207
1237
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, IV, 251; bn Muhammed, Mesil, I, 381; bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338;
Hatbul-Badd, Muvaddh, II, 170
1238
Zeheb, Alm, VII, 514
1239
Vhid, 182
1240
bkz. Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1241
Buhr, et-Trhul-Kebr, IV, 251; Sehv, et-Tuhfe, I, 442
1242
Zrkn, Muhammed b. Abdilbk b. Ysuf(1122/1710), erhuz-Zrkn al Muvatt, I-IV, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut 1411, IV, 284
172
vermektedir. nk Mlik, onun ismini vermekten ve ondan rivyet etmekten
holanmyordu
1243
demitir. Netice itibariyle mam Mlik ondan rivyet etmi, ancak ismini
tasrih etmekten ekinmitir.
1244

Yukarda Hakm en-Neysbrnin, Bu hadisi ancak, sunduumuz hadislere ahit
olduu iin tahric ettim eklindeki, urahblin haberinin sadece dier hadisler tarafndan
desteklenmesi halinde kullandn ima ettii szn nakletmitik. Ancak, eserine
baktmzda Neysbrnin ondan nakilde bulunduu, ancak ismi zerinde oynama yaparak
bunu gizlemeye altn grmekteyiz; Ebu Sad Ahmed b. Muhammed el-Ahmer-Hseyin
b. Humeyd b. er-Reb-Hseyin b. Ali es-Slem-Amcam Muhammed b. Hassn-Hasan b.
Ziyd-Ebu Maer-urahbl b. Sad el-Kura, Sonra Ali b. Eb Tlib(ra) 35 ylnda, 58
yanda iken halife seildi. 35 ylnda Hac mevsimi olunca, Abdullah b. Abbs hac
emirliine atad. 37 ve 38 yllarnda hac mevsiminde ise, Ali(ra) savalarla megul olmu, bir
emir atamamt. nsanlar hac emirlii konusunda eybe b. Osman el-Hacc zerinde
birletiler. 40. ylda, Ali Ramazann 17. gn Cuma gn 63 yanda ldrld. Bu
haberin sonunda Hakm; Bunlara baktk ve bu tarihlerin ak deliller olduunu grdk,
isnd sahihtir demektedir.
1245
Ayn haberin devamn bn Abdilber (463/1071), el-
stibnda nakletmektedir; Half-Abdullah-Ahmed-Yahy b. Sleyman-Hasan b. Ziyd-Ebu
Maer-urahbl b. Sad, Hasan b. Ali yaklak 8 ay bekledi ii Muviyeye teslim etmedi.
nsanlara o yl, yani 40. yl, Mura b. ube hac yaptrd. O, Tifteydi. Hasan, idareyi
Muviyeye 41 ylnda Cemdiyelul aynn yarsnda teslim etti. Bylece insanlar
Muviyeye biat ettiler. Muviye, iki ay eksikle 66 yandayd.
1246
ki haberin Hasan b.
Ziyda kadar olan isnd ayn olduu gibi, ikinci haberin birinci haberin devam olduu da
aikardr. Ancak Hakm, seneddeki urahbl b. Sada el-Kura ibaresini eklemitir. Tabakt
kitaplarnda urahbl b. Sad el-Kura diye birini bulamadmz gibi, Ebu Maerin de,
urahbl b. Saddan rivyette bulunduu beyan edilmitir. Btn bunlara dayanarak,
Hakmin de Mlik gibi ondan haber ald ancak bunu gizleme yoluna gittiini syleyebiliriz.
Sonu itibariyle, bn shk, Mlik, Hkim gibi alimler, urahblden rivyet etmek
istememelerine, aleyhine konumalarna ramen onsuz yapamamlar, rivyetlerinden
mstani kalamamlardr.

1243
bn Adiy, IV, 41
1244
mm Mlikin ondan rivyeti konusunda ayrca bkz. bn Adiy, IV, 41; Mizz, XII, 416
1245
Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, III, 123
1246
bn Abdilber, el-stb, I, 387
173
2. 4. Eseri
Mez alimi olduu belirtilen
1247
urahblin babas Sad, Peygamberin hayat
zerinde ilk uraan kiilerdendir. O, toplad malzemeyi, bir deftere yazmt. urahbl,
siyer anlatmnda babasnn bu notlarndan faydalanmtr. Mez hakknda kitap telif ettii
sylenirse de ad verilmez.
1248
Bununla beraber, ada aratrmaclardan Tarb, ismini
Mez eseri olanlar arasnda zikretmektedir.
1249

urahblin ismini, bn shk ve Vkd eserinde zikretmezken, bn Sad ondan, Hz.
Muhammedin Kubadan Medineye intikali ile ilgili bir haber nakletmitir.
1250
bn Hbbn ve
bn Huzeyme Sahhlerinde ondan tahriclerde bulunmulardr.
1251

2. 5. Metodu
urahbl b. Sad, bir ok rivyetinde kaynan zikretmekle beraber, bazen kaynan
zikretmeden haberler naklettii de grlmektedir; urahbl b. Sad, Resulullah Kubadan
hareket etmek istediinde, Ben Slim nne karak
1252

urahblin ihtilata uramas, rivyetleri kadar, kaynaklarnn zikrini de etkilemitir.
Nitekim kaynaklarda, ayn hdiseyi farkl isimlere atflarla naklettii durumlara rastlamak
mmkndr; urahbl b. Sad, Zeyd b. Sbitle Evsfta beraberdik, ku alyorlard. Zeyd
geldi. Kuu onun eline verdiler. Onu brakt ve bilmiyor musun ki, Resulullah dedi.
1253

Baka bir kaynakta ise haber; urahbl b. Sad, Ben Hriseden bir ku aldm. Rfi b.
Hudeyc onu alarak salverdi, bana Resulullahnyasakladn bilmiyor musun? dedi.
1254

eklinde gelmitir. Burada mstensihlerin hatalarna da belli bir pay ayrmak gerekir. Nitekim
bn ebbe, Hz. Osmann defin haberini, urahblden, Ali b. Dbe-urahbl b. Sad-
Abdurrahman b. Ezher
1255
eklindeki senedle vermektedir. Sonradan ise ayn haberin senedi,
Ali(b. Dbe)-bn Vehb-urahbl b. Sad-Baz Medine halk-Abdurrahman b. Ezher
1256

ekline dnmtr.

1247
bn Eb Htim, el-Cerh, IV, 338
1248
1249
bkz. Tarb, 37
1250
1251
Kenn, Ahmed b. Eb Bekr b. smail(840/1436), Misbhuz-Zccce f Zevidi bn Mce, I-IV, thk:
Muhammed el-Muntak el-Keenv, Drul-Arabiyye, II. Bsk., Beyrut 1403, I, 119
1252
bn Sad, I, 237
1253
bnul-Cad, I, 412; Hamev, I, 161
1254
Tabern, Mucemul-Evsat, IX, 162
1255
bn ebbe, I, 112
1256
bn ebbe, IV, 1240
174
2. 5. 3. Rivyetleri
Kendisi, Medineye hicret edenlerin, Bedr ve Uhuda katlanlarn isimlerini
nakletmitir.
1257
Ancak isim listelerinde tahrift yapmakla itham edilmitir.
1258
Yukarda da
zikredildii zere, urahbl b. Sadn bu konudaki bilgisini antaj amal kullanmaya
kalkmas onun ilm derecesini drmtr.
urahblin isim listelerinin yan sra, Resulullahn Kubadan Medineye hareketi,
1259

Hayberle ilgili olarak baz hdiseler,
1260
Hudeybiyeden dn yolunda Cbirin Ensrla
beraber su aramaya gitmesi
1261
gibi, siyere dair daha baka haberleri de vardr. Btn bu
haberlerinde kaynann Cbir b. Abdillah olduunu ayrca belirtelim.
urahbl, Hz. Osmann defni gibi
1262
sonraki dnemlere dair haberler de nakletmitir.
Bu haberlerde dikkat eken husus onun ayrntl tarihlendirmeler vermesidir; Ebu Maer-
urahbl b. Sad, Sonra Ali b. Eb Tlib(ra) 35 ylnda, 58 yanda iken halife seildi. 35
ylnda Hac mevsimi olunca, Abdullah b. Abbs hac emirliine atad. 37 ve 38 yllarnda
hac mevsiminde ise, Ali(ra) savalarla megul olmu, bir emir atamamt. nsanlar hac
emirlii konusunda eybe b. Osman el-Hacc zerinde birletiler. 40. ylda, Ali Cuma gn
Ramazandan 17 gn gemiti ki 63 yanda ldrld.
1263
Hasan b. Ali yaklak 8 ay
bekledi ii Muviyeye teslim etmedi. nsanlara o yl, yani 40. yl, Mura b. ube hac
yaptrd. O, Tifteydi. Hasan, idareyi Muviyeye 41 ylnda Cemdiyelul aynn yarsnda
teslim etti. Bylece insanlar Muviyeye biat ettiler. Muviye, iki ay eksikle 66 yandayd.
1264
Onun bu tarihlendirmesi ile ilgili olarak bn Abdilber, Bu cemaat ylnn tarihi
konusunda sylenilenlerin en dorusudur
1265
diyerek bu konuda hakkn teslim eder.
urahblin sz konusu rivyetinde yazl bir kaynaa dayand kesindir. Zira urahblin, bu
kadar ayrntl tarihlendirmeleri hatrlamas ve nakletmesi mmkn grnmemektedir.
urahblin rivyetleri arasnda hadisler nemli bir yer tutmaktadr. Kendisi, Cebbr
bn Sahr dan, Resulullah bizi avretimizi gstermekten nehyetti
1266
; Resulullahla beraber

1257
1258
bkz. Mizz, XXIX, 119; Zeheb, Alm, VI, 116; bn Hacer, Tehzb, V, 556
1259
bn Sad, I, 237
1260
Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, I, 512; Beyhk, Snen, IX, 143; bn Kesr, el-Bidye, IV, 580
1261
Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 380; Ebu Yal, Ahmed b. Ali b. el-Msenn el-Mevsl et-Temim
(307/919), Msned, I-XIII, thk: Muhammed Selm Esed, Drul-Memn lit-Trs, Dmek 1404/1984, IV, 151;
bn Hbbn, Sahh, VI, 356
1262
bkz. bn ebbe, I, 112; IV, 1240
1263
1264
1265
1266
Hamev, I, 161; bn Hacer, el-sbe, I, 419
175
namaz kldm..
1267
; Her kim iyilie sahipse
1268
; Neb elbise iinde namaz kld
1269

bn Abbstan, Size bir musibet gelirse...
1270
; Her kimin iki kz olursa
1271
ve
smeden, Resulullah Pazartesi ve Perembe gnleri oru tutard
1272
gibi hadisler rivyet
etmitir.
urahblin ekonomik sknt ekmesi, ismini, sadaka ile ilgili rivyetlerde n plana
karmaktadr; Ebu Sad el-Hudr, Resulullah(sav); Kiinin hayatnda bir dirhem tasadduk
etmesi, lmnden sonra 100 dirhem tasadduk etmesinden daha hayrldr.
1273
Bu konuyla
ilgili olarak, senedinde isminin getii bir ok aslsz haber de retilmitir.
1274

urahbl, hukuk ierikli rivyetler de nakletmitir.
1275
Muhtemelen urahblin bu tr
rivyetlerine bakarak, fkh konumu sorgulanmtr.
1276
urahblden ayetlerin nzul sebepleri
ile ilgili veya aklamalar ile ilgili haberler de gelmitir.
1277

Siyer yazclnda urahblin en nemli hususiyeti, kimsenin ulaamad haberlerin
rivyet hakkn uhdesinde bulundurmasdr. urahblin bir ok sahabe ile grm olmas,
bu konuda ona yardmc olmutur. Bu yzdendir ki, her ne kadar gvenilirlilii sorgulanmsa
da, kimse onun rivyetlerinden mstani kalamamtr. urahblin bir dier nemli zellii
de, naklettii hdiselerde ayrntl tarihler vermesidir.

1267
Hamev, I, 161
1268
bn Sellme, Ebu Abdillah Muhammed b. Sellme b. Cafer el-Kad(454/1062), Msnedu-ihb, I-II, thk:
Hamd b. Abdilmecd es-Selef, Messesetr-Risle, II. Bsk., Beyrut 1407/1986, I, 294
1269
Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 341
1270
Beyhk, uabul-mn, VII, 239
1271
Ebu Yal, Msned, IV, 445; V, 128; bn Hbbn, Sahh, VII, 207; Tabern, Mucemul-Kebr, X, 337;
Beyhk, uabul-mn, VI, 406; Hatbul-Badd, Muvaddh, II, 170; Ebu Abdillah, Muhammed b. Abdilvhid
b. Ahmed el-Hanbel el-Makdis(643/1245), el-Ahdsul-Muhtra, I-X, thk: Abdulmelik b. Abdillah b. Duhey,
Mektebetn-Nahdatil-Hads, Mekke 1410, X, 424; Heysem, Ebul-Hasan Ali b. Eb Bekr(807/1404),
Mevriduz-Zmn il Zevidi bn Hbbn, thk: Muhammed Abdurrezzk Hamza, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut tz., I, 500
1272
Mnzir, Ebu Muhammed Abdulazm b. Abdilkav(656/1258), et-Terb vet-Terhb minel-Hadsi-erf, I-
IV, thk: brahim emsuddin, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1417, II, 79
1273
bn Abdilber, Ebu mer Ysuf b. Abdillah (463/1071), et-Temhd li-m fil-Muvatt minel-Man vel-
Esnd, I-XXIV, thk: Mustafa b. Ahmed el-Alev-Muhammed Abdulkebr el-Bekr, Vizretu Ummil-Evkf ve
unil-slmiyye, Marib 1387, XIV, 304; Mubrekfr, VI, 264
1274
Ateten, yarm hurma ile dahi olsa saknn rivyeti ve aslszl konusunda bkz. Bezzr, I, 160; ayrca
bkz. Ebu Yal, Ahmed b. Ali b. el-Msenn el-Mevsl et-Temim(307/919), el-Mucem, thk: rdulhk el-
Eser, dretl-Ulmil-Eseriyye, Faysalbd 1407, I, 42, 86
1275
bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 300; V, 190; Cnd, Ebu Sad el-Mufaddal b. Muhammed b. brahim
(308/920), Fedilul-Medine, thk: Muhammed Mut- azve Bedr, Drul-Fikr, Dmek 1407, I, 45; bn
Huzeyme, II, 52; Neysbr, el-Evsat, II, 91; bn Hbbn, Sahh, III, 427; XII, 50; Tabern, Mucemul-Kebr, I,
329; Hatbul-Badd, Trhu Badd, VI, 215; Heysem, Mevrid, I, 78
1276
bkz. Mizz, XII, 415
1277
bkz. bn Huzeyme, I, 45; Tabern, Mucemul-Kebr, IV, 100; Mucemul-Evsat, VI, 89; Kurtub, Ebu
Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr(671/1272), el-Cmi li-Ahkmil-Kurn(Tefsrul-Kurtub), I-XX,
thk: Ahmed Abdulalm el-Berdn, Dru-ub, II. Bsk., Kahire 1372, XX, 61
176
3-sm b. mer(120/737)
Dedesi, sahab olan
1278
smn nesebi, sm b. mer b. Katde b. en-Numn b.
Zeyd b. mir b. Yehluv b. Kab eklindedir.
1279
Evsin, Ben Zher kabilesindendir.
1280

Knyesi, Ebu Amrdr.
1281
Knyesinin Ebu Muhammed
1282
veya Ebu mer
1283
olduu da
sylenmitir. smi, mer b. Abdilazz,
1284
Yezd b. Abdilmelik
1285
ve Him b. Abdilmelik
1286

dnemlerinin fakihleri arasnda gemektedir.
sm da, Urve gibi Ben meyyenin himayesine girmiti.
1287
sm b. merin,
sarayn himayesine girme gerekesi daha bir oklar gibi ekonomiktir. Yakb b. mer b.
Katde bu konuda, sm b. mer b. Katde ve Ber b. Muhammed b. Abdillah b. Zeyd b.
Abdirabbih, mer b. Abdilazzin hilafetinde onun yanna giderek, Hunnsradaki borlarn
anlattlar. mer, her birine 400 dinar vererek ihtiyalarn giderdi.
1288
demektedir. mer b.
Abdilazz ona, Dmek mescidinde oturarak, insanlara Resulullahn mezsini ve ashabnn
menkbelerini anlatmasn emreder. Bir mddet bu ii yapan sm, daha sonra Medineye
dner ve orada vefat eder.
1289
smn, mer b. Abdilazzle sadece ekonomik deil, ayn
zamanda ilm bir mnasebet ierisinde olduunu da ayrca belirtelim.
1290

smn, lm tarihi konusunda deiik tarihler verilmitir. Bunlar arasnda;
119/737,
1291
120/737,
1292
120den sonra,
1293
126/743,
1294
127/744,
1295
129/746
1296
gibi tarihler

1278
Dedesi hakknda bkz. bn Sad, III, 452-453; bn Kuteybe, el-Merif, 466; Zeheb, Alm, V, 241; bn Hacer,
el-sbe, V, 416-417
1279
Nesebi iin bkz. bn Sad, III, 452; Buhr, et-Trhul-Kebr, VI, 478; bn Hbbn, Mehr, I, 70;
Drakutn, Zikru Esmit-Tbin, I, 193; bn Mnceveyh, II, 97; bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 203; Mizz,
XIII, 528-529; Zeheb, el-Mkten, I, 419; bn Hacer, Tehzb, III, 37; Lisnul-Mzn, VII, 253; Takrb, I, 286
1280
Buhr, et-Trhul-Kebr, VI, 478
1281
bn Mnceveyh, II, 97; Mizz, XIII, 529; Zeheb, el-Mkten, I, 419; bn Hacer, Tehzb, III, 37
1282
bkz. bn Hbbn, es-Sikt, V, 235; bn Hacer, Tehzb, III, 38
1283
bn Mnceveyh, II, 97; Mizz, XIII, 529; bn Hacer, Tehzb, III, 37
1284
Yakb, II, 308
1285
Yakb, II, 315
1286
Yakb, II, 329
1287
1288
bn Sad, V, 349
1289
bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 203
1290
smn, mer b. Abdilazze, Katdenin Uhud savanda gznn kmas rivyetini naklettii konusunda
bkz. bn Hacer, el-sbe, V, 417; ayrca bkz. bn Sad, IV, 80
1291
bn Hbbn, es-Sikt, V, 235; bn Mnceveyh, II, 97; Mizz, XIII, 531; Zeheb, Alm, V, 241
1292
Bunu Heysem b. Ad, Ali b. el-Medn, Yahy b. Man ve daha bir oklar zikretmitir. Bkz. bn Kuteybe, el-
Merif, 466; bn Hbbn, es-Sikt, V, 235; bn Mnceveyh, II, 97; Mizz, XIII, 531; Zeheb, el-ber, I, 151
1293
1294
Mizz, XIII, 531; Zeheb, Alm, V, 241
1295
Mizz, XIII, 531; Zeheb, Alm, V, 241
1296
bn Hbbn, Mehr, I, 70; Ebu Sleyman, I, 305; bn Mnceveyh, II, 97; Bc, III, 995; Mizz, XIII, 531
177
vardr. Zeheb 120 ylnn en doru gr olduunu ifade ederken,
1297
bnul-Esr ise, En
sahih gre gre, 121 ylnda vefat etti
1298
demektedir.
sm hakknda, Yahy b. Man,
1299
Ebu Zura,
1300
Nesi
1301
ve Bezzr
1302
Sika
demilerdir. Onun sikal konusunda ittifaktan sz edilmesine karn
1303
olumsuz gr
bildirildiine dair rivyetler de gelmitir. Ancak bn Hacer bu iddiay, bnul-Kattna
dayanarak reddeder; Abdulhk ise, O, sikadr. Ebu Zura ve bn Man ve daha bakalar
onu zayf grmlerdir der. bnul-Kattn bunu reddederek, Bilakis, bu ikisinin ve daha
bakalarnn yannda o sikadr, onu zayflar iinde zikreden birini bilmiyorum demitir
1304

Ayn ekilde, onun mdellis olduu iddialar da reddedilmitir.
1305

3. 2. Kaynaklar
Kendisi, Babas mer b. Katde b. en-Numn, Abdulvhid b. Muhammed b.
Abdirrahman b. Avf, Abdurrahman b. Cbir b. Abdillah, Abdurrahman b. Mus, Ali b. el-
Hseyin b. Ali b. Eb Tlib, Cbir b. Abdillah, Enes b. Mlik, Eyyb b. Bir el-Muv, Hasan
b. Muhammed b. el-Hanefiyye, Mahmd b. Lebd, Nemle b. Eb Nemle el-Ensr, Ubeydullah
el-Havln ve byk annesi Rumeysadan
1306
rivyet etmitir.
1307

sm b. mer, ehl-i kitaptan da rivyet etmitir. Ben Kureyzadan, Salebe b. Saye,
Useyd b. Saye ve Esed b. Ubeydin Mslman olma haberini, Ben Kureyzadan bir eyhe
dayandrmaktadr.
1308
Onun kaynaklar arasnda, itham etmedii
1309
mehul ahslar olduu
gibi kadnlardan da rivyeti vardr. Ninesinden baka, Selm bnt. Nasr el-Muhribiyyeden
1310

ve mm Nasr el-Muhribiyyeden
1311
nakilde bulunmutur.

1297
Zeheb, Alm, V, 241
1298
bnul-Esr, el-Kmil, V, 228
1299
bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 346; Mizz, XIII, 530; Zeheb, Alm, V, 241; bn Hacer, Tehzb, III, 38
1300
bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 346; Bc, III, 995; Mizz, XIII, 530; Zeheb, Alm, V, 241; bn Hacer, Tehzb,
III, 38
1301
Mizz, XIII, 530; Zeheb, Alm, V, 241; bn Hacer, Tehzb, III, 38
1302
Mizz, XIII, 530; bn Hacer, Tehzb, III, 38
1303
bkz. bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 203; Zeheb, el-Kif, I, 520; bn Hacer, Takrb, I, 286
1304
bn Hacer, Tehzb, III, 38
1305
bkz. Ebul-Vef, brahim b. Muhammed b. Sbt el-Haleb et-Trablus(841/1437), et-Tebyn li-Esmil-
Mdellisn, thk: Muhammed brahim Dvud el-Mevsl, Msessestr-Reyyn, Beyrut 1414/1994, I, 120
1306
Zeheb bunun sahabe olduunu syler, bkz. Zeheb, Alm, V, 240
1307
Kaynaklar iin bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VI, 478; bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 346; bn Hbbn, es-
Sikt, V, 234; Kulbz, II, 559; Bc, III, 995; Mizz, XIII, 529; Zeheb, Alm, V, 240; bn Hacer, Tehzb, III,
37-38; Mizz, XIII, 529
1308
bkz. bn Him, I, 213, III, 242; Zeheb, es-Sre, 67
1309
1310
bkz. bn Hacer, el-sbe, VII, 708
1311
bn Hacer, el-sbe, VIII, 316
178
3. 3. Rvileri
Kendisinden, Ali b. Urve ed-Dmek, Amr b. Eb Amr, Ammra b. aziyye, Ebul-
Esved(Muhammed b. Abdirrahman b. Nevfel), Olu Fadl, Muhammed b. Icln, Muhammed
b. shk b. Yesr, Muhammed b. Slih b. Dnr et-Temmr, Yakb b. Eb Seleme el-
Mcen, Yakb b. Muhammed ez-Zfer, Zeyd b. Eslem ve daha bakalar rivyet
etmitir.
1312

En nemli rvisi phesiz bn shktr. sm b. mer de, nsanlar iinde
Muhammed b. shk yaadka ilim kaybolmaz
1313
diyerek, talebesini taltif etmitir.
3. 4. Eseri
Siyer ve mez alimi olan
1314
sm b. mer hakknda bn Kuteybe, Siyer ve Mez
mellifi
1315
demitir. Haliyle burada bn Kuteybenin kast bu alandaki rislelerinin
mevcudiyetidir. Yoksa, onun mstakil bir esere sahibi olup olmad yolunda, herhangi bir
bilgiye sahip deiliz. Bununla beraber, en ok isminin getii rivyetlere bakarak, hangi
konularda risleleri olduunu karmak mmkndr.
Hicrette kimin nereye indii konusunda, sm nemli bir kaynaktr.
1316
Dolaysyla
bu konuda smn bir rislesi olduunu ve melliflerin bu risleden faydalandklarn
syleyebiliriz. Muhtemelen o, bu risleye Resulullahn nereye indii ile balam
1317
ve
dierleri ile devam etmitir. sm b. merin isminin, Resulullahn kimle kimi
kardeletirdii rivyetlerinde de ska gemesi,
1318
bu konuda da, ayr bir rislesinin
olduunu gstermektedir. Ayn ekilde, Hz. Peygamberin savalarn konu alan risleleri
vardr. Kaynaklarda, Bedr,
1319
Ben Kaynuka,
1320
Uhud,
1321
Kaza Umresi,
1322
Fetih,
1323

1312
Buhr, et-Trhul-Kebr, VI, 478; bn Eb Htim, el-Cerh, VI, 346; bn Hbbn, es-Sikt, V, 234-235;
Ensr, I, 288; Kulbz, II, 559; bn Mnceveyh, II, 97; Mizz, XIII, 529-530; Zeheb, Alm, V, 241; bn Hacer,
Tehzb, III, 38
1313
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 220; Zeheb, Alm, VII, 36
1314
bkz. bn Sad, III, 452; bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 203; Zeheb, el-ber, I, 151; el-Kif, I, 520; Ebul-
Vef, et-Tebyn, I, 120; bn Hacer, Takrb, I, 286
1315
1316
Bu konuda bn Sad,n Tabaktnda bir ok nakil bulmak mmkndr. Bkz. bn Sad, III, 47, 49, 102, 114,
152, 161, 165, 167, 168, 229, 230, 233, 272, 403, 404, 407, 408, 410, 415, 418, 459, 539 vd.; ayrca bkz. bn
Hacer, el-sbe, VI, 624
1317
bkz. bn Sad, VIII, 165-166
1318
bkz. bn Sad, III, 272, 436, 437, 440, 505, 525
1319
bkz. bn Sad, III, 451-452; IV, 12; bn Hacer, el-sbe, IV, 739
1320
bn shk ve Vkd bu haberi sm b. mer kaynakl olarak nakletmektedirler. Bkz. Taber, Trh, II, 48-
49; ayrca bkz. Halfe b. Hayyt, I, 66
1321
bkz. bn Sad, IV, 370; Ebu Nuaym, Hlye, I, 357; bn Hacer, el-sbe, II, 405
1322
bn Sad, III, 532; Taber, Trh, II, 143
1323
bn Hacer, el-sbe, VII, 702
179
Huneyn,
1324
Tebk
1325
gazveleriyle ilgili haberlerini bulmak mmkndr. Seriyye ve savalara
dair anlatlarna olduka sk rastlanmas, onun rislelerinin yaygnlatnn da kantdr.
sm b. merin rislelerinden paralar, bn shk, Vkd, bn Sad ve Taber gibi
tarihilerin iktibaslar sayesinde, gnmze kadar gelebilmitir.
1326
Kendisinin rivyetleri
siyer mellifleri arasnda zel ilgi grmtr. Hatta, Zhrnin ondan bn shk kanal ile
haber ald belirtilmitir.
1327

3. 5. Metodu
sm b. mer, kaynak zikrinde olduka titiz davranm, haberi kimden almsa ismini
mutlaka zikretmitir. Kendisi, mer b. Abdilazzle grm olmasna karn, ondan bir
haberi bakas aracl ile nakletmitir; Ysuf b. el-Behll-Abdullah b. drs-Muhammed b.
shk-sm b. mer b. Katde-Abdulkaystan bir adam-mer b. Abdilazz-Kendisine
Selmnn anlatt biri(Selmnn haberi)
1328
Burada smn, ileride bn shkn da bir ok
kez yapt, isim vermek yerine, tanmlamaya gitmesinin nedeni, muhtemelen kaynan
kendisinden baka kimsenin tanmamas ve ismi yerine kabilesini vermeyi tercih etmesidir.
Haliyle burada smn m yoksa, bn shkn m bu yola bavurduunu bilemiyoruz. Ancak
bn shk da yapm olsa, durumu deitirmez. Zira burada kaynan gvenilirlilik problemi
olmadndan durumunu gizlemek gibi bir hdiseden bahsetmek zordur. ayet byle olsayd,
sm, ok daha gvenli bir yol olarak onu zikretmez, dorudan mer b. Abdilazzden
nakilde bulunurdu. Neticede, smn bu ekilde davranmam olmas onun isnd zikrinde
gvenilir olduunun bir kantdr.
Siyer alimleri, aileleri ile ilgili rivyetlere ayr bir nem vermiler, bu tr haberlerin
nesiller boyunca korunmasna ve nakline gayret gstermilerdir. sm da, ailesi ile ilgili
haberlerin nakline zen gstermitir. Katdenin, Uhud savanda Resulullahn nnde ok
atmas, gelen oklar karlamas ile ilgili bir haber; Abdullah b. el-Fadl b. sm b. mer b.
Katde-Babas-Babas sm b. mer-Babas-Babas Katde
1329
senediyle gelmitir. Ayn
ekilde dedesinin, Bedrde veya Uhudda gznn kmas ve Hz. Muhammed tarafndan
yerine konmasna dair haberlerin kaynanda da sm grmekteyiz.
1330
Ancak, smn
babasndan ve onun kanal ile dedesinden ald haberler sadece ailesi ile ilgili rivyetler

1324
1325
bn Hacer, el-sbe, II, 619
1326
bkz. Terzi, M. sm b. mer b. Katde, DA, stanbul 1991, III, 479
1327
bkz. Zeheb, Alm, VII, 39
1328
bn Sad, IV, 80
1329
Zeheb, es-Sre, 251
1330
bkz. bn Him, III, 82; bn Hacer, el-sbe, V, 417. Bedrde ktn syleyen rivyetler iin bkz. bn
Kni, II, 361; Uhudda ktn syleyen rivyetler iin bkz. bn Sad, III, 452; Taber, Trh, II, 66
180
deildir. Bilakis dier haberlerde de, aile senediyle karlamak mmkndr; Muhammed b.
shk-sm b. mer b. Katde-babas-dedesi Katde b. en-Numn; Mbeir mnafk bir
adamd. Resulullahn ashabn hicveder, iir okurdu
1331
sm itham etmemekle beraber
burada unu hatrlatalm ki, ahslarn toplumda belli bir makam elde edebilmek iin bu tr
yollara tevessl etmeleri ve bunu da kimsenin itiraz edemeyecei bir senedle sunmaya
kalkmalar her zaman iin karlalan bir durumdur. Ancak Schactn, Biz ne zaman bu
aile isnadlarn analiz etmisek, onlarn uydurma olduunu grmzdr. Dolaysyla biz bir
aile isnadnn varln, sahihliin bir iareti olarak deil de sadece zevahiri kurtarmann bir
yntemi olarak deerlendirmekte haklyz
1332
eklindeki grne de yapt genellemeden
dolay katlmadmz belirtelim.
smn mrsel haberleri de vardr; Ebu Bekr b. Eb eybe-Abdullah b. drs-
Muhammed b. shk-sm b. mer, Bir adam Resulullaha gelerek Kureyi anlatt
1333

Muhammed b. Amr-sm b. mer b. Katde, Resulullah uyumutu, uyandnda, Cibrl
veya bir melek geldi
1334
gibi. smn burada neden, kaynan zikretmedii konusunda
herhangi bir yorumda bulunmak gtr. Ancak u kadarn syleyebiliriz ki, rvilerin
haberleri istedikleri yerden keserek almalar ve bylece bata zikredilen kayna atlamalar
muhtemel nedenler arasndadr. smn kaynaklarnn da bu konuda rol olmutur. En
nemli kayna olan Mahmd b. Lebdi tbindan sayan ve mrsel rivyetlerde
bulunduunu syleyen bn Hbbn, Sonra, onu sahabeden saydm, nk onun grml
vardr. Onun ou rivyeti sahabedendir
1335
demektedir. Urve konusunda da deindiimiz
gibi, rvinin, her zaman eyhinin kaynan zikretmemesi hususu sm iin de geerlidir.
Bunu destekleyecek, rivyetler de vardr. zellikle smn dedesinden rivyetleri bu
ekildedir. Aslnda sm, dedesinden rivyetleri, babas aracl ile almtr.
1336
Ancak, bazen
sened deimekte, dorudan dedesinden rivyet eder hale getirilmektedir; sm b. mer-
Dedesi Katde b. en-Numn,Dedesinin mescitte Resulullahla beraber oturmas
1337
;
sm b. mer-Katde, Nebye(kadnlardan) ilk biat eden
1338

1331
1332
Schact, Joseph, snadlardan Elde Edilen Kantlar, snad Analiz Yntemleri, der. ev: Salih zer, Ankara
Okulu Yay., Ankara 2005, 199
1333
bn Eb sm, el-hd, III, 341
1334
Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 819; ayrca bkz. Taber, Trh, II, 73;
1335
bn Hacer, el-sbe, VI, 42; Mahmd b. Lebdin sahabeliine iaret eden rivyetler de vardr; Mahmd b.
Lebd, Neb bize gelerek akam namazn mescitte kldrd, bu iki rekat da evlerinizde kln dedi yani
akamdan sonraki iki rekat. bkz. bn Hacer, el-sbe, VI, 42
1336
bkz. bn Hacer, el-sbe, II, 490; bn Eb sm, el-hd, IV, 15; Hatbul-Badd, Trhu Badd, VII, 266
1337
1338
bn Hacer, el-sbe, VII, 465; VIII, 103
181
sm b. merin, ehl-i kitaptan rivyet hususunda bn shka misal oluturduunu
syleyebiliriz; bn shk-sm b. mer, Ben Kureyzadan bir eyh anlatt ki; Salebe b.
Saye, Esed b. Saye ve Esed b. Ubeydin Mslman olular
1339
Ne var ki sm, bn shk
gibi eletirilere maruz kalmamtr.
Medineli olan sm, kavminin yallarndan da haberler nakletmitir; sm b. mer
b. Katde ez-Zfer-Kavminin eyhleri, Sveyd b. Smitin Mekkeye gelii
1340
; sm b.
mer b. Katde-Kavminin eyhlerinden, (Akabe Grmeleri) Resulullah, onlarla
karlanca, siz kimsiniz? dedi. Onlar, Hazrecden bir topluluk
1341
; sm b. mer b.
Katde-Kavminden bir adam (-, - .= =), Bizim slma davet edilmemiz, Allahn
rahmeti ve Onun hidayeti iledir. Biz putlara tapan insanlardk. Yahudiler yanlarnda ilim
olan kitap ehli insanlard
1342
; bn shk-sm b. mer b. Katde-bizden eyhler,
Yahudilerin, Medinedeki Araplar gelecek olan Resulle korkutmalar
1343
gibi. Bu
rivyetlerde de grlecei zere sm, hdise-kaynak ilikisine dikkat etmitir. Burada,
smn kaynann ismini vermemesi dikkat ekicidir. Muhtemelen, genel bir anlatm
naklettii iin isim vermeye ihtiya hissetmemi veya Akabe haberinde olduu gibi bir
oklarndan ayn haberi ald iin hepsinin ismini zikretme gerei duymamtr; sm b.
mer b. Katde-Kavminden ihtiyarlar ) -, - ',- = ( dediler ki, Nebnin, Ensrdan
bulutuu 6 kii; Esad b. Zurra, Cafer b. Abdillah b. Rib
1344

Siyer rvi ve melliflerinin ok sk bavurduklar konularla ilgili soru sorma
yntemine, Urve gibi sm da bavurmutur. Kendisi, kaynaklarna sorular sorarak, siyer
aratrmalarna katkda bulunmutur.
1345

sm b. mer, Mahmd b. Lebd aracl ile, Resulullahn Muz b. Cebele olu iin
yazd taziye mektubunu zikretmektedir.
1346
Ancak bu konuda Abdullah b. Eb Bekr veya
Urve ile karlatrld zaman olduka geridedir.
sm b. mer haberlerine iirler de eklemitir.
1347
zellikle bn shkn rivyetleri
arasnda sm b. merin naklettii iirlere rastlanr.
1348

1339
bn shk, Sre, 64; bn Hacer, el-sbe, I, 52
1340
Taber, Trh, I, 557
1341
Taber, Trh, I, 558
1342
bnul-Cevz, el-Muntazam, II, 238
1343
bn shk, Sre, 63
1344
bn Him, II, 428; bn Hacer, el-sbe, I, 433
1345
bkz. Taber, Trh, II, 183-184
1346
bkz. Ebu Nuaym, Hlye, I, 243
182
3. 5. 5. Rivyetleri
sm daha ok Medine dnemi ile ilgili veya Ensrla ilgili haberlerde grmek
mmkndr. Abdullah b. Eb Bekr gibi onun da Medineli olmas, bu tr haberlere ulama
konusunda, kendisine avantaj salamtr. Her ikisi de, Ensr n plana karan rivyetlerin
nakline zen gstermilerdir. (Kab b. Zheyr Mslman olmak iin geldiinde) Ensrdan
bir adam onun zerine atlayarak, Ey Allahn Resul, Allah dmannn boynunu
vuraym
1349
eklindeki ve Resulullahn Ensr vd konumas haberinde
1350
olduu
gibi, Ensrn faziletleri ile ilgili nakillerin kaynanda onlarn yer almas gayet doaldr.
Onun, Medine dnemi ile ilgili haberlerine rnek olarak; Kaynukaoullar, Resulullahla
aralarndaki anlamay bozan ilk Yahudi kabilesidir
1351
; Neb Ensrdan 6 kii ile
bulutu. Onlar; Esad b. Zurra, Cafer b. Abdillah b. Rib
1352
; Umeyr b. el-Hemmm,
slmda Ensrdan ilk ehit olandr
1353
eklindeki rivyetlerini zikredebiliriz.
smn hadis rivyetleri de vardr; sm b. mer-Mahmd b. Lebd-Katde b. en-
Numn-Resulullah, Allah bir kulunu severse
1354
; sm b. mer-Mahmd b. Lebd-Ebu
Sad el-Hudr-Resulullah, Hicret olmasa Ensrdan biri
1355
gibi. Nitekim, kendisinden
Buhr ve Mslim tahricte bulunmulardr.
1356

Rivyetleri arasnda, eytan, cin, melek gibi unsurlarn, hayatn ierisinde faal olarak
yer aldklarn konu edinen anlatmlar da vardr; Cafer b. Eb Talib, sanca alnca eytan
ona geldi. Dnya hayatn sevdirdi ve lm irkin gsterdi.
1357
; sm b. mer-Ali b.
Hseyin, Ben Neccrdan Ftma bnt. en-Numn denilen bir kadnn cinden bir tbisi
vard. Neb hicret edince duvarn stne kt
1358
gibi rivyetleri bu trden haberleri
arasnda saymamz mmkndr.

1347
1348
bkz. bn Him, IV, 503-515
1349
Subk, I, 233
1350
bkz. Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 801; bn Eb sm, el-hd, III, 334-339, 355; Taber, Trh, II, 176-177
1351
Halfe b. Hayyt, I, 66; Taber, Trh, II, 48
1352
bn Hacer, el-sbe, I, 433
1353
bnul-Cevz, Safve, I, 488; baka rnekler iin bkz. bn ebbe, II, 408-409; Taber, Trh, I, 558; II, 9, 77-
78, 94-95, 167-168; bn Kesr, el-Bidye, II, 714-715
1354
bn Eb sm, el-hd, IV, 13; bn Hacer, el-sbe, IV, 519
1355
Bu rivyetin varyantlar iin bkz. Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 801; bn Eb sm, el-hd, III, 334-339,
355. Dier hadis rivyetleri iin bkz. bn Sad, IV, 117; VIII, 162; Hatbul-Badd, Trhu Badd, VII, 96;
Kazvn, I, 71
1356
Kulbz, II, 559; Hkim en-Neysbr, Tesmiyye, I, 198; Bc, III, 995
1357
Vkdnin bu haberi sm b. mer ve Abdullah b. Eb Bekr b. Hazm kaynakldr. Bkz. bn Sad, IV, 37
1358
bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 81-82; ayrca bkz. bn Eb sm, el-hd, IV, 14; bn Kni, I, 179
183
smn nakilleri arasnda ender olmakla beraber, delil ve hasis tr anlatmlara da
rastlanmaktadr. Nbvvet mhr,
1359
Resulullahn, Sad b. Muzn vefat haberini
1360
ve
Mslman olmak iin gelen bir adam haber vermesi
1361
gibi nakilleri bunlardan bazlardr.
smn, dneminin fakihleri arasnda sayldn daha nce belirtmitik. Dolaysyla
rivyetleri arasnda veled-i zinann azad,
1362
evcil eek eti,
1363
hacla ilgili hkmler
1364
gibi
fetvalar veya ibadetlere dair nakilleri vardr.
Dneminde siyas tartmalarn yaanmaya balamas ile kendisinin rivyet ettii veya
kendisine atfedilen baz fazilet haberleri de gelmitir.
1365
Hz. Ebu Bekrin ve merin
hilfetini, Hz. Muhammede onaylatan, Neb(sav) belli bir vakitte demek zere bir
adamdan deve satn ald. O, Ey Allahn Resul, geldiimde seni bulamazsam? dedi. O,
lm kastediyordu. Neb, Ebu Bekre gel dedi. Adam, Ebu Bekri bulamazsam? dedi.
Neb, mere gel dedi. Adam, meri bulamazsam deyince, Resulullah, mer
ldnde yapabilirsen sen de l dedi.
1366
eklindeki mehur rivyetin senedinde isminin
yer almas, yaanan siys tartmalardan smn da nasibini aldn, onun adna yalan
haberler retildiini gstermektedir.
sm b. merin, Ridde savalarn nakletmi olmas,
1367
Hz. Peygamber sonras
hdiselerle de ilgilendiine delildir. Ancak onun bu naklini, fkh bir aklama olarak
deerlendirmek daha doru olacaktr. Zira, onun siyer d, tarih rivyetleri olduka azdr.
sm, Medine yerleimi ve Medine toplumu ile ilgili haberler de nakletmitir.
Nitekim, nsanlarn mescide ev olarak en uzak olan Ensrdan iki kii idi
1368
; Hendek
savanda Sad damarndan yaralannca, onu Rfeyde denilen kadnn yanna tadlar, o
yaralar tedavi ediyordu
1369
; Hz. merin Aliden kzn istemesi, Hz. merin mm
Gulsm grmesi
1370
eklindeki haberlerinde sosyal hayata dair ipular bulmak
mmkndr.

1359
bn Eb sm, el-hd, VI, 165; bn Hacer, el-sbe, VII, 656
1360
Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 819
1361
1362
1363
1364
Fkih, I, 147-148, 157
1365
Hz. Ebu Bekr ve merin fazileti ile ilgili rivyetleri iin bkz. Ahmed b. Hanbel, Fedil, I, 150, 231, 351
1366
bn Sad, II, 226
1367
bkz. bn Eb Cerde, VII, 3154-3155
1368
1369
1370
bn shk, Sre, 232
184
sm, rivyetlerinde listelere de yer vermitir. O, Resulullaha biat eden kadnlar,
1371

Ben Hriseden Bedre katlanlar
1372
gibi isim listeleri zikretmitir. Ayn ekilde Medineli
olmasnn verdii avantajla, Ensrn akrabalk ilikileri ve soylar hakknda da bilgiler
vermektedir; Sad b. Muz, Havvnn days idi. nk onun(Havvnn) annesi, Akrab bnt.
Muzd
1373

sm b. mer, Arbe b. Evs,
1374
Ubeydullah b. mer b. el-Hattb,
1375
Leyl bnt. el-
Htim,
1376
Cbir b. Abdillah
1377
gibi ahslar hakknda da bilgiler vermitir.
3. 5. 6. Tarih Zikri
sm, anlatt hdiseleri tarihlendirmeye dikkat etmitir; Katde b. en-Numn b.
Zeyd, 23 ylnda ld, o gn 65 yandayd.
1378
; Resulullah hicretin yedinci ylnda Zilkade
aynda kaza umresine ktnda
1379

sm da, Urve gibi, tam olarak tarihini tespit edemedii durumlarda, dnemlere iaret
ederek, genel tarihlendirmelere gitmi ve hdisenin kronolojideki yerini aklamaya
almtr; Kaynukaoullar, Resulullahla aralarndaki anlamay bozan ilk Yahudi
kabilesidir, Bedirle Uhud arasnda
1380
; Adel ve el-Kreden bir grup insan Resulullaha
Uhuddan sonra gelerek
1381

3. 5. 7. Tenkit
sm b. merin, haberleri tenkit ettiine veya bu konudaki yntemine dair ipucu
verebilecek, Tabernin naklettii bir haber dnda baka bir kayda rastlayamadk. Sz
konusu haber abnin, srfl, Resulullahn nbvvetinde yl ona vahiy getirdi, onu
hissediyor ancak gremiyordu. Sonra Cibrl geldi rivyeti hakknda Vkdnin, Bu haberi,
Muhammed b. Salih b. Dnra zikrettim. O, Mescitte Irakl bir adam, bunu Abdullah b. Eb
Bekr b. Hazm ve sm b. mer b. Katdeye anlatt. kisi de bunu inkar ettiler ve Cibrlin
dnda biz iitmedik ve bilmiyoruz, nbvvetin ilk gnnden Resulullah(sav) vefat edinceye
kadar vahyi sadece o getirdi dediler.
1382
eklindeki soruturmasn iermektedir. Her ne

1371
bkz. bn Hacer, el-sbe, VII, 465; VIII, 103
1372
kiinin ismini zikretmektedir. Bkz. bn Sad, III, 451- 452
1373
1374
bn Sad, IV, 370
1375
bn Sad, V, 16
1376
bn Sad, VIII, 151
1377
1378
bn Sad, III, 453; Ebu Sleyman, I, 110
1379
bn Sad, III, 532
1380
Halfe b. Hayyt, I, 66
1381
1382
Taber, Trh, I, 573
185
kadar bu haber, sm b. mer ve Abdullah b. Hazmn her gelen haberi sahih olarak
grmediklerinin ifadesi olsa bile, onlarn tenkit sistemlerini tespit konusunda bir yardmnn
olamayaca aikardr. Sonu itibariyle, sm b. meri, nakillerinde tenkide en az bavuran
ve hatta hi bavurmayan rviler arasnda zikretmek durumundayz. Aksi halde elimizde buna
dair en azndan bir iki kayt olmas gerekirdi.
3. 5. 8. slup
smn gazve haberlerine bakarak onun mez anlatma yntemine dair baz
tespitlerde bulunmak mmkndr. sm, ncelikle seriyyenin tarihini vermekte, daha sonra
da hdiseyi nakletmektedir. ayet ulaabilmise hdiseye katlanlarn isimlerini zikretmek
suretiyle de konuyu tamamlamaktadr.
sm, anlatt hdiselerin kkenlerini, nedenlerini ve sonularn aklamaya gayret
gstermitir; Musab onlara namaz kldryordu. Bunun nedeni, Evs ve Hazrec birbirlerine
imamlk etmeyi istemiyorlard
1383
Onlar(Hazrec) slma gtren sebep, Yahudilerin,
Gnderilecek Nebnin zaman yaklat demeleri idi
1384
Nadiren de olsa, hdisenin
nedeni hakknda, somut verilere dayanmak yerine, kendi yorumu ile sonuca gitmeye alr.
Akabe Biatinde, Mslmanlar yaptklar i konusunda tekrar dnmeye aran Abbs b.
Ubde b. Nadle el-Ensrnin konumasn, herhangi bir delile dayanmakszn yorumlamakta
ve nedeni konusunda kendince bir aklama getirmektedir; Allaha yemin ederim ki, Abbs
bu sz, ancak Resulullah(sav)e verdikleri sz glendirsin diye sylemitir.
1385
smn
bu konuda kavmini koruyucu bir aklama yapmasnda, kabilev drtlerin etkili olduuna
phe yoktur.
sm b. merin objektiflik anlay, siyer melliflerinin genelinde grld zere
din duygu ve hislerini gizleme ynnde deildir. Nitekim, Ben mir heyetini anlatrken, Bu
, kavimlerinin reisleri ve eytanlar idi
1386
diyerek hislerini ifade etmitir.
3. 6. Tesiri
sm, Risleler dneminin nemli ahsiyetlerinden biridir. Onun nemi, yeni metodlar
bulmas veya mevcut yntemleri gelitirmesinden ziyade, dnem haberleri asndandr.
Medine dnemi haberleri konusunda sm b. merin inkar edilemez bir katks olmutur.
Hdiseleri, Ensrn bak as ile ele almas, kendisini siyer yazclnda nemli bir konuma
ykseltmitir. Ayn ekilde, Ensrla ilgili haberleri ayrntlar nakletmesi de bu tr nakillerin
kaybolup gitmesinin nne gemitir.

1383
bn Him, II, 434-435
1384
bn Him, II, 428-429; ayrca bkz. Subk, I, 233; bn Hacer, el-sbe, I, 394
1385
bkz. Taber, Trh, I, 563; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 37; bn Hacer, el-sbe, II, 630
1386
Taber, Trh, II, 202
186
sm b. merin, metot asndan zellikle de bn shk etkiledii kanaatini
tadmz ifade edelim. Nitekim, Kavminden bir adam, kavminin ihtiyarlar gibi ibareler
bn shkn kaynaklar arasnda da ska karmza kan tanmlamalardr.
Bunlara ek olarak, yazd risleler, gerek bn shk gerekse de sonraki mellifler iin
ok nemli kaynaklar olmutur.
4-Abdullah b. Eb Bekr(135/752)
Zhr ve Ebu Zbeyrin tabakas ile beraber, nc tabakada zikredilen
1387
Abdullah
b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm b. Zeyd b. Levzn b. Amr b. Abdiavf b. anem
b. Mlik b. en-Neccr,
1388
Hazrec kabilesinin Neccr oullar soyundan tannm bir aileye
mensuptur.
1389
Knyesi, Ebu Muhammeddir.
1390
Ebu Bekr de denilmitir.
1391
Abdullahn,
Muhammed ve Abdurrahman adlarnda iki kardei daha vard. Abdullah en bykleri idi.
1392

Hazm ailesi, toplumun nde gelen ailelerinden idi. Abdullah b. Hazmn byk dedesi
Amr b. Hazm, Hendek savana katlm ve Necrnda valilik grevinde bulunmutur.
1393

Resulullah, deiik nedenlerden tr ona mektuplar yazmtr.
1394
Amr b. Hazmn Hz.
Peygamberin yirmi bir resm yazsn bir araya getirerek kitap telif ettii eklindeki
Hamidullahn grn
1395
daha nce zikretmitik.
Hazm ailesi, ilk dnem siyas faaliyetlerinde de aktif rol oynamlardr. Abdullahn
dedesi Muhammed b. Amrn ismi, Hz. Osmann katledilmesine karanlarn isimleri
arasnda gemektedir.
1396
Ayn ekilde katiller, Osmann evine, Hazm ailesinin evinden
girmilerdir.
1397
Yine, Muhammed b. Amrn ismi Harre Savanda da gemektedir.
1398

Muhammed b. Amrn kardei olan, Umra b. Amr b. Hazmn ismini ise baka bir Emev
kart harekette, bnuz-Zbeyrin isyannda grmekteyiz. Hacccn onun ban Medineye
gnderdii ve oraya dikildii nakledilmitir.
1399
Btn bu muhalefete karn, Hazm ailesinin
Emev dneminde siyas grevler alm olmalar artcdr. zellikle babas Ebu Bekr,

1387
bkz. Ensr, I, 44, 46
1388
Nesebi konusunda bkz. bn Sad, V, 69; bn Eb Htim, el-Cerh, V, 17; bn Hbbn, Mehr, I, 68; es-
Sikt, VII, 10; Kulbz, I, 436; bn Mnceveyh, I, 357; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155; Zeheb, Alm, V,
313-314
1389
bkz. Fayda, Mustafa, Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed, DA, stanbul 1988, I, 95
1390
bn Mnceveyh, I, 357; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155; Sehv, et-Tuhfe, II, 23
1391
bn Mnceveyh, I, 357
1392
bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 156
1393
bkz. bn Sad, V, 69; Zeheb, el-ber, I, 58
1394
bn Haldn, es-Sre, 190
1395
Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi, 51
1396
bkz. Endels, I, 232-233; bn ebbe ise onun, Osmana kar insanlarn en sert olanlar arasnda
zikretmektedir. Bkz. bn ebbe, IV, 1307
1397
Taber, Trh, II, 677; bnul-Esr, el-Kmil, III, 177; Endels, I, 141
1398
bkz. bn Sad, V, 70
1399
bkz. bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever(276/889), el-mme ves-Siyse, I-II,
thk: Hall el-Mansr, Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1422/2001, II, 203; Taber, Trh, III, 541
187
deiik dnemlerde Medine valilii, kadlk
1400
ve deiik tarihlerde hac emirlii
yapmtr.
1401
Valilii dneminde mer b. Abdilazzle idari konularda yapt yazmalar,
kaynaklarda zikredilmitir.
1402
Emevlerin Osmann katlinden Hazm ailesini de sorumlu
tuttuklarn syleyebiliriz.
1403
Ne var ki, onlar Hazm ailesini tamamyla gzden
karmamlardr. Zira Ebu Bekr, Sleyman,
1404
mer b. Abdilazz
1405
ve Him b.
Abdilmelik
1406
dnemlerinde valilik grevlerinde bulunmutur. Buna karn, olu
Abdullahn, resm herhangi bir grev stlendiine dair bir kayt bulamadk. Kendisinin
sadece fetva verdii kaytlarda yer almtr. Ancak, bunun da zel fetvalar olduu aikardr.
120/737
1407
ylnda 84
1408
yanda len ve sebt imamlardan biri olan babas Ebu
Bekrin siys kimlii yannda ilm kimlii de vardr. Abdullah b. Eb Bekr, Babam Ebu Bekr
b. Hazm, Ebndan kaz rendi
1409
demitir. Onun siyer bilgisi olduu da belirtilmitir.
1410

Abdullah ve dier iki kardei babalarndan rivyet etmilerdir.
1411
Ayrca kendisi hadis
toplamak zere mer b. Abdilazz tarafndan grevlendirilmitir. mer b. Abdilazz, Ebu
Bekr b. Muhammede yazarak, Resulullahn hadisini veya snnetini veya Amre bnt.
Abdirrahmann hadisini aratr ve yaz. phesiz ben ilmin yok olmasndan ve ehlinin
gitmesinden korkuyorum demitir.
1412
Abdullah b. Eb Bekrin, babasnn bu
aratrmalarndan faydaland kesindir. Nitekim, onun kaynaklar arasnda Amrenin
1413
ayr
bir yeri vardr. Ayn ekilde, mer b. Abdilazz, Ebu Bekre yazarak, kendisi iin
Resulullahn erkek ve kadn mevlisini ve hizmetilerini aratrmasn istemi,
1414
Ebu Bekr
de, yapt aratrma sonucunda tespit ettii isimleri bir liste halinde ona bildirmitir.
1415

1400
Medine valilii grevine deiik zamanlarda atanmtr. Onun valilii dnemi ile ilgili kaynaklarda bir ok
bilgiye ulamak mmkndr. Bu konuda bkz. bn Sad, V, 341; Halfe b. Hayyt, I, 312, 332, 357; Taber,
Trh, IV, 72-73; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155; bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 88; Kalkaend, I, 141;
bn Tariberdi, I, 239, 246. Onun kadla atanmas ise 87/705 ylnda olmutur. Bkz. bn Sad, V, 331
1401
bkz. Halfe b. Hayyt, I, 313, 321; Yakb, II, 300, 308; Taber, Trh, IV, 43, 61, 66; bn Tariberdi, I, 234,
239, 246
1402
Bu mektuplarda, krtasiye yardm istenmesi, Ensrn atiyyelerinin ykseltilmesi, yeni bir Mescid inas iin
onay istenmesi gibi konular gndeme getirilmitir. Bkz. bn Sad, V, 342, 345-345, 347, 348, 357, 364, 389, 400;
Ebu Nuaym, Hlye, V, 307-309; Zeheb, Alm, V, 132
1403
bkz. Sehv, et-Tuhfe, I, 51
1404
bn Sad, V, 341
1405
bn Sad, V, 341; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 156
1406
bkz. Halfe b. Hayyt, I, 357
1407
Halfe b. Hayyt, I, 350; bn Kuteybe, el-Merif, 466; bn Hbbn, Mehr, I, 76; Ebu Sleyman, I, 283;
Zeheb, Alm, V, 314; el-ber, 152; 117/735 ylnda ld de ifade edilmitir. Bkz. Zeheb, Alm, V, 314
1408
bn Kuteybe, el-Merif, 466; bnul-Cevz, el-Muntazam, VII, 206
1409
Zeheb, Alm, IV, 353
1410
Zeheb, el-ber, 152
1411
bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 156
1412
bkz. bn Sad, II, 387, VIII, 480
1413
Amre hakknda bilgi iin bkz. bn Sad, VIII, 480
1414
bkz. bn Sad, I, 497; bn Kesr, el-Bidye, V, 328
1415
bkz. bn Sad, I, 497-498; bn Kesr, el-Bidye, V, 331, 332
188
Grlecei zere, Hazm ailesi, siyas olduu kadar ilm faaliyetlerde de nemli roller
oynamtr. Mescitte Hazm ailesinin ders halkas olmas da,
1416
ilm konumlarnn
gstergesidir.
Abdullahn vefat tarihi olarak 130/747,
1417
135/752
1418
ve 136/753
1419
gibi farkl
tarihler zikredilmektedir. Bu tarihler arasnda 135 ylnn tercih edildiini belirtelim.
1420
Bu
tarih Suytnin, Seffh dneminde Abdullah b. Eb Bekr ld
1421
szne de uygun
dmektedir. Seffhn, 132/749 ylnda halife olduundan hareketle 135 yl en mantkl tarih
olarak grlmektedir. Bununla beraber, onun 70 yanda vefat ettii konusunda ittifak
vardr.
1422
Buna gre onun doum tarihi olarak 65/684 yln vermek mmkndr.
Mlik,
1423
Yahy b. Man,
1424
Nes,
1425
bn Hbbn
1426
ve Iclnin
1427
sika olduunu
beyan ettikleri Abdullah b. Eb Bekr hakknda bn Abdilber, Kendisi, ilim ehlinden, sika,
fakih, gvenilir, muhaddis, hafzdr. Naklettiinde hccettir
1428
derken, Mlik de, lim ve
basiret ehlinden
1429
demitir. Zhr ise, Fetva verenler arasnda Abdullah b. Eb Bekr gibisi
yoktur
1430
diyerek onun fakihliine atfta bulunur.
4. 2. Kaynaklar
Abdullah, babasndan rivyet ettii gibi, onun almalarndan da faydalanmtr.
Bunlara ek olarak, Abdullah b. mir b. Reba,
1431
Enes b. Mlik, Urve b. ez-Zbeyr, Amre,
Humeyd b. Nfi, Abbd b. Temm ve Zhrden rivyet etmitir.
1432
Onun mrsel
haberlerinin de ok olduu ifade edilmitir.
1433

1416
bkz. bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155
1417
Halfe b. Hayyt, I, 395; Ebu Sleyman, I, 305; Kulbz, I, 436; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155
1418
Halfe b. Hayyt, I, 411; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 10; Mehr, I, 68; Ebu Sleyman, I, 319; bn Abdilber,
et-Temhd, XVII, 155; bn Mnceveyh, I, 357; bnul-md, I, 192
1419
bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155; bnul-Esr, el-Kmil, V, 463
1420
Zeheb, el-ber, 182; bnul-md, I, 192
1421
1422
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 10; Ebu Sleyman, I, 319; Kulbz, I, 436; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155
1423
bn Eb Htim, el-Cerh, V, 17; Zeheb, Alm, V, 315; Sehv, et-Tuhfe, II, 23
1424
bn Eb Htim, el-Cerh, V, 17; Sehv, et-Tuhfe, II, 23
1425
1426
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 10
1427
1428
bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155; Sehv, et-Tuhfe, II, 23
1429
1430
1431
1432
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, V, 17; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 10; Kulbz, I, 436; Zeheb, Alm, V, 315;
el-ber, I, 182; Sehv, et-Tuhfe, II, 23; bnul-md, I, 192
1433
Zeheb, Alm, V, 315; Sehv, et-Tuhfe, II, 23
189
4. 3. Rvileri
Kendisinden rivyet edenlerin banda bn shk gelmektedir.
1434
bn shkn
Sretinde Abdullah b. Eb Bekrden olduka bol rivyet bulmak mmkndr. bn shktan
baka, Mlik,
1435
Zhr, Sfyn b. Uyeyne, Him b. Urve, bn Creyc, Sevr ve Hammd b.
Seleme ondan rivyet etmilerdir.
1436

4. 4. Eseri
Jonesun, Kendisine Siyer kitab telifi nispet edilmemitir
1437
demesine karn,
Zeheb onu, Shibul-Mez olarak tanmlamaktadr.
1438
Biz onun, bn shk ve
Vkddeki rivyetlerine dayanarak, mstakil bir eser telifinden ziyade, belirli konulara has
risleler telif ettii kanaatindeyiz. Bunlar arasnda Hz. Muhammedin vefat, gelen
heyetler
1439
ve Hz. Osmann ehadeti ile ilgili rislelerin olduunu syleyebiliriz.
Kaynaklarda, muhtemelen Resulullahn vefat (Veftun-Neb) ile ilgili rislesinin ieriine
dahil olan bir ok rivyetine rastlamak mmkndr.
1440

4. 5. Metodu
Horovitz, Abdullah haber naklinde bazen kaynann ismini zikrederken, bir ok
haberi rvi zikretmeksizin nakletmektedir. Dneminde isnd henz gerekli grlmyordu.
Haberleri arasnda, byk teyzesi Amreye ulaan haberleri vardr. Abdullah ondan efev
olarak almtr. Ayn ekilde dorudan Amreden alan ei Ftmadan da haberler
nakletmitir
1441
der. Muhtemelen Horovitz, bn shkn, Abdullahtan ald haberlere
bakarak byle bir sonuca ulamtr. Horovitz, bn shkn uygulamasn bn Hazma atfetmi
ve bundan hareketle msteriklerin sk sk gndeme getirdikleri isndn o dnemde gerekli
olmad ve yeterince kullanlmad sonucuna ulamtr. Oysa bn Hazmn, haberlerin
senedlerini verme konusunda olduka hassas davrand aikardr. bn shk ise, bu tr
haberleri, bn Hazm dedi ki diyerek sadece kendi kaynan zikretmekle yetinmi, mevcut
senedi tekrarlama ihtiyac hissetmemitir. Ayrca, almamzn sonunda eklediimiz bn

1434
Zeheb, Alm, V, 315
1435
Mlik, Muvattda ondan 26 hadis rivyet etmitir. Bkz. bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 156
1436
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, V, 17; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 10; Kulbz, I, 436; bn Mnceveyh, I, 357;
bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 155; Zeheb, Alm, V, 315; el-ber, I, 182; Sehv, et-Tuhfe, II, 23; bnul-md,
I, 192
1437
1438
Zeheb, Alm, V, 315
1439
Heyetlerle ilgili haberleri iin bkz. Bkz. bn Sad, I, 305; III, 347; bn Hacer, el-sbe, IV, 686
1440
bkz. bn Sad, II, 279, 298, 301, 303
1441
190
shkn kaynaklar konusundaki tabloda da, Abdullah b. Eb Bekrin kaynak zikrine nem
verdii grlmektedir.
Abdullah b. Eb Bekrin senedleri arasnda, sm b. merde de grm olduumuz
aile senedlerine rastlamak mmkndr; Muhammed b. mer-Mlik-Abdullah b. Eb Bekr bn
Muhammed b. Amr b. Hazm-Babas-Dedesi Muhammed b. Amr
1442
Babasnn
almalarna dayanan ve ondan rivyet eden Abdullah iin bu gayet normaldir. Tabi burada,
her aile rivyetinin orijinal olduu sonucu karlmamaldr. Daha nce de deindiimiz gibi,
rvi ve melliflerin, kaynaklarnn zikretmedii ancak iitmesi muhtemel olan akrabalarn
(babasn, dedesini) kendi tasarruflar ile senedlerine eklemeleri her zaman iin imkan
dahilindedir.
ncelikle Abdullahn, kaynak zikrinden taviz vermediini ifade etmeliyiz. Kendisi,
Amreye dorudan ulam
1443
ve ondan nakilde bulunmu olmasna ramen, arac ile ona
ulat haberlerde de, kaynann ismini zikretmitir.
1444
Bununla beraber kendisi, Urvenin
de uygulam olduu, gereksiz grd yerde kaynan zikretmeme yntemine
bavurmutur; Muhammed b. shk-Zhr ve Abdullah b. Eb Bekr-Muhammed b. Selemenin
ocuklarndan bazs; Fedek ehlinin Resulle anlamalar
1445

Abdullah, ei Ftmadan da haber nakletmitir. Bu konuda Tabernin naklettii bir
haber, kadnlarn haber nakil usullerinden bihaber olmadklarn gstermektedir. Ayrca
kadnlar, erkek alimlerin ulaamadklar kaynaklardan haber naklinde bulunmak suretiyle
onlara yardmc olmulardr; bn shk, Abdullahn yanna girdi. Abdullah, kars Ftmaya
Muhammede, Amre bnt. Abdirrahmandan ne iittiini syle dedi. Ftma, Amre,
ienin, Neb, aramba gecesi defnedildi dediini iittim dedi
1446

Abdullah b. Eb Bekr, babasnn yapt aratrmalardan faydaland gibi, onun resm
hdiselere ve belgelere dair bilgisinden de istifade etmitir; Abdullah b. Eb Bekr-Babas,
Ftma, Ebu Bekre gelerek, Fedei bana ver dedi Ebu Bekr, oradan onlara yiyecek
veriyor, geriye kalan fakir, miskin, yolda kalanlar arasnda datyordu. mer, gelince de
aynsn yapt. Sonra Ali b. Eb Tlib de aynsn yapt.
1447
Bu rivyette, Hz. Osmann
isminin zikredilmemesi, dikkate deerdir. Daha nceden Hazm ailesinin Osman kart

1442
bn Sad, V, 69
1443
sf ve Nile hakkndaki anlaty(bn shk, Sre, 3), brahimin ka aylkken ld haberini(bn shk, Sre,
251) Amre-ie kanal ile almtr.
1444
1445
bn ebbe, I, 193
1446
Taber, Trh, II, 241
1447
Muhibbut-Taber, II, 126
191
eylemlerde bulunduklar zerinde durmutuk. Burada Osmann hilafetindeki uygulamann
anlatlmamasnn nedeni, ya sz konusu dnemde arzu edilmeyen bir uygulamann yaplm
olmas, ya da siyas erkin(Emevlerin) tepkisini ekmemektir.
Abdullah, babasndan ald rivyetlerde farkl metodlar uygulamtr. Onun
babasndan ald rivyetleri ksma ayrmak mmkndr.
a- Dorudan babasndan ald rivyetler: Bu haberlerde, Abdullah, babasnn ismini
zikretmektedir. Nitekim, Resulullahn bir suyu paylatrmas haberini; mer b. Hammd b.
Eb Hanfe-Mlik b. Enes-Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm el-Ensr-
Babas
1448
kanal ile naklederken, Resulullahn vefat tarihini; bn shk-Abdullah b. Eb
Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm-Babas senedi ile nakletmitir.
1449

b-Babasnn aratrmalarna dayand rivyetler: Bu tr rivyetlerde ise, Abdullah
babasnn ismini zikretmemekte, dorudan kendisi anlatmaktadr. Hayberde hangi kalenin
paylatrld, hangi kalenin paylatrlmad haberinde, Abdullah herhangi bir kaynak
zikretmemektedir.
1450
Oysa, Vkdnin nakletmi olduu; Kudme b. Mus-Ebu Bekr b.
Muhammed b. Amr b. Hazm, mer b. Abdilazz mektup yazarak, Benim iin, el-
Ketbeyi(Hayberde bir yer) aratr. Oras Resulullahn Hayberden humsu mu yoksa,
sadece Resulullaha has klnan arazilerden mi? dedi. Ebu Bekr, Bunu Amre bnt.
Abdirrahmana sordum ve Amrenin anlattklarn mer b. Abdilazze yazarak bildirdim
1451

eklindeki rivyet de gstermektedir ki, Abdullahn Hayber kaleleri hakkndaki kayna,
babasnn Amreden yazd rivyettir.
1452

c-Babasndan ald aikar olan, Resulullahtan sonraki gelimelerle ilgili haberler: bn
Hazm, bu tr rivyetlerinde de ister dorudan alm olsun, isterse de yazl bir vesikaya
dayanm olsun, babasnn ismini zikretmemektedir.
1453

Burada, babasnn ismini zikretme veya zikretmeme eklinde tezahr eden sonraki rvi
ve melliflerinin tasarruflarn hari braktmz belirtelim. Bu trden rvi tasarruflarna
rnek olabilecek nakillere kaynaklarda rastlamak mmkndr; Ebu Abdillah el-Hfz-Ebul-
Abbs el-Esam-Ahmed b. Abdilcebbr-Ynus b. Bkeyr-Muhammed b. shk-Abdullah b. Eb
Bekr-Babas Ebu Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm, Resulullahn, Amr b. Hazma

1448
Belzur, 17
1449
Taber, Trh, II, 241
1450
Haber, Hseyin b. el-Esved-Yahy b. Adem-Ziyd el-Bekk-Muhammed b. shk-Abdullah b. Eb Bekr b.
Muhammed b. Amr b. Hazm kanal ile rivyet edilmitir. bkz. Belzur, 36
1451
bn Sad, V, 389
1452
bkz. bn ebbe, I, 194
1453
bkz. bn Sad, V, 352; bn ebbe, IV, 1205-1206; Taber, Trh, II, 694; III, 541; bnul-Cevz, el-Muntazam,
V, 57
192
Yemene gnderdii mektup yanmzdadr
1454
Sz konusu mektubun metninin de
zikredilmi olmas, Abdullahn bunu dorudan istinsah ettiini gsterir. Ancak, sonraki rvi
ve mellifler munkat veya mrsel haber zikretmi olmamak iin, senede babasnn ismini
eklemilerdir. Bu konuda verebileceimiz bir dier rnek ise, el-mmde karmza
kmaktadr. Ayn ierikli iki haberden birincisi; fi-Mlik b. Enes-Abdullah b. Eb Bekr b.
Muhammed b. Amr b. Hazm-babas, Resulullahn Amr b. Hazma yazd mektupta, Bir
nefis iin 100 deve vardr
1455
eklinde iken, ikinci haber, Mslim b. Hlid- bn Creyc-
Abdullah b. Eb Bekr-Neb(sav)in Amr b. Hazma mektubundaki diyetler konusunda, Nefis
iin 100 deve vardr
1456
eklinde, yani babas zikredilmeksizin gelmitir.
bn Hazm, kendisinden nceki siyer alimlerinde de grlen, hdise-kaynak ilikisine
dikkat etmitir; Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm-Yahy b. Abdillah b.
Abdirrahman b. Esad b. Zurara, Resulullah, Ebu mme(Esad b. Zurara)nn lmnde
Yahudi ve Arap mnafklar ne kt, onlar, ayet Neb olsa arkada lmez diyorlar
1457

bn Hazm bazen, kaynann ismi yerine rivyet edilir ibaresi ile haber naklinde
bulunmutur; Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm-rivyet edilir-Zeyneb
bnt. Resulillah; Mekkeden ayrlrken, Hind bnt. Utbenin ona szleri
1458
bn Hazm
sonradan rencisi bn shk tarafndan da olduka sk kullanlacak olan kabile rivyetlerine
de yer vermitir; Abdullah b. Eb Bekr-baz Eslemliler, Eslemden, Ben Sehm Mslman
olarak geldi..
1459

slm kltr tarihinde vesikalar konusunda Hazm ailesinin ayr bir yeri vardr. yle ki,
bu senedlere dahi yansm, vesikalar Hazm ailesinden birine nispet edilir olmutur;
Muhammed b. Yahy-Hazm ailesinden gvendiimiz biri ve dierleri; Resulullah(sav) Bill
b. el-Hris el-Mzenye el-Akkten yer verdi ve bu konuda yazd
1460

Abdullahn byk dedesi Amr, Resulullahn kendisine gnderdii mektuplar
toplamt. Sonraki dnemlerde, bu toplanan mektuplara bavurulduuna dair kaytlar
vardr.
1461
Amrn toplad bu vesikalar olu rivyet etmitir. Bu eser, bn Tulnun kitab
ile beraber, lmus-Siln an Ktbi Seyyidil-Mrseln adyla baslmtr.
1462
Hi phe yok

1454
bn Kesr, el-Bidye, V, 81; ayrca bkz. fi, el-mm, VI, 105
1455
fi, el-mm, VI, 105
1456
fi, el-mm, VI, 105
1457
1458
Taber, Trh, II, 43
1459
Taber, Trh, II, 135
1460
bn ebbe, I, 149
1461
bkz. Ebu Ubeyd, 367
1462
Azam, Dirast, I, 139
193
ki, Abdullah b. Eb Bekrin siyer yazclndaki en nemli yeri, Hz. Muhammed dnemine ait
vesikalarn naklindeki baarsdr. Abdullahn bu konudaki kaynann, dedesinin toplad
koleksiyon olduu kesindir. Abdullah, Resulullahn dedesine gnderdii ve dedesi tarafndan
muhafaza edilen bu mektuplardan rivyetlerde bulunmakta, bunlardan hkmler karmakta
idi; fi-Mlik b. Enes-Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm-babas,
Resulullahn Amr b. Hazma yazd mektupta, Bir nefis iin 100 deve vardr
1463
Bu
haberin baka bir senedinde yer alan bn Creycin, Abdullah b. Eb Bekre, Siz, onun
Neb(sav)in mektubu olduu konusunda pheniz var m?
1464
diye sormas ve vesikann
shhatini sorgulamas zerinde daha nceden durmutuk. Ayn ekilde, onun kardei olan,
Abdulmelik b. Eb Bekr de babas kanal ile, dedesinin bu vesikalarndan nakilde
bulunmutur.
1465

Abdullah b. Eb Bekr, dedesinin toplad bu mektuplardan dorudan nakilde
bulunduu gibi, istinsah iin rencilerine veya isteyenlere de vermitir.
1466
Muhammed b.
shk, Resulullah(sav) Amr b. Hazm Yemene gnderdiinde yazd ki
1467
eklindeki
vesikay bn shkn, Abdullah b. Eb Bekrden aldna phe yoktur. Ne var ki, bn shk
da, hocas gibi dorudan istinsah yoluna gitmitir.
Abdullah b. Eb Bekr, dneminin siyas hdiselerini bildii gibi, babasnn resm
grevde olmas hasebiyle de vesikalara ulama konusunda bir sknt yaamamtr. Nitekim
kendisi, babasna gnderilen mektup, emirname tr vesikalar da kaynak olarak
kullanmtr.
1468

Bu vesikalara ek olarak, bn Hazm, Resulullahn Kisrya mektubu,
1469
Himyer
heyetinin getirdii mektubu,
1470
Mseylime b. Habb el-Kezzbn Resulullaha yazd
mektubu
1471
gibi rivyet yoluyla ald mektuplar da nakletmitir.
Abdullah b. Eb Bekr, Muteye kan Abdullah b. Ravahann iirini,
1472
Hz.
Peygamberin Kaza Umresinde yine Abdullah b. Ravahann okuduu iiri
1473
ve Fetihte

1463
fi, el-mm, VI, 105
1464
bkz. fi, el-mm, VI, 105
1465
bkz. Hamev, III, 17; bn Hacer, el-sbe, III, 576; IV, 210
1466
bkz. Ebu Ubeyd, 370
1467
Belzur, 95; Taber, bn shk kanal ile, sz konusu mektubun Amr b. Hazm, Ben Hris b. Kaba
gnderdiinde yazldn belirtir. Bkz. Taber, Trh, II, 195-196
1468
bkz. bn Sad, V, 352
1469
Taber, Trh, II, 133
1470
Taber, Trh, II, 191
1471
Taber, Trh, II, 203
1472
bkz. bn Him, IV, 376; Taber, Trh, II, 150; bn Eb Cerde, IX, 3974
1473
bn Him, IV, 371; Taber, Trh, II, 142-143
194
Himsn iiri
1474
gibi hdisenin ieriinde geen iirleri rivyet etmitir. Abdullah b. Eb
Bekr, ok ender olarak, iiri delil olarak kullanmtr. Tespit edebildiimiz kadaryla o sadece,
Sleym b. Mansrun bazlarnn irtidat etmesi, bazlarnn Mslman olarak kalmas
konusundaki iirini bu amala zikretmitir.
1475

4. 5. 5. Rivyetleri
Abdullah b. Eb Bekrin rivyet konular ile sm b. merin rivyet konular arasnda
ciddi paralellikler vardr. Bu durum haberlerin senedlerine de yansm, onlardan ortak
haberler nakledilmitir; Muhammed b. mer-Muhammed b. Slih-sm b. mer b. Katde
ve Abdulcebbr b. Ammra-Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm; Cafer
b. Eb Tlib, sanca eline alnca eytan ona gelerek dnya hayatn sevdirdi. lm irkin
gsterdi
1476
; Muhammed b. mer-Muhammed b. Salih-sm b. mer b. Katde ve
Abdurrahman b. Abdilazz-Abdullah b. Eb Bekr b. Hazm, o ikisi dedi ki, (Resulullahn
mm Habbe ile evlilii) bu hicretin yedinci ylndayd
1477
Vkdnin naklettii bu
haberler gibi, bn shk da rivyetlerinde, sm ve Abdullah beraber kullanmtr.
1478

Her ikisinin de Medineli olmasndan dolay, rivyetlerinin arlk merkezini Medine
dnemi haberleri oluturmutur.
1479
Muhcirlerin, hicrette kimin yanna indikleri haberlerinde
sm gibi, Abdullahn da ismine olduka sk rastlanmaktadr.
1480
Bu tr haberlerde
Abdullahn kaynak gstermemesi, onun bu konudaki bir risleye dayandn veya bu tr
haberleri, genel bilgiler kapsamnda deerlendirdiini gstermektedir.
Abdullah b. Eb Bekr, kayna Amre bnt. Abdirrahman vastasyla Hz. ieden, Hz.
Peygamberin zel hayatna dair haberler nakletme frsat da bulmutur. Nitekim, brahim
dounca Resulullahn, onu ieye getirmesi ve kendisine benzetmesi ile ilgili szleri bu
kanaldan gelmitir.
1481
Resulullahn 26 gazvesi olduunu syleyen
1482
Abdullah b. Hazmn
mezye dair haberleri de vardr.

1474
1475
Taber, Trh, II, 266-267
1476
bn Sad, IV, 37
1477
bn Sad, VIII, 99
1478
bkz. Taber, Trh, II, 105, 108, 109
1479
Abdullah Medine kaynakl bir ok haberin senedinde bulmak mmkndr. Bkz. Akabe Biatlar; Taber,
Trh, I, 562, 564-565; Biru Mane; Taber, Trh, II, 81; Ben Nadrin Medineden kartlmas; Taber, Trh,
II, 85; Hudeybiye; Taber, Trh, II, 119, 121; Vdil-Kur; Taber, Trh, II, 127; Hayberle ilgili haberler iin;
Taber, Trh, II, 140; Resulullahn, lib b. Abdillah el-Kelbyi Ben Mrre topraklarna gndermesi; Taber,
Trh, II, 142; Ben Sleym Gazvesi; Taber, Trh, II, 143; Resulullah(sav)in, Amr b. el-s Beliy zerine
gndermesi; Taber, Trh, II, 146; Hevzin Seferi; Taber, Trh, II, 167, 169
1480
bkz. bn Sad, III, 55, 85, 117, 151, 216, 382, 385, 388, 390, 392; IV, 142
1481
bkz. bn Sad, I, 137
1482
bkz. Taber, Trh, II, 209; Abdullah b. Hazmn gazve haberleriyle ilgili olarak ayrca bkz. Ebu Dvud, III,
52; Taber, Trh, II, 75
195
Abdullah b. Eb Bekr isminin fetva verenler arasnda olmas, rivyetlerine de
yansmtr. Onun, hukuk ierikli haberlerin nakline ayr bir ihtimam gsterdiini
syleyebiliriz.
1483

Abdullahn, belki de ailesinin konumu itibariyle, rivyetlerinde bazen kabilev
drtlerle hareket ettiini sylemek mmkndr; sadece Ben meyye b. Zeyd, Hatme b.
Vil ve Vkfn evleri hari, slmn girmedii hibir Ensr evi kalmad. slma girmeyen
bu aileler Evsli idiler. Onlar, Evs b. Hrisedendiler. lerinde Ebu Kays b. el-Eslet vard.
Onlarn airi ve nderi idi. Onu dinliyorlar ve ona itaat ediyorlard. Onlar slmdan geri
tuttu
1484
Onun, Medinede slmiyeti kabul etmeyen Evse mensup aileleri ev ev saymas,
muhtemelen kendisinin Hazrece mensup olmasndan kaynaklanmaktadr. Siyer rvi ve
melliflerinde grdmz kabilesini gzetme hususu burada farkl bir boyutta tezahr etmi,
rviye, rakip kabilenin inanmayan ailelerini if ettirmitir. Abdullahn, inanmayan Evslileri
tek tek saymasna mukabil, baka bir haberinde de kendi kabilesinden olan iki ahsn ismini
gizlemesi, yine ayn anlayn rivyet malzemesine yansmasdr; Ynus b. Bkeyr-bn
shk-Abdullah b. Eb Bekr b. Hazm-Abbs b. Sehl b. Sad es-Sd veya Abbs b. Sad,
Resulullah, Hicre inince, insanlar oradaki kuyudan su almak istedilernsanlar,
Resulullahn kendilerine emrettiini yaptlar. Ben Sideden iki kii hari, biri hacet
gidermek iin, dieri ise, devesini aramak iin kt bn shk, Abdullah b. Eb Bekrin
sylediine gre, Abbs b. Sehl, ona iki adamn ismini sylemi, fakat Abdullah bu ikisinin
ismini gizledi ve bana sylemedi.
1485
Buna karn, st kimlik olarak Ensr gren,
Abdullahn rivyetlerinde Ensrn vldn grmekteyiz.
1486

bn Hazm, rivyetlerinde halk arasndaki sylentilere de yer vermitir. Amre-ie
kanal ile naklettii; sf ve Nilenin Crhmden bir kadn ve bir erkek olduklar
Allahn onlar taa evirdii
1487
ve Sanada bir harabede yaral bir adamn gml olarak
bulunmas, elinin banda olmas, elini ekince kanamas
1488
gibi haberlerini, halk
sylencelerinin nakli olarak deerlendirmek gerekir.

1483
Bu konudaki rivyetleri iin bkz. fi, el-mm, I, 19; II, 156; bn Sad, VIII, 29, 281; Buhr, Sahh, IV,
118; Taber, Trh, II, 253; bn Abdilber, et-Temhd, XVII, 187-188, 294-295; Subk, I, 187; bn Kesr, el-
Bidye, V, 153; bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), ed-Dirye f Tahrci
Ahdsil-Hidye, I-II, thk: Seyyid Abdullah Him el-Yemn el-Meden, Drul-Marife, Beyrut tz., II, 291;
Mubrekfr, IX, 27
1484
Taber, Trh, I, 561
1485
bn Kesr, el-Bidye, V, 14-15
1486
bkz. bn Sad, III, 602; bn Muhammed, Mesil, I, 306; Taber, Trh, I, 561
1487
bn shk, Sre, 3
1488
bn shk, Sre, 43
196
Kendisinden nceki siyer rvi ve melliflerinde grlen mucize haberlerine
Abdullahda da rastlamak mmkndr. Onun, Allahn Kisraya melek gndermesi
1489

haberini bu trden haberler snfna sokmak mmkndr.
Abdullah, Ridde Savalar,
1490
Hayber Yahudilerinin srlmesi,
1491
Hz. Osmann
katledilmesi,
1492
Harre Sava,
1493
Abdullah b. ez-Zbeyr isyan
1494
gibi Hz. Peygamber
sonras dneme dair haberler de nakletmitir. Ayn ekilde Abdullah b. Eb Bekr, ahslar
hakknda da bilgiler vermitir.
1495

Abdullahn, dnemin sosyal anlaylar, ahslarn konumlar veya sonraki
dnemlerde cereyan eden hdiseler hakknda ayrntlar ieren haberlere nem vermesi dikkat
ekicidir. Gnmz asndan pek nemli grnmemesine karn, bu tr nakilleri, satr
arasndaki ipular ile tarih yazmna yardmc olabilecek ayrntlar olarak deerlendirmek
mmkndr. Bu adan, len bir kiinin cenaze namazn kimin kldrdna dair haberler,
1496

zellikle de tarih tespiti asndan nemli bilgilerdir. Burada, Abdullahn, ileriki yllarda bu
rivyetlere baklarak, ahslarn lm tarihini veya cenaze namazn kldran ahsn grevi ile
ilgili bilgilere ulalmasn salamak gibi bir amacnn olduunu sylemek, ar iyimserlikten
te mantkszlk olacaktr. Abdullahn bu tr rivyetlerden gtt tek amac olsa gerektir o
da, dneminin toplumu iin nemli bir hdise olan cenaze namazn kimin kldrdn
bildirmek.
Ayn ekilde onun, Bir veya yln bir ksm kaldk, bizim tandrmzla Resulun tandr
aynyd
1497
(ienin)Hz. mer defnedilinceye kadar rtsn zerine almad
1498
;
Nebnin kabrine su serpildi.
1499
; Neb yamur duasnda elbisesini karyordu
1500
gibi
rivyetleri, dnemin sosyal yaamna, anlayna dair ksm de olsa- bilgiler iermektedir.
Abdullah b. Eb Bekr, sm b. mer gibi, Medineli olmasndan dolay halkn
akrabalk ilikilerini biliyor ve bunu rivyetlerinde kullanyordu; ..Esad b. Zrra, Musab b.

1489
Kisrnn Melek aracl ile slma davet edilmesi, Taber, Trh, I, 471-472
1490
bkz. Taber, Trh, II, 266-267, 304, 331
1491
bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 449
1492
bkz. bn ebbe, IV, 1204-1206; Taber, Trh, II, 694; bnul-Cevz, el-Muntazam, V, 57
1493
bkz. bn Sad, V, 70
1494
bkz. Fkih, I, 304; Taber, Trh, III, 541
1495
bkz. bn Sad, III, 347; bn Hacer, el-sbe, II, 144; IV, 686
1496
Bu tr haberler iin bkz. bn Sad, IV, 340; VIII, 77
1497
bn Sad, VIII, 442
1498
bn Sad, III, 364; bn ebbe, III, 945
1499
bn Sad, II, 306
1500
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIV, 360
197
Umeyrle beraber, Ben Abdil-Ehel ve Ben Zufer evlerine gitmek iin ktlar, Sad b. Muz
b. en-Numn b. mrul-Kays, Esad b. Zrrann days olu idi
1501

Abdullahn zikrettii listeler arasnda, Nakiblerin,
1502
Huneyn ganimetinde pay alan
mellefe-i kulbun
1503
ve Resulullahn seriyye ve birliklerinin isimlerini
1504
sayabiliriz.
Abdullah b. Eb Bekr, haberleri yllara gre tertip etmeye alm,
1505
hdiselerin
tarihlerini mmkn olduunca zikretmitir; Resulullah(sav) alt yanda iken, annesi
Ebvda vefat etti
1506
; (Resulullahn mm Habbe ile evlilii) hicretin yedinci
ylndayd
1507
; Zeyneb bnt. Resulillah hicretin sekizinci yl vefat etti
1508
; Resulullah
(sav), Hlid b. el-Veldi 10. ylda Rebulahar veya Cemdiyelul aynda Necrna, Ben
Hris b. Kab slma armas iin gnderdi
1509

4. 5. 7. Tenkit
Abdullah b. Eb Bekrin, sm b. merle beraber kendilerine anlatlan, srflin
Nebye yl vahiy getirdiine dair haberi yalanladklar zerinde durmutuk. Bunun
haricinde sm b. merde olduu gibi, bn Hazmn da tenkit sistemini renmemiz iin
yeterli verilerden mahrum olduumuzu ifade edelim. Kaynaklarda, tenkit ettii veya rivyet
tercih sebeplerini belirleyebileceimiz herhangi bir kayda rastlayamadk.
4. 5. 8. Yorum
Abdullah, hdiselerin nedenlerini aklamaya gayret gstermi, hdiseleri neden-sonu
ilikisi ierisinde deerlendirmitir; lerinde Ebu Kays b. el-Eslet vard. Onlarn airi ve
nderi idi. Onu dinliyorlar ve ona itaat ediyorlard. Onlar slmdan geri tuttu.
1510
Daha
nce de zerinde durduumuz gibi, Akabe Biatinde, Mslmanlar yaptklar i konusunda
tekrar dnmeye aran Abbs b. Ubde b. Nadle el-Ensrnin konumasn, Abdullah b.
Eb Bekr, sm b. merden daha farkl yorumlamaktadr;Allaha yemin ederim ki, Abbs
bu sz ancak kavmi geciktirerek, Abdullah b. beyy b. Selulun gelmesini salamak,

1501
1502
bn Sad, III, 603
1503
bkz. Taber, Trh, II, 175; bn Hacer, el-sbe, V, 51, 490; VI, 436
1504
Taber, Trh, II, 207
1505
1506
bn ebbe, I, 117
1507
bn Sad, VIII, 99
1508
bn Sad, VIII, 34; bn Hacer, el-sbe, VII, 665
1509
Taber, Trh, II, 194; dier tarihlendirmeleri iin bkz. bn Sad, VIII, 77; bn ebbe, IV, 1205-1206; Taber,
Trh, II, 241
1510
Taber, Trh, I, 561
198
bylece de kavmin durumunun salamlamas iin sylemitir
1511
bn Hazm bunlara ek
olarak, Hlid b. Sadin komutanlktan azil sebebi
1512
gibi, sonraki dnem hdiselerinin
nedenleri hakknda da bilgiler vermitir.
Abdullah b. Eb Bekrde de, cebr tarih telakkisinin izlerini grmek mmkndr.
Akabe biatlerini anlatrken, Allah, onlara kerametini, Nebsine yardmn, slm onlarla
glendirmeyi, irkin ve ehlinin zelil klnmasn istediinde, Resulullahla terik gnlerinin
ortasnda szletiler
1513
diyerek, hdiseyi Allahn iradesine balamtr.
4. 5. 9. slup
Abdullah b. Eb Bekr, bir hdiseyi nakledecei zaman ncelikle, hdise ile ilgili
ahslar hakknda bilgi vererek giri yapmakta, daha sonra da haberini nakletmektedir.
1514

Uhud sonras, Mabed el-Huznin Ebu Sfyn korkutmas
1515
haberinde de grlecei
zere o, haberi vermeden nce Mabed el-Huz ve Huza kabilesi hakknda bilgi vermi,
daha sonra haberine gemitir.
4. 6. Tesiri
sm b. mer b. Katde ile birlikte Abdullah b. Eb Bekr, Medine dnemi ile ilgili
haberlerde nemli kaynaklar olduu zerinde durmutuk. Buna ek olarak Abdullahn siyer
yazclnda en nemli tesiri, almalarnda vesikalar youn bir ekilde kullanmasdr.
Kendisi sadece Hz. Peygamberin hayat ile ilgili deil, daha sonraki dnemlere ait vesikalar
da kaynak olarak kullanmtr. Kendisinden sonraki tarihiler, gerek dorudan istinsah
ettikleri, gerekse de ikinci elden temin ettikleri bu vesikalar eserlerinde nakletmiler,
bunlardan azam lde faydalanmlardr. Abdullahn yazl kaynaklara atfta bulunurken,
kayna zikretmemesi eklinde tezahr eden yeni metot denemesinin ise, tutmad ve hatta
kendi sisteminin sonraki mellifler tarafndan tashih edildiini syleyebiliriz.
5-Ebn b. Osman(105/723)
Tbinun byklerinden olan
1516
Ebnn nesebi, Ebn b. Osman b. Affn b. Ebil-s
b. meyye b. Abdiems b. Abdimenf el-Kura el-Emev el-Medendir. Resulullahn nesebi
ile Abdumenfta birleir.
1517
Knyesi olarak Ebu Sad,
1518
Ebu Sad
1519
ve Ebu Abdillah
1520

1511
bn Him, II, 446; Taber, Trh, I, 563; ayrca bkz. bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 37; bn Hacer, el-sbe,
II, 630
1512
1513
Taber, Trh, I, 561
1514
1515
1516
bkz. Drakutn, Ebul-Hasan Ali b. mer b. Ahmed(385/995), Zikru Esmit-Tbin, I- II, thk: Bevrn ed-
Danev-Keml Ysuf el-Ht, Messestl-Ktbis-Sakfe, Beyrut 1985, II, 31; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111
1517
Nesebi konusunda bkz. bn Sad, V, 151; Zbeyr, 110; bn Kuteybe, el-Merif, 201; bn Hbbn, es-Sikt,
IV, 37; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111
199
gibi farkl isimler zikredilmitir. nc halife Osman b. Affnn oullarndan biri olan
Ebnn,
1521
annesinin ismi, mm Amr bnt. Cundeb b. Amr b. Humeme ed-Devsdir.
1522

Ahmak olduu belirtilen bu kadn ayn ekilde Amr b. Osmann da annesidir.
1523
Ebnda
alk
1524
ve bedeninde alaca hastal vard.
1525

ayet rivyet doru ise, Ebn, Mushaf yazm komisyonunda grev almtr; Amr b.
sm-Hammd b. Seleme-Zbeyr-days, Ben, Ebn b. Osmana-kendisi Mushaf yazmnda
bulunanlardand-, Siz nasl, -,--' '' ,-,-' `-' ,
1526
eklinde yazdnz? diye
sordum. O, Katip yazyor, imla ettiren de sylyordu. Yazdran Yaz diyordu, ktip Ne
yazaym? diyordu. O, '' ,-,-' `-' ,-,--' yaz diyordu
1527

bn Kuteybe onun, ie ile beraber Cemel Savana katldn beyan ederken,
1528

bnul-Esr, onun sava ncesi geri dndn syler.
1529
Cemel Savandan nce de,
Ebnn ismine rastlamaktayz; Drul-mrede, Osman b. Huneyfi yakaladlar. Osman
ne yapacaklar ve Beytul-Malda bulunanlar alma konusunda fikir danmak iin, Ebn b.
Osman Aieye gnderdiler. ie, Osman b. Huneyfi ldrn dedi. Bir kadn ona, Allah
adna, ey Mminlerin annesi, Resulullahla sohbetinin hatrna onu brak dedi. ie,
Ebn geri arn dedi. Geri getirdiler. ie, Onu hapsedin, ldrmeyin dedi. Ebn,
ayet senin, beni bunun iin geri ardn bilseydim, geri dnmezdim dedi. Sonra
gelerek bunu onlara haber verdi.
1530

Kendisi dneminin fakihleri arasnda idi.
1531
Onun mtehit olduu da ifade
edilmitir.
1532
Yahy el-Kattn, on Medine fakihi arasnda onun ismini de zikreder.
1533

Ebnn, Ebu Bekr b. Hazma fkh(kaz) rettii de belirtilmitir.
1534
Kaz konusunda

1518
Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 450; bn Eb Htim, el-Cerh, II, 295; bn Hbbn, Mehr, I, 67; es-Sikt, IV,
37; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111; Mizz, II, 16; bn Hacer, Takrb, I, 87
1519
Zeheb, Alm, IV, 351
1520
Mizz, II, 16; Zeheb, el-Mkten, I, 267; bn Hacer, Takrb, I, 87
1521
bkz. Sad, Ali b. Abdillah b. Cafer Ebul-Hasan(234/848), Tesmiyet men Rv anhu min Evldil-Aere,
thk: Ali Muhammed Cemmz, Drul-Kalem, Kuveyt 1402/1982, 83; bn ebbe, III, 952-953; Yakb, II, 176;
bn Hazm, Cemhere, 83
1522
bkz. bn Sad, V, 151; Zbeyr, 110; bn ebbe, III, 952-953; bn Kuteybe, el-Merif, 201; bn Hbbn, es-
Sikt, IV, 37; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111; Zeheb, Alm, IV, 352; bn Kesr, el-Bidye, VII, 234
1523
bn Kuteybe, el-Merif, 201; ayrca bkz. Zbeyr, 110; Mizz, II, 16
1524
bn Habb, 405
1525
bn Kuteybe, el-Merif, 201; bn Hbbn, es-Sikt, IV, 37
1526
4/Nis, 162
1527
bn ebbe, III, 1014
1528
1529
1530
1531
Icl, I, 198; Zbeyr, 110
1532
Zeheb, el-Kif, I, 206
1533
bkz. Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111; Mizz, II, 17; Zeheb, Alm, IV, 353; bn Kesr, el-Bidye, IX, 275
1534
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 450; Zeheb, Alm, IV, 353
200
insanlarn en alimi
1535
olduu ifade edilen Ebn hakknda Mlik, Ebn, kaz konusunda
bildiklerini babas Osmandan renmiti
1536
demitir.
Medine valilii de yapan Ebnn bu greve nasl atandn, bn Sad, Vkdden
aktarmaktadr; Yahy b. el-Hakem b. Ebil-s b. meyye, Abdulmelik b. Mervnn Medine
valisi idi. Kendisinde ahmaklk vard. Abdulmelikten izin almadan onun yanna gitti.
Abdulmelik, zin almakszn yanma niye geldin? Medinede vekil olarak kimi braktn?
dedi. O, Ebn b. Osman dedi. Abdulmelik, Oraya dnmene gerek yok dedi ve Ebn,
Medine valisi atayarak, bunu mektupla ona bildirdi. Ebn, Abdullah b. Kays b. Mahremeyi
kadlktan azlederek, yerine Nevfel b. Mushk atad. Ebnn Medine valilii 7 yl
srdSonra Abdulmelik b. Mervn, Ebn Medineden azletti. Yerine Him b. smaili
atad.
1537

Ebnn, valilik ve azil tarihleri konusunda farkl grler dile getirilmitir;
Kalkaend, Sonra 78 ylnda Mekke ve Medine zerine Ebn b. Osman b. Affn atad. Onu,
82 ylnda azlederek yerine Him b. smil el-Mahzmyi atad.
1538
derken, Halfe b.
Hayyt, Abdulmelik b. Mervn, Yahy b. el-Hakem b. Mervn, 75 ylnda Medineye atad.
Yahy b. el-Hakem, yerine Ebn b. Osman vekil olarak brakarak ama gitti. Abdulmelik
onu bu grevinde brakt. Sonra onun yerine 83 ylnda Him b. smil el-Mahzmyi
atad.
1539
demektedir. Ebnn 76-82/695-701 yllar arasnda hac emirlii grevini yerine
getirmesi
1540
onun 75/694 ylnda valilie atandn desteklemektedir. Zbeyr b. Bekkrn,
Ebnn 74/693 ylnda da Medine valisi olduunu, o yl veliaht Veld b. Abdilmelikin hac
iin geldii zaman, ona nerede ihrama girmesi gerektiini sorduu eklindeki haberde
1541

geen tarih ise, eserin muhakkiki Sm Mekk el-fnin de belirttii gibi 78/697 olmas
gerekir.
1542
Ebn, Hac emirliini her yl halifeden gelen grevlendirme mektubuyla
yapmaktayd. Hatta bir defasnda sava nedeniyle mektubun gelmemesi yznden, Mekke
valisi Hris b. Hlidle srtme yaamtr.
1543
Yukarda da getii zere, Ebnn valilikten

1535
bn Hbbn, Mehr, I, 67; es-Sikt, IV, 37
1536
Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 450
1537
bn Sad, V, 152
1538
Kalkaend, Ahmed b. Abdillah(821/1418), Measirul-nfe f Melimil-Hilfe, I-V, thk: Abdusettr
Ahmed Firc, Matbatu Hkumetil-Kuveyt, II. Bsk., Kuveyt 1985, I, 131-132
1539
Halfe b. Hayyt, I, 293; bu tarihi veren dier tarihiler iin bkz. Ebul-Ferec, IV, 219-220; bnul-Esr, el-
Kmil, IV, 418
1540
bkz. Yakb, II, 281; Taber, Trh, III, 611, 618; Mesd, IV, 399; bnul-Esr, el-Kmil, IV, 447, 448, 452,
456, 466
1541
bkz. Zbeyr b. Bekkr, 268-269
1542
bkz. Zbeyr b. Bekkr, 268-269[dipnotlar-5 ve 2]
1543
201
azil tarihi konusunda 82 ve 83 yllar olmak zere iki farkl tarih verilmitir.
1544
Bununla
beraber Yakb
1545
ve Mesdnin
1546
de belirttii gibi, o, 82 ylnda hac emirlii yapmtr.
Oysa bnul-Esr, 82 ylnn Cemdiyelhira[Temmuz 701] aynda azledildiini belirtmitir.
Muhtemelen, valilikten azledilmekle beraber bir yl daha hac emirlii yapmtr. Nitekim,
Vkdnin de belirttii gibi, Ebnn Medine zerindeki ynetimi 7 yldr.
1547

Ebnn valilii dnemi ile ilgili hac emirliinin yan sra, baz cenaze namazlarn
kldrmas,
1548
dirhemler konusunda sahtekarlk yapan birini cezalandrmas
1549
ve Medine
l sisteminin hacmini artrmas
1550
dnda, kaynaklarda fkh uygulamalarna dair bir iki
habere ulaabildik.
1551
Bunlara dayanarak, Ebnn sakin bir valilik dnemi geirdiini
syleyebiliriz. Bunun en nemli nedeni de, Medinenin artk siyas bir merkez olmaktan
km olmasdr.
Kendisi, muhtemelen valilii dneminde Abdulmelikin yanna da gitmitir.
1552

Vkd, 78/697 ylnda, Ebnla beraber, Muhammed b. Alinin Abdulmelike gittiklerini
anlatr; Mus b. Ubeyde-Zeyd b. Abdirrahman b. Zeyd b. el-Hattb, Ebn b. Osmanla
beraber Abdulmelik b. Mervnn yanna eli olarak gittik
1553
Ebn, halife Veld b.
Abdilmelike de Hz. Ali oullarndan mer b. Ali ile beraber gitmitir. Bu grmede, mer
b. Ali halifeden, babasnn sadakas zerine grevlendirilmesini istemi ancak Veld, onun bu
isteini geri evirmitir.
1554

Ebn konusunda en ilgin gr el-Ikdul-Ferd mellifi bn Abdirabbih dile
getirmitir; Ebn, Kurey ahmaklarndand. Muviyeye gelerek Mminlerin emiri, kznla
beni evlendir dedi. O, Yeenim, iki kzm var, biri bn mirle evli, dieri ise kardein
Amrla dedi. Ebn, Ben senin kzn olduunu sanyordum deyince, Muviye, Ey
yeenim, benden kz istiyorsun ve kzmn olup olmadn bilmiyorsun? Allah babana rahmet

1544
bkz. bnul-Esr, el-Kmil, IV, 476, 496
1545
Yakb, II, 281
1546
Mesd, IV, 399
1547
bn Sad, V, 152
1548
bkz. bn Sad, V, 152; Kulbz, I, 141; Heysem, Ebul-Hasan Ali b. Eb Bekr(807/1404), Mecmauz-Zevid
ve Menbul-Fevid, I-X, Drur-Reyyn lit-Trs/Drul-Kitbil-Arab, Kahire/Beyrut 1407, X, 10
1549
Belzur, 658
1550
1551
bkz. fi, Ebu Abdillah Muhammed b. drs(204/819), es-Snenul-Mesra, thk: Abdulmut Emin Kalac,
Drul-Marife, Beyrut 1406, 369; el-mm, V, 78; bn Eb eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed el-
Kf(235/849), el-Kitbul-Musannef fil-Ahds vel-sr(Musannefu bn Eb eybe), I-VII, thk: Keml Ysuf
el-Ht, Mektebetr-Rd, Riyad 1409, II, 44; bn hn, Ebu Hafs mer b. Ahmed b. Osman el-Viz(385/995),
Nsihul-Hds ve Menshuhu, thk: Smeyr b. Emn ez-Zheyr, Mektebetl-Menr, Zurk 1408/1988, I, 396
1552
Zeheb, Alm, IV, 352
1553
bn Sad, V, 112-113
1554
Zbeyr, 42-43
202
etsin dedi
1555
Yedi yl gibi uzun bir sre Medine valilii ve hac emirlii yapm olan Ebn
iin, bir konudaki eksik bilgisinden hareketle ahmaklna hkmetmek kanaatimizce hakszlk
olacaktr. Bununla beraber onun akalamay sevdiine dair haberler de gelmitir.
1556

Kendisi mm Kulsum bnt. Abdillah b. Caferle evli idi. Ebndan sonra, bu kadnla
Haccc evlenmitir. bid biri olan Ebnn bir ok ocuu olmu ve soyu devam etmitir.
1557

Sa ve sakaln kna ile boyatt
1558
rivyet edilen Ebnn, Yezd b. Abdilmelik
dneminde ld, lmeden nce fel geirdii ifade edilmitir.
1559
Vkd, felci ile alakal
olarak, Felci yle ard ki, Medinede Ebnn Felci sz darb- mesel olmutu.
1560
der.
Vefat tarihi olarak, 105/723 yl zerinde birleilmi gibidir.
1561

Sika olduu belirtilen
1562
Ebn hakknda Amr b. uayb, Hadis ve fkh ondan daha iyi
bilen birini grmedim
1563
derken, Ahmed b. Abdillah el-Icl, Meden, tbi, sika
1564

demitir.
5. 2. Kaynaklar
Kendisinin sme b. Zeyd,
1565
Zeyd b. Sbit,
1566
Ebu Sad
1567
ve babas Osman b.
Affndan
1568
rivyet ettii belirtilmitir. Ayrca Ebnn, iiri sevdii ve bazen sohbetlerinde,
Medine Yahudilerinden olan air Reb b. Ebil-Hukaykn iirlerinden rnek getirdii
kaydedilmitir.
1569

5. 3. Rvileri
Kendisinden, Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm, olu
Abdurrahman b. Ebn b. Osman, Ebu Bekr b. Abdirrahman b. el-Misver b. Mahreme, Ebuz-
Zind Abdullah b. Zekvn, Muhammed b. Kab el-Kuraz, Muhammed b. Mslim b. ihb

1555
bn Abdirabbih, VII, 154
1556
Ebul-Ferec, XIX, 188-190
1557
bn Kuteybe, el-Merif, 201; Ebnn ocuklar ve torunlar konusunda bkz. bn Hazm, Cemhere, 85-86
1558
bkz. bn Sad, V, 152
1559
bkz. bn Sad, V, 153; bn Hbbn, Mehr, I, 67; es-Sikt, IV, 37
1560
bn Sad, V, 153; ayrca bkz. Polat, Selahaddin, Ebn b. Osman, DA, stanbul 1994, X, 67
1561
Halfe b. Hayyt, I, 336; ayrca bkz. bnul-Esr, el-Kmil, V, 126; Mizz, II, 18; Zeheb, Alm, IV, 353; bn
Kesr, el-Bidye, IX, 275; bn Hacer, Takrb, I, 87
1562
bkz. bn Sad, V, 153; Icl, I, 198
1563
Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111; Mizz, II, 17; Zeheb, Alm, IV, 353; bn Kesr, el-Bidye, IX, 275
1564
Mizz, II, 18
1565
Mizz, II, 16
1566
Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111; Mizz, II, 16; Zeheb, Alm, IV, 352; el-Kif, I, 206
1567
bn Eb Htim, el-Cerh, II, 295; bn Hbbn, es-Sikt, IV, 37
1568
bn Sad, V, 153; Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 450; bn Eb Htim, el-Cerh, II, 295; bn Hbbn, es-Sikt,
IV, 37; Nevev, Tehzbul-Esm, I, 111; Mizz, II, 16; Zeheb, Alm, IV, 352; el-Kif, I, 206
1569
bkz. Ebul-Ferec, XXII, 135
203
ez-Zhr, mer b. Abdilaziz, Amr b. Dnr, Yakb b. Utbe ve daha bakalar rivyet
etmitir.
1570

Muhaddisler arasnda iyi bir hreti olan Ebnn, siyer kaynaklarnda ismi gemez.
bn Sadda, Ali b. s en-Nevfel-Ebn b. Osman-Muviye b. Ammr ez-Zeheb-Ebu
Abdillah Cafer b. Muhammed, Bedr Savanda Resulullah(sav), Bakn bakalm, ehl-i
beytimden, Ben Himden kim var? dedi. Ali b. Eb Talib geldi. Abbsa, Nevfele ve Akle
bakt. Sonra dnd. Akl ona seslenerek, Ey Ali, Allaha yemin ederim ki bizi grdn dedi.
Ali(ra) Resulullah(sav)e gelerek, Ey Allahn Resul, Abbs, Nevfel ve Akli grdm
dedi.
1571
bn shk, Vkd ve bn Sadn onu zikretmediklerini ifade eden Horovitz, bu
haber hakknda, bn Sad, Abbs ve baz Haimlerin Bedrde esir alnmalar haberinde
Ebn b. Osman zikreder. Ancak, Ebn-Muviye b. Ammr-Cafer b. Muhammed eklindeki
isnd, halifenin olu Ebn deil, i mellif Ebn b. Osman el-Becel olduunu gsterir.
1572

demektedir. Horovitzin bu konuda hakl olduu aikardr. bn Sadda Ebnn isminin
getii baka bir rivyet daha vardr; Amr b. sm el-Kilb(213/828)
1573
-Hemmm[b. Yahy
b. Dnr el-Ezd(163/779)]
1574
-Ebn-Enes, mer b. el-Hattb, yzklere Arapa yazlmasn
yasaklad. Ebn, Bunu Muhammed b. Srne sordum. O, Abdullah b. merin yznn
ss Allah yazs idi dedi
1575
Grlecei zere buradaki Ebnn da rvimizle bir alakas
yoktur. Buradaki Ebn, Enesten rivyet eden, 140/757 ylndan sonra veya 127/128 ylnda
vefat eden, Ebn b. Eb Ayytr.
1576

Zhrnin ondan rivyet ettii bir ok kaynak tarafndan dile getirilmitir.
1577
Oysa,
Ebu Htim er-Rz, Ben, Ebu Zura ve ashabmzdan bir cemaat, Zhrnin Ebn b.
Osmandan bir ey iitmedii konusunda ihtilafa dmedik. Ondan nasl iitebilir ki, o,
Ebndan bana ulat ki diyor. Bu olamaz nk ona yetimedi.
1578
demek suretiyle, buna
kar kmtr. Bu konuda gelen bir dier haber ise; Esram, Ebu Abdillaha, Zhr, Ebn b.
Osmndan iitti mi? diye sordum. O, Ondan iitip iitmediini bilmiyorum. Ancak o,

1570
Mizz, II, 16-17
1571
bn Sad, IV, 43
1572
bkz. Horovitz, el-Mez, 4-5; ayrca bkz. A. Emin, Duhal-slm, II, 321; Muviye b. Ammr b. Eb
Muviye ed-Dhen el-Becel hakknda bkz. Zeheb, Mzn, VI, 459; bn Hacer, Tehzb, V, 463
1573
bkz. bn Hacer, Tehzb, IV, 337-338
1574
bn Hacer, Tehzb, VI, 44-45
1575
bn Sad, IV, 176
1576
Onun hakknda bkz. Zeheb, Mzn, I, 124-129
1577
Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 450; bn Eb Htim, el-Cerh, II, 295; bn Hbbn, es-Sikt, IV, 37; Nevev,
Tehzbul-Esm, I, 111; Zeheb, Alm, IV, 352, V, 327; el-Kif, I, 206
1578
Al, I, 269
204
Ebnla kendi arasna Abdullah b. Eb Bekri soktu
1579
eklindedir. Bununla beraber,
Zhrnin Ebndan dorudan nakilleri vardr; Zhr-Ebn b. Osman-Osman, Sarho ve
mecnunun boamas geerli deildir
1580

bn shkn ondan rivyet ettii konusunda ise ittifak vardr.
1581
Buna karn eserinde
onun ismini zikretmemektedir. bn Sad ise onun hakknda Vkd kaynakl olarak bilgi
vermekte, ancak ondan nakilde bulunmamaktadr.
1582

5. 4. Eseri
Horovitz, Ebnn Mez bilgisi ile ilk mehur olan
1583
ve bu konuda ilk tedvnde
bulunan kii olduunu iddia eder.
1584
Onun ilk kitap tasnif edenlerden olduunu belirten
Azam de, Kitbul-Mezsi olduunu ve bn Sada atfla Mura b. Abdirrahman
tarafndan rivyet edildiini syler.
1585
Hamidullah ise eserin ierii hakknda bilgi vermekte
ve Ebnn sz konusu eserinde el-Mebde, el-Mebas, el-Mez, vefat, Sakfe ve Ridde
haberlerini cem ettiini sylemektedir.
1586
Kayna konusunda herhangi bir bilgi vermeyen
Hamidullahn, Ts(460/1067)nin el-Fihristine dayand anlalmaktadr. Ancak, Tsnin,
kitabnda el-Mebde, el-Mebas, el-Mez, el-Veft, es-Sakfe ve Ridde haberlerini
topladn syledii kii, Ebn b. Osman b. Affn deil, Ebn b. Osman el-Ahmer el-
Beceldir.
1587
Ebn siyer kaynaklar arasnda zikreden ve sadece Yakbnin onu
zikrettiini syleyen Abdulazz ed-Dr de
1588
benzer bir hata yapmtr. Yakbnin
kaynaklar arasnda sayd Muhammed b. Caferden rivyet eden Ebn,
1589
Ebn b. Osman b.
Affn deildir. Zira, Yakbnin zikrettii Cafer b. Muhammed b. Ali(Ebu Abdillah)
148/765 ylnda vefat etmitir.
1590
Buradaki Ebn b. Osman, Muhammed b. Caferden rivyet
eden Ebn b. Talibten
1591
rivyet eden Ebn b. Osman el-Ahmer el-Beceldir.
1592

1579
bn Muhammed, Ahmed b. Muhamed b. Hanbel b. Hill b. Esed b. drs b. Abdillah(266/879), Kitbu
Bahrid-Dem f men Tekelleme fhil-mm Ahmed bi-Medhin ev Zemmin, thk: Ebu sme Vasiyyullah b.
Muhammed b. Abbs, Drur-Rye, Riyad 1989, I, 385
1580
bn Eb eybe, IV, 77
1581
bkz. bn Adiy, VI, 106; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 214, 218; bn Seyyidinns(737/1336), Uynul-
Eser f Fnnil-Mez ve-emil ves- Siyer, I-II, thk: Muhammed el-d el-Hatrv-Muhyiddin Mest, I.
Bsk., Mektebetu Drit-Turs 1992, I, 55; Mizz, XXIV, 406; Zeheb, Alm, VII, 34, 36; Tezkira, I, 173; bn
Hacer, Tehzb, V, 26; Suyt, Tabakt, I, 82
1582
bkz. bn Sad, V, 151-153
1583
Horovitz, el-Mez, 3
1584
Horovitz, el-Mez, 6; ayrca bkz. Hamde, Mesdir, 67
1585
Azam, Dirst, I, 143; Hads Edebiyat, 58; ayrca bkz. A. Emin, Duhal-slm, II, 321
1586
bn shk, Sre, Hamidullah, (takdm), yv
1587
bkz. Ts, Ebu Cafer Muhammed b. el-Hasan(460/1067), el-Fihrist, Messesetul-Vef, III. Bsk., Beyrut
1403/1983, 46
1588
bkz. Dr, lmut-Trh, 21
1589
Yakb, II, 6
1590
bkz. Yakb, II, 381; ayrca bkz. bn Hacer, Tehzb, I, 44-445
1591
bkz. Mizz, Tehzbul-Keml, V, 75
205
Muhtemelen mstensihlerin hatas nedeniyle, Ebn b. Osman-Ebn-Cafer b. Muhammed
eklindeki sened, Ebn b. Osman-Cafer b. Muhammed eklini almtr.
Della Vida ise, Ebnn rivyetleri, Abdurrahman b. el-Mura tarafndan bir kitap
halinde toplanmtr
1593
demektedir. ncelikle Della Vidann isim konusunda hata ettiini
belirtelim. Zira burada sz konusu olan Abdurrahman b. el-Mura
1594
deil, Mura b.
Abdirrahman b. el-Hristir ve iddialarn temelinde de bn Sadn, Mura b. Abdirrahman b.
el-Hrisin biyografisinde, Vkdden naklettii, Sikadr. Ebn b. Osmandan ald
Resulullah(sav)in Mezsi dnda rivyeti azdr
1595
anekdotu yatmaktadr. Mura b.
Abdirrahman, Yezd(105/724) veya Him b. Abdilmelikin (125/743) zamannda vefat
etmitir.
1596
bn Hacer, onun kaynaklar arasnda Ebn b. Osman zikretmedii gibi, yukarda
verdiimiz Vkdnin szn nakletmesine ramen, Ebndan Mez almas konusuna
deinmez.
1597
bn Sadn, Ebn b. Osmann biyografisinde onun Mezsine dair herhangi
bilgi vermemi olmas da ayr bir konudur.
1598
Btn bunlardan hareketle, Murann,
Ebndan Mez ald iddiasnn tekrar sorgulanmas gerektii kanaatini tamaktayz.
Vkdnin bu szn doru olarak kabul edecek olursak da, aada metnini verdiimiz ve
Ebnn gvendii birinden ald rislenin, Murann eline getiine yormak gerekir. Sz
konusu rislede de, Ebnn herhangi bir dahli veya katks olmad iin kaynaklar Ebnn
ismini atlamay tercih etmilerdir. Dolaysyla ilgili rivyete dayanarak Ebnn
Mezsinden bahsetmek mmkn grnmemektedir.
Diyanet slm Ansiklopedisi Ebn b. Osman maddesi yazar Selahaddin Polat, bu
konuda, Ancak, Zbeyr b. Bekkr, veliaht Sleyman b. Abdilmelikin, o srada Medine valisi
olan Ebn b. Osman b. Affn ile grtn ve mezye dair eserinden kendisi iin bir
nsha istinsah ettirmek istediini syler ki bu bilgiler birinci grn doruluunu destekler
mahiyettedir
1599
demek suretiyle, Ebnn Mez mellifi olduunu dile getirir. Oysa, atfta
bulunduu Zbeyr b. Bekkrn eserine baktmzda sz konusu edilen Ebnn telifi deil,
bakasndan edindii nsha bir eserdir. Haber, Ahmed b. Sad-Zbeyr-Musab b. Abdillah-
Vkd-bn Eb Sebre-Abdurrahman b. Yezd kanalyla gelmitir ve 82 ylnda, Sleyman b.

1592
Bkz. bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 99; Mizz, Tehzbul-Keml, II, 6-7; Zeheb, Mzn, I, 124; Yakbnin,
ileriki sayfalarda sadece, Cafer b. Muhammedden rivyet eden dedi ki eklinde isim zikretmemesi de dikkat
ekicidir. Bkz. Yakb, II, 7, 22-23; Ebn b. Osman el-Ahmer el-Becel hakknda ayrca bkz. Kehhle,
Mucemul-Mellifn, I, 7
1593
1594
Abdurrahman b. el-Mura konusunda bkz. bn Hacer, Tehzb, III, 401-402
1595
bn Sad, V, 210; onun hakknda ayrca bkz. Zeheb, Mzn, VI, 494-495; bn Hacer, Tehzb, V, 494
1596
bkz. bn Hacer, Tehzb, V, 494
1597
1598
bkz. bn Sad, V, 151-153
1599
bkz. Polat, Ebn b. Osman, DA, X, 66-67
206
Abdilmelik, veliaht iken hac yolculuunda, Medineye urad. nsanlar onun yanna gelerek
selamladlar. Sleyman, Resulullahn namaz kld yerleri dolat. Uhud ehitlerini ziyaret
etti. Yannda Ebn b. Osman, Amr b. Osman, Ebu Bekr b. Abdillah b. Ahmed vard. Ona
Kubay ve Mescidul-Fedh gibi yerleri gezdirdiler. O, gezdii yerleri soruyor, bilgi alyordu.
Sonra Ebn b. Osmana Nebnin siyerini ve mezsini yazmasn emretti. Ebn, O,
yanmda. Onu kendisine gvendiim birinden tashih edilmi olarak aldm( --= , '+--= -
- ` -- == --) dedi. Sleyman, onun bir nshasn karmasn emrederek, katip
grevlendirdi. Yazma tamamlannca Sleymana gtrld. O kitaba baknca, iki Akabede ve
Bedrde Ensrn zikrini grd. Bunun zerine, Ben bu topluluun bu kadar faziletli
olduunu dnmyorum dedi. Ebn b. Osman, Ey emir, onlarn mazlum ehidi yzst
brakmakla yaptklar, bizi doruyu sylemekten engellemedi, u sz gerektir ki, Onlar
kitabmzda ) - '--'- ( size vasfettiimiz gibidirler dedi. Sleyman, Bunu mminlerin
emirine zikretmek iin nshasna ihtiyacm yok. Muhtemelen o muhalefet edecek dedi ve
kitabn yaklmasn emretti. Dndmde mminlerin emirine soracam, ayet uygun
bulursa, nshasn karmak kolaydr dedi. Sleyman b. Abdilmelik durumu ve Ebnn
grn babasna anlatt. Abdulmelik, Bizim faziletine ihtiyacmz olmayanlarn ne
karlmasna, am halknn bilmediklerini retmeye ihtiyacmz yok dedi. Sleyman, Ey
mminlerin emiri, ite bu yzden nshasn kardm kitab, mminlerin emirinin gr
alnncaya kadar yaklmasn emrettim dedi
1600
eklindedir. Grlecei zere, bu metne
bakarak, Ebnn bizatihi cem ettii bir eserden bahsetmek mmkn grnmemektedir.
Yukarda Vkdnin de kastettii Mez, muhtemelen Ebnn gvendii birinden ald bu
nshadr, yoksa kendisinin zgn Mezye dair eseri/rislesi veya haberleri olsayd bunu
kendi biyografi ksmnda zikrederdi.
Rivyetleri bahsinde bu konu zerinde duracamzdan burada sadece unu ifade
edelim ki, Ebnn siyere dair bir eserinden sz etmek zordur. Ebnn siyere dair en fazla bir
iki haberi vardr ve bu haberlere bakarak da Horovitzin iddia ettii gibi, onu Mez bilgisi
ile ilk mehur olan veya ilk tedvnde bulunan olarak kabul etmek mmkn deildir.
1601

1600
Zbeyr b. Bekkr, 275-276
1601
Ebnn Mez adl bir eseri olmad konusunda ayrca bkz. Zettersten, K. V., Ebn b. Osman b. Affn,
A, Eskiehir 1997, IV, 2. Ne ilgintir ki Zettersten, atfedilen eserin Ebna ait olmad grn Horovitze
dayandrmaktadr.
207
5. 5. Rivyetleri
Kendisinin az hadisi vardr.
1602
Buhr ve Mslim ondan rivyet etmilerdir.
1603

Bununla beraber, kendi adna yalan hadisler de imal edilmitir.
1604
Kaynaklarda, Ebn b.
Osmana ait siyere dair rivyeti yok denecek kadar azdr. Onun rivyetlerine rnek olarak
sadece iki haber zikretmek durumundayz; Abdurrahman b. Ebn b. Osman-Babas-Osman,
Ben merin yanna giren en son kiiydim
1605
; Ebu assn-bn Eb Yahy-
Abdurrahman b. Utbn-Ebn b. Osman-Kab b. Acra, Neb ilk Cuma namazn Ben Slim
mescidinde, Atike mescidinde kldrd
1606
Grlecei zere bu iki haberden de sadece biri
Resulullahn hayat ile ilgilidir. Burada Horovitzin, almasnn sonuna Ebn b. Osmann
nakli olarak ekledii,
1607
bn Kuteybenin e-ir ve-uarsndan yapt alntya da yer
vermek gerekir. Ancak, Kab b. Zheyrin biyografisini ve Resulullahn brdesini ona
vermesini konu edinen bu haberin tamam Ebna ait deildir. Ebnla ilgili ksm; Neb(sav)
ona Brdesini giydirdi. Muviye daha sonra bunu yirmi bin dirheme satn ald. Halifelerin
bayramlarda giydii (bu brdedir). Bunu Ebn b. Osman iddia etmitir
1608
eklindedir. Kab
b. Zheyrin gelerek Mslman olmas ve iir okumas haberini daha kapsaml ve ayrntl
olarak bn shk, sm b. mer b. Katdeye dayanarak nakletmektedir.
1609
bnul-Esr de,
Muviyenin brdeyi satn almas da dahil olmak zere ayn hikayeyi anlatmasna karn,
kaynak zikretmez.
1610
bn Kesr ise hdiseyi bn shk ve Beyhk temelli olarak anlatr ve
hibir surette Ebnn ismini zikretmez.
1611
Btn bunlara ek olarak, bn Kuteybenin
zikrettiimiz anekdottan sonra da haberini devam ettirmi olmas, sz konusu rivyetin
tamamnn Ebna ait olmadn, sadece brdenin Muviye tarafndan satn alnmas ve
bayramlarda halifelerin giymesi ile ilgili ksmn, Ebnn iddiasna dayandn syleyebiliriz.

1602
Zeheb, Alm, IV, 352. Onun fkha dair rivyetleri de vardr. Bunlara rnek olarak; Mlik b. Damre bn
Sad el-Mzen-Ebn b. Osman, Osman b. Affn, ekmek ve et yedi. Sonra mazmaza yapt, ellerini ykad,
onlarla yzn meshetti. Sonra namaz kld. Abdest almad [Neysbr, Ebu Bekr Muhammed b. brahim b. el-
Mnzr(318/930), el-Evsat fis-Snen Vel-cm vel-htilf, I-II, thk: Ahmed Muhammed Hanf, Dru Tayyibe,
Riyad 1405, I, 221] ve Ebn b. Osman, Adam, fercine dokunursa, Abdest alncaya kadar namaz klamaz[ bn
hn, Nsihul-Hds, I, 118] gibi nakillerini vermek mmkndr.
1603
bkz. Hkim en-Neysbr, Tesmiyye, I, 80; Mizz, II, 19
1604
rnekler iin bkz. Nes, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb(303/916), Amelul-Yevm vel-Leyl, thk: Faruk
Hamde, Messesetr-Risle, II. Bsk., Beyrut 1406, I, 291; bn Eb Htim, lel, II, 183, 196-197, 373; bnul-
Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed(597/1200), el-lell-Mtenhiye fil-Ehdisil-Vhiye, I-
II, thk: Hall el-Meys, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1403, II, 938
1605
bkz. bn ebbe, III, 919; varyantlar iin bkz. 919-920; ayrca bkz. bn Eb sm, Ebu Bekr Ahmed b. Amr b.
Eb sm ed-Dahhk eybn (287/900), Kitbuz-Zhd, thk: Abdulal Abdulhamd Hmid, Drur-Reyyn lit-
Trs, II. Bsk., Kahire 1408, I, 118
1606
bn ebbe, I, 68
1607
1608
1609
bkz. bn Him, IV, 503, 514
1610
bkz. bnul-Esr, el-Kmil, II, 274-276
1611
bkz. bn Kesr, el-Bidye, IV, 768-776
208
Netice itibariyle diyebiliriz ki, ilk siyer kaynaklarnda isminin zikredilmedii, bir iki
rivyeti dnda siyere mteallik herhangi bir nakli olmayan Ebnn, siyer yazclna,
ieriine, metodolojisine dair herhangi bir etkisinden veya katksndan sz etmek mmkn
olmad gibi, onun bir siyer alimi gsterilmesi kesinlikle hatadr. Burada, Ebna yer
ayrmamzn sebebi, Horovitz, A. Emin, Azam ve daha baka aratrmaclarn
1612
onu bir
siyer alimi olarak gstermelerinin, hata olduunu ifade etmektir. Ebndan ok daha fazla,
siyer ve mezye dair rivyetleri, nakilleri olan bir ok alim siyer rvisi olarak
zikredilmezken, Ebnn bu ekilde gsterilmesi de ayrca dikkat ekicidir. lk olarak
Horovitzin ortaya att bu isim, sonraki aratrmaclar tarafndan da herhangi bir tetkike tabi
tutulmakszn tekrar edilegelmitir. Burada insann aklna, ister istemez Horovitzin bu ismi
zikretmesinin temelinde ona yneltilen ahmaklk ithamnn etkili olup olmad sorusu
geliyor.
C-CEM DNEM
Siyer yazcl Zhr ile yeni bir dneme girmitir. Risleler dneminde alimler,
Urvenin ieden, sm b. merin Mahmd b. Lebdden, Abdullah b. Eb Bekrin
babasndan veya vesikalardan faydalanmas gibi snrl saylabilecek kaynaklardan elde
ettikleri haberleri bir araya getirmeye almlard. Oysa bu dnemde Zhr belli bir hacme
ulaan btn bu nakilleri kendisinde toplamay baarm, talebelerine kolayca
ulaabilecekleri, geni bir literatr hazrlamtr. Zhrnin, kendisinden nceki siyer
rislelerini bir araya toplama baarsnda kendi ilm yetkinliinin yan sra, siyas idarenin
teviki de gz ard edilmemelidir. Bu dnemle ilgili olarak sadece Zhryi ele alacaz.
Siyerde bir nev Zhrnin nakilcisi konumunda olan Mameri de bu blmde ele almak
mmkndr. Ancak Mamerin sadece Zhr ile yetinmemi olmas ve Zhrnin rivyetlerini
kendi tercihine gre tasnif ederek yeni bir telifte bulunmas sebebiyle, onu bir sonraki
dnemde ele almay uygun bulduk.
1-Zhr(124/741)
Zhr, Medine ekolnn kurucusu olarak gsterilmektedir.
1613
Daha nceden ilk
dnem siyer yazclnda bir ekol tasnifi yapmann mmkn olmad zerinde durduumuz
iin burada bunun ne kadar salkl olabilecei zerinde tekrar durmuyoruz.

1612
bkz. Vf, 219; Terzi, Mustafa Zeki, slm Tarih Yazclnn Douu ve Gelimesi, Samsun Yksek slm
Enstits retim yelii Tezi, Samsun 1981, 27; Muhammed Feth, 140; Slem, el-Vkd, I, 7; bn shk, es-
Sretun-Nebeviyye, (takdim), I, 7; Terhn, 43
1613
bkz. Hafc, 356; een onu, Medine Tarih Ekolnn ilk byk temsilcisi olarak tanmlar. Bkz.
Mslmanlarda Tarih, 24; ayrca bkz. Nebrv, 115; Zhr, el-Mez, (takdm), 30-31
209
Drdnc tabakadan tbinun kklerinden olan
1614
Zhrnin nesebi, Muhammed b.
Mslim b. Ubeydillah b. Abdillah b. ihb b. Abdillah b. el-Hris b. Zhre b. Kilb b.
Mrredir.
1615
Knyesi, Ebu Bekr el-Kuradir.
1616
Annesi, Benid-Duil kabilesinin, Bekr b.
Abdiment b. Kinne soyundandr.
1617
Sheyl ez-Zekkr, onun ismini, bnetu Ehbn b. ed-
Duil b. Bkeyr b. Abdiment b. Kinne eklinde zikretmektedir.
1618

Zhr, Mekkede domutur.
1619
Doum tarihi olarak 50/670,
1620
51/671,
1621

56/675,
1622
ve 58/677
1623
gibi tarihler verilmitir. Sheyl Zekkr ise, Rivyetlerden en tercih
edileni, Medinede hicr 51 ylnda doduudur.
1624
der. Kendisi Hicz ile m arasnda
Eyle diye isimlendirilen bir kyde oturuyordu.
1625

Byk dedesi, Abdullah b. ihb, Bedrde mrikler safnda yer almtr. Uhud
Savanda ise, Resulullah(sav)i grdklerinde ldreceklerine veya bu uurda leceklerine
dair yemin edenler arasnda idi.
1626
Babas Mslim b. Ubeydillah ise, isyan srasnda
Abdullah b. Zbeyrin yannda yer almtr.
1627
Sheyl Zekkr, Zhrnin ilme ynelmesini
ekonomik skntlara balamaktadr.
1628
Zhrnin ekonomik skntlar ektii dorudur.
1629

Ancak onun ilme ynelmesini sadece ekonomik nedenlerle aklamaya kalkmak hakszlk
olacaktr.
Otuz yana kadar Medinede oturan Zhr, 80/699 ylnda Dmeke gitti.
1630
Onun
Dmeke gidi tarihi olarak 81/700
1631
veya 82/701
1632
tarihleri de verilmitir. Zhrnin,
Dmeke Abdulmelikin, bnul-Eas isyan(81-82/701)
1633
ile urat zaman geldii de

1614
Suyt, Tabakt, I, 49
1615
bkz. Zbeyr, 274; Mslim, el-Mnferidt, I, 121; el-Kn, I, 114; bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 385;
bn Kuteybe, el-Merif, 472; Nes, Tesmiyet Fukah, I, 127; Drakutn, Zikru Esmit-Tbin, I, 313; bnul-
Cevz, Safve, II, 136; Zeheb, Alm, V, 326; Al, I, 269; bn Kesr, el-Bidye, IX, 394; Ebul-Vef, et-Tebyn,
I, 181; Suyt, Tabakt, I, 49
1616
1617
bkz. Zbeyr, 274
1618
bkz. Zhr, el-Mez, (takdm), 23
1619
1620
bnul-Esr, el-Kmil, V, 260; Zeheb, Alm, V, 326
1621
Zeheb, Alm, V, 326
1622
Zeheb, Alm, V, 326
1623
bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 139; bnul-Esr, el-Kmil, V, 260; IX, 395, 398
1624
Zhr, el-Mez, (takdm), 23
1625
Subh es-Slih, 381
1626
bn Kuteybe, el-Merif, 472; bnul-Esr, denilir ki ibaresi ile, dedesinin ismini Uhudda Hz. Muhammedi
yaralayanlar arasnda zikreder. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil, II, 154; Horovitz, bn Him ve Tabernin nakline
dayanarak Zhrnin dedesinin bu konumundan bahsetmediini belirtir. Bkz. el-Mez, 50
1627
1628
bkz. Zhr, el-Mez, (takdm), 25-26
1629
bkz. Zeheb, Alm, V, 328
1630
1631
1632
Zeheb, Alm, V, 328; Vkd, el-Mez, (takdm), I, 22
1633
Bu isyan hakknda bkz. Takk, Trhud-Devletil-Emeviyye, 86-89
210
nakledilmitir.
1634
Zhr, nce Abdulmelik b. Mervn, sonra da Him b. Abdilmelikin
himayesine girmitir.
1635
Emev halifeleri hakknda bir layiha hazrlad da belirtilen
1636

Zhrnin, rivyetlerinin geni lde Emev taraftar olduunu iddia eden Watt, onlarn
aleyhlerine olan haberleri de naklettiini belirtir.
1637

Kaynaklarda, Zhrnin, Abdulmelik b. Mervnn himayesine girmesiyle alakal olarak
farkl hikayeler gelmitir. Bu hikayelerde, ekonomik durumunun zorlamas ile ama gittii,
efendisine ocuk veren cariye konusunda
1638
veya Hseyinin ehit edildii gn Beytul-
Makdiste olanlar hakknda
1639
bilgisi nedeniyle Abdulmelikle grt, Abdulmelikin
Zhrnin babas hakknda, fitnede fesat karan bir adamd
1640
dedii, borcunu dedii
1641

ve Zhrnin, dn yolunda klesini istemeyerek ldrd
1642
gibi konular ilenmektedir.
Bu konuda bir dier hikaye ise, Vkd-Abdurrahman b. Abdilazz-Zhr kanalyla
gelmitir; Yetikinliimde, ne malm ne de dvnda kaytl maam vard. Ben, kavmimin
nesebini, bu konuda alim olan Abdullah b. Salebe b. Sarden reniyordumOna bir adam
gelerek, boanma konusunda bir meseleyi sordu. Abdullah ona, Sad b. el-Mseyyibe
gitmesini sylediBen de Sad b. el-Mseyyibin yanna gittim ve bn Salebeyi braktm.
Urve, Ubeydullah, Ebu Bekr b. Abdirrahmanla beraber fkh rendim. Sonra ama hareket
ettim. Seher vakti, Dmek mescidine girerek, bir ders halkasnn iine oturdum. Topluluk
benim nesebimi sorduktan sonra, bana, Efendisine ocuk veren cariye konusunda bir bilgin
var m? dediler. Ben onlara bu konudaki mer b. el-Hattbn hkmn syledimKabsa
b. Zeyb geldi, ona haber verdiler, nesebimi sordu. Ben de nesebimi syledimAbdulmelik,
bana Sen kimsin? dedi. Ben, Muhammed b. Mslim dedim ve Zhrye kadar
babalarmn isimlerini saydm. Fitne karan bir topluluk dedi. Mslim b. Ubeydillah,
bnuz-Zbeyre katlmt. Sonra efendisine ocuk veren cariye konusunda yanmda ne
olduunu sorduBen, bu konuda merden gelen hadisi naklettim. O, Kabsaya dnerek,
Bu her tarafa yazlsn dedi. Ben kendi kendime, Bir daha, onun yanna girmeye frsatm
olmaz diye dnerek Mminlerin emiri, ayet uygun grrlerse akrabalm gzetsin,
bana maa balasn dedim. Abdulmelik, Sen, imdi durumunu drdn dediEvine

1634
1635
1636
Azam, Zhrnin sz konusu rislesinde halifelerin tarih srasna gre doum, vefat ve iktidar dnemlerinin
listesini verdiini, Tabernin bu risaleden iki nakilde bulunduunu kaydeder. Bkz. Hads Edebiyat, 254
1637
bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, 83
1638
1639
bkz. bn Abdirabbih, V, 126-127
1640
1641
bkz. bn Abdirabbih, V, 127; Zeheb, Alm, V, 329
1642
bkz. bn Abdirabbih, V, 127
211
ulatmzda, ieride biraz kaldktan sonra 100 dinarla kt. Bana bir katr, uak ve 10
elbise verdiSonra bana, Ailenin geimi iin sana maa baladm dedi. Kabsaya de
dvna bu ekilde yazlmasn emretti. Bana dnerek, Dvn kaydnn, mminlerin emiri ile
beraber burada m yazlmasn yoksa memleketinde mi yazlmasn istersin? dedi. Ben,
Sizinle beraberim dedim Abdulmelik, Ensrdan nerdesin? Onlarn yannda sen ilim
bulursun, efendilerinin olu Hrise b. Zeydle grtn m? dedi ve bazlarnn isimlerini
sayd. Medineye dnnce, onlar buldum ve onlardan iittim. Abdulmelik vefat etti. Ben de,
srasyla, Veld, Sleyman, mer b. Abdilazz ve Yezde, intisap ettim. Sonra Him b.
Abdilmelike tutundum. Him, Zhryi, ocuklarna ilim retmek ve onlarla haccetmek iin
grevlendirdi
1643
Muhtasar olarak aktardmz bu rivyet, onun hayat hikayesinin de zeti
gibidir ve anlatlanlar ierisinde doruya en yakn gzkmektedir.
Zhrnin cmertliine dair bir ok hikaye gelmitir.
1644
Anlalan o ki, Zhr bu yzden
byk borlarn altna girmi ve borlar deiik dnemlerde Emev halifeleri tarafndan
denmitir. Ancak onun bunlar fazla dert etmedii anlalyor; Zhrye, seni borlarnn
okluundan dolay ayplyorlar? denildi. O, Borcum ne kadar? diye sordu. 20.000
dinar denilince, ok deilmi. Benim be kaynam var, her kaynamn fiyat 40.000
dinar dedi.
1645
Bu borlar yznden devaml halifelere bavuran Zhr, gerek bavurma
gerekse de borlarnn denmesi konusunda bir sknt ile karlamamtr; Sad b.
Abdilazz, Zhr, Hima, Borcumu de dedi. O, Ne kadar? diye sordu. Zhr,
18.000 dinar deyince, Korkarm ki, bunu dersem, bor daha da artacak dedi. Zhr,
Neb Mmin ayn delikten iki kere gemez buyurmutur dedi. Bunun zerine Him
borcunu dedi. Ancak, Zhr lmeden nce yine o kadar borlanmt.
1646
Rivyette de konu
edildii gibi, Him, bir ok defa Zhrnin borlarn demitir.
1647

Zhrnin ekonomik adan siyas idareye bal olmas, halifeler tarafndan istismar
edilmeye de kalklmtr; Sleyman b. Yesr, Him b. Abdilmelikin yanna girdi. Him,
Ey Sleyman, onlardan gnahn byn stlenen[24/Nr, 11] kimdir? dedi. Sleyman,
Abdullah b. beyy b. Seluldur dedi. Him, Yalan syledin. O, Alidir dedi. Bu srada,
Zhr ieri girdi. Him ona da aynsn sordu. O da, Abdullah b. beyy b. Seluldur dedi.
Him yine, Yalan syledin. O, Alidir dedi. Zhr, Babas yok olasca, ben mi yalan

1643
Zeheb, Alm, V, 330-331; Zhrnin, Abdulmelikle grmesiyle ilgili olarak ayrca bkz. bn ebbe, II,
723-725; bn Kesr, el-Bidye, IX, 394-395; 400-401. Onun, Himn ocuklarna retmen olarak tayin
edilmesi konusunda bkz. bn Kesr, el-Bidye, IX, 396
1644
Bu konuda kendisi, Cmertlii bulduk, tecrbenin bir faydas olmuyor demitir. Bkz. Zeheb, Alm, V,
340; cmertliine dair hikayeler iin bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 138-139; Zeheb, Alm, V, 340-341
1645
Zeheb, Alm, V, 340
1646
Zeheb, Alm, V, 342; ayrca bkz. bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 40; Zeheb, Alm, V, 340
1647
bkz. bn Kesr, el-Bidye, IX, 398
212
syledim, gkten Allah yalan helal kld diye barsalar ben yine yalan sylemem, bana
Sad, Urve, Ubeyd ve Alkame b. Vakks haber verdiler ki ie, Onlardan gnahn byn
stlenen Abdullah b. beyydir demitir. Herkes armt. Him ona, Kalk git, senin gibi
birisine gvenmek bize gerekmez dedi. O, Hakszlkla veya zorla sen benim zerime hakim
olamazsn! Benimle uramay brak dedi. Him, Hayr, fakat sen bir milyona yola
gelirsin dedi. Zhr, Sen de senden nceki baban da bilir ki, malla yola gelmem dedi ve
kt. Him, phesiz, eyhi biz tahrik ettik diyerek, ona bir milyon takdir etti. Bu
Zhrye haber verilince, Allaha hamd olsun, bu Onun katndandr dedi.
1648
Grlecei
zere Zhr, gerektii yerde siyas idarenin basksna direnebilmi, ilm drstlnden taviz
vermemitir. Ancak Zhrnin, maddi anlamda rahat diyebileceimiz bir yaam tarzna
altn ve vazgeemediini de burada belirtmeliyiz. Nitekim Sfynn, Zhrye, keke
Medinede otursaninsanlar senden renseler denildi. O, Bunu yapmam iin, benim
dnyadan ekilmem ve Ahireti arzulamam gerekir diye cevap verdi.
1649
eklindeki rivyeti
de, bunu desteklemektedir.
Zhrnin, Abdilmelikle olan ilikileri balamnda en ok dile getirilen husus,
Mescid dnda yolculua klmaz(at srlmez) hadisi ile alakaldr. zellikle msterikler
tarafndan dile getirilen bu haberin kayna Yakbdir; Abdulmelik, bnuz-Zbeyrin hacca
gidenleri yakalayp, kendisi iin biat almas zerine, am halkn hacca gitmekten men
ederek, Mekkeye gitmelerini yasaklad. nsanlarn, Allahn zerimize farz kld hacdan
bizi men mi ediyorsun? diyerek buna kar kmalar zerine o, te bn ihb ez-Zhr,
Resulullahn mescit dnda yolculua klmaz, Mescid-i Haram, benim bu mescidim ve
Beytul-Makdis dediini rivyet ediyor. Buna gre, Beytul-Makdis de sizin iin Mescid-i
Haram makamndadr. Resulullahn miraca karken ayan oradaki tan zerine koyduu
rivyet edilmitir. Bu da sizler iin Kabe makamndadr dedi. Bu tan zerine, kubbe
yaptrd, rtler rttrd. nsanlar, Kabenin etrafnda tavaf ettikleri gibi onun etrafnda
tavaf ettiler. Bu durum Ben meyye dneminde byle ikme edildi
1650
Bu haberin baz
deiikliklerle Ktb-i Sittede yer aldn belirten Horovitz, Abdulmelikin, Zhrye atfla
bu hadisi zikretmesinin mmkn olmadn belirtir. Zira bu rivyete gre sz konusu hdise,
bnuz-Zbeyrin isyan zamannda, 65-73/684-692 yllar arasnda olabilir. Kubbenin yapl
tarihi ise 72/691dir. Zhr 73 ylnda 23 yanda veya daha genti ve hadis alimleri arasnda

1648
Zeheb, Alm, V, 339-340. Bu rivyeti nakleden Azamnin, rivyetin devamnda yer alan rvet teklifine
yer vermemesi ilgintir. Bkz. Azam, Hadis Edebiyat, 260; bu hdisenin benzerinin Veld b. Abdilmelikle
Zhr arasnda getii de rivyet edilmitir. Bkz. Buhr, Sahh, V, 60; bn ebbe, I, 337; Zeheb, Alm, II, 160;
Kurtub, XII, 198
1649
Zeheb, Alm, V, 337
1650
Yakb, II, 261
213
isminin gemesi mmkn deildir.
1651
Abdullah b. ez-Zbeyrin ldrlme tarihi 73/692
yldr. Oysa Zhrnin Dmeke gidii olarak en erken zikredilen tarih 80/699 yldr ve
gittiinde Abdulmelik tarafndan tannmamaktadr.
1652
Zhrnin babasnn isminin Abdullah
b. ez-Zbeyrin isyanna katlanlar arasnda gemesi de gz nne alnacak olursa bu haberin
shhatinden bahsolunamaz.
1653

Zhrnin halifelere olan yaknl nedeniyle ismi, siyas entrikalara da karmtr.
Kendisi, halifeler nezdindeki konumunu kullanarak, halife atamalarna karm, bu konuda
halifenin fikrini etkilemek istemitir. Onun, Veld b. Yezdi veliahtlktan azletmesi iin
Him b. Abdilmelikle grt bu konuda srarc davrand nakledilmitir.
1654
Bylece
Zhr, veliaht olan Veldin dmanln kazanmtr. bn Kesrin verdii bilgiye gre,
Veld, Zhrnin bu abasn anlam ve onu tehdit etmitir. Zhrnin bu tehditlere cevab,
Ey fask, Allah seni zerime salmaz eklinde olmutur.
1655
Muhtemelen, Zhrye atfedilen
bu sz, sonradan imal edilmitir. Zira Zhrnin dorudan veliahd karsna almas olduka
zor bir ihtimaldir. Gelen rivyetler de Zhrnin bu konudaki almalarn ksm bir gizlilik
ierisinde yrttn gstermektedir. Bununla beraber Veldin Zhrnin almalarndan
haberdar olduunu ve hi de iyi niyetler beslemediini syleyebiliriz.
1656
Zhrnin, Veldi
ayplamasnn veya halife olmasn istememesinin nedeni, muhtemelen onun yaantsdr.
1657

Zhr, idaredeki kiilere de yardmc olmaya gayret gstermi onlara tler vermitir.
1658

Zhrnin fkh bilgisi hakknda sen edici ifadeler gelmitir.
1659
bn Kuteybe, Yezd b.
Abdilmelikin ondan kad olmasn istediini belirtir.
1660
Nitekim Zhr, Yezd dneminde,
Sleyman b. Habble beraber bir mddet kadlk grevini yrtmtr.
1661
Resm grevi uzun
sreli olmamakla beraber, Zhrnin ismi, mer b. Abdilazz,
1662
Yezd b. Abdilmelik
1663
ve
Him b. Abdilmelik
1664
dnemi fakihleri arasnda gemektedir.

1651
1652
bkz. bn Abdirabbih, V, 126; Zeheb, Alm, V, 329-330
1653
Sz konusu rivyeti nakleden Yakbnin Zhryi, Abdulmelik dnemi fakihleri arasnda zikretmediini de
ayrca belirtelim. Bkz. Yakb, II, 282. Bu habere yaplan reddiyeler iin ayrca bkz. Azam, Dirast, II, 456-
460; Dr, lmut-Trh, 99; Accc, es-Snne, 324-331
1654
bkz. Zeheb, Alm, V, 341-342
1655
bkz. bn Kesr, el-Bidye, X, 414
1656
Zhrnin, Him b. Abdilmelikle Veldi ekitirmeleri ve Veldin bunlardan haberdar olmas konusunda
bkz. Taber, Trh, IV, 247; Ebul-Ferec, VII, 17-18; Zeheb, Alm, V, 341-342
1657
Onun bir gecede, yetmi kadeh iki itii nakledilmitir. Bkz. Ebul-Ferec, VII, 18
1658
bkz. Taber, Trh, IV, 105
1659
bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 136-137; Zeheb, Alm, V, 336-337; bn Kesr, el-Bidye, IX, 397
1660
1661
bkz. Zeheb, Alm, V, 337; bn Kesr, el-Bidye, IX, 396
1662
Yakb, II, 308-309
1663
Yakb, II, 315
1664
Yakb, II, 329
214
Zhrnin vefat tarihi olarak, 123/740
1665
ve 124/741
1666
yllar verilmektedir. Ebu
Maer, onun 125/742 ylnda vefat ettiini syler.
1667
Bununla beraber genel kan, onun 124
ylnda vefat ettiidir.
1668
Onun Zebd vadisinde ldn syleyen Vkdden
1669
ya
konusunda yetmi iki
1670
ve yetmi be
1671
olmak zere iki farkl rivyet gelmitir. Edm
veya Edm denilen yerde,
1672
geenlerin kendisine dua etmesi iin yol zerine
defnedilmitir.
1673

Zhr, Emevlerle yakn ilikiler kurmasndan dolay eletirilmesine ve bu yzden
kendisinden rivyeti ho grmeyenlere
1674
ramen, hadisin aralarnda dolat(ilmin ana
kaynaklar) alt sika kiiden biridir.
1675
Zhr bir hadis dnda pheye dmediini, onun da
hfzettii gibi olduunu ifade etmitir.
1676
Nitekim onun bu szn dorulayacak, haberler de
gelmitir.
1677

Zhr ilim talebi konusunda byk aba sarf etmitir. Kendisi alimleri dolayor ve
onlardan ne iitiyorsa yazyordu. Kendisinin alimlere soru sorma konusunda olduka hevesli
olduuna dair rivyetler gelmitir.
1678
Zhr, Ben, Ubeydullah b. Utbeden ilim alyor ve ona
hizmet ediyordum. Kapsna gelip izin istediimde cariyesi ona, Uan geldi diyordu
1679

Zhr, Urvenin kapsnda da beklediini ifade etmitir; Ben, Urvenin yanna gelir,
kapsnda beklerdim, girmek istediimde girerdim. Ancak ona saygdan dolay, kapsnda
beklerdim
1680

Zhrnin hadis yazma konusundaki gayretleri ile ilgili bir ok haber gelmitir; Salih b.
Keysn, Ben ve Zhr ilim taleb ediyorduk. Biz, Snneti yazalm dedik ve Neb(sav)den
gelenleri yazdk. Sonra, Sahabeden geleni yazalm dedi. Ben, O, snnet deildir,

1665
Mesd, III, 215; Zeheb, Alm, V, 349; bn Kesr, el-Bidye, IX, 398
1666
bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 472; Mesd, III, 215; bnul-Esr, el-Kmil, V, 260; Zeheb, Alm, V, 349-
350; bn Kesr, el-Bidye, IX, 396, 398; Suyt, Tabakt, I, 50
1667
Zeheb, Alm, V, 350; bn Kesr, el-Bidye, IX, 398
1668
Zeheb, Alm, V, 349
1669
bkz. bn Kesr, el-Bidye, IX, 398; Zbeyr b. Bekkr ise, Senn Vadisinde ldn syler. Bkz. bn Kesr,
el-Bidye, IX, 398
1670
Zeheb, Alm, V, 350
1671
bkz. bn Kesr, el-Bidye, IX, 398
1672
Buras, Hiczla Filistin snrnda, Zebd vadisinde idi. Bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 139; Zeheb, Alm, V,
349; bn Kesr, el-Bidye, IX, 398; Zhr, el-Mez, (takdm), 30
1673
1674
1675
1676
bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 137; Zeheb, Alm, V, 344
1677
bkz. bn ebbe, II, 725; Rmhurmuz, 397; bn Kesr, el-Bidye, IX, 396
1678
1679
Ebul-Ferec, IX, 165; Zeheb, Alm, V, 332; bn Kesr, el-Bidye, IX, 399
1680
Zeheb, Alm, IV, 432
215
yazmayalm dedim. O yazd ben yazmadm, o baard ben kaybettim
1681
; Mamer, Zhr
bazen, hadisi kaybetme korkusu ile ayakkabsna yazard.
1682
Zhrnin hfzettikten sonra
yazdklarn imha ettiine ve nceden yazmadna dair rivyetler de gelmitir.
1683
Bu
konudaki en mehur rivyet, Him b. Abdilmelikin ocuklar iin hadis yazmasndan sonra
syledii nakledilen, Biz ilmi yazmaktan holanmazdk. Ta ki, emirler bizi buna zorlayncaya
kadar. Biz de, Mslmanlardan kimseyi bundan engellemedik
1684
szdr. Ancak bu ve
bundan nceki Zhrnin yazdklarn imha etmesi ile ilgili haberin shhatini pheyle
karladmz belirtelim. Zira Mamerin, Zhrnin elindeki yazl klliyta dair syledii,
Veld ldrlnceye kadar Zhrden ok yazdmz dnrdk. Veldin hazinesindeki
defterler(Zhrnin ilminden) bineklere yklenmiti
1685
eklindeki aklamasna ve onun
yazdklarna dair gelen dier rivyetlere baktmzda, Zhrnin bir ok risle yazdn,
gerek kendisinin, gerekse de rencilerinin bunlardan faydalandn kesin olarak
syleyebiliriz.
Zhrnin ilm oluumunda Sad b. el-Mseyyibin byk katks olmutur. Sad b. el-
Mseyyibin nasl rencisi olduu konusunda kendisi, Salebe b. Eb Manle oturdum. O,
Gryorum ki, sen ilmi seviyorsun dedi. Ben, Evet dedim. O, yleyse, senin u eyhe-
yani Sad b. el-Mseyyibe-gitmen gerek dedi. Bylece ben Sd(in derslerini) yedi yl takip
ettim Sonra Urveye gittim
1686
demitir. Baka bir sznde ise sekiz yl boyunca ondan
ilim aldn ifade etmitir.
1687
Zhr, Sad b. el-Mseyyibten ilim alma konusunda olduka
srarc davranmtr; Sad b. el-Mseyyibten hadis almak iin 3 gn takip ettim
1688
Bu
konuda baka bir sznde ise Biz bnul-Mseyyibin yanna oturduumuzda hi birimiz bir
ey sormazdk. Ta ki, hadise balayncaya veya bir adam gelip bir ey soruncaya kadar
1689

demektedir. Daha sonralar, Zhrnin Emevlere intisab ile Sad b. el-Mseyyible aras
almtr. Mlikin anlatt bu hdiseye gre; bn ihba, Ben meyyeden bazlar, Sad
b. el-Mseyyibten sordular. O, onun ilmini hayrla zikretti. Durumunu haber verdi. Bu Sade
ulat. bn ihb Medineye gelince, Sadin yanna geldi, selam verdi, ancak o almad ve
onunla konumad. Sad ayrlnca, Zhrde onunla beraber yrd ve Ne oldu ki, selam

1681
Hatbul-Badd, Takyd, 106-107; bn Kesr, el-Bidye, IX, 398. Benzer ierikli szler Ebuz-Zinddan da
gelmitir. Bkz. Zeheb, Alm, V, 329, 332
1682
1683
bkz. Hatbul-Badd, Takyd, 59
1684
Hatbul-Badd, Takyd, 107; Zeheb, Alm, V, 334; bn Kesr, el-Bidye, IX, 395
1685
1686
1687
1688
1689
Zeheb, Alm, V, 335
216
verdim benimle konumadn? Benden sana ne ulat. Hayrdan baka bir ey sylemedim
dedi. O, Beni, Mervna m anlattn? dedi.
1690
Sad b. el-Mseyyibin, Zhrye olan
kzgnlnn temelinde muhtemelen rencisinin kendisini hayrla yad etmesinden ziyade,
Emevlere intisab yatmaktayd.
Zhrnin bir dier nemli bilgi stad ise derya
1691
olarak nitelendirdii Urve b. ez-
Zbeyrdir. Sad b. el-Mseyyibten sonra Urvenin ilim meclisine katlan Zhr, ald
rivyetleri mzakere etmeye byk nem vermekte, Urve ve dierlerinden ald rivyetleri
gece evine dnnce cariyesine tekrarlamakta idi.
1692

bn ihb, rivyet almak iin gelen ahslarn ilm dzeylerini lmek iin, imtihan
ediyordu. Kendisine rivyet etmesi iin gelen birine, bir beyitte geen kelimeyi sormu,
bilmesi zerine rivyet edeceini sylemitir.
1693
Bununla beraber, rivyet konusunda teshl
gsterdii durumlar da olmutur; Ubeydullah b. mer, Ben, bn ihba kitaplarndan bir
kitap getirildiini, onun sahifelere bakarak, Bu benim hadisim, onu tandm, onu benden al
dediini grdm
1694
Rivyetin baka bir varyantnda durum daha ak dile getirilmektedir;
Ubeydullah, Zhrye kendisinin okumad, kendisine okunmayan bir kitap getirilir ve
Bunu senden rivyet edelim mi? denirdi. O, Evet derdi.
1695
Sfyn b. Uyeyneden
gelen, Bir adamn, iinde bn ihbtan hadisler olan bir kitab ona getirdiini grdm.
Adam, Bunu senden rivyet edeyim mi? dedi. bn ihb, Evet dedi. Onu okumad
1696
ve
bn Creyc hadislerle Zhrnin yanna gelerek, Ben bunlar sana arz etmek istiyorum
dedi. O, (Bu kadar) meguliyetim arasnda bunu nasl yapabilirim? dedi. bn Creyc,
Bunlar senden rivyet edeyim mi? dedi. O, Evet dedi.
1697
eklindeki ahitlikler,
Abdullah b. Yahy b. Ibdn, bn ihb ez-Zhr, ashabndan bazlarna hadislerinin
yazld bir tomar verir ve Bu benim hadislerim, bunlar al ve rivyet et derdi. Onlar da
bunu kabul ederlerdi
1698
eklindeki sz, Zhrnin kendi adna rivyet edilmesini tevik
ettiini veya en azndan bu konuda yardmc olduunu gstermektedir. Hatbul-Badd,
Zhrnin bu tavrn, getirilen hadisleri tanmas ile aklamaktadr.
1699
Cem dneminin en

1690
bnul-Mseyyib Mervn ismini Emevleri nitelemek iin kullanmtr. bn Kesr, el-Bidye, IX, 400
1691
Zeheb, Alm, V, 344
1692
bkz. Zeheb, Alm, V, 334; bn Kesr, el-Bidye, IX, 395. Bu konuda kendisi, Unutmak ve mzakereyi terk
etmek ilmi gtrr demitir. Bkz. Zeheb, Alm, V, 337; bn Kesr, el-Bidye, IX, 400
1693
1694
Rmhurmuz, 435; Hatbul-Badd, el-Kifye, 355; ayrca bkz. Zeheb, Alm, V, 338
1695
Hatbul-Badd, el-Kifye, 355; Zeheb, Alm, V, 344
1696
Hatbul-Badd, el-Kifye, 355-356
1697
Rmhurmuz, 436; Hatbul-Badd, el-Kifye, 356
1698
1699
bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 356
217
nemli ismi olan ve kendisinin 2000-2100 arasnda hadis rivyeti olduu sylenen
1700
biri iin
hadisleri tanmasnn zor olmad aikardr. Bizim ahs kanaatimiz, onun hadislere bakmak
yerine sadece rislenin sahibine bakt ve gvendii tand kaynaklardan getirilen
rislelerin kendi adna rivyet edilmesine msaade ettii yolundadr. Bylece, kendisine
getiren rvi ile kaynak arasndaki senedin zincirinde yer alyor, rvinin o haberi munkat
senedle rivyet etmesinin nne geiyordu. Bazen de, elindeki rislelerden birini kendisinden
rivyet etmek iin gelene veriyor ve ondan rivyet edebileceini sylyordu. Bu konuda
Sevr, Zhrye gittim. O, bana gevek davrand. Ona, Sen eyhlerine gitsen, sana bu
ekilde davransalar houna gider miydi? dedim. O, Haklsn dedi. Sonra ieri girdi ve
bana bir kitap getirerek, Bunu al ve benden rivyet et dedi. Ben ondan bir harf dahi rivyet
etmedim.
1701
Ancak, Zhrnin bu ynteminin zamanla kontrolden ktn sylemeliyiz.
Muhtemelen o, bu nedenden tr, mrnn son zamanlarnda hadis rivyetini terk
etmitir.
1702

Zhrnin bu yntemini onun arz ile semay eit olarak grmesinden kaynaklandn
da sylemek mmkndr. Bu konuda brahim b. Sad, bn ihba ilim arz edilir. O da
icazet verirdi
1703
; Ali b. el-Medn, bn ihbdan arz dnda bir ey iitilmez
1704
;
Abdullah b. Amr, Allaha yemin ederim ki, bn ihbtan kraatten baka bir yolla
almadk
1705
demilerdir.
Zhrnin rivyetleri en gzel serd eden olduuna dair Leys b. Sad,
1706
Amr,
1707
mer
b. Abdilazz
1708
ve bn Mnceveyhten,
1709
deiik ahitlikler gelmitir. Onun ilim meclisi,
yats namazndan sonra balyor ve sabaha kadar devam ediyordu.
1710
Kendisi rivyetlerinden
sonra, rencilerinin iir ve mesel okumalarn istiyor,
1711
bir dua ile de meclisi bitiriyordu.
1712

Zhr, kelm meselelerle de ilgilenmitir. Onun, imann sz ve amelden olutuunu ve
artp eksildiini kabul edenler arasnda olduu belirtilmitir.
1713
Yine ona atfedilen, Kadere

1700
1701
Zeheb, Alm, V, 338
1702
1703
1704
1705
Rmhurmuz, 429; Hatbul-Badd, el-Kifye, 301
1706
bnul-Cevz, Safve, II, 137; Zeheb, Alm, V, 328; bn Kesr, el-Bidye, IX, 396-397
1707
Zeheb, Alm, V, 335
1708
Zeheb, Alm, V, 335
1709
Suyt, Tabakt, I, 50
1710
1711
Zeheb, Alm, V, 341
1712
Zeheb, Alm, V, 335
1713
bkz. Kutlu, Snmez, slm Dncesinde lk Gelenekiler-Hads Taraftarlarnn man Anlay Balamnda
Bir Zihniyet Analizi-, Kitbiyt Yay., II. Bsk., Ankara 2002, 197
218
iman Tevhd dzenindendir. Her kim, tevhde inanr ve kadere iman etmezse, onun tevhd
inanc eksiktir
1714
szyle, kader hakkndaki grn dile getirmitir.
Zhr, fkh alannda da otorite konumundayd. zellikle kendisine sorulan sorulara
Resulullahn hayatndan rnekler getirerek cevap vermesi, onun nemini bir kat daha
artrmtr. bn ihba, lnn bir blgeden baka bir blgeye tanmas soruldu. O,
Sad b. Eb Vakks, el-Akkten Medineye tanmt dedi
1715

Onun hakknda Leys, bn ihbdan daha ok toplayan, ondan daha ok ilmi olan
grmedim
1716
; Sfyn, Zhr Medine halknn en alimidir
1717
ve Snneti, ondan daha iyi
bilen yoktur
1718
; mer b. Abdilaziz, Size bn ihb neririm. Gemi snneti ondan daha
iyi bilen biriyle karlaamazsnz
1719
ve O, bir deryadr
1720
; Eyyb, Zhrden daha alim
birini grmedim
1721
; Mekhl, bn ihb, insanlarn en alimidir
1722
; Ebu Bekr el-Hzel,
Zhr gibisini asla grmedim
1723
; Mlik, nsanlar iinde Zhr gibisi yoktur
1724

demilerdir.
1725

1. 2. Kaynaklar
Zhr, sar- sahabeden bazlar ile grm, sayca az da olsa onlardan hadis
almtr.
1726
Onun en ok grt ve en gvenilir ashab arasnda yer ald kii Enes b.
Mliktir.
1727
Bir dier nemli kayna ise, Ezvcun-Nebden ve Ebu Hureyreden nakilde
bulunan Ebu Bekr b. Abdirrahmandr. Zhrnin derya diye tanmladklar arasnda olan ve
onunla tantktan sonra, Sanki ilimden bir ey iitmemiim dedii Ubeydullah b. Abdillah
da nemli kaynaklar arasndadr.
1728
Ayrca, bn mer
1729
ve Cbir b. Abdillahtan rivyet
ettii, Ebu Hureyre,
1730
bnuz-Zbeyr, Hasan ve Hseyini grd, onlardan iittii

1714
Zeheb, Alm, V, 343
1715
bn Sad, III, 147
1716
Suyt, Tabakt, I, 50
1717
Zeheb, Alm, V, 334
1718
bnul-Cevz, Safve, II, 137; Zeheb, Alm, V, 336
1719
bnul-Cevz, Safve, II, 137; Zeheb, Alm, V, 336; bn Kesr, el-Bidye, IX, 397
1720
Zeheb, Alm, V, 336
1721
bnul-Cevz, Safve, II, 136; Zeheb, Alm, V, 336; bn Kesr, el-Bidye, IX, 397
1722
1723
Zeheb, Alm, V, 336
1724
Zeheb, Alm, V, 336
1725
Onun hcce olduu konusunda ayrca bkz. Zeheb, men Tkillime fhi, I, 169
1726
bn Mnceveyh onun on sahab ile grtn syler. Bkz. Suyt, Tabakt, I, 50
1727
bkz. Koyiit, bn ihb ez-Zhr, 57
1728
bkz. Ebul-Ferec, IX, 165; Zeheb, Alm, V, 344
1729
Ahmed el-Icl, ondan hadis rivyet ettiini belirtirken, Mamer iki hadis iittiini syler. Bkz. Zeheb,
Alm, V, 326-327; Al, I, 269. Bununla beraber, ondan iitmediine dair rivyetler de gelmitir. Bkz. bn
Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 385; Al, I, 269
1730
bkz. Zeheb, Alm, V, 326-327; Ebu Hureyreden rivyeti iin bkz. Zhr, el-Mez, 50-51
219
belirtilmitir.
1731
Kendisi de, ienin hadisi konusunda uzman olan Amre ile grtn
anlatmtr.
1732

Bunlara ek olarak, Abdullah b. Kab b. Mlik,
1733
Abdulmelik b. Mervn, Ali b.
Hseyin, Alkame b. Vakks, mir b. Sad, Ben Sbitin mevlas Ebul-Ahvs, Ebu mme
b. Sehl b. Huneyf, Hrice b. Zeyd b. Sbit, bn mer, Kesr b. el-Abbs, Kabsa b. Zeyb,
Mahmd b. Lebd, Mesd b. el-Hakem, Muhammed b. Cbeyr b. Mutim, Muhammed b. en-
Numn b. Utbe, Muhammed b. er-Reb, Osman b. shk el-mir, Sib b. Yezd, Sad b. el-
Mseyyib, Slim b. Abdillah, Sehl b. Sad, Urve b. ez-Zbeyr, Ebn b. Osman
1734
ve daha bir
ok kaynaktan rivyet etmitir.
1735

Zhr, hocas Urvenin mektuplarn da kullanmtr; Urvenin yanna girdim. O,
Veld b. Abdilmelikin arkada bn Eb Huneydeye mektup yazyordu. bn Eb Hneyde ona
mektup yazarak, Ey man edenler, mmin kadnlar hicret ederlerse, onlar imtihan
edin(60/Mmtehine, 10) ayetini sormutu. Ona Urve b. ez-Zbeyr, yle yazd
1736

eklindeki nakil, onun sz konusu mektubu istinsah ettiini gstermektedir.
1. 3. Rvileri
Kendisinden, Abdulazz b. el-Mcen, Amr b. Dnr, Amr b. el-Hris, Amr b. uayb,
At b. Eb Rabh, Bekr b. Vil, Ebu Hanfe, Ebuz-Zind, Evz, Eyyb es-Sahtiyn, Fuleyh
b. Sleymn, Him b. Sad, Heym b. Ber, bn Creyc, bn Eb Zib, bn shk, brahim b.
Sad, Katde b. Dume, Leys b. Sad, Mamer b. Rid, Mlik b. Enes, Mansr, Muhammed
b. Eb Hafsa, mer b. Abdilazz, Salih b. Keysn, Sfyn b. Uyeyne, Sleyman b. Kesr,
Yahy b. Sad el-Ensr, Zeyd b. Eslem, Ziyd b. Sad ve daha bakalar rivyet etmitir.
1737

Onun siyer rivyetlerini, dorudan veya rvileri aracl ile bir ok tarihi nakletmitir.
Ancak bunlar arasnda Mamer b. Rid ve Mus b. Ukbenin ayr bir yeri vardr. Her ikisi de
eserlerini Zhr temelli telif etmilerdir. Nitekim Zhrnin Mamer rivyetlerini bir araya
toplayan Sheyl Zekkr, mam Abdurrezzk b. Hemmm es-Sannnin, Musannefinin
Kitbul-Mez ksmna baktmzda az ziyadeliklerle beraber, Abdurrezzkn bu ksm,
Zhrnin rencisi ve ilminin rvisi Mamerden ald grlmektedir.
1738
der. Mamerin,

1731
bnul-Cevz, Safve, II, 138-139
1732
Zeheb, Alm, V, 347
1733
Ahmed b. Salih Abdurrahman b. Kab b. Mlikten bir ey iitmedi, rivyet ettii Abdurrahman b. Abdillah
b. Kab b. Mliktir der. Bkz. Al, I, 269
1734
Zhrnin Ebndan rivyet etmesi meselesi zerinde daha nce durmutuk. bn Muhammed, K. Bahrid-
Dem, I, 385; Al, I, 269
1735
bnul-Cevz, Safve, II, 138-139; Zeheb, Alm, V, 327; Suyt, Tabakt, I, 50
1736
bkz. Vkd, el-Mez, II, 631-632; bn Him, III, 326-327
1737
Zeheb, Alm, V, 327-328; Suyt, Tabakt, I, 50
1738
220
Zhr literatrnn oluumunda byk katks olmutur. Bu konuda Abdurezzkla Sevr
arasnda geen konuma, Zhrnin rivyetlerinde Mamerin ne kadar nemli yeri olduunu
gstermektedir. Abdurrezzk, Sevrye, Seni Zhrden alkoyan ne idi? diye sordum. O,
Dirhemlerin azl. Bize Mamer yetti dedi.
1739

mm Mlik de, Zhrnin nemli rencilerinden biridir. Mlik b. Enes ve Ubeydullah
b. merin Mekkede Zhr ile grtkleri ona hadis arz ettikleri, ancak orada ondan bir ey
iitmedikleri nakledilmitir.
1740
Bununla beraber, Mlik, Medinede Zhrden ilim almak
istemi,
1741
bunun zerine onun ilim meclisine katlm, bu mecliste hadis kraatinde
bulunmutur.
1742

1. 4. Eseri
Hadis kitabeti konusunda youn bir faaliyet ierisinde olan
1743
Zhr, mer b.
Abdilazz dnemindeki resm tedvnde nemli rol stlenmitir. mm Mlikin, lmi ilk
tedvn eden bn ihb ez-Zhrdir
1744
eklindeki sz mehurdur. bn Hacer ise, Alimlerin
dediine gre, sahabe ve tbindan bir grup hadis yazmaktan holanmamlar, kendilerinden
hfzen alnmasn istemilerdir. Fakat imamlar, ilmin kaybolmasndan korkunca onu tedvn
ettiler. Hadisi ilk tedvn eden, mer b. Abdilazzin emriyle bn ihb ez-Zhrdir. Sonra
tedvn, tasnif oald
1745
demektedir. Zhrnin tedvndeki rol zerinde duran Sheyl
Zekkrn da, tedvni kitabet anlamnda kulland grlmektedir; Arab ve slm kltrnn
toplanmasnda yeni bir merhaleye gelindiine iarettir. efev rivyet tedvn
edilen(mdevven) rivyete dnyordu.
1746
Biz, mer b. Abdilazz dnemindeki resm
tedvnle beraber slm ilimlerde cem dneminin balad kanaatini tamaktayz. mer b.
Abdilazzin, Medine valisi Ebu Bekr b. Muhammed b. Amra, mektup yazarak Amrenin

1739
Rmhurmuz, 236; Zeheb, Alm, VII, 8
1740
1741
1742
bkz. Rmhurmuz, 429; Hatbul-Badd, el-Kifye, 301; Zhrden rivyet etmesi ile ilgili olarak Mlik,
Mescitte falan Resulullahn yle dediini syledi diyen 70 kiiye yetitim. Onlardan biri Beytul-Ml
zerine grevlendirilse yeridir, ancak ben onlardan bir ey almadm. nk onlar bu iin ehli deillerdi. Bize
Zhr geldi. O, henz genti, onun kapsnda toplandk. nk o, bu iin ehli idi demitir. Bkz. bnul-Cevz,
Safve, II, 136; Zeheb, Alm, V, 343; Zeheb, onun bu sz hakknda, Mlik, Zhrnin boyanmasna aldanm
grnyor, onu gen zannediyor diyerek tashihte bulunur. Bkz. Zeheb, Alm, V, 344
1743
bkz. Horovitz, el-Mez, 63-66; Subh es-Slih, 381; Koyiit, bn ihb ez-Zhr, 76-77; Azam,
Dirast, I, 204-210
1744
bkz. bnul-Cevz, Safve, II, 137; bn Kesr, el-Bidye, IX, 400. Bu szn ayns Derverd tarafndan da
sylenmitir. Bkz. Zeheb, Alm, V, 334
1745
Azam, Dirst, I, 71
1746
221
rivyetlerini toplamasn emretmesi, yine onun emri ile Zhrnin rivyetleri toplamas, bu
dnemde slm ilimlerin yazldn deil, cem edilmeye balandn gstermektedir.
1747

Bu adan baktmzda Zhr cem dneminin en nemli ahsiyetidir. Kendisi, bn
shk, Mus b. Ukbe ve Mamer b. Ridin hocasdr. Zhrnin, kendisine ulaan haberleri
bir araya toplad kesin olmakla beraber, toplad rivyetler arasnda tercihte bulanarak,
bblara gre tasnif ettiini sylemek zordur. Nitekim, Mus b. Ukbe ile bn shkn
rivyetlerini karlatrdmz zaman bu durum ortaya kacaktr. Baz konularda her ikisinin
de kayna Zhr olmasna karn, birbirlerinden farkl haberler rivyet etmi olmalar,
Zhrnin sadece topladklarn rivyet etmekle iktifa ettiini, rencilerinin bu nakledilen
malzeme arasnda tercihlerde bulunarak, tasnif ve telife yneldiklerini gstermektedir.
Mlikin, Sad b. el-Mseyyib ldnde kitap brakmad, Ksm b. Muhammed, Urve ve bn
ihb da brakmadlar
1748
eklindeki sz de onlarn bblara ayrlm eser brakmadklar
anlamndadr. Dolays ile, tasnif dnemine Zhr ile girildii yolunda ki gre
1749

katlmamaktayz.
Zhrnin Sre kelimesini, Hz. Muhammedin hayat anlamnda ilk kullanan olduu
iddia edilmi
1750
ve kendisine eserler nispet edilmitir. Katip elebi, onun Kitbul-
Mezsinden bahsetmektedir.
1751
Ahmed b. el-Hasan b. Sellme b. Sad(584/1188)in,
Ebul-Ksm Ali b. Ahmedden, Zhrnin, Kitbul-Mezsini naklettii belirtilmektedir.
1752
Ebul-Ksm, Ne Zhrnin kitabnda ne de bn shkn kitabnda
1753
demek
suretiyle ve bn Kesr, Zhr, Siyerinde zikreder ki
1754
eklinde ona kitap atfnda
bulunurlar. Ancak btn bunlar yazdklar veya nakilleri olarak anlamak daha doru
olacaktr.
Ona eser nispet edenler, muhtemelen rvilerinin naklettiklerine verdikleri isimleri,
Zhr adna kaydetmilerdir. Yahy b. Manin, Mez konusunda en iyi eser, Musnn ez-
Zhrden naklen yazd kitaptr
1755
ve Sfynn, Eyyb b. Musnn Zhrden yazd
kitabnda buldum ki
1756
) ' '- --= ' = _-,- - ,, -- ( eklindeki szler

1747
brahim b. Sad-Babasndan; Resulullahtan sonra, Zhr gibi toplayan grlmedi bkz. bnul-Cevz,
Safve, II, 136; Zeheb, Alm, V, 335
1748
Zeheb, Alm, V, 345
1749
bkz. Zhr, el-Mez, (takdm), 27
1750
Hafc, 356; Vf, 217
1751
bkz. Katip elebi, II, 392; Badatl smail Paa, II, 7
1752
bkz. bn Ebil-Vef, Ebu Muhammed Abdulkadir b. Ebil-Vef Muhammed el-Kura(775/1373), el-
Cevhirul-Mudiyye f Tabaktil-Hanefiyye, nr: Mr Muhammed Ktphanesi, Kerate tz., I, 64
1753
bn Kesr, el-Bidye, V, 330
1754
1755
bn Hacer, Tehzb, V, 556
1756
Buhr, Sahh, III, 213
222
de, bizim bu grlerimizi dorular niteliktedir. Zhr byk abalar harcayarak siyere dair
bir ok risleden mteekkil kapsaml bir klliyt oluturmutur. Zhrnin bu rivyetleri
gerek kendi dneminde, gerekse de sonraki dnemlerde bir oklar tarafndan rivyet
edilmitir. Hatta, Rey ehlinden Eres isimli birinin anlattklar, onun rislelerinin ne kadar
yaygn olduunu gsterdii gibi, rvi ve rivyetlerinin okluunun bir aamadan sonra
Zhryi devre d braktn da gstermektedir; shk b. Rid, Reye gelerek,
etrafndakilere, Zhr bize haber verdi ki diye haberler nakletmeye balad. Ben ona,
Zhr ile nerede grtn? diye sordum. O, Onunla grmedim. Beytul-Makdise
uramtm. Orada onun bir kitabn buldum dedi
1757

Zhrnin Him b. Abdilmelikin ocuklar iin hadis rislesi cem ettii nakledilmitir;
Him b. Abdilmelik, Zhrden baz ocuklar iin hadis yazmasn istedi. Ktip ard, ona
400 hadis imla ettirdi. Bir ay veya bu kadar bir zaman sonra Himla bulutu. Him,
Zhrye, O, kitap kayboldu dedi. Zhr, nemli deil dedi. Ktibi tekrar ard, ona
imla ettirdi. Sonra Him bunu, birinci kitapla karlatrd. Bir harf bile deimemiti.
1758

Zhr bu almay istemeyerek kabul etmitir. Nitekim, kendisinden gelen bir haberde, sz
konusu rislenin nasl olutuu anlatlmaktadr; Him bana haber gndererek, oullarm
iin baz hadislerini yaz dedi. Ben, Bunu istiyorsan, bana ktibini gnder, insanlarn bana
sorduklarn, onlar iin yazsn dedim. O, Ey Ebu Bekr, bu yanmdaki deerini drd
dedi Sonra bana iki ktibini gnderdi.
1759

Zhrye nispet edilen bir dier eser ise, nesebe dair eseridir. Him b. Abdilmelik
dneminde, Irak valisi olan Hlid b. Abdillah el-Kasr, genel bir ensab kitab tasnif ettirmek
istemi, Zhr de bu ie girierek, Mudarn nesebi ile balamtr. Ancak anlalan o ki, eser
tamamlanamamtr. Denildiine gre, bu tasnifin metodu konusunda el-Kasr ile ihtilafa
dmlerdir.
1760
Muhtemelen Zhrnin, Neseb konusunda bir rislesi vard. Zira, Zhrnin
neseb konusunda aratrmalar yaptn biliyoruz. bn Hazm da, onu ensb en iyi bilenler
arasnda zikretmektedir.
1761
Ayn ekilde Zbeyr, Kitbu Nesebi Kurey adl eserinin
kaynaklar arasnda Zhryi de sayar.
1762
Bunlara dayanarak, Zhrnin kabilelerin
neseplerine dair risleleri elinde topladn veya kendisinin hazrladn syleyebiliriz. Ayn

1757
Hkim en-Neysbr, Marife, 172; Kd Iyd, el-lm, 119
1758
Rmhurmuz, 397; bn Kesr, el-Bidye, IX, 396
1759
Zeheb, Alm, V, 333
1760
1761
bkz. bn Hazm, Cemhere, 5
1762
bkz. Zbeyr, 3
223
ekilde Zhr, Veld b. Abdilmelikin istei zerine, Emev halifelerinin yalarn ve hkm
srelerini ieren bir risle de hazrlamtr.
1763

1. 5. Metodu
Ali b. el-Medin, hadisin aralarnda dolat(ilmin ana kaynaklar) alt sika arasnda
Zhryi de zikretmektedir.
1764
Zhr, haberlerinin naklinde sened zikrine byk nem
vermitir. Utbe b. Eb Hakmin anlatt bir haber onun bu konuda ne kadar titiz olduunu ve
evresine de bu hassasiyeti vermeye altn gsterir; shk b. Eb Ferve, Resulullah dedi
ki, Resulullah dedi ki diye hadisler rivyet etmeye balaynca ayn mecliste bulunan,
Zhr, Allah seni kahretsin ey bn Eb Ferve, Allaha kar ne kadar da cretkarsn ki
hadisleri isndsz olarak zikrediyorsundedi
1765

Zhr, isnda bu kadar nem vermesine karn yine de isnd konusunda tenkide
uramaktan kurtulamamtr. Tenkit edildii konularn banda ise, rivyetlerinde irsl ve
tedlis yapmas gelir.
1766
Bu konuda en iddetli gr, fiden gelmitir; Zhrnin irsli
leyse bi ey dir. nk biz onun Sleyman b. Erkamdan rivyet ettiini bulduk
1767

Zhr, isnd kullanmnda telfike bavurmutur. een, onun bu ynteme bavuran ilk
kii olduunu syler.
1768
Azam de, Kulland usln kendisi tarafndan icat edilip
edilmediini ve onun bir bakasn takip edip, etmediini sylemek zordur
1769
demektedir.
Oysa daha nce de zerinde durduumuz gibi, bu konuda ncelik Urveye aittir ve bu konuda
kanaatimiz onun, hocas Urvenin metodunu gelitirerek devam ettirdii yolundadr.
Zhr fk haberini, Sad b. el-Mseyyib, Urve b. ez-Zbeyr, Alkame b. Vakks,
Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mesd kanal ile nakletmekte
1770
ve Allah onu(ie)
teberr etti. Hepsi onun haberinden bir blm bana anlattlar. Bazlar onun haberini
dierlerinden daha iyi korumu ve sebt etmiti. Onlarn her birinin bana anlattklarn

1763
bkz. Dr, lmut-Trh, 97-98
1764
bkz. bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 55
1765
Hkim en-Neysbr, Marife, 42. Bu konuda gelen baka bir rivyette ise onun, Ey am halk, ne oluyor ki,
hadislerinizin yolunun yularnn olmadn gryorum! dedii nakledilmitir. Bkz. Zeheb, Alm, V, 334
1766
Al, I, 269; Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 181. rsline rnekler iin bkz. Zeheb, Alm, V, 327; Al, I, 269.
Onun mrsel rivyetleri hakknda, Yahy b. Sad el-Kattn, Zhrnin mrseli bakasnn mrselinden daha
erdir. nk o, hafzdr
1766
derken, Zeheb, Zhrnin mrselleri, Mudal hadis gibidir. nk ondan iki rvi
dm olabilir demektedir. Zeheb, Alm, V, 339
1767
Zeheb, Alm, V, 339
1768
bkz. een, Mslmanlarda Tarih, 25
1769
Azam, Hads Edebiyat, 253
1770
bkz. Abdurrezzk, V, 410-420; Ahmed b. Hanbel, Msned, VI, 194-196; Buhr, Sahh, III, 221; bn ebbe,
I, 280, 318; Taber, Trh, II, 111; Tefsr, XVIII, 89-92; bn Hbbn, Sahh, X, 13-22; Beyhk, Snen, VI, 415-
417; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 221-225; Zeheb, Alm, II, 153-159; bn Kesr, Tefsr, III, 269-272; Zhr,
el-Mez, 116
224
topladm. Bazlarnn haberi dierlerinin haberini doruluyordu
1771
diyerek senedi hakknda
aklama yapmaktadr. O, bu szleri ile rivyet metodu hakknda da bilgi vermitir. Zhr,
rivyetlerini birbirlerini tamamlama ve dorulama zerine kurmu, haberleri birbirleri ile
kyaslayarak sonuca ulamtr.
Alime okumakla(arz), ondan iitmeyi(sema) eit kabul eden
1772
Zhrnin kulland
isnd lafzlar ile ilgili ipular niteliinde rivyetler gelmitir. Kendisi kraat lafz olarak
Bana rivyet etti(-`-=) lafzn kullanyor ve kullanlmasna msaade ediyordu.
1773
Enesten
rivyetinde ise, ittim (---)lafzn kullanmtr.
1774
Zhrnin hadislerin anlam zere
rivyet edilmesi konusundaki gr, Ebu veysten gelmitir. O, Zhrye hadiste takdim
ve tehiri sordum. O, Helali haram, haram helal yapmadka bu Kurnda caiz olur da,
hadiste manay bozmadan, caiz olmaz m? Manas doru olursa, bunda bir beis yoktur
dedi.
1775

Juynboll, Zhr konusunda ilgin bir iddia ortaya atmaktadr; Irak kkenli olan
isndlarda Zhr nispetiyle zikredilen rviler, muhtemelen bu nispetle anlan veya kendilerini
byle adlandran ve Irakta bu nispetle faal olan ok saydaki rvi arasna dahil edilebilir. Bu
sadece iinde zikredildikleri isnda daha fazla saygnlk kazandrmak iin yaplmaktadr ki,
bu ilem tedlis olarak bilinen aldatmacann bir rneidir.
1776
Baka bir yerde ise, kesin kant
olmayan dolayl kantlara dayandn belirterek, Zhrnin birden ok kii olduunu
1777

ispatlamaya giriir ve sonuta 120 farkl Zhr olduunu tespit ettiini iddia eder.
1778
Ne var
ki, ulat say iin abartl teriminin dahi hafif kalaca aikardr. Onun, dolayl kant olarak,
Mlikin Zhrden, bn ihb diye sz etmesini onun, Zhr isimli kii etrafndaki
karkln farknda olmasna iaret saymas,
1779
dolayl delillerinin ne kadar geerli olduunu
gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Bir an iin onun, dolayl kantlarn kesin delil
olarak kabul etsek dahi, 120 rakamna nasl ulaabildiini anlamak yine de mmkn
olmayacaktr.
Zhr, Urve gibi naklettii konu ile ilgili kiilerden haber almaya gayret gstermitir.
Zhr, Srkann haberini, Abdurrahman b. Mlik el-Mudlicden verir ve Bu Srka b.

1771
bn ebbe, I, 311; ayrca bkz. bn Him, III, 297; Buhr, Sahh, III, 221; Zhr, el-Mez, 116
1772
1773
bkz. Rmhurmuz, 428; Hatbul-Badd, el-Kifye, 302
1774
1775
Zeheb, Alm, V, 347
1776
Juynboll, Hadis Tarihinin Yeniden nas, 65
1777
Juynboll, Hadis Tarihinin Yeniden nas, 188
1778
bkz. Juynboll, Hadis Tarihinin Yeniden nas, 190
1779
bkz. Juynboll, Hadis Tarihinin Yeniden nas, 188
225
Cuumun kardeinin oludur, babas bunu, Srkadan iittiini sylemi
1780
diyerek konu
ile ilgisini belirtir. Ayn ekilde Hayber haberini naklederken, Seleme b. el-Akvann ehit
olmas ile ilgili haberi naklettikten sonra, Sonra bunu Seleme b. el-Akvann oluna sordum.
O da babasndan bu ekilde anlatt
1781
diyerek bir ekilde hdise ile ilgili ahstan onay
almtr.
Zhr, kulland kayna hakknda da bilgiler vermektedir; Bana Ebu Osman b. Sene
el-Huz -ki kendisi am ehlinden idi-haber verdi ki
1782
; Ben Zhrenin halifi Abdullah b.
Salebe b. Suayr el-Uzr
1783
Zhr de dier siyer kaynaklar gibi, zikretmeyi gereksiz
grd yerlerde kaynann ismini zikretmemitir; Muhammed b. shk-Zhr ve Abdullah
b. Eb Bekr-Muhammed b. Selemenin ocuklarndan bazlar; Fedek ehlinin Resulle
anlamalar
1784

sm b. mer gibi, Zhr de ehl-i kitaptan, hatta bir piskopostan haber nakletmitir;
Abdulmelik zamannda Hristiyan bir piskopos bana haber verdi ki
1785
Ayn ekilde o,
hdiselerin kar tarafnda yer alan mrik anlatlarna da yer vermitir.
1786

Zhrnin mevliden rivyet etmemesi tenkit konusu olmutur.
1787
Zhr, mevliden
rivyet etmeme sebebini, Onlardan rivyet ettim, ancak bir haberi Muhcir ve Ensrn
ocuklarnda bulursam, bakalarna ihtiya duymuyorum
1788
eklinde aklamtr.
Gerekten de kendisi mevliden rivyet etmitir. Zhr mevliden Sleymn b. Yesr, Tvs,
Arac, bn merin mevls Nfi ve Slim,
*
bn Katdenin mevlas Nfi, Urvenin mevls
Habb, Eflahn mevls Kesrden rivyet etmitir.
1789

Urve gibi Zhr de, sonraki dnemlerde olduka sk kullanlacak olan, iddia etti
(=) ibaresini kullanmtr; bn ihb, Urve b. ez-Zbeyr, mir b. Fuheyrenin o gn
ldrldn, defnedilirken cenazesinin bulunmadn iddia etti dedi.
1790

1780
bkz. Abdurrezzk, V, 392-393; bn Him, II, 489; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 175; bn Eb sm, el-
hd, II, 275; bn Hbbn, Sahh, XIV, 184-186; Abdullah b. Muz es-Sann-Mamer kanal ile Hkim en-
Neysbr, el-Mstedrek, III, 7; Zhr, el-Mez, 101
1781
Mslim, Sahh, II, 1429-1430
1782
1783
bn Him, II, 628
1784
bn ebbe, I, 193
1785
Taber, Trh, II, 130; Ebul-Ferec, VI, 364
1786
bkz. Buhr, Sahh, IV, 30-31
1787
bkz. Azam, Hads Edebiyat, 259
1788
Zeheb, Alm, V, 344
*
1789
bkz. Rmhurmuz, 409
1790
bn Sad, II, 54; III, 231
226
Zhr, saray ricli ile ilikilerinin iyi olmasndan dolay devlet kaytlarna ulamada bir
sknt yaamamtr. Kendisinin, Medinedeki dvn kaytlar brosuna girdiine dair gelen
haber, onun vesikalara ulamada herhangi bir zorlukla karlamadn gstermektedir.
Abdurrahman b. el-Ksim-Mlik, bn ihb, Medineye geldi. Rebann elinden tutarak
Beytud-Dvna girdiler. kindi zaman ktlar
1791

Zhr, Hz. Peygamberin mektuplar ile de ilgilenmi, Resulullahn kimlere mektup
gnderdiini ve mektuplarn ieriini zikretmitir.
1792
Hi phe yok ki, Zhrnin kaydettii
en nemli vesika Medine Szlemesi olarak bilinen anlamann metnidir.
1793

Zhrnin rivyetlerinde iirin ayr bir yeri olduu kesindir. Rivyetlerden anlald
kadaryla o, iir dinlemekten holanmakta, ders halkasnda rivyetini tamamladktan sonra,
evresindekilerden iir okumalarn istemektedir.
1794

Zhr, rivyetlerinde konuyla ilgili ahslarn iirlerini nakletmitir. Kendisinin
zikrettii iirler arasnda; Abdulmuttalibin fil ordusu gelince syledii beyti,
1795
Mescid
inaat esnasnda Hz. Peygamberin syledii beyti,
1796
Hayberde Seleme b. el-Akvann,
1797

Kaza Umresinde Abdullah b. Ravhann okuduu iirleri
1798
ve Huveylid b. Esedin
beytini
1799
saymak mmkndr.
Zhr rivyet ettii iirlerle ilgili olarak aklamalar da yapmtr. Mescid inaatnda
Resulullahn okuduu beyitler hakknda, Resulullah(sav) Mslmanlardan bir adamn
iirini okuyordu. Bana onun ismi verilmedi. Resulullahn bu beyitler dnda tam bir iir
okuduuna dair herhangi bir hadis bana ulamad.
1800
eklinde aklama getirmitir.

1791
Zeheb, Alm, V, 343
1792
Herakle mektubu; Buhr, Sahh, III, 235; V, 136; Zhr, el-Mez, 60; Kisrya mektubu; Ebu Ubeyd, 28;
Kisrya mektubu; Taber, Trh, II, 133
1793
bkz. Ebu Ubeyd, 215-217
1794
Zeheb, Alm, V, 341
1795
Zhr, el-Mez, 37
1796
bn Sad, I, 241; Zhr, el-Mez, 105
1797
Mslim, Sahh, II, 1429-1430; Nes, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb(303/916), Snen, I-VIII, rh:
Suyt, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, VI, 30-32
1798
Sz konusu iirin mevz olma ihtimali olduka yksektir. Zira iir de, Sizinle tenzili konusunda
savatmz gibi, bu gn de tevili konusunda savayoruz beyitleri yer almaktadr. Bkz. bn Him, IV, 371;
Abd b. Humeyd, b. Nasr Ebu Muhammed el-Kiss(249/863), el-Muntehab min Msnedi Abd b. Humeyd, thk:
Subhil-Bedr es-Smir-Mahmd Muhammed Hall, Mektebetus-Snne, I. Bsk., Kahire 1408/1988, 375;
Tirmiz, Snen, V, 139; bn Eb sm, el-hd, IV, 38; Ebu Yal, Msned, VI, 273; bn Hbbn, Sahh, X, 379-
380; bn Kesr, el-Bidye, IV, 617; Tefsr, IV, 203; Heysem, Mevrid, I, 495
1799
Zhr, el-Mez, 43
1800
bn Sad, I, 241; Zhr, el-Mez, 105
227
1. 5. 5. Rivyetleri
Zhrnin rivyetlerinin en nemli zellii, rivyetlerinden hareketle siyer yazcl ve
edebiyatnn zaman ierisindeki deiimini takip etmenin mmkn olmasdr. lk dnem siyer
nakillerine ulamas ve onlar korumu olmas bize bu imkan vermektedir. Bu konuda
elimizde olduka arpc diyebileceimiz rnekler mevcuttur; Zhr Resulullahn, Ben
Nadrin suikast giriiminden, Nsiha isimli Yahudi bir kadnn bildirmesi
1801
neticesinde
haberdar olunduunu nakletmektedir. Ancak daha sonraki siyer anlatlarnda, uyarnn vahiyle
geldii anlatlmaktadr.
1802
Sonraki siyer kaynaklarnda Uhuda karken, Hz. Peygamberin
zrhn giymesinden sonra Mslmanlarn Resul istemedii bir ie zorlamalarndan dolay
duyduklar znt vurgulanrken, Zhrnin, Urve kanal ile aktard haberde sadece bir
kiinin bu dncelere sahip olduu aktarlmtr; bir adam, Ey Allahn Resul, anam
babam sana feda olsun, bizimle kal dedi. Resulullah, Zrhn giydikten sonra bir Nebye
onu karmak yakmaz dedi.
1803
Buna benzer bir deiikliin de, Hendek gazvesinde
olduu grlmektedir. Sonraki kaynaklar, Kurey-Yahudi ittifakn kertme iini Nuaym b.
Mesda atfederken, Zhrnin Sad b. el-Mseyyib kanal ile naklettii haberde bizzat
Resulullahn kendisi bu ii yerine getirmitir; Nuaym b. Mesd sz gizleyemezdi. Resulullah
ona, Ben Kureyzaya bunu biz emrettik dedi. Nuaym, Resulullahn bu szn Ebu
Sfyna syledi. Bunun zerine Ebu Sfyn, Ben Kureyzadan rehine istedi
1804
Mslman
toplumun Peygamber anlaynn deimesinin, metinler zerindeki bu tr deiikliklerde,
byk rol olduu kesindir. Hz. Peygamberin Sava hiledir
1805
dsturuyla aldatmaya
ynelik bu sz rviler veya mellifler tarafndan yanl alglanm, Peygamber telakkileri ile
badamayan bu sz ve bunun neticesinde gelen baar, Nuayma mal edilmitir. Rvi ve
melliflerin sadece Peygamber anlay deil sahabe anlay da metinlerin ieriinde veya
tercihinde ciddi ekilde etkili olmutur. Shhati olduka tartmal olan, Krts haberinde,
1806

Hz. Muhammedin yazdrma isteine kar kan Zhrnin naklinde mer iken,
1807

Buhrnin rivyetinde, bazlar olmutur.
1808
Ayn ekilde Hz. merin Mslman olma
haberi de, Zhrde olduka farkl bir ierikle anlatlmaktadr; Ona, kardei mm Ceml

1801
Zhr, el-Mez, 72
1802
bn Him, III, 190
1803
Zhr, el-Mez, 77
1804
Zhr, el-Mez, 80
1805
Ebu Dvud, III, 99
1806
Bu haberin mevz olduu aikardr. Bkz. z, Mevz Haberlerin Tarihi Deeri, 109-118; ancak, siyer
yazclndaki deiimi gstermesi asndan burada zikrettik.
1807
Abdurrezzk, V, 438; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 336; Buhr, Sahh, V, 137-138; Mslim, Sahh, III,
1259; Ebu Avne, III, 476; bn Hbbn, Sahh, XIV, 562-563; Beyhk, Snen, III, 433; IV, 360
1808
bkz. Buhr, Sahh, V, 138; Zhr, el-Mez, 136
228
bnt. el-Hattbn Mslman olduu, yannda Kurn yazl bir parann (kemik) olduu,
gizlice okuduu ve merin yedii lden(meyte) onun yemedii sylendikemii ald,
onunla kardeini yaralad, sonra o kemikle dar kt, okuma bilen birini ard-mer
okuma yazma bilmiyordu
1809
Burada unu da ifade edelim ki, balangtan itibaren iki tr
haberin de nakledilmi olmas mmkndr. Ancak, zamanla genel tercihler belirlenmi ve
dierleri neredeyse unutulmu veya unutturulmutur.
Bunun aksi durumlar da sz konusudur. Zhrnin zikretmedii baz isimleri sonraki
kaynaklarda bulmak veya eytana mal edilen eylemlerin, sonraki rivyetlerde ahslara
atfedildii anlatlarla karlamak mmkndr. Nitekim, bn Sadn, Zhr kaynakl olarak
naklettii haberde, Uhudda Muhammed ld diye barann eytan olmasna karn
1810
bn
shkta, bn Kame adnda birine atfedilmitir.
1811
Bunda Zhrnin, siyas iktidar veya
yaad toplumdaki insanlar zmek istememesinin etkili olduunu sylemek mmkndr.
Ancak sadece bir rivyete dayanarak, byle bir neticeye ulamann da ilm adan doru
olamayacan ifade etmeliyiz. Bu konuda daha baka delillere ihtiyacmz olduu aktr.
Zhrnin rivyetlerinin bir araya toplanmas ile Hz. Peygamberin hayatnn byk bir
ksmn yazmak mmkndr. Mamer ve Musnn eserlerinde byk lde Zhrye
dayanmalar da bunu ispatlar.
Zhr, slm ncesi haberlerle de ilgilenmi, Kabenin yeniden ins
1812
gibi bu
dneme dair bilgiler rivyet etmitir. Bu anlatmlara hurfelerin, mitolojik elerin kart
da muhakkaktr; Abdulmuttalib, zemzem iin yapt havuzu sk sk ykmalar zerine
Rabbine dua etti. Ryasnda kendisine imek iin helal kldm de denildi
1813

Zhrnin, siyere dair haberlerinde olduu gibi, slm ncesi haberlerinde de genel
diyebileceimiz anlatlarn dnda farkl anlatmlar mevcuttur. Zhrnin, Zemzem haberi
anlatmnda, Abdullahn kurban edilmemesi iin kahine gidilmesi, onun yannda kura
ekilmesi veya onar onar artrarak kuraya devam edilmesi gibi unsurlar yer almamakta sadece
100 deve ile olu arasnda kura ekildii konu edilmektedir.
1814
Bahira Ksasn ise, Ebu
Tlib onunla beraber, am tarafna ticarete kt. Teymya inince, Temm Yahudilerinden bir
Hbr onu grd ve Ebu Tlibe, Bu ocuk senden deil dedi. O, Kardeimin olu dedi.
Hbr, Onun zerine efkatli misin? dedi. Ebu Tlib, Evet dedi. O, Allaha yemin ederim
ki, onu ama gtrrsen asla tekrar ailene geri ulatramazsn, onu ldrrler, onlar bunun

1809
Zhr, el-Mez, 46-47
1810
bkz. bn Sad, II, 45-46
1811
bn Him, III, 94
1812
Abdurrezzk, V, 318-319; Kurtub, II, 123
1813
Zhr, el-Mez, 38-39
1814
Abdurrezzk, V, 316; Zhr, el-Mez, 39
229
dmandrlar dedi. Bunun zerine Ebu Tlib, Teymdan geri dnd.
1815
eklinde
anlatmaktadr. Grlecei zere haber olduka deiime uram, Rahibin yerini Hbr,
Busrnn yerini Teym, Yahudi tehdidi yerini Hristiyan tehdidi almtr.
Cahiliye ve slm dnemde ibadetlerle veya hukuk uygulamalarla ilgili haberler de
Zhrnin rivyetlerinde nemli yer tutmaktadr. Kendisi, Ensrdan baz adamlarn Cahiliye
dneminde, Ment tazim iin Saf ile Merve arasnda say yapmadklar,
1816
Ramazan
Orucunun farz klnmas,
1817
namazla ilgili hkmler,
1818
nikah,
1819
arazi uygulamalar,
1820

ganimet hukuku,
1821
miras,
1822
cizye ile ilgili uygulamalar,
1823
Resulullahn hacla ilgili
uygulamalar,
1824
Hz. merin mmhtul-evld konusundaki gr,
1825
iki haddi,
1826

ezan,
1827
gibi bir ok hukuk ierikli haber nakletmitir. Zhrnin bir ok rivyetine Ebu
Ubeydin, Kitbul-Emvlinde rastlanmas da, onun bu alandaki ilgisini gstermektedir. Hi
phesiz bunun en nemli sebebi kendisinin fakih kimliidir.
Zhrnin delil ve hasis edebiyatna dair nakilleri de ciddi bir yekn tutmaktadr.
Nitekim Resulullahn doumda annesinin am saraylarn aydnlatan nur grmesi, eli zere

1815
Zhr, el-Mez, 40-41
1816
Buhr, Sahh, VI, 51
1817
bn Sad, I, 248
1818
bkz. Abdurrezzk, V, 273, 328, 353; bn Him, II, 590; Halfe b. Hayyt, I, 75; Ahmed b. Hanbel, Msned,
II, 147, 230; III, 161; Abd b. Humeyd, 350; Buhr, Sahh, III, 232; V, 53; bn ebbe, I, 135; II, 715; Tirmiz,
Snen, I, 417; III, 342; Ebu Yal, Msned, IX, 403; Ebu Avne, I, 120, 368; Zeheb, Alm, IX, 578; bn Kesr,
el-Bidye, III, 138, IV, 62; Kazvn, III, 7
1819
bkz. bn Eb eybe, III, 551; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 103, 142; III, 404; Mslim, Sahh, II, 1026; bn
ebbe, II, 717-718; bn Eb sm, el-hd, V, 29
1820
Hz. Peygamberin Ben Nadr mallarnn stats konusundaki hkm iin bkz. Buhr, Sahh, V, 23-24;
Mslim, Sahh, II, 1376-1377; bn ebbe, I, 208; Tirmiz, Snen, IV, 216; Zhr, el-Mez, 164; Hz. Ali ile
Abbs arasndaki bu konudaki ihtilaf iin bkz. Buhr, Sahh, IV, 43-44; Mslim, Sahh, II, 1377-1379; bn
ebbe, I, 208-209; Tirmiz, Snen, IV, 158; Hayberle ilgili olarak bkz. bn Him, III, 356; bn ebbe, I, 176-
177, 183; Belzur, 39; Ben Kureyza ile ilgili olarak bkz. Belzur, 33
1821
Mlik b. Enes, II, 455; Abdurrezzk, V, 238; Humeyd, Ebu Bekr Abdullah b. ez-Zbeyr(219/834), Msned,
I-II, thk: Habburrahmn el-Azam, Drul-Ktbil-lmiyye/Mektebetul-Mtenebb, Beyrut/Kahire tz., I, 37;
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 176; Abd b. Humeyd, 77; Buhr, Sahh, III, 209- 210, 227-228; IV, 54, 58-60; V,
16, 79, 82, 104-105; Mslim, Sahh, II, 1369, 1392; Ebu Dvud, III, 166-167, 180; IV, 220, 221; bn Mce, II,
961; Belzur, 33; Taber, Tefsr, IX, 169, 170; XXVI, 141; Ebu Avne, IV, 244; , Ebu Sad el-Heysem b.
Kuleyb(335/946), el-Msnedu li-, I-II, thk: Mahfzurrahmn Zeynullah, Mektebetul-Ulm vel-Hkm, I.
Bsk., Medine 1410, I, 156-157; bn Kni, I, 247; bn Hbbn, Sahh, I, 380; Hatbul-Badd, Trhu Badd,
III, 119; IV, 284; Beyhk, Snen, V, 377; VI, 467; bn Kesr, Tefsr, IV, 220
1822
Resulullahn elerinin ve kznn deiik zamanlarda Ebu Bekrden(Fedek, Ben Nadr gibi arazilerinden)
miraslarn istemeleri konusunda bkz. Abdurrezzk, V, 471-472; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 4, 10; Buhr,
Sahh, IV, 42, 43-44; V, 82-83; Mslim, Sahh, II, 1379-1381; bn ebbe, I, 196-197, 207; Ebu sml, Hammd
b. shk b. sml b. Zeyd el-Badd(267/880), Tereketun-Neb(sav), thk: Ekrem Ziy Umer, yer yok, 1404,
82; Ebu Dvud, Snen, III, 143; Taber, Trh, II, 236; Ebu Avne, IV, 251. Dier miras meseleleri ile ilgili
olarak bkz. Buhr, Sahh, V, 15; bn ebbe, I, 173
1823
Tirmiz, Snen, IV, 147
1824
bkz. bn Him, IV, 437; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 33-34; V, 224; Buhr, Sahh, V, 125; Mslim,
Sahh, II, 871; II, 936; bn Hbbn, Sahh, IX, 237; Beyhk, Snen, II, 427, 449
1825
1826
bn ebbe, III, 842
1827
bn Sad, I, 246; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 79; Cuma ezan; bn ebbe, III, 958
230
ve ba ge doru domas, Khinin Ukazda onu grnce ldrmeye teebbs etmesi,
karnnn yarlmas,
1828
mm Kaysn yemek yemeyen bir ocuunu iyiletirmesi,
1829
bir
bedevnin Resulullaha kl ekmesi ve sonrasnda olanlar,
1830
Hayberde Hz. Alinin gzn
iyiletirmesi,
1831
Resulullahn gelecee dair ihbarlar,
1832
Hz. Peygamberin isim ve
sfatlar
1833
ile ilgili haberlerin kaynaklarnda Zhrye rastlamak mmkndr. Zhr,
hdiselerin corafi konumlar ile seriye ve gazvelerin gzergahlar hakknda da bilgiler
vermitir.
1834

Zhr, Hz. Peygamber sonras dnemle ilgili haberler de rivyet etmitir. Zhr bu
blmlerde Hulef-i Ridn dnemindeki hdiselerin genel bir zetini vermektedir.
1835
Onun
bu tr nakilleri arasnda, Sakfe haberi,
1836
Ebu Bekre biat etmeyenler,
1837
Hz. merin
uygulamalar,
1838
ldrlmesi,
1839
Hz. Osmann seilmesi,
1840
vali atamas,
1841
Kurnn
Mushaf haline getirme almalar,
1842
ldrlmesi,
1843
Hz. Ali-Muviye mcadelesi,
1844

Sffn Sava,
1845
Hakem olay
1846
gibi rivyetlerini saymak mmkndr. Buradan anlalan
Zhrnin Resulullah sonras haberleri ihtiva eden ayr bir rislesinin veya rislelerinin
olduudur. Zhr, Resulullahtan sonraki hdiselerde Hilafet meselesi(Sakfe Hdisesi) hari,
neredeyse hi ahitlie dayanmamaktadr. Muhtemelen bunun sebebi, ayrntlara girmeden
zet genel bilgiler vermesi veya ilgili dneme yaknl nedeniyle ahitlie ihtiya
duymamasdr.

1828
Abdurrezzk, V, 317-318; Zhr, el-Mez, 39-40
1829
Ebu Avne, I, 173
1830
bkz. Abd b. Humeyd, 327; Buhr, Sahh, III, 229; V, 53-54; Mslim, Sahh, IV, 1786
1831
Mamer b. Rid, XI, 228; Abdurrezzk, V, 287; bn Eb eybe, VI, 369; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 584
1832
bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 41; Buhr, Sahh, I, 54; bn ebbe, I, 280. Birisi iin cehennemlik
olduunu sylemesi; Abdurrezzk, V, 269-270; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 309; Buhr, Sahh, IV, 34;
Mslim, Sahh, I, 105; Ebu Avne, I, 51; bn Hbbn, Sahh, X, 378; bn Sellme, II, 159; bn Kesr, el-Bidye,
IV, 413; Zul-Huveysira hdisesi; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 56; Necnin vefatn haber vermesi; bn Eb
eybe, II, 494, III, 43; VII, 279; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 230; Beyhk, Snen, I, 640
1833
bkz. Mamer b. Rid, XI, 259-260; X, 446; bn Sad, I, 361; Nes, Snen, VI, 3-4
1834
bkz. Mescidin yeri; bn Sad, I, 239; Resulullahn namaz kld yer; bn ebbe, I, 135; Hz. Peygamberin
bayrama kt yol; bn ebbe, I, 137; Hudeybiye gzergah; bn Him, III, 310
1835
bkz. Zhr, el-Mez, 150-160
1836
Abdurrezzk, V, 439-445; bn Him, IV, 660, 757; Taber, Trh, II, 234-238; bn Hbbn, es-Sretun-
Nebeviyye ve Ahbrul-Hulef, 419-423; Zhr, el-Mez, 140-143
1837
bnul-Esr, el-Kmil, II, 331
1838
bn Sad, III, 319; bn ebbe, II, 676, 677, 695, 738-739, 751; Zhr, el-Mez, 167
1839
bn ebbe, III, 902, 924 ; Zhr, el-Mez, 169
1840
Zhr, el-Mez, 168, 172
1841
Ebul-Ferec, V, 158
1842
Buhr, Sahh, V, 31; bn ebbe, III, 993, 1000-1001
1843
bn ebbe, I, 111-112; III, 1121-1122; IV, 1157-1161, 1173; Zhr, el-Mez, 153
1844
Taber, Trh, III, 65, 67
1845
bn Sad, IV, 255
1846
Zhr, el-Mez, 160
231
Zhrnin saraya intisabndan dolay kendisine baz sitemlerin edildiine yukarda
deinmitik. Zhrnin nakillerinde siyas erkin etkisinde kalp kalmadnn tespiti iin bu
konudaki rivyetlerinin tasnifinin yaplmas gerekmektedir. Onun bu konudaki nakillerini iki
ksma ayrmak mmkndr;
a-Emev yanls haberler: Zhrnin, Ali kart saylabilecek her haberi, ayn
zamanda Emev yanls haberler kapsamna girmektedir; Zeyd b. Hriseden nce Mslman
olan birini bilmiyorum
1847
; Hasan sava istemiyordu. Fakat, o, Muviyeden kendi nefsi
iin alabileceini almak istiyordu
1848
; Muviye, o iki adamn en hayrls idi
1849
;
Resulullah, Ebu Bekr dnda btn kaplarn kapatlmasn emretti
1850
Bunlar arasnda
en dikkat ekici olan, Ebu Selemeden rivyet ettii; Ebu Katde el-Ensr ve baka biri
muhasarada Osmann yanna girdiler. Ebu Katde, Ey Mminlerin Emiri, sen herkesin
imamsn, bize ise fitne imam namaz kldryor.dedi. Osman, Onun arkasnda namaz kl
dedi.
1851
eklindeki haberdir. O dnemde kimin imamlk yaptn da yine Zhr
nakletmektedir; Zhr-Urve b. ez-Zbeyr-Abdullah b. Ad b. el-Hyr, Muhasara altnda,
Alinin namaz kldrd
1852
ayet bu rivyetler sahihse Zhr, Hz. Aliyi fitne imam
olarak tavsif etmektedir. Bu rivyetlere Ebu Tlibin, mrik olarak ld
1853
ve Abbsn
Bedrde esir alnd haberlerini
1854
de ekleyebiliriz.
b-Emev kart haberler: Daha nce ifk hdisesinde nzil olan ayetin Hz. Ali ile
ilgili olmad konusundaki Zhrnin srarna deinmitik. Zhr, baka bir yerde ise,
Emevlerin, Hz. Alinin tarih konumunu drmek iin takndklar tavrla alay etmektedir.
Kendisi Mamerin Hudeybiyede katibin kim olduunu sormasna glerek, Ali b. Eb
Tlibdir. unlara(yani Ben meyyeye) sorsan, Osman derler dedi.
1855
Emevler aleyhine
uydurulan rivyetler arasnda, Zhrnin isminin de kullanld olmutur; Araplarn iinde
fitne karanlar olarak be isim saylmaktadr. Kureyten; Muviye ve Amr
1856

Zhrnin bu konudaki tavrn net olarak tespit edebilmek iin ayrca, hilafet
meselesindeki grlerine de bakmak gerekir. Sakfe hdisesiyle ilgili rislesi olduunu

1847
Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 836; bn Hacer, el-sbe, II, 600; Zhr, el-Mez, 46
1848
Taber, Trh, III, 167; Zhr, el-Mez, 157
1849
Zhr, el-Mez, 158
1850
Zhr, el-Mez, 131
1851
bn ebbe, IV, 1217
1852
bn ebbe, IV, 1215
1853
bkz. bn Sad, I, 122; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 8
1854
Ensrn fidyesiz brakma nerisi iin bkz. bn Sad, IV, 14; Buhr, Sahh, IV, 30; V, 19
1855
Zhr, el-Mez, 58
1856
Zhr, el-Mez, 158
232
dndmz Zhr, bu konuya zel ilgi gstermitir.
1857
Bu konuda Zhrnin rivyetlerini
drt ksma ayrmak mmkndr;
a-Nass olmad yolundaki rivyetleri: Zhr, hilafet konusunda Hz. merin olu bn
merle grmesini, Slim-bn mer kanal ile nakleder; Hz. mer, Halife brakmasam
Resulullaha, brakrsam Ebu Bekre uymu olurum dedi. bn mer, Anladm ki,
Resulullahn snnetinden ayrlmayacak, kimseyi atamayacak
1858
Zhr, Hz. Alinin biatten
geri durmasn ise onun, bizi biatten geri koyan, senin faziletini inkar deildirFakat biz
bu ite hakkmz olduunu dnyorduk eklindeki szleri ile aklamakta, bu konuda
herhangi bir nass gndeme getirmemektedir.
1859

b-Hz. Ebu Bekre nass olduuna dair rivyetleri: Zhr, Bir adamdan iittim ki,
Resulullah Ebu Bekr dnda btn kaplarn kapatlmasn emretti
1860
; Zhr-[bn
Sadda; Hamza b. Abdillah]-Abdullah b. mer-ie-Resulullah, Ebu Bekre emredin
namaz kldrsn
1861
; Zhr, Resulullah, merin namazdaki sesini iitince, Allah ve
Mminler bunu kabul etmezler dedi
1862

c-Hz. Aliye nass olmad yolundaki rivyetleri: Zhr-bn Kab b. Mlik-bn
Abbs, Abbs, Aliye Sen gn sonra, bakasnn emrine gireceksin, ben Abdulmuttalib
oullarnn yznden leceklerini anlarm, bana yle geliyor kibenimle Resulullaha gel,
ona bu iin kime ait olacan soralm. Bu i bize aitse bilelim, bizim deilse syleyelim bize
versin dedi. Ali, Peki ona gittiimizde bize vermezse ne olacak? nsanlarn onu bize
vereceini mi sanyorsun? Allaha yemin ederim ki, bunu asla sormayacam dedi.
1863
;
Mamer-Zhr-Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe-bn Abbs, [Krtas hdisesi]mer,
Resulullah(sav)e hastal galip gelmitir. Yannzda Kurn var, Allahn kitab bize yeter
dedi
1864

d-Hz. Alinin vld haberler: Zhr-Abdullah b. Ubeydillah-bn Abbs,
Resulullahn Aliye, Seni seven beni sevmitir, senin sevgin Allahn sevgisidir. Seni
kzdran beni kzdrmtr
1865

1857
bkz. Abdurrezzk, V, 439-445; bn Him, IV, 660, 757; bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye ve Ahbrul-
Hulef, 419-423; Zhr, el-Mez, 140-143; Taber ise, Sakfe haberini tamamen Zhr kaynakl olarak
nakletmektedir. Bkz. Trh, II, 234-238
1858
bn ebbe, III, 885; Zhr, el-Mez, 146
1859
bkz. Abdurrezzk, V, 472; Zhr, el-Mez, 165
1860
Zhr, el-Mez, 131
1861
bn Sad, II, 217; Mslim, Sahh, I, 313; Ebu Avne, I, 442; Beyhk, Snen, V, 401; Zhr, el-Mez, 132
1862
Abdurrezzk, V, 432-433; bn Him, IV, 652; bn Sad, II, 217; Zhr, el-Mez, 132
1863
Abdurrezzk, V, 435-436; bn Him, IV, 654; Zhr, el-Mez, 133-134
1864
Zhr, el-Mez, 136; Zhrnin hilafetle ilgili dier haberleri iin bkz. Taber, Trh, II, 236; Zhr, el-
Mez, 146-147
1865
Bu haberin sahihlii tartmaldr. Bkz. bn Kesr, el-Bidye, VII, 379
233
Senedli veya senedsiz olarak zikredilen btn bu rivyetler neticesinde, Zhr ile
beraber, Hz. Aliye nass olduu halde, Ebu Bekr ve mer onu gasbetmilerdir eklindeki
i hilafet tezinin karsna, Kimseye nass olmamakla beraber, Resulullah Hz. Ebu Bekri
iaret etmi, fazileti ile bu makama layk olmutur, ancak Hz. Ali de bu makama layk bir
sahabedir eklinde zetleyebileceimiz Snn hilfet tezinin Zhr vastasyla veya onun
adn kullanarak oluturulmaya balandn syleyebiliriz. Zhr, gelitirilmeye allan bu
teze zarar verebilecek nakillerden de uzak durmutur. Mamer b. Ridin, Katde ve Ali b.
Zeyd b. Cudn-ikisi Sad b. el-Mseyyib-Sad b. Eb Vakks kanal ile naklettii, Tebk
Gazvesine karken, Resulullahn Hz. Aliye, Senin bana durumun, Hrnun Musya olan
durumu gibidir
1866
szn nakletmemitir. Zhrnin bu haberi atlam olma ihtimali olduka
dktr. Zira, Sad b. el-Mseyyib, onun en nemli kaynaklarndan biridir ve Katde ile Ali
b. Zeydin ondan iittii bir haberi Zhrnin iitmemesine imkan yoktur. Ancak,
yerletirmeye alt teze muhalif olan bu haber karsnda susmay tercih etmi, rivyet
etmedii haberlerle Emevlerin grlerine destek olmutur. ahs planda onlara muhalif
grnen bir takm haberleri rivyet etmesi ise, gerek ailesinden gelen, gerekse de toplumda
yerlemi olan Emev aleyhtarl ile alakal bir durumdur. Bununla beraber, Emevlerin Hz.
Aliye olan dmanlklar ve kendilerini Ali ailesine rakip olarak grmelerinin verdii
rahatszlk, sabr snrlarn zorlayan Zhryi frsat bulduka Hz. Alinin faziletini
vurgulayan rivyetleri nakletmeye sevk etmi de olabilir. Bu ihtimalin, Hz. Alinin faziletiyle
ilgili nakillerin shhati ile dorudan balantl olduunu ayrca hatrlatalm. Netice itibariyle
diyebiliriz ki, Zhr ne Emev yanls, ne de Ali taraftardr. Aile geleneine bal olarak
Emevlerden holanmamakta, ancak ekonomik gerekelerden dolay da onlarla iyi
geinmeye almaktadr. Sarayn etkisi ile haberlerde tahrift, tebdilt yapp yapmad
konusunda ise, onun tahriftna rnek olarak gsterilebilecek herhangi bir haber yoktur.
Dolaysyla ayet bir etkiden bahsedilecekse bu etki, tebdil veya tahrif olarak deil sesiz
kalma eklinde tezahr etmitir. Baka bir deyile, Zhr siyas otoriteden ekinerek
haberleri deitirmemi, ancak rivyet de etmemitir.
Zhrnin zerinde youn bir ekilde durduu bir dier konu ise, Hz. Muhammedin
vefat ile ilgili haberlerdir.
1867
Bunun muhtemelen nedeni, sonraki hdiselerin temellerini

1866
Abdurrezzk, V, 405-406; Zhr, el-Mez, 111
1867
Mamer b. Rid, XI, 63; Abdurrezzk, V, 428-438; bn Him, III, 353; IV, 649, 652, 654, 655; bn Sad, II,
211, 217, 251, 254, 257, 264, 269-271, 278, 305; VI, 59; VIII, 314; bn Eb eybe, II, 464; III, 15, VII, 428;
shk b. Rheveyh, shk b. brahim b. Muhallid b. Rheveyh el-Hanzel el-Mervez, Msned, I-II, thk:
Abdulfur Abdulhak Hseyin, Mektebetul-mn, I. Bsk., Medine 1995, I, 42; Ahmed b. Hanbel, Msned, I,
334; III, 196; VI, 18, 151, 438; VI, 124; Fedil, II, 835; Abd b. Humeyd, 352; Mslim, Sahh, I, 312, 315; bn
234
vefat haberleri ierisinde aramasdr. Nitekim bu haberler arasnda merin ve Ebu Bekrin
hutbelerine, Hz. Alinin techz ve tedfin ileri ile ilgilendiine yer vermitir.
Zhr sadece siyas ve asker hdiseleri anlatmakla kalmam, ayn zamanda dnemin
sosyal hayatna dair olduka geni bilgiler de aktarmtr. Hassnn, Hz. mer zamannda
mescitte iir okumas,
1868
Hz. Peygamber dnemi elenceleri arasnda yer alan at yartrma
ile ilgili haberler,
1869
Habelilerin gsterisi,
1870
Resulullahn bayram namazna k,
1871

lye at gelenei,
1872
Resulullahn san nasl yaptrd
1873
gibi nakillerini bu konuda
zikretmek mmkndr. Ayn ekilde o, kltrel hayata dair bilgiler de aktarmtr.
1874

Zhr, genelde neseb ve liste bilgilerinde Urveye dayanmaktadr. Urveden, Habe
Hicretine kanlarn
1875
ve Akabeye katlanlarn isimlerini
1876
nakletmitir. Bununla beraber
baka kaynaklardan da istifade etmitir.
1877
Kendisi, Mus b. Ukbenin listeler konusundaki
en nemli kaynadr. Mus, Zhrden, Habe hicretine,
1878
Bedre,
1879
Akabeye,
1880

katlanlarn ve Biru Manede ehit olanlarn isimlerini
1881
nakletmitir.
Neseb konusunda ise Zhr, konuyla ilgisini ortaya koymak iin kaynann akrabalk
ilikilerine iaret etmitir. Daha nce de getii zere Zhr, Srkann haberini,
Abdurrahman b. Mlik el-Mudlicden vermekte ve Bu Srka b. Cuumun kardeinin
oludur, kendisine babas Srkadan iittiini sylemi
1882
diyerek kaynann konu ile
ilgisini vurgulamaktadr. Ayn ekilde neseb konusundaki bilgisine binen rivyetlerinde
ahslarn neseplerini de zikretmeyi ihmal etmemitir.

Eb sm, el-hd, I, 339; bn Huzeyme, I, 64; Ebu Avne, I, 445; bn Hbbn, Sahh, XIV, 552, 561, 566, 586-
588, 594; XV, 296-297; Beyhk, Snen, I, 605, 621
1868
Buhr, Sahh, IV, 79; Ebul-Ferec, IV, 150
1869
bkz. Ebu Dvud, III, 66-67; bn Mce, II, 960. lk at yartrann Hz. mer olduuna dair bkz. Abdurrezzk,
V, 304
1870
bkz. Buhr, Sahh, III, 227
1871
bkz. bn ebbe, I, 139, 141-142
1872
bkz. bn ebbe, II, 676
1873
bkz. bn ebbe, II, 627-628; ayrca bkz. bn ebbe, I, 367; Taber, Tefsr, XVIII, 133; Vhid, 273; bn Kesr,
Tefsr, III, 290
1874
Arapa ilk kitab Mekkeye getiren, Amr b. el-st. Onu Hreden getirmiti. Bkz. Fkih, III, 214
1875
1876
1877
rnein, Zhr nakiblerin isimlerini Ebu mme b. Sehl b. Huneyfden rivyet etmitir. Bkz. bn Sad, III,
602; Zeheb, Alm, I, 302
1878
1879
bn Eb sm, el-hd, I, 247, 261; Ensrdan Bedre katlanlar iin bkz. bn Eb sm, el-hd, III, 400-414
1880
bkz. Fkih, IV, 240-245; bn Eb sm, el-hd, III, 399
1881
bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 160; III, 201, 521
1882
Abdurrezzk, V, 392-393; bn Him, II, 489; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 175; bn Eb sm, el-hd,
II, 275; bn Hbbn, Sahh, XIV, 184-186; Abdullah b. Muz es-Sann-Mamer kanal ile; Hkim en-Neysbr,
el-Mstedrek, III, 7; Zhr, el-Mez, 101
235
Zhr, hdiselerin tarihlerini tespit etmeye alm, olaylar kronolojik btnlk
ierisinde ele almaya gayret gstermitir. Kendisi bir ok hdisede ayrntl tarihler vermitir.
Verdii bu tarihlerde, Urvenin ana kaynak olduu grlmektedir.
1883
Urve kaynakl
olmayan nakilleri arasnda; sr, hicretten bir yl nce oldu
1884
; Resulullah Mekkeyi
Ramazann 13. gn fethetti.
1885
; (Mekkenin fethi)Ramazan aynda Medineden kt. Bu
Medineye geliinin 8. ylnn altnc aynn banda idi
1886
gibi tarihlendirmelerine
rastlamak mmkndr. Gazve ve seriyyelerin tarihleri konusunda Zhrnin haberlerini ise,
Mus b. Ukbe nakletmektedir; Resulullahn savat gazveler: Bedr Sava; ikinci yln
Ramazan aynda, Uhud Sava; nc yln evvl aynda, Hendek Sava ve Ben Kureyza;
4. yln evvl aynda, Ben Mstalik ve Ben Lihyn; 5. yln aban aynda
1887
Zhr
hdiselerin, kronolojik sralamasna da, dikkat etmitir.
1888

Zhrnin tarihlendirme yntemi, hdiselerin olduu dnemde kullanlan takvimlere
veya kendisinin takvim olarak belirledii hdiselere gre ekillenmitir. Medine dnemi
hdiselerini Hicrete gre tarihlendiren Zhr, Nbvvetin geli tarihini; Kabenin yeniden
inasnn 15. yl
1889
olarak vermi, Resulullahn doumunu ise fil yln esas alarak;
Filden 30 yl sonra
1890
eklinde tarihlendirmitir. Bu durum onun, tarihlendirme
konusundaki titizliinin bir gstergesidir. Tarihlerini tespit edemedii durumlarda ise, hocas
Urve gibi dnem zikretmeyi tercih etmitir.
1891
Bu balamda Zhr, Araplarda kullanlan
takvimlerle de ilgilenmitir.
1892

Ebu Lbbenin, Tebk Savandan sonra kendisini diree balad
1893
haberinde
olduu gibi Zhr, bazen rivyetlerinde, kronolojik atlamalar yapm, hdiselerin
dnemlerini kartrmtr. Tabii burada, sorumluluun Zhrye ait olup olmadn tespit
etmek gtr. Bununla beraber kendisine gelen btn haberleri nakletme konumunda olan
Zhrnin, hdiseleri bir takm kronolojik sapmalarla nakletmesi de mmkndr. Zira

1883
bkz. Zhr, el-Mez, 62, 71, 76
1884
Zeheb, es-Sre, 153; bn Kesr, el-Bidye, III, 118
1885
1886
Buhr, Sahh, V, 90; Zhr, el-Mez, 86; ayrca bkz. Buhr, Sahh, IV, 6; bn ebbe, II, 467; Beyhk,
Snen, V, 242; Zeheb, es-Sre, 388
1887
bn Kesr, el-Bidye, III, 256; ayrca bkz. Abdurrezzk, V, 367; bn Eb sm, el-hd, I, 254; bn Kesr, el-
Bidye, IV, 383
1888
1889
Zeheb, es-Sre, 6
1890
Halfe b. Hayyt, I, 52; bn Kesr, el-Bidye, II, 665
1891
Hz. merin ne zaman Mslman olduu haberinde olduu gibi. Bkz. bn Sad, III, 269; bnul-Cevz, el-
Muntazam, IV, 134
1892
1893
bkz. Abdurrezzk, V, 406-407; Taber, Tefsr, XI, 15; Zhr, el-Mez, 112
236
kendisine o ekilde ulam, kendisi de herhangi bir ayklama veya tercihte bulunmadan
geldii gibi nakletmitir.
1. 5. 7. Seriyye ve Gazve Haberleri
Bir ok seriyye ve gazve haberinin senedinde Zhrnin ismi yer almaktadr. Onun,
mez anlatmnn ieriini, gazve ve seriyyenin ismi, kimin komutasnda olduu, tarihi,
nereye dzenlendii, sonucu ve bununla ilgili olarak nzil olan ayetlerin zikri oluturmaktadr.
Zhrnin naklettii gazve ve seriyye nakilleri arasnda; Nahle Seriyyesi
1894
Bedr,
1895
Ben
Nadr,
1896
Rec vakas,
1897
Biru Mane,
1898
Uhud,
1899
Hamrul-Esed,
1900
Hendek,
1901
Ben
Kureyza,
1902
Hudeybiye,
1903
Hayber,
1904
Fetih,
1905
Huneyn-Hevzin,
1906
Tebk,
1907
Sellm b.
Ebil-Hukayk el-Averin ldrlmesi,
1908
Kab b. el-Erefin ldrlmesi,
1909
Abdullah b.
neysin, Sfyn b. Abdillah b. Nubeyh el-Hzelyi ldrmesi iin gnderilmesi,
1910

Mreys Gazvesi,
1911
Hlid b. el-Veldin Ben Cezme Seriyyesi,
1912
Ztus-Selsil

1894
1895
Abdurrezzk, V, 347-348; bn Eb eybe, VII, 357; Ebu Avne, I, 476; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 825;
Taber, Tefsr, IX, 207-208; X, 9; bn Kesr, Tefsr, III, 290; Zhr, el-Mez, 62
1896
Abdurrezzk, V, 357-361; Taber, Trh, II, 85; XXVIII, 28-31, 33, 35; Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek,
II, 525; bn Kesr, Tefsr, IV, 331-333; Zhr, el-Mez, 71
1897
Zhr, el-Mez, 67
1898
Abdurrezzk, V,382-383; Zhr, el-Mez, 95
1899
Abdurrezzk, V, 272, 363-366; Ebu Yal, Msned, III, 455; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 431
1900
Zhr, el-Mez, 78
1901
Abdurrezzk, V, 367-368; bn Sad, II, 73; Zhr, el-Mez, 79
1902
Abdurrezzk, V, 369-372; Belzur, 33; bn Eb sm, el-hd, III, 450; Taber, Tefsr, IX, 221
1903
Abdurrezzk, V, 330-342; Ebu Yal, Msned, I, 44; Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 328-331; Buhr, Sahh,
V, 64; Ebu Dvud, III, 194-210; IV, 213; bn Eb sm, el-hd, I, 395; bn Hbbn, Sahh, XI, 216-226; Taber,
Trh, II, 116, 118, 124; Tefsr, XXVI, 97-101; bn Kesr, Tefsr, IV, 199-200, 352; bn Hacer, el-sbe, VII, 69;
Zhr, el-Mez, 50
1904
Mamer b. Rid, XI, 28-29; Abdurrezzk, V, 372-373; Humeyd, II, 398; bn Kni, II, 148; Mslim, Sahh,
II, 1429-1430; Ebu Dvud, III, 167; IV, 175; Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, III, 242; bn Kesr, el-Bidye,
IV, 599; Zhr, el-Mez, 84
1905
Abdurrezzk, V, 374; bn Sad, II, 141-142; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 334, 366; VI, 341; Buhr, Sahh,
V, 89-90; Mslim, Sahh, III, 1339; Ebu Dvud, Snen, III, 290; bn Hbbn, Sahh, X, 418; bn Eb Cerde, III,
1036-1037; Beyhk, Snen, V, 378; bn Kesr, Tefsr, IV, 355
1906
Mamer b. Rid, XI, 59-60, 102-103; Abdurrezzk, V, 243, 378-382; Humeyd, I, 37; bn Sad, I, 114-115;
II, 155; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 176, 207; III, 165; Fedil, II, 924, 927; Abd b. Humeyd, 77; Buhr, Sahh,
IV, 54, 60; 99-100; Mslim, Sahh, II, 1398; Ebu Dvud, III, 141-142; IV, 220, 221; bn Eb sm, el-hd, I,
459; Ebu Yal, Msned, XII, 66-67; Taber, Tefsr, X, 101-102; Ebu Avne, IV, 277; bn Kni, I, 247; , I,
156-157; bn Hbbn, Sahh, I, 380; XI, 149; XV, 524-525; Beyhk, Snen, VI, 467; Hatbul-Badd, Trhu
Badd, III, 119; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 333-334; bn Kesr, Tefsr, IV, 220; bn Hacer, el-sbe, VII,
55; Zhr, el-Mez, 92-94
1907
bn Eb eybe, VII, 422; Buhr, Sahh, IV, 6; Ebu Dvud, III, 219; Tirmiz, Snen, IV, 216; Taber, Tefsr,
XI, 55; Beyhk, Snen, V, 242; Zhr, el-Mez, 106; Tebkten geri kalan kiinin haberi iin bkz.
Abdurrezzk, V, 397-405; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 455; VI, 387-389; bn Hbbn, VIII, 155-163;
Kurtub, VIII, 277-278
1908
Abdurrezzk, V, 407-410; bn ebbe, II, 467; Zhr, el-Mez, 113
1909
bn Sad, II, 33; Taber, Tefsr, IV, 201
1910
1911
Buhr, Sahh, V, 54
1912
Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 150; bn Hbbn, Sahh, XI, 53; bn Eb Cerde, VII, 3144; Beyhk, Snen,
III, 474, V, 177; bn Kesr, el-Bidye, IV, 709-710
237
Gazvesi,
1913
sme Seriyyesi,
1914
sm b. Sbit el-Ensrnin Ben Lihyn Seriyyesi,
1915

Abdullah b. alib el-Leysnin Ben Mlevveh Seriyyesi
1916
ve Ebn b. Sadin Necd
Seriyyesi
1917
gibi haberler vardr. Zhr, Resulullaha gelen heyetler hakknda da bilgiler
vermitir. Onun zikrettii heyetler arasnda Ben Abs,
1918
Sakf,
1919
Kinde
1920
ve Devs
1921

Heyetlerini saymak mmkndr.
1. 5. 8. Tenkit
Zhr, Necnin Mslmanlar iade etme talebini geri evirme haberinde olduu gibi,
kendisine ulaan baz haberleri stad Urveye anlatarak onun onayna sunmutur.
1922
Ayn
ekilde Hayber haberini naklederken, Seleme b. el-Akvann ehit olmas ile ilgili haberi
naklettikten sonra, Bunu Seleme b. el-Akvann oluna sordum. O da babasndan bu ekilde
anlatt
1923
diyerek tek kaynakla yetinmemi, hdiseyle ilgili olan baka bir kaynaa daha
bavurmutur.
Zhrnin, kendisine ulaan farkl rivyetler arasnda herhangi bir tercihte
bulunduunu sylemek zordur. Bilakis, o kendisine ulaan haberleri geldii gibi nakletmitir;
Baz alimler, onun Tahir isminde baka bir ocuunun olduunu iddia ederler, bazlar da,
Ksmdan baka onun olunu bilmiyoruz derler
1924
; Habeistana ilk hicretten sonra,
mir b. Rebakt, denilir ki, Medineye ilk gelen Zanedirmm Seleme olduu da
sylenir. Dorusunu Allah bilir
1925
Zhr, bazen de birbirlerine tezat nitelikte olan haberleri
aklama yapmakszn nakletmitir. Nitekim, ilk Mslman olan konusunda, hem Zeyd b.
Hriseyi,
1926
hem de Haticeyi zikrederken,
1927
Muta nikahnn yasaklanmasnn zaman
olarak da hem Hayberi,
1928
hem de Fetih Gnn
1929
vermitir. Onun rivyetler karsnda

1913
Abdurrezzk, V, 452-454
1914
Zhr, el-Mez, 174
1915
Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 310; Buhr, Sahh, IV, 29; Ebu Dvud, III, 115-116; bn Hbbn, Sahh, XV,
512
1916
Ebu Dvud, III, 128
1917
Ebu Dvud, III, 166
1918
bn ebbe, II, 429
1919
1920
bn Sad, I, 22
1921
bn Sad, IV, 239
1922
bkz. bn shk, Sre, 197-199; Zeheb, es-Sre, 120; bn Kesr, el-Bidye, III, 82-83
1923
Mslim, Sahh, II, 1429-1430
1924
Zhr, el-Mez, 43
1925
1926
Zhr, el-Mez, 46
1927
bn Sad, VIII, 17
1928
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 103, 142; Buhr, Sahh, V, 78
1929
bn Eb eybe, III, 551; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 404; Mslim, Sahh, II, 1026; bn Eb sm, el-
hd, V, 29; ayrca bkz. bn Eb sm, el-hd, I, 250. Burada yasan tekrarland yolundaki tartmalara
girmediimizi, bizi ilgilendiren ksmn Zhrnin byle bir aklama yapmamakla beraber, iki farkl gr de
238
herhangi bir tercihte bulunmayarak, Dorusunu Allah bilir ifadesi ile, tercih ameliyesini
sonraki dnemlere brakmas, tasnif ve teliften ziyade toplamakla megul olduunun da bir
kantdr. bn ihb, ok ender olmakla beraber, tercih ettii haberlerde ise, her iki haberi de
zikretmeye dikkat etmi, sadece tercih haberine yer vermemitir; Baz insanlar, Ebul-
Buhteryi ldrenin Ebul-Yesr olduunu iddia ederler, ancak byk ounluk, onu
Mcezzirin ldrd gerekesiyle bunu kabul etmezler
1930

1. 5. 9. Yorum
Zhr, naklettii haberler hakknda bazen yorumlar yapm, karmlarda bulunmutur.
Bunun iin de, naklettii haberlerin arka planlarn, nedenlerini soruturmu, bu konuda
yetkin kiilere bavurmutur; Sad b. el-Mseyyibe Osmann ldrlmesini haber verir
misin? nsanlarn ve onun durumu ne idi? Niin, Muhammed(sav)in ashab onu brakt?
dedim
1931

Zhr, hdiselerin nedenlerini aklarken, iki yntem kullanmtr:
a-Nakle dayanarak aklama getirdikleri(Nakl Yorum): Cahiliye dneminde,
Ensrdan bazlarnn Ment tazim iin Saf ile Merve arasnda say yapmadklar,
1932

Kabenin oray ttsleyen bir kadnn ttss nedeniyle yand,
1933
Ben Nadrin, Mekkeli
Mrikler ve Medineli mnafklarla beraber ortak hareket etmeleri ve Mslmanlar
aleyhindeki almalar nedeniyle srlmeleri
1934
haberlerinde olduu gibi, konuyla ilgili
baka rivyetlere dayanarak, hdiselerin nedenlerini aklamaya almtr.
b-ahs yorumuna dayanarak aklama getirdikleri(Akl Yorum): Hz. Peygamberin
Hudeybiyede, Resulullah ibaresine yaplan itiraz kabul etmesinin nedenini, Bu
Resulullahn, Bu gn ne isterlerse vereceim sznden dolaydr
1935
eklinde kendi
grne dayanarak aklamaya almtr. Zhrnin anlatmlar arasnda bu ekilde
aklamalarna bir ok rnek bulmak mmkndr. O, Kureyin Hz. Muhammede
dmanlnn nedenini, ta ki, Allah onlarn taptklarn ve babalarnn kfr zerine
ldklerini zikredinceye kadar, o zaman, Resulullah etm etmeye ve dmanlk gstermeye
baladlar
1936
eklinde aklarken, Mslmanlarn Habeistan hicret yeri olarak
semelerinin nedenini ise, Kureyin Habele ticareti vard, orada rzk kolayl ve gvenlik

nakletmesi olduunu, ayrca belirtelim. Muta nikahnn yasaklanmasyla ilgili zel bir makale olarak bkz.
ztrk, Mustafa, Snni ve ii Kaynaklarda Muta Nikh Tartmas, slmiyt, VIII/3, (2005), 95-120
1930
1931
bn ebbe, IV, 1157-1161
1932
Buhr, Sahh, VI, 51
1933
Zhr, el-Mez, 41
1934
Zhr, el-Mez, 72
1935
Zhr, el-Mez, 55
1936
bn Sad, I, 199
239
buluyorlard.
1937
eklinde olduka mantkl bir gereke ile aklamtr. Bununla beraber,
kendi karmlarndan hareketle ulat baz sonularda ciddi deerlendirme hatalar yapt
yerler de vardr. Nitekim, Hz. Peygamberin katld nakledilen Ficr Savalarndan birinde,
Kureyin yenilmesine binaen, aslnda Resulullahn bu savaa katlmadn savunur ve buna,
Onlarla beraber olsayd, yenilmezlerdi eklinde bir aklama getirir. bnul-Esr de, hakl
olarak bu grn, Bu gereke hibir ey ifade etmez. Zira Risalet grevi geldikten sonra
da Resulullahn ashab yenilmitir diyerek reddeder.
1938

Mslman tarihilerin tamamnda hakim olan cebr tarih anlaynn izlerine Zhrde
de, rastlamak mmkndr; Zhr, Resulullahn kabilelere arzhibir kabile davetini
kabul etmediBu Allahn, onu Ensr iin saklamas ve Ensra bir ikramdr
1939
; ..Allah
onlarn zerine srgn yazmasayd, Ben Kureyzaya yapld gibi dnyada onlara azab
edilirdi
1940

1. 5. 10. slup
Zhrnin slup asndan Urveden etkilendiini sylemek mmkndr. Zhrnin
kulland ibareler arasnda yer alan, Bana ulat ki
1941
) -'- --' ( Rivayet ettiklerine gre
1942
) '-, ( ddia etti
1943
) = ( ddia ederler
1944
) ,-=, ( gibi ibarelerde Urvenin etkisi
aikardr. Zhrnin, bu ibareleri Urve iin de kullanm olmas dikkat ekicidir; Urve,
kendisine Mervn ve Misver b. Mahremenin haber verdiini iddia etti ki ( = =)
1945

Zhrnin burada iddia etti(=) ibaresini hangi niyetle kullandn tespit etme imkanna
sahip deiliz. Ben Kureyza haberinde, Cebrilin meleklerin silah brakmadklarn sylemesi
haberini, iddia ettiler ) ,-= ( ibaresi ile nakletmesinde olduu gibi,
1946
bu ibare ile ksm de
olsa phesi olduunu belirtmek istediini veya en azndan rivyetin sorumluluunu kabul
etmek istemediini syleyebiliriz.

1937
1938
bkz. bnul-Esr, el-Kmil, I, 592-593
1939
1940
Zhr, el-Mez, 73
1941
Zhr, el-Mez, 94, 95
1942
Biru Mane haberinde mir b. Fuheyrenin cesedinin melekler tarafndan defnedildii rivyetinde bu
ibareyi kullanmtr. Bkz. Zhr, el-Mez, 95; Zhr burada isim zikretmemekle beraber, kayna Urvedir.
Bkz. bnul-Cevz, Safve, I, 432
1943
Buhr, Sahh, V, 95
1944
1945
Buhr, Sahh, IV, 54, V, 99-100
1946
240
Zhr rivyetlerinde mmkn olduunca ok ayetten istifade etmi, konu ile alakal
ayetleri zikretmitir.
1947
Ayrca kendisi, ayetlerin nzl sebepleri hakknda da bilgiler vererek,
ayet aklamalar yapmtr.
1948

1. 6. Tesiri
phesiz Zhr, dneminin en nde gelen ilim adamyd. Tarih yazclna gerek
kymetini o kazandrmtr diyen Nebrv, onun siyer yazclndaki nemini maddeler
halinde sralayarak;
1-Siyerin snrlarn belirlemesi,
2-Medine dnemi haberlerini kaydetmesi,
3-Mez almalarnn esaslarn yerletirmesi,
4-Rivyetlerin kaybolmasn engellemesi gibi, katklarn zikreder.
1949
Bunlara
herhangi bir itirazmz olmamakla beraber, kanaatimizce onun, siyer yazclnda en nemli
rol, cem dnemini neredeyse tek bana srtlam olmasdr. phesiz Zhrden bakalar da
cem faaliyetlerine katlmlar, ellerinden gelen abay gstermilerdir. Ancak, Zhrnin,
kendisine ulaan risleleri bir araya toplamas ve bir konu etrafndaki farkl anlatlar
rencilerine aktarmas, hem bu literatrn kaybolmasnn nne gemi, hem de sonraki
dnem melliflerinin bir araya toplanan bu malzemeyi, tercihlerine gre tasnif ederek,
eserlerini telif etmelerine vesile olmutur.
Zhr, siyer yazclnn dnm noktalarndan biridir. Kendisinin, Mus b. Ukbe,
Muhammed b. shk ve Mamer b. Rid gibi siyer yazclnn en nemli ismin hocas
olmas bile, sanrz bu ilimdeki mevkiini gstermeye kafidir.

1947
bkz. bn Sad, II, 33; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 433; Nes, Snen, VI, 9-10; Taber, Trh, I, 535;
Tefsr, IV, 201; XI, 41; XXVIII, 28-31, 33, 35, 60; Ebu Avne, I, 24-25; Beyhk, Snen, I, 654; VI, 359, 425;
Vhid, 191-192; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 8; bn Kesr, Tefsr, II, 394; Zhr, el-Mez, 56, 57, 73
1948
Ayet aklamalar ile ilgili olarak bkz. bn Sad, I, 196; Buhr, Sahh, III, 211-212; bn Mce, II, 959-960;
Zhr, el-Mez, 62, 73
1949
bkz. Nebrv, 115; ayrca bkz. Terhn, 48
241
III. BLM: TASNF-TELF DNEM
Balang, risleler ve cem dnemlerini geiren siyer yazcl, tasnif/telif dnemiyle
birlikte yeni bir alm salam, ilk kapsaml telifler bu dnemde verilmitir. Gerek anlamda
slmda siyer yazclndan bahsedilirken bu dnem kastedilmektedir. Zira, sonraki
devirlerde, sadece bu dnemde telif edilen eserlerin bir ekilde nakli ile itigal edilmitir. Bu
dnemin alimleri, kendilerinden nce oluturulan malzemeyi, konularna gre tasnifini
yaparak, kronolojik erevede ilk zgn eserlerini telif etmilerdir. Mellifler, kendilerine
kadar risleler ve sahifeler halinde gelmi olan malzemenin yan sra, yeni kaynaklar da siyer
anlatmna dahil etmilerdir. Siyer literatr, kaynaklarn zenginlemesine paralel olarak,
ierik olarak da genilemitir. Yine bu dnemde alimlerimiz, siyer yazclnn
metodolojisini yerletirmiler, kendilerinden nceki iptida yntemleri gelitirerek, niha
eklini vermilerdir. Bu dnemde dikkati eken bir dier zellik ise, dnem alimleri
arasndaki kyasya rekabettir. Aralarndaki bu rekabetten dolaydr ki, bir ou birbirlerinin
ismini eserlerinde zikretmemeye zen gstermilerdir. Bu dnemin mellifleri, Mus b. Ukbe
(141/758), bn shk(151/768), Mamer b. Rid(153/770), Ebu Maer es-Sind(170/787) ve
Vkd(207/822)dir.
1- Mus b. Ukbe(141/758)
Tbinun kklerinden olduu belirtilen
1950
ve dnemin fakihleri arasnda yer
alan
1951
Musnn nesebi, Mus b. Ukbe b. Ayy b. Ebil-Ayy el-Kura el-Eseddir.
1952

Knyesi Ebu Muhammeddir.
1953
Mus, mevllk ynnden Medineli, el-Eseddir.
1954
Mus,
Zbeyr ailesinin mevlsdr.
1955

Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber,
1956
Azam, yaklak hicr 60/679
yln zikretmektedir.
1957
Ancak, Muhallid b. el-Hseyin, Mus b. Ukbeye sahabeden
kimseyi grdn m? denildi. O, Necdet el-Harrnin haccettii sene, ben de haccettim. bn
mer Mekkede idi. Sehl b. Sad da elbisesine brnm, minbere dayal olarak

1950
bkz. Zeheb, Mzn, VI, 552
1951
Yakb, II, 363
1952
bn Hbbn, Mehr, I, 80; es-Sikt, V, 404; bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 420; Drakutn, Zikru
Esmit-Tbin, I, 350; Kulbz, II, 697; II, 235; bn Mnceveyh, II, 263; Bc, II, 708; Nevev, Tehzbul-
Esm, II, 419; Mizz, XXIX, 115; Zeheb, el-Mkten, II, 44; el-Kif, II, 306; bn Hacer, Takrb, I, 552; Suyt,
Tabakt, I, 70; bnul-md, I, 210; Kannc, II, 514; Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 638
1953
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; bn Mnceveyh, II, 263; Mizz, XXIX, 115
1954
Mizz, XXIX, 119; Zeheb, Alm, VI, 114; Suyt, Tabakt, I, 70; bnul-md, I, 210
1955
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; Bc, II, 708; Mizz, XXIX, 116; Zeheb, Alm, VI, 114; bn
Hacer, Tehzb, V, 556; Takrb, I, 552; bnul-md, I, 210
1956
1957
Azam, Dirst, I, 213
242
grdm
1958
eklindeki szn ve Necdenin hicr 68/688 ylnda haccettiini delil olarak
getiren Horovitz, doum tarihinin hicr 55/674 ylndan ok daha ileri bir tarih olmasn
mmkn grmez.
1959

Musnn, brahim ve Muhammed adnda iki alim kardei daha vard.
1960
Bu konuda
Yahy b. Man, Onlarn en bykleri Muhammed, sonra da brahimdi. En kkleri ise
Musdr. Mus onlarn iinde en ok hadisi olandr
1961
demitir. Ayrca, Ebu Htim,
Musnn, kardelerinden daha gvenilir olduunu ifade eder.
1962
Vkd, bu kardein,
hepsinin fakih ve muhaddis olduklarn beyan ederek, nn de mescitte ders halkalar
olduunu syler.
1963

Muhammed b. Abdillah el-shknin anlatt bir hdise, Musnn ilme ulama
konusunda gayretli olduunu gstermektedir; Mus b. Ukbeyi Resulullahn mescidinde
grdm. er-Ravdaya girdi ve Ubeydullah b. merin yanna oturdu. Ben onu takip ederek,
onunla beraber oturdum. Ubeydullah b. mer ona, Allah sana mafiret etsin, niye bana
kadar yoruldun? Bana haber gnderseydin evine gelirdim dedi. O, Bana ulatna gre,
sen, Nfden benim iitmediim hadisler iitmisin, ben bunlar sana arz etmeye geldim
dedi ve elbisesinin yeninden, iinde Nfnin hadisleri olan bir Sahife kararak Ubeydullah
b. mere okudu.
1964
Bu rivyetten anlaldna gre Mus, dneminin saygn kiilikleri
arasnda yer almaktayd.
Musnn Emevler konusundaki grlerine dair elimizde yeterli bilgiye sahip deiliz.
Anne tarafndan dedesi Ebu Habbe, Zbeyr ailesinin mevlsdr ve Mekkede bulunduu bir
srada, Zbeyr evlerinin bulunduu blgede olmasndan dolay sorgulanmtr.
1965
Taber bu
haberi, 91/709 yl, Veld b. Abdilmelk dnemi hdiseleri arasnda zikretmektedir.
Emev Sarayna intisap etmemi olan Mus b. Ukbenin, hayatna ve yetimesine dair
kaynaklarmzda tatmin edici bilgiler bulunmamaktadr. Onun vefat tarihi olarak, Halfe b.

1958
Bc, II, 708; bn Hacer, Tehzb, V, 557
1959
1960
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 292; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; Ebu Sleyman, I, 331; bn
Mnceveyh, II, 263; Bc, II, 708; Mizz, XXIX, 116; Zeheb, Alm, VI, 114
1961
Mizz, XXIX, 121; Zeheb, Alm, VI, 117; bn Hacer, Tehzb, V, 556-557
1962
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; Bc, II, 708
1963
bkz. Mizz, XXIX, 121; Zeheb, Alm, VI, 117; el-ber, I, 192; bn Hacer, Tehzb, V, 556; bnul-md, I,
209
1964
1965
Mus b. Ukbe-Ebu Habbe, Umre iin Mekkeye gitmitim. Zbeyr evlerinden Ben Esedin ailesinin yanna
indim. Birinin beni ardn duydum. Onun yanna gittim. O, Sen kimsin? dedi. Ben, Medine ehlinden
biri dedim. O, taate muhalif olan bir yere neden geldin? dedi. Ben, Burada kalm bir veya birka gn
dedim Taber, Trh, IV, 9
243
Hayyt, Amr b. Ali, Tirmiz ve daha bakalar, 141/758 yln zikretmektedirler.
1966
Nh b.
Habb, ise onun 142/759 ylnda ldn syler.
1967
Ancak o bu gr ile az kalmtr.
1968

Onun 135/752 ylnda vefat ettii yolundaki grler de
1969
ayn ekilde azdr.
Mus b. Ukbenin ismi Sikt kitaplarnda getii gibi,
1970
sikal konusunda da ihtilaf
yoktur.
1971
Bu konudaki tek istisna, Drakutnnin onu tedlisle itham etmesidir.
1972
Onun
tedlisle itham edilmesinin nedeni, Zhrden rivyet edip etmeme konusundaki tartmalardr.
Mus hakknda bir ok alim olumlu gr bildirmitir; Vkd, Mus, fakihti
1973
;
Ahmed b. Hanbel,
1974
Yahy b. Man,
1975
brahim b. Tehman,
1976
Nes
1977
Sika ve Ebu
Htim, Slih
1978
demitir. Buna karn, Yahy b. Manin, Onda zayflklar vardr
1979
ve
leyse bihi bes
1980
demek suretiyle sikadan daha dk bir seviyede grdne dair
rivyetler de gelmitir.
1981
Mufaddal b. assn-Yahy b. Man, Mus b. Ukbe sikadr, onun
Nfden rivyetinde bir tr zayflk olduu sylenir ve Mufaddaln, bn Man, Musda
baz zayflklar gryordu
1982
eklindeki szlerini ele alan Zeheb, Abbs ed-Dur ve bir
grup, Yahydan, Musnn tevskine dair rivyette bulunmulardr. Bu zayf grmenin
manas, onun Nfden rivyetinde Mlik ve Ubeydullah gibi kuvvetli olmamasndan ibarettir.
brahim b. Abdillah b. el-Cneydin, Yahy b. Manden, rivyet ettii, Mus b. Ukbe, Nf
konusunda, Ubeydullah b. mer ve Mlik gibi deildir eklindeki rivyet de bizim bu
grmz desteklemektedir. Ayrca, eyheyn, Mus b. Ukbe-Nf eklinde tahricte

1966
bkz. bn Hbbn, es-Sikt, V, 405; Bc, II, 708; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 419; Mizz, XXIX, 119, 121;
Zeheb, Alm, VI, 117; el-ber, I, 192; Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 215; bn Hacer, Tehzb, V, 557; Takrb, I, 552;
bn Tariberdi, I, 345; Suyt, Tabakt, I, 70; bnul-md, I, 209; Kannc, II, 514
1967
Mizz, XXIX, 121; Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 215; bn Hacer, Tehzb, V, 557
1968
Zeheb, Alm, VI, 117
1969
bkz. bn Hbbn, Mehr, I, 80; es-Sikt, V, 405; Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 215; bn Hacer, Takrb, I, 552
1970
bkz. Icl, II, 305; bn Hbbn, es-Sikt, V, 404; bn hn, Ebu Hafs mer b. Ahmed b. Osman el-Viz
(385/995), Trhu Esmis-Sikt, thk: Subh es-Smir, Drus-Selefiyye, Kuveyt 1404/1984, I, 220
1971
bkz. Nevev, Tehzbul-Esm, II, 419; Zeheb, Mzn, VI, 552; el-Kif, II, 306; bn Hacer, Ebul-Fadl
Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), Tabaktul-Mdellisn, thk: sm b. Abdillah el-Karyt,
Mektebetl-Menr, Umman 1403/1983, 26; Takrb, I, 552
1972
bn Hacer, Tabaktul-Mdellisn, 26
1973
bnul-md, I, 209
1974
bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 420; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; bn hn, Esmus-Sikt, I,
220; Mizz, XXIX, 120; bn Hacer, Tehzb, V, 556
1975
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; Mizz, XXIX, 120; bn Hacer, Tehzb, V, 556
1976
1977
Mizz, XXIX, 120; Zeheb, Alm, VI, 117; bn Hacer, Tehzb, V, 556
1978
Mizz, XXIX, 120; bn Hacer, Tehzb, V, 557
1979
Zeheb, Mzn, VI, 552
1980
bn hn, Esmus-Sikt, I, 220
1981
Bu rivyetlerin sahih olmad da belirtilmitir. Bkz. bn Hacer, Takrb, I, 552
1982
244
bulunmulardr. Allaha krler olsun ki o, sikadr
1983
demek suretiyle ona yneltilen
ithamlar reddetmitir.
1. 2. Kaynaklar
Mus b. Ukbenin, bn mer, Cbir, mm Hlid,
1984
Enes b. Mlik
1985
ve Sehl b.
Sada
1986
yetitii rivyet edilmitir. bn Eb Heyseme ise, Musnn, mm Hlid dnda,
Neb dedi ki diyen kimseye yetimediini sylediini nakleder.
1987

Mus b. Ukbenin tespit edebildiimiz kadaryla Mezdeki kaynaklar; Abbd b.
Temm el-Mzin, Abdullah b. Dnr, Abdullah b. el-Fadl, Abdulvhid, Alkame b. Vakks el-
Leys, At b. Eb Mervn, Bir b. Sad, Dahhk b. Halfe, Ebu Alkame(Abdurrahman b.
Avfn mevls), Ebu Habbe, Eb Seleme b. Abdirrahman, Ebuz-Zbeyr, Him(b. Urve),
bn Eb Habbe, bn Leha, bn Muhayyiriz, s b. Mukl, shk b. Yahy, smil b. Eb
Hlid, Kureyb b. Eb Mslim, Mlik b. Eb mir, Mucemmi b. Yezd b. Hrise, Muhammed
b. Mnkedir, Muhammed b. Mslim b. ihb ez-Zhr, Muhammed b. Yahy, Mnzr b. el-
Cehm, Nf, Sad b. brahim, Safvn bnus-Selm, Slih (et-Tevvmenin mevls), Slim b.
Abdillah, Slim Ebun-Nadr, Sheyl b. Eb Slih, Urve b. ez-Zbeyr, mm Hlid bnt. Hlid
b. Sad b. el-s ve Annesidir.
1988

Onun kaynaklar arasnda bn Abbsn ve Nfinin Sahifeleri de vardr. Nfinin
Sahifesini Ubeydullah b. mere arz ettiini daha nce kaydetmitik. bn Abbsn sahifeleri
ile ilgili olarak, Mus b. Ukbe, Kureyb yanmza bn Abbsn kitaplarndan bir deve yk
indirdi
1989
demektedir. Musnn kaynaklar arasnda yer alan, Kureyb(98/716) bu
Sahifelerden faydalanm ve Musya da bunlardan nakletmitir. Ayn ekilde o, mer b.
Abdilazzin cem ii ile grevlendirdii, Abdullah b. Eb Evfnn rislelerine de Slim
Ebun-Nadr aracl ile ulamtr.
1990

Kendisinin dnemin alimleri ile beraber Zhryi ziyaret ettii kaynaklarda
belirtilmesine
1991
karn, onun Zhrden rivyet edip etmedii tartlm, deiik alimler

1983
Zeheb, Alm, VI, 117
1984
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 292; Mizz, XXIX, 116; Zeheb, Alm, VI, 114; bnul-md, I, 209
1985
bn Muhammed, Mesil, I, 458; Mizz, XXIX, 116
1986
Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 292; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; Mizz, XXIX, 116
1987
bkz. Bc, II, 708; bn Hacer, Tehzb, V, 557
1988
Kaynaklar iin bkz. bn Hbbn, Mehr, I, 80; es-Sikt, V, 404; Kulbz, II, 698; Nevev, Tehzbul-
Esm, II, 419; Mizz, XXIX, 116-117; Zeheb, Alm, VI, 114-115; el-Kif, II, 306; el-ber, I, 192; bn Hacer,
Tehzb, V, 556; bn Tariberdi, I, 345; Suyt, Tabakt, I, 70
1989
bn Sad, V, 293; Hatbul-Badd, Takyd, 136; ayrca bkz. bn Eb sm, el-hd, I, 292; Zeheb, el-ber,
I, 117
1990
bkz. Mslim, Sahh, II, 1362; bu haberin deiik varyantlar iin bkz. Buhr, Sahh, III, 208; IV, 9, 23-24;
Ebu Dvud, III, 95-96; Ebu Nuaym, Hlye, VIII, 260
1991
bkz. Rmhurmuz, 200; Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 216
245
tarafndan, Musnn ondan bir ey iitmedii iddia edilmitir.
1992
Ayrca, Zhrnin rivyetine
muhalif olmas durumunda, Musnn, hccet olmad da ileri srlmtr.
1993
Ancak bu
iddialar, deiik alardan reddedilmitir. Buhrnin ondan rivyet etmesini delil olarak
getiren Al, Musnn Zhrden iitmemesi zayf bir ihtimaldir. Zira, Buhr, sadece
grme imkan olmakla iktifa etmez
1994
derken, mam Ebu Mahmd ise, Ben, bn Ukbenin
Zhrden iitmediini uzak bir ihtimal olarak gryorum. ncelikle her ikisi de Medendir.
bn Ukbe, sahabeden bir topluluu grm ve sahabe olan mm Hlid bnt. Hlid b. Sad b.
el-stan rivyet etmitir. Tarih olarak da, ondan rivyet etmesi mmkndr. Zira, Zhr, 124
ylnda 72 yanda vefat etmitir. bn Ukbe ise 141 ylnda vefat etmitir
1995
diyerek, ondan
haber almasna bir maninin olmadn ifade eder. Sonu itibariyle, gerek Musnn sikal
konusundaki genel kan gerekse de nakilleri arasnda Zhrnin yeri, Musnn ondan
naklettiini gstermektedir. Buna metot asndan Zhrnin, Musy etkilemi olmasn da
ekleyebiliriz. Her halkarda, Musnn ilm oluumunda ve haber kaynaklar arasnda
Zhrnin ayr bir yeri vardr.
1. 3. Rvileri
Kendisinden, Abdullah b. Musab, Abdulazz b. Eb Hzim, Abdulazz b. Muhammed
ed-Derverd, Abdullah b. el-Mbrek, Abdullah b. Rec el-Mekk, Abdulmelik b. Creyc,
Abdurrahman b. Eb Bekr el-Mleyk, Abdurrahman b. Ebiz-Zind, Ebu Bedr uca b. el-
Veld, Ebu Bekr b. Abdillah b. Eb Sebre, Ebu Damre Enes b. Iyd, Ebu shk brahim b.
Muhammed el-Fezr, Ebu Kurre Mus b. Trik ez-Zbeyd, Ebu Maer, Enes b. Iyd,
Fudeyl b. Sleymn en-Numeyr, Hafs b. Meysere, brahim b. Tehmn, smal b. Ayy,
kardeinin olu smil b. brahim b. Ukbe,
1996
Mlik b. Enes, Muhammed b. Cafer b. Eb
Kesr, Mura b. Abdirrahman el-Mahzm, Muhammed b. Mslim, Muhammed b. Fuleyh b.
Sleyman, Mnzr b. Abdillah el-Hzm, Sfyn b. Uyeyne, Sfyn es-Sevr, ube b. el-
Haccc, Vehb b. Osman el-Mahzm, Vheyb b. Hlid, Yakb b. Abdirrahman el-Kr,
Yahy b. Abdillah b. Slim, Yahy b. Sad el-Ensr, Zheyr b. Muviye ve daha bir ok kii
rivyet etmitir.
1997

1992
bkz. Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 215; bn Hacer, Tehzb, V, 557
1993
Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 216
1994
Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 215
1995
Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 215; bn Hacer, Tehzb, V, 557
1996
Musnn eserinin nakilcileri arasnda yer alan, smail b. brahim b. Ukbe, Vkdnin kaynaklar arasnda da
yer almaktadr. Hakknda bkz. bn Sad, V, 418-419
1997
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 292; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; bn Hbbn, es-Sikt, V, 404;
Kulbz, II, 698; bn Mnceveyh, II, 263-264; Bc, II, 708; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 419; Mizz, XXIX,
117-118; Zeheb, Alm, VI, 115; el-Kif, II, 306; bn Hacer, Tehzb, V, 556; bn Tariberdi, I, 345; Suyt,
Tabakt, I, 70
246
1. 4. Eseri
Musnn Mez mellifi olduu konusunda phe yoktur.
1998
Zeheb, onun bu konuda
kitap tasnif eden ilk kii olduunu iddia eder.
1999
Bu konuda bn shkn m yoksa Musnn
m ilk olma zellii tad konusunda Marsden Jones da, lk bakta onun telifinin Sretu
bn shka benzedii grlmektedir. Hatta ondan daha ayrntldr. Bu bn shkn telifinden
nce es-Sretun-Nebevviyyenin telif edildiine delildir
2000
demektedir. Brockelman da
Musnn Resulullahn gazveleri ile ilgili olarak kitap telif eden ilk kii olduunu belirtir.
2001

Bu grlere katlmak mmkndr. leride zerinde duracamz gibi, bn shkn, isim
zikretmeksizin Mus b. Ukbeden alnt yapm olma ihtimali de, Musnn bn shktan
nce eser telif ettiini artrmaktadr.
Musnn eserinin ismi, Kitbul-Mezdir.
2002
Sahav, ise bu kitab Sretu Mus b.
Ukbe olarak isimlendirir.
2003
Ancak bu ismi Sahavden baka zikreden birine rastlamadk.
Mus b. Ukbenin Mezsinden 16 hadisi Ysuf b. Muhammed b. mer b. Kd(789/1387)
seerek tek bir risalede toplamtr.
2004
Bu risalenin senedi 782/1380 ylna kadar, yani Ysuf
b. Muhammede kadar gelmektedir ve smail b. brahim b. Ukbenin amcas Mus b.
Ukbeden rivyetine dayanmaktadr.
2005
Eduard Sachau, 1904 ylnda Das Berliner Fragment
des Mus bn Ukba ismiyle Almancaya da evirdii Mus b. Ukbenin eserinin bu parasn
neretmitir.
2006
Sachaunun nerettii bu para, muahhar melliflerin eserlerinde yer alm
olan paralar gibi asl eserin tertibi ve mahiyeti hakknda daha fazla malumt verecek
derecede geni deildir.
2007

Ysuf b. Muhammed b. mer b. Kdnn naklettii rislesinde toplam yirmi haber
zikredilmitir. Bu rislede zikredilen haberler unlardan ibarettir;
1-bn ihb-Slim b. Abdillah-Abdullah b. mer-Resulullah; Kabeyi tavaf, s(as)
grmesi,
2008

1998
bkz. Zeheb, Alm, VI, 114; Mzn, VI, 552; bn Tariberdi, I, 345; bnul-md, I, 209; Kehhle, Mucemu
Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 638
1999
bkz. Zeheb, Alm, VI, 114
2000
2001
2002
bkz. Badatl smail Paa, II, 477; Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 11; Kehhle, Mucemu Musannifil-
Ktbil-Arabiyye, 638
2003
bkz. Sehv, el-ln, 157
2004
Bu eser zerinde yaplan almalar ve tenkitler iin bkz. Ysuf b. Muhammed, b. mer b. Kd ehbe
(789/1385), Ehdisu Muntehabe min Mez Mus b. Ukbe, thk: Mehur Hasan Selmn, Dru bn Hazm/
Messesetur-Reyyn, I. Bsk. Beyrut 1412/1991, (takdm), 33-46
2005
Ysuf b. Muhammed, 58
2006
bkz. Guillaume, Int., XVI; Schoeler, Gregor, Musa b. Uqbas Meghazi, The Biography of Muhammed The
Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden, Koln, Boston 2000), 67-96, 90
2007
2008
247
2-bn ihb; Medinede ilk Cumay kldrann Musab b. Umeyr olduu,
2009

3-bn ihb-Abdurrahman b. Mlik b. Cuum el-Mudlic-Babas-kardei Srka b.
Cuum; Sraknn haberi,
2010

4-bn ihb-Urve b. ez-Zbeyr; Zbeyrin, hicret yolunda Resulullahla karlamas
onlara elbise vermesi,
2011

5-Nfi-Abdullah b. mer-Ashaptan birileri; Hz. Peygamberin [Bedrde]Onlar
sizden daha iyi iitir demesi,
2012

6-bn ihb-Enes b. Mlik; Ensarn Abbs fidyesiz brakmak iin izin istemesi,
Nebnin izin vermemesi,
2013

7-bn ihb-Abdurrahman b. Abdillah b. Kab b. Mlik es-Slem ve ilim ehlinden
adamlar; mir b. Mlik b. Caferin gelmesi, Biru Mane hdisesi,
2014

8-smail b. brahim b. Ukbe-[Senette Mus b. Ukbe dm]-Slim b. Abdillah-
Abdullah b. mer; Hz. Muhammedin smenin komutanln savunmas,
2015

9-Mus-Slim b. Abdillah-Abdullah b. mer; Resulullahn sme hakkndaki
sznde Ftmay istisna tutmad[grlecei zere 8. haberin devam],
2016

10-Mus b. Ukbe-Abdullah b. el-Fadl-Enes b. Mlik; Zeyd b. Erkamn, Ensrla ilgili
Resulullahn bir szn Enese gndermesi,
2017

11-bnul-Fadla, Zeyd b. Erkamdan sorulmas,[10. Haberin devam],
2018

12-Mus b. Ukbe-bn ihb-Sad b. el-Mseyyib ve bn Abdillah b. Kab b. Mlik;
Resulullahn Mminden bakas cennete giremeyecek, Allah bu dini facir adamla da
destekler sz,
2019

13-Mus b. Ukbe-Nfi-Abdullah b. mer; Hayber fethedilince Yahudilerin nerisi
zerine orada braklmalar, Hz. mer onlar karncaya kadar bu durumda kalmalar,
Resulullahn ey vasiyet ettii,
2020

14-Mus b. Ukbe-Nfi-Abdullah b. mer; Hz. merin Medinede, Yahudi,
Hristiyan ve Mecusyi gnden fazla tutmad, sadece alveri yapacak kadar

2009
2010
Ysuf b. Muhammed, 64-66
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
248
kaldklar, onun ki din birlemeyecek sz, Yahudi ve Hristiyanlar Arap
yarmadasndan srmesi,
2021

15-Mus b. Ukbe-bn ihb-Urve b. ez-Zbeyr-Mervn b. el-Hakem ve Misver b.
Mahreme; Hevzin esirleri ile ilgili,
2022

16-bn ihb-Sad b. el-Mseyyib ve Urve b. ez-Zbeyr; Hevzin esirleri ile
ilgili[Muhtemelen 15. haberin devam],
2023

17-smail b. brahim b. Ukbe-Amcas Mus b. Ukbe-bn ihb; Resulullahn Veda
Haccna 10. ylda kt, insanlar mensiklerini rendii, Arafatta devesi zerine
insanlara hitap ettii,
2024

18-Mus b. Ukbe-bn ihb-Urve b. ez-Zbeyr-Misver b. Mahreme-Amr b. Avf; Ebu
Ubeyde el-Cerrahn Bahreynden cizye getirmesi,
2025

19-Mus b. Ukbe-Sad b. brahim-brahim b. Abdirrahman b. Avf; Sakfe sonras, Ebu
Bekrin hutbesi, Ali ve Zbeyrin szleri,
2026

20-Bu haber, Mus b. Ukbeye deil, Seyf b. mere aittir.
2027

Btn bu haberlerden de anlalaca zere, rislenin en batan itibaren bu ekilde
muhtasar olmas mmkn deildir. Muhtemelen balangta eserin tamam sz konusu idi.
Rvilerden biri veya deiik tabakalardaki rviler tarafndan muhtasar hale getirilmi ve
balangtan sona doru ksalarak gelmitir. Aksi halde bunun en batan itibaren kk bir
risale olarak(16 haber) geldiini veya en son rvinin gelen eser ierisinden sadece bunlar
setiini sylemek zordur. Rislenin ierisinde bunu destekleyen veriler de vardr; bn ihb
bu haber hakknda diyor ki
2028
ve bn ihbn zikrettii buna muhaliftir
2029
denmekte,
ancak haberin ieriine dair bir bilgi verilmemektedir. Ayn ekilde, Sakfe sonras
hdiselerine yer verirken, Sakfeye dair herhangi bir bilgi vermemi olmas da, bu
grmz onaylar niteliktedir. Hdiseyi anlatmadan sonunu anlatmasnn mmkn
olamayacandan hareketle, eserin orijinalinde Sakfe haberinin tam olarak yer aldn ancak
zamanla karldn syleyebiliriz.

2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
249
Hkim en-Neysbrnin nakline gre, bir ok alim bu eserin en sahih mez kitab
olduunu belirtmitir.
2030
Bunlar arasnda Mlikin ayr bir yeri vardr. Ona, Mezyi
kimden yazalm? diye sorduklarnda, Mus b. Ukbenin Mezsiden, nk o sikadr
demitir. Haberin baka bir varyantnda ise, Mus b. Ukbenin Mezsinden(yazn) , nk
o slih bir adamdr ve onun Mezsi en doru Mezdir diye cevap verdii
nakledilmitir.
2031
Onun eserinin zellii hakknda ise Mlik, Size Mus b. Ukbenin
Mezsini tavsiye ederim. nk o sika bir adamdr ve ilerlemi yana ramen,
Resulullahla beraber savalara katlm olanlarn tespiti iin alt. Ayn zamanda
bazlarnn yapt gibi, onlarn saysn oaltmad demitir.
2032
Bu arada, Musnn
Mlikin arkada olduunu, en azndan onunla beraber, ilim meclislerine katldn
2033

belirtelim. Anlalan o ki, Mlik, bu konuda Mus b. Ukbeye ok gvenmektedir.
2034

Zeheb, mm Mlikin, Bazlarnn yapt gibi oaltmamtr szn aklarken,
Mus b. Ukbenin eserinin hacmi konusunda, Mus b. Ukbenin Mezsi, tek bir cilttedir
ve byk deildir. Onu iittik. Onda sahih, mrsel ceyyid haberler ounluktadr. Fakat
muhtasardr. zahlara, ayrntlara ve tamamlanmaya ihtiyac vardr.
2035
der. bn Tariberdi
(874/1469) de Mezsi kk bir ciltte idi
2036
diyerek bu gr desteklemitir. Onlarn
ayrntl bilgiler ieren bu ahitliklerini yalanlayabilecek herhangi bir argmana sahip
olmamakla birlikte, Musnn, slm ncesi haberlere,
2037
nesep
2038
ve listelere yer vermesi,
Hz. Peygamberin hayatna dair hibir anlaty -Sakfe haberi de dahil olmak zere- darda
brakmam olmas, bu ahitliklerle tezat tekil etmektedir. Kanaatimiz, buradaki muhtasar
olma durumunun, ana gre deerlendirilmesi gerektii yolundadr. Baka bir ifade ile,
Musnn eserinin, genel tarih mellifleri konumunda olan bn shk ve Vkdnin eserlerine
gre muhtasar olduudur. Yoksa, Resulullahn hayatna dair bir muhtasarlk sz konusu
deildir.

2030
Hkim en-Neysbr, Marife, 321; ayrca bkz. Sehv, el-ln, 157-158; Kannc, II, 514
2031
Zeheb, Alm, VI, 115
2032
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 154; Mizz, XXIX, 118, 119; Zeheb, Alm, VI, 115; bn Hacer, Tehzb,
V, 556; Suyt, Tabakt, I, 70; Zeheb, onun bu szn bn shka bir tariz olarak deerlendirmektedir. Bkz.
Zeheb, Alm, VI, 115
2033
bkz. Rmhurmuz, 200; Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 216
2034
Mlike, Falan kii, benimle konutu, sana tarizde bulundu. Onun dedesi Bedre katlm dedi. Mlik,
Ne dediini bilmiyorsun. Mus b. Ukbenin kitabnda Bedre katld denilen gerekten katlmtr. Musnn
kitabnda olmayan katlmamtr dedi Bkz. Mizz, XXIX, 119-120; Zeheb, Alm, VI, 116; bn Hacer, Tehzb,
V, 556
2035
Zeheb, Alm, VI, 116
2036
bn Tariberdi, I, 345
2037
Kabenin yeniden inas konusunda bkz. Zeheb, es-Sre, 34; bn Kesr, el-Bidye, II, 708
2038
250
Hatbul-Baddnin naklettii, Ebu Abdullaha, smail b. Ayyn rivyet ettii,
bnul-Mbrekin inkar ettii haber nedir? diye soruldu. Ebu Abdillah, bnul-Mbrek,
Hmsta, smail b. Ayytan, Abdulazz b. Ubeydillah-Nfi kanalyla, bn merin terik
gnlerinde tek bana namaz kldnda tekbir getirmediini yazd. smail buraya gelince,
onu, Abdulazz ve Ubeydullah-Mus b. Ukbe-Nfi-bn mer kanalyla rivyet etti. Bu bnul-
Mbreke zikredildi. O, Mus b. Ukbe, bana kitabn verdi. Onun iinde byle bir ey
yazmyordu dedi.
2039
eklindeki rivyetine dayanarak, Musnn Mezden baka
teliflerinin de olduunu syleyebiliriz. Zira, onun bu tr haberleri Mezde zikretmi olmas
mmkn deildir. Ayn ekilde, muhaddis/fakih kimlii ve mez ile alakal olmayan hadis
rivyetlerinin bolluu,
2040
bunu desteklemektedir.
Musnn Mezsinin hangi konu ile bittii hususunda, bn Kesrin, Mus b. Ukbe,
Mezsinde diyerek, Ebu Bekrin, seilmesi ve hutbesini zikretmesi
2041
bir fikir
vermektedir. Buna dayanarak, Musnn Ebu Bekrin seilmesi haberi ile eserini bitirdiini
syleyebiliriz. Eserinin ierii ve hacmi konusunda genel bir fikir elde edebilmek iin,
Musnn zikrettii konular vermek faydal olacaktr. sndnda Musnn yer ald haberler
arasnda;
* Zeyd b. Amr b. Nfeylin haberi,
2042
Kabenin yeniden inas,
2043

*lk vahyin gelii,
2044

*Habe Hicreti,
2045
Necnin nasl melik olduu,
2046

*Boykot,
2047
Sahifenin haberi,
2048

2039
Hatbul-Badd, Trhu Badd, VI, 223
2040
Musnn rivyet ettii hadislerden rnekler iin bkz. Drim, II, 557-558; Buhr, Sahh, IV, 79; III, 212;
IV, 74; Fkih, II, 255; bn Eb sm, el-hd, V, 456, 476, 329, III, 344; IV, 89; Vst, Eslem b. Sehl er-
Rezzz (292/904), Trhu Vst, lemul-Ktb, Beyrut 1406, I, 245; Ensr, IV, 190; III, 482, 498; Ebu
Nuaym, Hlye, VIII, 172; IX, 223; VIII, 187; IV, 210; VIII, 265, 322; Hall, III, 960, 961; I, 303; Hatbul-
Badd, Trhu Badd, II, 29; III, 304, 435, 425; V, 312; VII, 195; VIII, 437; XIII, 102; XI, 296; Kazvn, III,
226; bn Eb Yal, I, 273; Zeheb, Alm, VI, 335; XII, 436; Subk, II, 223-224; Resulullahn namaz iin bkz.
Ebu Nuaym, Hlye, VIII, 358; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XII, 431; Resulullahn dualar iin bkz.
Buhr, Sahh, V, 49; bn Eb sm, el-hd, I, 301-302; Vst, I, 190; bn Kni, II, 18; Crcn, I, 284; Ebu
Nuaym, Hlye, II, 188; VI, 46; I, 155; 373; VI, 47; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 238; Kazvn, II, 374-
375; Zeheb, Alm, XIII, 82; Subk, IV, 230; bn Hacer, el-sbe, VII, 288; Resulullahn Yemini iin bkz. Ebu
Nuaym, Hlye, IX, 38; Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 325; Resulullahn[Veda] Hacc ve
Uygulamalar iin bkz. bn Sad, II, 181; Buhr, Sahh, V, 124; V, 128; Ensr, III, 495; IV, 20-21; Hatbul-
Badd, Trhu Badd, VI, 221; VII, 288; Resulullahn korku namaz iin bkz. Hatbul-Badd, Trhu
Badd, VII, 233; Musnn fkh hkmlerle ilgili rivyetleri iin bkz. Fkih, I, 151, 258; bn Eb sm, el-
hd, VI, 47; Taber, Trh, II, 305; Ebu Nuaym, Hlye, VII, 116; V, 146; Hatbul-Badd, Trhu Badd, II,
293; XIII, 47; VIII, 437; V, 299; Kazvn, III, 28; Zeheb, Alm, VIII, 123; bn Hacer, el-sbe, I, 64; VII, 378
2041
bkz. bn Kesr, el-Bidye, VI, 693
2042
bkz. Ebul-Ferec, III, 119-120; Zeheb, es-Sre, 44
2043
Zeheb, es-Sre, 34; bn Kesr, el-Bidye, II, 708
2044
2045
Ebu Nuaym, Hlye, I, 104; Zeheb, Alm, I, 439; bn Kesr, el-Bidye, III, 74
2046
251
*Tif yolculuu,
2049
Kabilelere Arz,
2050

*Akabe,
2051
Akabe sonras slm retmek iin Medineye retmen gnderilmesi,
2052

Musab b. Umeyrin Medinedeki faaliyetleri,
2053

*sr,
2054

*Medine Hicreti ile ilgili haberler; Medineye ilk kimin geldii,
2055
Hz. Peygamber ve Ebu
Bekrin yolculuu,
2056
Abdullah b. beyyin Resulullaha kar taknd tavr,
2057
Mescidin
inas,
2058
Kimin nereye indii,
2059

*Kblenin deimesi,
2060

*Hamzann Seriyyesi,
2061
Abdullah b. Cah el-Esed(Nahle) Seriyyesi,
2062

*Bedr Sava ile ilgili Haberler; Sad b. Hayseme ile olu arasnda savaa katlma
konusundaki kura ekimi,
2063
tikenin ryas,
2064
kervan gzetleyen kii,
2065
Resulullahn
kuyuya atlan mrik cesetlerine sz,
2066
ka kiinin ld,
2067
Bedr hezimetinin Mekkede
nasl karland,
2068
mriklerin hezimet haberini getiren kiinin kimlii,
2069
Bedrden sonra
Resulullaha suikast giriimi,
2070

*Kab b. el-Erefin ldrlmesi,
2071
bn Eb Hukaykn ldrlmesi,
2072

*Uhud Sava; Kuvvetler hakknda bilgiler,
2073
Resulullahn Ebu Dcneye klcn
vermesi,
2074
Sadn atlan oklar geri atmas,
2075
beyy b. Halefin, Resulullah tarafndan

2047
2048
Zeheb, es-Sre, 140-142
2049
2050
Zeheb, es-Sre, 185; bn Kesr, el-Bidye, III, 151-152
2051
Zeheb, es-Sre, 196; Semhd, I, 223
2052
2053
bkz. bn Kesr, el-Bidye, III, 163-164
2054
2055
2056
2057
2058
bn Kesr, el-Bidye, III, 229; bn Hacer, el-sbe, III, 203; Sehv, et-Tuhfe, I, 433
2059
2060
bn Eb Cerde, VI, 2944
2061
2062
bn ebbe, II, 472-474; bn Kesr, el-Bidye, III, 265
2063
bn Hacer, el-sbe, III, 56; Sehv, et-Tuhfe, I, 325
2064
2065
2066
Buhr, Sahh, V, 21
2067
2068
2069
2070
2071
bn ebbe, II, 454-455, 459-461; bn Kesr, el-Bidye, IV, 380-381
2072
bn ebbe, II, 465-466; bn Hacer, el-sbe, I, 71
2073
2074
bn Kesr, el-Bidye, IV, 391-392
2075
Zeheb, Alm, I, 99
252
ldrlmesi,
2076
Ebu Sfynn ilahlarn tazimi,
2077
Hz. Peygamberin, mrikler iin af
dilemesi,
2078
Musab kimin ehit ettii,
2079
Mslman cesetlerine msle yaplmas,
2080

Uhudda Mslmanlardan ve Mriklerden ka kiinin ld,
2081
sava sonras Resulullahn,
Aliye, sz
2082
Hamzaya alanmadn sylenmesi, Muz b. Cebel, Sad b. Ubde ve
Abdullah b. Ravahann kadnlar toplamalar,
2083
Medine asndan savan sonular,
2084

*Rec Vakas,
2085
Hubeybin aslmas,
2086
Biru Mane Hdisesi,
2087

*Ben Nadr; hurmalklarnn kesilmesi,
2088

* Hz. Peygamberin mm Seleme ile evlenmesi; Necye gnderdii hediyeleri ona vaat
etmesi,
2089

*Bedrus-Sur,
2090

*Ben Mustalik ve Necd Gazvesi; tarihi,
2091
Semd kynden geerken Resulullahn
uyars,
2092
Hlid b. el-Veldin, Dumetul-Cendeldeki keydir b. Abdilmelik zerine
seriyyesi,
2093
Resulullahn Cveyriye ile evlilii,
2094
rzgarda dar kan iki adamn
hikayesi,
2095
fk Haberi,
2096

*Hendek Sava; tarihi,
2097
Yahudilerin anlamay bozmalar,
2098
Mriklerin, bir ceset iin
fidye teklif etmeleri,
2099
Yahudi basknndan korkulmas,
2100
Nuaym b. Mesd Kssas,
2101

*Ben Kureyza; Cebrilin gelmesi,
2102
Kuatlmalar, kuatmann sresi,
2103
onlar hakkndaki
hkm,
2104

2076
Vhid, 191-192
2077
2078
2079
2080
Zeheb, Alm, I, 179
2081
2082
2083
2084
2085
2086
2087
Kazvn, II, 482; bn Kesr, el-Bidye, IV, 454; bn Hacer, el-sbe, III, 600; VI, 217
2088
Buhr, Sahh, IV, 23; Mslim, Sahh, II, 1365; Belzur, 29; Vhid, 355
2089
bn Sad, VIII, 95; bn Eb sm, el-hd, VI, 226; Zeheb, Alm, II, 209; bn Kesr, el-Bidye, IV, 671; bn
Hacer, el-sbe, VIII, 290
2090
2091
Bekr, IV, 1220; bn Kesr, el-Bidye, IV, 543
2092
Taber, Trh, I, 141
2093
Vkd, el-Mez, 1025
2094
2095
2096
bn Hacer, el-sbe, III, 440
2097
2098
bn Kesr, el-Bidye, IV, 486-487
2099
2100
bn Sad, V, 81; bn Hacer, el-sbe, III, 612; Sehv, et-Tuhfe, II, 11
2101
253
*Ebu Basr es-Sakaf olay
2105

*Urve b. Mesdun Resulullaha gelmesi,
2106

*Hayberin Fethi; tarihi,
2107
Resulullahn onlar hakkndaki hkm,
2108
Hz. Peygamberin
zehirlenmesi,
2109
Haccc b. Iltn haberi,
2110

*Mute Gazvesi,
2111
Ztus-Selsil Gazvesi,
2112

*Kaza Umresi; tarihi ve Kabn iiri,
2113

*Mekkenin Fethi; Fetih hareketine giriilmesinin nedeni,
2114
Ebu Sfynn Mslman
olmas,
2115
Sancan Sad b. Ubdeden alnmas,
2116
Mriklerin direnme hazrlklar,
2117

Resulullahn Mekkeye girii,
2118
Kabedeki resimlerin silinmesi,
2119
krimenin geri
arlmas,
2120
Safvn b. meyyenin haberi,
2121
Hind bnt. Utbe,
2122
Ftma bnt. el-Veld b. el-
Mura
2123
ve Safvn b. meyyenin kars Bem bnt. el-Muazzelin
2124
Mslman
olmalar,
*Hevzin Seferi,
2125
Huneyn ganimetleri konusunda Resulullahn Ensra hutbesi,
2126
Mlik
b. Avfn arlmas,
2127
Tif Kuatmas,
2128

*Sakf heyetinin gelmesi, Mslman olmalar,
2129

*Zeyd b. Hrisenin Seniyyetul-Karde Seriyyesi,
2130
Zeyd b. Hrisenin nasl arld,
2131

2102
2103
2104
Buhr, Sahh, V, 22; Mslim, Sahh, II, 1387-1388; Hatbul-Badd, Trhu Badd, VIII, 90
2105
2106
bn ebbe, II, 469-470; bn Kesr, el-Bidye, V, 32
2107
2108
Kazvn, II, 102
2109
2110
2111
Ebu Nuaym, Hlye, I, 118; bn Kesr, el-Bidye, IV, 639; bn Hacer, el-sbe, VI, 144
2112
Zeheb, Alm, I, 8; bn Kesr, el-Bidye, IV, 666
2113
2114
2115
bn Kesr, el-Bidye, IV, 684, 685
2116
bn Kesr, el-Bidye, IV, 685, 690
2117
2118
2119
2120
2121
bnul-Cevz, el-Muntazam, V, 188-189
2122
2123
bn Sad, VIII, 261
2124
bn Sad, VIII, 297
2125
2126
2127
2128
2129
bn Eb sm, el-hd, II, 188-189; bn ebbe, II, 501-507; bn Kesr, el-Bidye, V, 33, 34
2130
Hamev, IV, 249
2131
bn Sad, III, 43; bn Eb sm, el-hd, I, 197; Vhid, 295; Zeheb, Alm, I, 224
254
*Kab b. Umeyr Seriyyesi,
2132

*Veda Hacc,
2133

*sme Seriyyesi; Resulullahn smeyi komutanla atamas ve onun hakkndaki sz,
2134

*Hz. Peygamberin vefat haberi
2135
gibi nakillerini sayabiliriz.
Musnn naklettii haberlere baktmzda onun sadece Hz. Peygamberin sava
haberlerini zikretmediini grrz. Dolaysyla, onun el-Mezsi ile Vkdnin eserinin
ilgili blmnn bir birinden ayrlmas gerekir. Vkd, el-Mez bal altnda, sadece
sava ve seriyye haberlerini verirken, Musnn Mezden kast, Resulullahn hayatndan
baka bir ey deildir. ki mellif arasndaki bu kavram ayrmas ayn zamanda Siyer
yazclndaki anlay farkllna da iaret eder. Bu fiili durum, Meznin balangta
sadece Hz. Peygamberin savalarn konu ald, ancak zamanla btn hayatna temil
edildii eklindeki tezi de rtmektedir. Buna dayanarak, mez ve siyer kelimelerinin
balangta birbirlerinin yerine kullanldn syleyebiliriz. Ancak zamanla anlam kaymas
yaanm ve sadece savalarna mnhasr klnmtr.
Mus b. Ukbe, bu eserini Zhr temelli olarak tasnif etmitir. Bu durum, eserin
orijinalitesini tartmaya amtr. Hkim en-Neysbrnin nakletmi olduu, Mus b.
Ukbenin bn ihbtan rivyet ettii kitap
2136
ve bn Manin, Mus b. Ukbenin
Zhrden naklettii kitab
2137
eklindeki szler, Musnn eserinin sanki yeni bir telif
olmadn sadece nakilden ibaret olduunu artrmaktadr. Ancak, Musnn sadece
Zhrnin rivyetleri ile yetindiini sylemek mmkn deildir. almamzn sonunda yer
alan, cetvelden de anlalaca zere, Musnn en nemli kaynann Zhr olmasna karn,
kendisi daha baka kaynaklardan da yararlanmtr. Bununla beraber, Urvenin rivyetlerini
cem eden, M. Mustafa el-Azam, Mus b. Ukbenin Mezsi ile Urvenin rivyetleri
birbirine o kadar paraleldir ki, sanki o, Urvenin kitabnn bir nshas veya Urvenin dier
bir rivyeti
2138
derken, baka bir yerde de duruma aklk getirmekte, hatta bir nevi kendisini
tashih etmektedir; Bu aratrmamzda da ortaya kyor ki; zahiren Mus b. Ukbe hemen
hemen tamamyla Zhrye dayanmtr. Gerekte ise o, Urveye dayanmaktadr. Zira,
Zhrnin rivyetlerinin neredeyse tamam Urveye dayanmaktadr. Mus b. Ukbenin

2132
2133
bn Sad, II, 181; Buhr, Sahh, V, 124; V, 128; Ensr, III, 495; IV, 20-21; Hatbul-Badd, Trhu
Badd, VI, 221; VII, 288; bn Kesr, el-Bidye, V, 157, 165, 176, 178
2134
bn Sad, II, 250; IV, 65-66; Buhr, Sahh, V, 145; bn Eb sm, el-hd, I, 197, 325; Zeheb, Alm, I,
227; II, 499; bn Kesr, el-Bidye, V, 324-325
2135
Zeheb, es-Sre, 388-389; bn Kesr, el-Bidye, V, 284
2136
Hkim en-Neysbr, Marife, 321
2137
2138
255
Mezsindeki uzun metinlerle, Urvenin Ebul-Esved tariki ile gelen metinlerini
karlatrdmzda metinler birbirlerine neredeyse harfiyen uymaktadrlar. Bu metinlerdeki
uygunluk, bir paragraf veya bir iki sayfayla snrl deil bilakis onlarca sahifedir
2139

Musnn Mez nshalar arasnda farkllklarn olduu gze arpmaktadr. Bu
nedenle baz mellifler, onun birka nshasn karlatrmal olarak kullanma yoluna
gitmilerdir. zellikle bn Hacer, Meznin deiik nshalarn kullanmtr; Mus b.
Ukbenin Mezsinde, Muz b. Mis, bn Musda denilir, Mute gn ehit olduu vardr.
Onun bir nshasnda ise, o gn kardei Abbdn ehit edildii vardr
2140
; Mus b.
Ukbenin baz nshalarnda, bu ekilde zikredilir..
2141
; [Yezd b. Hudm b. Seb
hakknda]Mus b. Ukbenin Mez nshalarnda farkllklar vardr. Bazsnda bu ekilde,
bazsnda Hrm, bazsnda ise Hudra eklindedir
2142

Marsden Jones, Diyrbekrnin, Trhul-Hamsinde, bu eseri kullanmasna
dayanarak, Musnn eserinin, X. Asra kadar geldiini sylerken,
2143
haksz da deildir. En
azndan 852/1448 ylnda vefat eden bn Hacerin, Mus b. Ukbenin eserini olduka sk
olarak kullanmas,
2144
IX. Asra kadar ulatnn kesin olduunu gstermektedir. Deiik
dnemlerde bu eserin, yazdrld, okutulduu beyan edilmitir.
2145
Mus b. Ukbenin
Mezsinin izlerini tercim kitaplarndan takip etmek mmkndr. Bunlar arasnda,
Abdurrahm b. brahim b. smail b. Ebil-Yeser et-Tennhnin baba tarafndan dedesi
smailden,
2146
s b. Abdilkerm b. Askir b. Sad b. Ahmedin(741/1341) de bn Ebil-
Yeserden, Mus b. Ukbenin Mezsini dinlediine dair kaytlar zikredilebilir.
2147

Mus b. Ukbenin Mezsinin bir ok rvisi olmakla beraber, en nemli rvisi,
Muhammed b. Fuleyhtir. Sonraki dnemlerde bir ok mellif, gerek onun aracl ile,
gerekse de dier rviler aracl ile Musnn eserini kullanmlardr. Bunlar arasnda, bn

2139
Urve, Mez, (takdm), 77; Azam, bu karlatrmay da yapmtr. Bununla beraber, bulunan
paralelliklerin o kadar iddial konumay hakl karp karmayaca tartmaya aktr. Zira benzer haber olarak
sadece konu[Mslmanlarn ibe girmesi, Sahifenin haberi ve tikenin Ryas] zikredilmitir. Bkz. Urve,
Mez, (takdm), 78-87
2140
2141
2142
2143
bkz. Vkd, el-Mez, (takdm), 24
2144
bkz. bn Hacer, el-sbe, VI, 594
2145
292/904 ylnda len Hasan b. Hrn b. Sleymn el-Hrzn, Mus b. Ukbenin Mezsini yazdrd
kaynaklarda belirtilmektedir. Bkz. Ensr, III, 412
2146
bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), ed-Drerul-Kmine f Aynil-
Mietis-Smine, I-VI, thk: Muhammed Abdulmudhan, Diretul-Marifil-Osmniye, II. Bsk., Haydarabad
1972, III, 144
2147
Ebul-Fadl, IV, 240; Musnn Mezsini nakledenler konusunda ayrca bkz. Ensr, III, 412; Belens, Ebu
Ubeydillah Muhammed b. Abdillah b. Eb Bekr, et-Tekmiletu li-Kitbis-Sika, thk: Abdusselm el- Herrs,
Drul-Fikr, Beyrut 1995, IV, 5; Ebul-Fadl, II, 179; IV, 93
256
Sad, bn Abdilber,
2148
bn Kesr,
2149
Zeheb,
2150
Ebu Tayyb,
2151
Kd Iyd,
2152
bn Btikn,

2153
bn Hacer
2154
gibi mellifleri saymak mmkndr. Bunlar, Musnn Mezsine
dorudan atfla nakilde bulunmaktadrlar. Mellif saysnn younluu, sz konusu eserin
uzun yllar korunduuna ve yaygn olduuna delildir. Ancak bu eser hibir zaman bn
shkn veya Vkdnin eserlerine verilen nem derecesine ulaamamtr.
Musnn eseri, ada aratrmaclardan Muhammed Bak tarafndan el-Mez li
Mus b. Ukbe ismiyle yeniden in edilmitir. Bu innn baarl olduunu sylemek
mmkndr. En azndan Zhrnin yeniden ins ile karlatrdmzda olduka baarl
grlmektedir. Hdiselerin kronolojik sralamasna uyulmu ve ortak metinlerin tespiti doru
ekilde yaplmtr. Bununla beraber, her nakil Musdan alnmam, haberi tamamlamak iin
dier siyer melliflerinden de faydalanlmtr.
bn Sad, zellikle de listeler konusunda Mus b. Ukbenin eserini dorudan
kullanmtr; Mus b. Ukbe kitabnda der ki
2155
Bazen de bn Sad, Onu, Mus b. Ukbe
zikretmez. Bu onun veya ondan rivyet edenin vehmidir
2156
; Ancak Mus b. Ukbe onun
isminde hata yapmtr. smi Nevfel b. Huveylide evirmitir. Ancak o, Esved b. Nevfel b.
Huveyliddir
2157
gibi Musnn verdii listelerde veya isimlerde tashihlerde bulunur.
1. 5. Metodu
Bir ok siyer mellifinde grlen, her defasnda kayna zikretmeme yntemine, Mus
b. Ukbe de bavurmutur. Bununla beraber, eserinin tam olarak ulamamas ve rivyetlerinin
paralar halinde gelmesi gereinden hareketle, Musnn sened zikrine nem vermedii gibi
bir anlam karmak hatal olacaktr. Muhtemelen o, bir btn halinde zikrettii ve kaynan
balangta verdii iin, her haberin banda kaynan tekrar zikretme klfetinden kurtulma
yolunu tercih etmitir. Sonraki mellifler de, bir btn halindeki haberlerinden paralar
naklettiklerinden dolay, Musnn bata zikrettii ana senedi atlayarak sadece Mus dedi ki
demek suretiyle nakilde bulunmulardr. Burada bir ikinci ihtimalden daha bahsedilebilir ki, o

2148
bkz. bn Abdilber, ed-Drer, 228, 315
2149
2150
2151
bkz. Ebut-Tayyib, Muhammed b. Ahmed el-Fs el-Mekk(832/1428), ez-Zuhrul-Muktetafetu min Trhi
Mekketel-Merrefe, thk., tlk: Edb Muhammed el-Gazv, tkd: Mahmd el-Ernvt, Dru Sdr, Beyrut 2000,
201, 209
2152
bkz. Kd Iyd, e-if, II, 153
2153
bkz. Zeheb, Alm, XXII, 357
2154
bn Hacer, el-sbe, II, 118; III, 440; IV, 57, 586; V, 591, 741; Musnn rivyetlerinin bulunduu eser ve
telifler iin bkz. Mus b. Ukbe, el-Mez, (takdim), 47-50
2155
bn Sad, III, 405
2156
bn Sad, III, 98
2157
bn Sad, IV, 120
257
da, Bak tarafndan dile getirilen Musnn Mez telifindeki gayesidir; Mus, genellikle
Zhrden sonra senedi zikretmemektedir. Onun, Mezdeki amac, karklk ve tahrifi
engellemekti. Her hdisenin senedini zikretmek, onun ihtisar etme hedefiyle ters dmekteydi.
Bu yzden de, sadece Zhryi zikretmekle iktifa etmitir
2158

Mus da, kendisinden nceki siyer rvi ve melliflerinin senedlerinde kulland baz
ibareleri kullanmtr. Bunlar arasnda, bana ulatna gre -'- ( )
2159
ve iddia etti

) = (
2160
ibarelerini zikretmek mmkndr.
Konuyla ilgili kiilerden haber alma gelenei Mus b. Ukbede de devam etmitir;
Mus b. Ukbe-s b. Mukl-Ninesi mm Mukl; Ebu Mukl ldnde, sadece bir deve,
onu da Allah yolunda brakmt. Ben Resulullaha gittim
2161
; Mus b. Ukbe-mm
Hlid bnt. Hlid b. Sad, Babam ilk Mslman olanlardandr. Bu grd bir ryadan
dolay idi
2162
Musnn, Ebu Habbeden rivyetlerinde de bu durum gzlenmektedir.
Zbeyrin mevls olan Ebu Habbeden Zbeyr ailesi ile ilgili rivyetler almtr; Mus b.
Ukbe-Zbeyrin mevls Ebu Habbe; nsanlar, Osman ldrnce, Aliye biat ettiler. Ali,
Zbeyre gelerek izin istedi, Zbeyre bu bildirilince, o klcn ekerek, minderinin altna
koydu. Sonra Ona izin verin dedi. O, ieri girdi selam verdi
2163

Mus, bazen haber kayna hakknda bilgi vermi, bir nevi haberinin shhatini
vurgulamaya almtr; Mus b. Ukbe, Ubde b. es-Smitin ocuklarndan bir adam,
kendisi sikadr ve Ebu Hureyrenin yle dediini iitmi, Resulullah dedi ki, lm melei
lecek olan bir adama gelir
2164
Burada kaynan ismini zikretmek yerine onun hakknda
bilgi vermesi, muhtemelen ismi etrafnda dnen aibeden veya sadece kendisinin
tanmasndan dolaydr.
Musnn anlatlar arasnda, kendisinin grg ahidi olduu bir ok rivyet vardr;
Slim b. Abdillah b. mer gece gndz hangi kabre urasa selam veriyor vediyordu. Bunu
ona sorduumda, o, babasnn byle yaptn syledi
2165
; Salim b. Abdillahla Umreden
dnyorduk
2166
; bn Muhayyirizla beraber er-Remlede bir cenazede idik. O, Ben

2158
Mus b. Ukbe, el-Mez, 353
2159
bkz. bn Sad, III, 459; Zeheb, es-Sre, 73
2160
2161
bn Eb sm, el-hd, VI, 47; bn Hacer, el-sbe, VII, 378
2162
2163
Taber, Trh, II, 699
2164
Hatbul-Badd, Trhu Badd, IX, 124
2165
bn Eb Cerde, IX, 4126-4127; Ebu Nuaym, Hlye, II, 195
2166
bn Sad, V, 199
258
ilerinde biri ldnde, Bizi slm zerine ldrene hamd olsun diyen insanlara yetitim.
Bugn onu kimseden iitmiyorum dedi
2167

Mus, Mezsinde vesikalara da yer vermitir. Hz. Peygamberin, Mnzr es-
Svye,
2168
Ebu Bekrin, bir valisine,
2169
mer b. Abdilazzin, Slim b. Abdillaha
2170

mektuplarnn metinlerini zikretmitir.
Mus, dier siyer mellifleri kadar olmasa da, rivyetlerinde iire yer vermitir.
Kendisi, hdiselerle ilgili tam bir kaside zikretmemi olmakla beraber, beyitler
nakletmitir.
2171
Hassnn, Resulullahn Ben Nadr hurmalklarn yakmas ile ilgili olarak
okuduu iiri,
2172
Abdullah b. Ravahann Kaza Umresinde okuduu iiri,
2173
Fetih ordusunun
sancann Sad b. Ubdeye verilmesi zerine bir kadnn okuduu iiri
2174
nakletmitir.
1. 5. 5. Rivyetleri
Mus, cahiliye dnemi haberleri ile de ilgilenmitir. Cahiliye dneminin din anlayn
eletiren Zeyd b. Amr b. Nfeylin
2175
haberi zerinde durmas onun bu ilgisinin tezahrdr.
Ayn ekilde, sriliyt tr haberlerin senedlerinde de Musnn ismine rastlanr. Kendisi,
Hrt ve Mrtun yeryzne indirilii,
2176
Tevrattan bir szn nakli,
2177
Yaratlla ilgili
rivyetler
2178
gibi, sriliyt tr haberlere yer vermitir. Musnn kendisinden nceki dier
siyer kaynaklarnn yapt gibi, Peygamberler tarihi ile de ilgilendiini ayrca belirtelim.
2179

Mus b. Ukbenin nakilleri arasnda kendisinden sonraki kaynaklarda zikredilmeyen
veya en azndan mehur olmam, nevdir trnden diyebileceimiz bir ok anlatya
rastlamak mmkndr. Hatta, sadece Musnn rivyetlerine dayanarak, genel siyer
anlatmndan tamamyla farkl, yeni bir siyer anlatm oluturmak mmkndr dersek sanrz
fazla abartm olmayz. Zira, neredeyse siyere mteallik her olayn farkl bir anlatmn
Musda bulmak mmkndr. Burada karmza kan en ciddi problem; ayn hdiseyi ayn

2167
2168
Belzur, 110
2169
Taber, Trh, II, 305
2170
2171
Mus b. Ukbe, el-Mez, (takdim), 46
2172
Mslim, Sahh, II, 1366; Belzur, 29
2173
2174
2175
bn Sad, III, 380; bn Kesr, el-Bidye, II, 642; Resulullahn ona yemek sunmas konusunda bkz. bn Sad,
III, 380; Fkih, IV, 126; Bekr, I, 273; Kazvn, III, 136; Zeheb, Alm, I, 133; bn Hacer, el-sbe, II, 614
2176
Ebu Nuaym, Hlye, VIII, 248
2177
Ebu Nuaym, Hlye, V, 369-370
2178
Ebu Nuaym, Hlye, III, 217; Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 120
2179
bkz. Ensr, IV, 41; bn Kesr, el-Bidye, II, 391
259
kaynaktan-ki genelde bu kaynak Zhrdir- nakleden Mus b. Ukbe ile ada bn shkn
farkl ierikli nakilde bulunmalar ve birinin genel anlat hline gelirken, dierinin neredeyse
unutulmas hdisesidir. Daha nce de zerinde durduumuz gibi, cem dneminde Zhrnin
amac, kendisine ulaan farkl varyantl haberler arasnda, herhangi bir tercihte bulunmakszn
rencilerine aktarmakt. Bu nedenle, kendisine ulaan haberleri herhangi bir tercihe tabi
tutmakszn nakletmitir. Sonraki mellifler de, mezheb, siyas, ilm ve ahs eilimleri
dorultusunda bunlar arasnda tercihlerde bulunmular ve sadece tercih ettikleri haberi
nakletmekle yetinmilerdir. Burada farkl rivyetlerin melliflerden biri tarafndan imal
edildii veya bn shk nakillerinin sahihlik asndan Musnn rivyetlerine stnlk
kurmas neticesinde, bn shk anlatmnn genel geer haline geldiini sylemek, Musnn
eseri hakkndaki en sahih Mez hkmne binen, mmkn deildir.
Bununla beraber, Mus b. Ukbenin ndirt tr haberleri nakletmesinde ve genel
anlatm haline gelmemesinde nedenden bahsedebiliriz;
a-Mus b. Ukbenin dnemindeki rakibi konumunda olan ve haber toplamada
tartmasz stnl olan bn shkla boy lme arzusu,
b-Musnn siyer rivyetlerinde tek bir kaynaa -Zhrye- bal kalmas, farkl gr
ve rivyet toplamak iin, en azndan bn shk kadar gayret gstermemesi,
c-Musnn byle bir niyetinin olmad, naklettii bu haberlerin de kendi dneminde
ndirt snfna dahil edilmediidir. Bize gre bu ihtimal ok daha byk bir olaslktr.
Sarayn desteini alan bn shkn anlatlar mehur olmu, sonraki nesiller, ulalmas zor
olan Musnn eseri yerine, bn shkn eserini tedris ve nakletme yoluna gitmilerdir.
Yukarda da getii zere Mus b. Ukbe, ne Emev ne de Abbs sarayna intisap etmitir.
Oysa bn shk, Ebu Maer, Vkd gibi bir ok alim Abbs himayesine girmitir. Bu durum
eserlerinin devlet korumas altna alnmasna, ktphanelere girmesine neden olmu,
eserlerinin nshalarn yaygnlatrmtr. Buna karn, devlet desteinden mahrum kalan
Musnn eseri ve rivyetleri dar bir evrede kalm ve gerektii ilgiyi grememitir. Bunun
neticesinde de, bn shkn tercihleri genel kabul grm, Musnn rivyetleri zamanla
ndirt snfna dahil olmutur.
Musnn farkl anlatmlar arasnda en dikkat ekeni, ilk vahyin gelmesi haberidir.
Mehur maara anlatmndan olduka farkl bir ierie sahip olan bu haberi, Zhr-Sad b. el-
Mseyyib kanal ile anlatmaktadr; Resulullah, (Cebrail)Beni, stnde yakut ve
mercanlarn olduu bir sergiye oturttuOku dedi. Resulullah, Nasl okuyaym? deyince,
Oku, yaratan Rabbinin adyla oku, insana bilmediini rettinsanlar, Y eyyhel-
mddessirin ona inen ilk ayet olduunu iddia ederler. Allah en iyisini bilirResulullah,
260
Rabbinin risletini kabul ettievine doru geri dnerken, hangi aa ve taa urasa, ona
selam verdilerailesine mutlu, kani olmu bir ekilde dndSonra, Hatice, yerinden
kalkarak, Utbe b. Reba b. Abdiemsin Ninova ehlinden kendisine Adds denilen
klesinin yanna gitti ve ona, Ey Adds, Allah adna bana cevap ver. Yannda Cibrlden bir
haber var m? dedi. O, Kudds Kudds, halk putperest olan bu topraklarda Bunun
zerine Hatice onun yanndan, Varaka b. Nevfelin yanna gitti. Ona Nebnin bana
gelenleri anlattVaraka ona, Ey kardeimin kz, bilmiyorum, belki de, ein ehl-i kitabn
bekledii Nebdir. Ki onu, yanlarndaki Tevrat ve ncilde yazl buluyorlar. Allaha yemin
ederim ki
2180
Mus b. Ukbenin, Necnin Mslmanlarla grmesi haberi de, bn
shktan farkl bir anlatm iermektedir. Musnn anlatmna gre grme, Nec ile Cafer
arasnda deil, Nec ile Mslmanlar arasnda gereklemitir.
2181

Kendisinden nceki siyer rvilerinde grlen, baz hdiseleri eytana nispet etme,
Musda da grlmektedir. Kendisi Garanik kssasn naklederken; Mslmanlar bunu
iitmediler, eytan bunu mriklerin kalplerine ve kulaklarna att
2182
demektedir.
Mus, mucize, emil edebiyatna dair rivyetlere de yer vermitir.
2183
Resulullahn
gelecekten haber vermesi,
2184
nbvvet mhr,
2185
tkr ile yaralar iyiletirmesi
2186
gibi
anlatlarna ek olarak Fedil haberlerinde de,
2187
onun ismine rastlanmaktadr.
Mus b. Ukbe, Hz. Peygamber sonras hdiselerle ilgili bilgiler de nakletmitir.
Eserine alp almad konusunda net bir bilgiye ulaamadmz, ancak muhtemelen
rislelerden ibaret olan bu haberlerde de ana kaynak Zhrdir. Zhr kaynakl olan
Yemme,
2188
Yevmul-Cisr,
2189
Hz. merin ldrlmesi,
2190
Abdullah b. ez-Zbeyr
hdisesi
2191
gibi haberlerin haricinde, Hz. Ebu Bekr,
2192
Hz. mer
2193
ve Hz. Osman dnemi

2180
bn Kesr, el-Bidye, III, 17; ayrca bkz. bn Hacer, el-sbe, IV, 467
2181
2182
Kd Iyd, e-if, II, 153
2183
bkz. Zeheb, Alm, X, 691
2184
mann Medineye geri dnmesi hadisi iin bkz. Cnd, I, 24; Mslmanlarn fetihlerini sylemesi
konusunda bkz. bn Kesr, el-Bidye, IV, 482, 545
2185
bn Eb sm, el-hd, I, 388; V, 475
2186
2187
Hz. Ebu Bekr ve merin fazileti ile ilgili haberler iin bkz. Ahmed b. Hanbel, Fedil, I, 203; bn Kesr, el-
Bidye, VII, 216
2188
Katlanlarn isimleri iin bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 85, 168, 312, 472; III, 25, 51; VII, 84
2189
Katlanlarn isimleri iin bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 54, 56, 121, 406, 586, 599; IV, 729
2190
bn ebbe, III, 924
2191
bkz. Fkih, II, 352-353, 369; Taber, Trh, III, 347
2192
bkz. Buhr, Sahh, IV, 36; Taber, Trh, II, 305; bn Kesr, el-Bidye, VI, 693
2193
bkz. Buhr, Sahh, IV, 61; Taber, Trh, II, 572; bnul-Cevz, Safve, I, 669; el-Muntazam, IV, 304
261
olaylar,
2194
Hz. Osmann katledilmesi,
2195
Cemel Sava,
2196
Hz. Alinin ldrlmesi
2197
gibi
kaynan tespit edemediimiz haberleri de vardr.
Musnn, hilafet konusunda Zhrnin izgisinde bir gr benimsediini
syleyebiliriz. Sakfe hdisesini Zhr kaynakl olarak nakleden Musnn,
2198
Alinin biatten
uzak durmas konusunda yapt aklamalar, sonraki dnem ehl-i Snnet grnn rivyet
formunda gelmesinden baka bir ey deildir; Ebu Bekrin Hutbesinden sonra, Muhacirler,
szlerini ve zrn kabul ettiler. Ali ve Zbeyr, Biz sadece, meveretten geri brakldmz
iin kzdk dedi. phesiz, Ebu Bekr, Resulullahtan sonra ona en hak sahibi idi. O, maara
arkada ve biz onun erefini biliyoruz. Resulullah yaarken ona, insanlara namaz kldrma
emrini verdi.
2199

Mus, dier siyer rvileri gibi, hdisenin cereyan ettii yer hakknda da bilgi vermeyi
ihmal etmez.
2200
Ebu shk el-Fezrnin, Mus b. Ukbeden naklettii; Resulullah(sav) at
yartrd. el-Husbdan balad Seniyyetul-Vedda bitirdi Musya bunlarn aras ne
kadardr? diye sordum. O, 6 veya 7 mildi, talimli olmayan atlar da, seniyyetul-veddan,
Ben Ruzeykin Mescidine kadar koturulurdu dedi. Bunlarn aras ne kadard? diye
sordum. O, Yaklak bir mil dedi
2201
eklindeki rivyet, Musnn, Medine corafyasn
gayet iyi bildiini gstermektedir. bn Kesrin, Musnn zikrettii mesafelerle ilgili olarak
syledii Bu yerlerin ounun ismi bilinmiyor. nk bu isimlerin ou bugn deimi
durumda
2202
sz, tarih yazclnda karlalan sorunlardan birini ifade etmesi bakmndan
ayrca dikkat ekicidir.
Bunlara ek olarak Mus, rivyetlerinde ayetlerin nzul nedenleri zerinde de
durmutur.
2203

Musnn, sosyal yaama dair verdii bilgilerde, gerek kemiyet gerekse de keyfiyet
asndan, hocalarndan olduka iyi bir konumda olduunu syleyebiliriz; Resulullah,

2194
bn ebbe, III, 1019
2195
bkz. bn ebbe, III, 1105, IV, 1226; bn Sad, III, 75; Ahmed b. Hanbel, Fedil, I, 450; 511; Taber, Trh,
II, 661, 668, 699
2196
Taber, Trh, III, 9; 22; Zeheb, Alm, I, 34
2197
Zbeyr b. Bekkr, 121
2198
bkz. Muhibbut-Taber, II, 214, 216
2199
bkz. Ysuf b. Muhammed, 94-95; Muhibbut-Taber, II, 216, 224; bn Kesr, el-Bidye, V, 262; VI, 693
2200
bkz. Bekr, IV, 1352; Zeheb, es-Sre, 44; bn Kesr, el-Bidye, V, 157-158; Ebut-Tayyib, 201; bn Hacer,
el-sbe, III, 587
2201
Buhr, Sahh, III, 219-220; Ebu Nuaym, Hlye, VIII, 260
2202
2203
bkz. bn Sad, III, 43, 459; bn Eb sm, el-hd, I, 197; II, 388; bn Kni, I, 68; Vhid, 191-192, 355,
295; Bekr, I, 290; Zeheb, Alm, I, 224; bn Hacer, el-sbe, III, 595
262
altndan bir yz karp att, Mslmanlar da attlar
2204
; Hz. Aienin, zerinde
resimler olan bir hal satn almas, Resulullahn eve girmemesi
2205
; tike bnt. Zeyd,
merle evliydi. tike, Mescid-i Nebye ok giderdi. mer ise bunu ho grmyordu
2206
;
Araplarn odalarn arkasndan gelmeleri
2207
gibi bir ok sosyal ierikli haberlere yer
vermitir. Mus, sadece sosyal hayata dair deil, Zhr kanal ile kltrel hayata ynelik
haberler de zikretmitir.
2208

Mus b. Ukbenin eserinin en iddial olarak sunulduu yn zikrettii listeleridir.
Mus, grd bir ihtiyaca mebni olarak oluturmaya balad listeler iin byk aba
harcamtr. zel ilgi olarak giritii bu iin temelinde urahblin olduu belirtilmitir;
Muhammed b. Talha b. et-Tavl, urahbl b. Sad, Mez alimi idi. Onu, Bedre
katlmayanlar, katlm gibi gstermekle itham ettilerMus b. Ukbe, nsanlar, bu konuda
byk yalana cret edebiliyorlar diyerek, ilerleyen yana ramen Bedre, Uhuda, Habee
ve Medineye hicret edenleri yazd. dedi
2209

Bedr Savana katlanlar konusunda, mm Mlikin, Musnn zikrettikleri katlm,
zikretmedikleri katlmamtr
2210
eklindeki vgsne daha nceden yer vermitik. mam
Mlikin bu ifadesine ramen bn Hacerin rivyetlerinde de sk sk getii zere, Musnn
en ok tenkit ald konulardan biri de isimler hususundadr; Mus b. Ukbe onun isminde
hata yapmtr. O, ismi Nevfel b. Huveylid e eviriyor. Ancak o, Esved b. Nevfel b.
Huveyliddir
2211
; Mus b. Ukbe, onu, Habeistana hicret edenler arasnda sayyor ve
Onun babas, orada Hristiyan oldu. der. bn Hacer, Durum zannedildii gibi deildir.
Bu Habbe bnt. Eb Sfyn baka biridir
2212
Ancak burada yaplan hatalarn Musya m
yoksa onun mstensihlerinden birine mi ait olduunu tespit etmek olduka zordur. Nitekim
bn Hacer, bir tenkidinde onu sulamaz ve Mus b. Ukbe, bn ihbtan, onu Bedre
katlanlar arasnda zikreder. Bence, bu tayir ve onun adna tescil edilmekten kaynaklanan
bir hatadr.
2213
diyerek sorumluluu rvilerine veya mstensihlerine ykler.
Mus b. Ukbenin zikrettii listeler unlardr;

2204
bn Sad, I, 470
2205
2206
2207
bn Eb sm, el-hd, II, 388; bn Kni, I, 68; bn Kesr, el-Bidye, V, 50; dier rnekler iin bkz. bn
Sad, III, 43; IV, 159; bn Kesr, el-Bidye, III, 326-327
2208
bkz. Fkih, III, 214
2209
2210
Mizz, XXIX, 119-120; Zeheb, Alm, VI, 116; bn Hacer, Tehzb, V, 556
2211
bn Sad, IV, 120
2212
2213
263
a-lk Mslman olanlarn isimleri,
2214

b-Habe Hicretine katlanlarn isimleri,
2215

c-Akabeye katlanlarn isimleri,
2216

d-Abdullah b. Cah Seriyyesine katlanlarn isimleri,
2217

e-Bedr Savana katlanlarn isimleri,
2218

f- Biru Manede ehit olanlarn isimleri,
2219

g-Mekkenin fethinde Mslman olan ve biat eden kadnlarn isimleri,
2220

h-Huneynde ehit olanlarn isimleri,
2221

-Tifte ehit olanlarn isimleri,
2222

i-Mutede ehit olanlarn isimleri,
2223

i- Yemme Savana katlanlarn isimleri,
2224

j- Ecndn Savanda ehit olanlarn isimleri,
2225

k-Yevmul-Cisre katlanlarn isimleri,
2226

l- Mez ve seriyyelerin says, isimleri.
2227

bn Sad, Mus b. Ukbenin zikrettii bu listeleri bn shk, Ebu Maer ve Vkdnin
listeleri ile devaml olarak karlatrma yoluna gitmi, farkllklar veya hatalar
zikretmitir.
2228

Verdii listeler asndan sonraki dnem Tabakt mellifleri iin vaz geilmez kaynak
olan Mus, rivyetlerinde, ahslar hakknda da bilgiler vermitir.
2229
Sadece bn Hacerin, el-
sbesine baktmz zaman bile bu durumu btn akl ile grmek mmkndr.

2214
Hlid b. Sadin ilk Mslman olduuna dair kznn ahitlii; bkz. bn Hacer, el-sbe, II, 237; Ebu Zerin
kendisini beinci Mslman olarak saymas; bkz. bn Sad, IV, 224; Akl b. Bkeyrin, Drul-Erkmda
Mslman olduu, bkz. bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 139-140
2215
bkz. bn Eb sm, el-hd, I, 124, 235, 246; Zeheb, Alm, I, 467, 47; II, 382; bn Kesr, el-Bidye, III, 74
2216
bkz. Fkih, IV, 240-245; bn Eb sm, el-hd, III, 399; Zeheb, es-Sre, 196; bn Kesr, el-Bidye, III,
161; Semhd, I, 223
2217
2218
bkz. bn Eb sm, el-hd, I, 177, 247, 261; bn Kesr, el-Bidye, III, 334-347; bn Hacer, el-sbe, I, 424,
Ensrdan katlanlarn kabilelerine gre isimleri iin bkz. bn Eb sm, el-hd, III, 400-414; bnul-Cevz, el-
Muntazam, III, 129
2219
bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 160; III, 201, 521
2220
Mus b. Ukbe, fetih gn Mslman olan kadnlarn isimlerini, Ebu Habbe-Abdullah b. Zbeyr kanal ile
zikretmektedir. Muhtemelen, Abdullah b. ez-Zbeyrin buradaki kayna dvn kaytlardr. simler iin bkz. bn
Sad, VIII, 236; VIII, 261, 269, 297; bn Hacer, el-sbe, VII, 538
2221
bn Hacer, el-sbe, III, 40
2222
2223
2224
bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 85, 168, 312, 472; III,25, 51; VII, 84
2225
bkz. bn Hacer, el-sbe, II, 238; III, 114, 482, 522, 540; VI, 459, 528, 590
2226
bkz. bn Hacer, el-sbe, I,56, 54, 121, 406, 586, 599; IV, 729
2227
bn Sad, II, 5-6
2228
264
Musnn rivyetlerinin en dikkat ekici zelliklerinden biri de, hi phesiz tarih
verme konusundaki duyarlldr. Bu konuda en ok Zhrnin tarihlendirmelerine dayanm
olan Mus b. Ukbenin, Habe hicreti, ibe girdikten sonra, olmutur
2230
eklindeki
anlatlarna bakarak onun, kronolojik bir sisteme gre hareket ettiini syleyebiliriz. Horovitz,
Musnn eseri, yllara gre tertip edilmitir
2231
diyerek ayn olguya iaret etmektedir.
Terhin de bu konuda; Tarih hdiselerde kronolojiye dikkat etmitir
2232
der.
Ancak Musnn zikrettii tarihlere, zellikle de bn Kesr tarafndan ciddi tenkitlerin
yneltildiini hatrlatalm. Mus b. Ukbenin, Zhrden, aktard, Sonra Ahzb sava, 4.
yln evvl aynda oldu eklindeki tarihlendirmesine, bn Kesr, Ancak, bn shk, Urve b.
ez-Zbeyr, Katde, Beyhk ve daha bir ok alim, 5. yln evvl aynda demilerdir
2233

eklinde, yine Zhrden naklettii Hayber fethinin 6. ylda olduu grne Dorusu,
getii zere 7. yl olmasdr
2234
eklinde, Buhrnin Musya dayanarak verdii,
Resulullahn Veda Haccna k tarihi ile ilgili olarak da, Buhr bu rivyeti ile tek
kald
2235
eklinde itiraz etmitir.
1. 5. 7. Tenkit
Garanik kssasn nakleden bn Ukbe, aslnda bu olayn Resulullahla ilgili olmadn
ima etmektedir. O, hdiseyi anlattktan sonra; Mslmanlar bunu iitmediler. eytan bunu
mriklerin kalplerine ve kulaklarna att. Nebnin bu konudaki zntsnn nedeni,
dedikodu, phe ve fitnedir
2236
diyerek, tevil etmeye almtr. Bu, Musnn ne
naklettiinin farknda olduunu ve gerekli grd yerlerde de aklamalarn yaptn
gstermektedir. Ayn ekilde kendisi, haberinde mphem bir yer kalmamas iin kaynana
sorular da sormutur.
2237

Kesin emin olmad veya dorulayamad haberler karsnda Mus, denildiine
gre ibaresini kullanmaktadr. Fetih ordusunun saysndaki farkl gr sz konusu ibare ile
nakleden Musnn
2238
bu konuda, hocas Zhrnin etkisinde kaldn syleyebiliriz.

2229
bkz. bn Sad, V, 454; VIII, 17; Ebu Sleyman, I, 158; bn Eb Cerde, VI, 2900; Zeheb, Alm, I, 167; bn
Hacer, el-sbe, IV, 478
2230
2231
Horovitz, Mez, 73
2232
Terhn, 50
2233
2234
2235
bn Kesr, el-Bidye, V, 117; ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye, IV, 471
2236
Kd Iyd, e-if, II, 153
2237
2238
bkz. Ebut-Tayyib, 206
265
Musnn olduka sk kulland bir dier ibare ise, iddia ettiklerine gre tabiridir.
2239
Baz
haberlerinde ise, isme atfla bu ibareyi kullanmaktadr.
2240

Tarihlendirme ve isim konularnda olduu gibi, rivyetlerinin ierii konusunda da,
Musnn ciddi anlamda sorgulandn ve tenkit edildiini belirtmeliyiz. zellikle bn
Kesrin tenkitleri dikkat ekicidir. bn Hacer, isimler konusunda yaplan hatalar rvi veya
mstensihlere hamlederken, bn Kesr tenkitlerini dorudan Musya yneltmitir; Mus b.
Ukbe-Zhrden iddia etmitir ki, Sad b. Eb Vakks, Resulullahtan sonra hicret etmitir
bn Kesr, Dorusu, daha nce zikrettiimizdir
2241
; Mus b. Ukbe iddia eder ki, Habee
ilk hicret, Ebu Talib ve halifleri ibe girdiinde olmutur bn Kesr, Bunda phe
vardr
2242

Nakilleri arasndaki ndirt tr anlatmlara, az rivyetlere, isimler ve
tarihlendirmeler konusunda yapt hatalara bakarak, Musnn Mezsinin en sahih mez
olduu yolundaki grlerin yeniden sorgulanmas gerektii kanaatini tadmz da burada
ifade edelim.
1. 5. 8. Yorum
Mus, anlatt hdiselerin nedenlerini zikretmeyi ihmal etmez. O, Ben Kinnenin,
Huza baskn, Mekkenin fethinin sebebidir
2243
; Resulullah ve ashabna eziyet artnca,
Resulullah, ashabna hicret emri verdi
2244
; Nebnin bu konudaki zntsnn nedeni
dedikodu, phe ve fitnedir
2245
gibi aklamalarla, hdiselerin nedenleri zerinde
durmaktadr.
Mus, hdiselerin sonular hakknda da bilgiler vermitir. Nitekim Uhud Savann
Medine asndan sonularn, Mnafklar, Mslmanlarn alamalarndan ve
zntlerinden memnun oldular. Yahudiler, aldatmalarn aa kardlar. Onlar, O,
gerek bir Neb olsayd yenilmez, ona bir ey isabet etmezdi, fakat o, devleti olan bir krallk
istiyor diyorlard. Mnafklarda ayn eyleri sylediler
2246
eklinde zikretmitir.
Daha nceki siyer kaynaklarnda grdmz Cebr Tarih yorumunun Zhr kanalyla
Mus tarafndan da devam ettirildiini syleyebiliriz, nsanlarn ou dmana kmak
istediler. Resulullahn sz ve grne uymadlar. ayet onlara emredilene raz olsalard

2239
bkz. Zeheb, Alm, I, 179; bn Kesr, el-Bidye, II, 706; IV, 396, 446, 492, 502; V, 743
2240
2241
2242
bn Kesr, el-Bidye, III, 74; ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye, V, 32-33, 246
2243
Ebut-Tayyib, 201
2244
Zeheb, es-Sre, 213
2245
Kd Iyd, e-if, II, 153; ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye, IV, 620, 726
2246
266
bunlar olmazd. Fakat kaza ve kader(bu ie) galib geldi
2247
; Taife eli gndererek
anlamann maddelerini bildirdiler. Onlar nce bunu kabul etmek istemediler. Sonra Allah
onlarn kalplerine korku att
2248

1. 5. 9. slup
Mus b. Ukbenin Mezde Kurndan faydalanma yntemi Vehb b. Mnebbihin
yntemine benzemektedir. Ne var ki Vehb, yaratl, Trhul-Enbiya haberlerinde bu
ynteme bavurmutur. Mus ise, bunu siyer anlatmna tatbik etmitir. O, kendisinden nceki
siyer rvilerinin yapt gibi hdiseyle ilgili ayeti verip, ayetin aklamasn yapmak yerine,
ayeti zikretmeksizin, ayetten kard manay tarih anlatm olarak nakleder. Resulullahn
Hayber seferini anlatrken; Kendisi Hudeybiyede iken Allah oray kendisine vaat etmiti
2249

derken, Fetih Sresindeki fethi
2250
Hayber olarak yorumlamtr. Bu ekilde Kurnn, siyer
yazclnda daha etkin olarak kullanlmas, bn shkta da grlmektedir. Ancak bn
shkn bu yntemde kimden etkilendiini veya etkilenip etkilenmediini, tpk Mus b.
Ukbede olduu gibi syleme imkanna sahip deiliz.
1. 6. Tesiri
Musnn, kendisinden sonraki siyer melliflerini ne derecede etkilediini tespit etmek
mmkn deildir. Kendisinden sonraki melliflerin ondan faydalanmas konusunda, Horovitz,
Vkd, Musnn kitabndan az yararlanmtr. Ancak, bn Sad, Vkd kanal ile Musnn
haberlerini olduka sk nakletmitir
2251
demektedir. Gerekten de, mez haberlerinde bn
shk, Mamer b. Rid ve bn Him ismini zikretmezken, Vkd ise, Kitbul-Mezde
sadece drt defa zikretmektedir. Buna ve bn shkn, -isim zikretmeksizin- ondan haber
almasna dayanarak, Musnn siyer yazclnda ierik asndan ksm bir etkisinden sz
edilebilir.
2-bn shk(151?/768)
Mez ve Siyerde imameti konusunda ittifak edilen bn shkn,
2252
nesebi
konusunda Muhammed b. shk b. Yesr b. Hyr,
2253
bn Kevsn,
2254
Muhammed b. shk b.
Yesr b. Habbz
2255
ve Muhammed b. shk b. Yesr b. Cebbr
2256
eklinde farkl grler

2247
2248
bn Kesr, el-Bidye, V, 36-37
2249
2250
48/Fetih, 1
2251
2252
bkz. Zeheb, Tezkira, I, 172
2253
(veya bn Ksn) bn Seyyidinns, I, 54; Zeheb, Alm, VII, 33; bn Hacer, Tehzb, V, 26
2254
(veya bn Ksn) bn Seyyidinns, I, 54; Zeheb, Alm, VII, 33; bn Hacer, Tehzb, V, 26
2255
2256
bkz. Ktip elebi, VI, 8
267
gelmitir. bn shkn knyesi olarak da, Ebu Bekr
2257
ve Ebu Abdillah
2258
olmak zere iki
farkl gr gelmitir.
Ebul-Abbs dnemi fakihleri arasnda zikredilen bn shkn,
2259
doum tarihinin
seksen ylndan sonra olduu belirtilmitir.
2260
bn shkn doum tarihi ile ilgili olarak
80/699,
2261
85/705
2262
gibi daha net tarihler zikredenler de olmutur. Horovitz onun, yaklak
olarak 85/699 ylnda doduu grn kabul eder ve buna bir takm deliller zikreder.
2263

Ancak delillerini zikrettikten sonra, (106-114 yllar) bn shk bu yllarda yirmi otuz
yalarnda olmal
2264
demektedir. Dolaysyla o da, en nihayetinde bir tahminde
bulunmaktadr ve kesin bir delile sahip deildir.
Onun, Enes b. Mlik ve Sad b. el-Mseyyibi grd ifade edilmitir.
2265
Enesi
grdn kendisi anlatmaktadr; Enes b. Mlikin zerinde siyah bir sark vard ve ocuklar
yannda kouyorlar ve Bu adam Resulullahn ashabndandr, decclle karlancaya kadar
lmeyecektir diyorlard
2266

bn shkn dedesi, Yesr, Aynut-Temr
2267
esirlerinden olup, Irakdan Medineye
getirilen ilk esirlerdendi.
2268
O, Aynut-Temr yaknnda en-Nakrada ele geirilen dier
esirlerle beraber, 12/633 ylnda Medineye gnderildi. Daha sonra onu, Kays b. Mahreme
ailesi azat eder.
2269
Horovitz, bn shkn dedesi ile ilgili olarak, Muhtemelen Hristiyan
Arapt
2270
demektedir.
bn Kuteybe(276/889), bn shkn dedesi Yesrn, Kays b. Mahreme b.
Abdilmuttalib b. Abdimenfn mevls olduunu, Hlid b. el-Veldin Aynut-Temr

2257
Mslim, el-Kn, I, 120; Ukeyl, IV, 23; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 191; bn Hbbn, Mehr, I, 139; es-
Sikt, VII, 380; bn Mnceveyh, II, 162; Hall, I, 288; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 214; bn
Seyyidinns, I, 54; Mizz, XXIV, 406; Zeheb, Alm, VII, 33; Tezkira, I, 172; el-Kif, II, 156; bn Hacer,
Tehzb, V, 26; Lisnul-Mzn, VII, 351; Sehv, et-Tuhfe, II, 447; Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-
Arabiyye, 434
2258
bn Kuteybe, el-Merif, 492; bn Adiy, VI, 102; bnun-Nedm, 183; bn Mnceveyh, II, 162; Hatbul-
Badd, Trhu Badd, I, 214; bn Seyyidinns, I, 54; Mizz, XXIV, 406; Zeheb, Alm, VII, 33; el-Kif, II,
156; bn Hacer, Tehzb, V, 26; Lisnul-Mzn, VII, 351; Sehv, et-Tuhfe, II, 447; Kehhle, Mucemu
2259
Yakb, II, 363
2260
2261
Zeheb, Alm, VII, 34
2262
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 11; Vkd, el-Mez, (takdm), I, 25
2263
Horovitz, el-Mez, 76-77
2264
2265
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 191; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 214; bn Seyyidinns, I, 55;
Mizz, XXIV, 411; Zeheb, Alm, VII, 34; Mzn, VI, 56; Tezkira, I, 172; el-Kif, II, 156; bn Hacer, Lisnul-
Mzn, VII, 351; bn Hacer, Tehzb, V, 26; Sehv, et-Tuhfe, II, 447
2266
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 217; Mizz, XXIV, 411; bn Hacer, Tehzb, V, 26
2267
Aynut-Temr konusunda bkz. Bekr, I, 319
2268
bkz. bn Sad, VII, 321; bn Hbbn, Mehr, I, 139; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 216; Mizz,
XXIV, 411; Zeheb, Alm, VII, 35; Sehv, et-Tuhfe, II, 447-448
2269
2270
268
esirlerinden olup Ebu Bekre gnderdiini syler.
2271
Belzur(279/892) de, ayn gr dile
getirmi, Yesrn, Kays b. Mahremenin mevls olduunu belirtmitir.
2272
Mizz, babas
shkn ise, Muhammed b. Kays b. Mahreme b. el-Muttalib b. Abdimenfn mevlas
olduunu syler.
2273

bn shkn annesi, Huveytib b. Abdiluzzann mevls Sabhin kzdr.
2274
bn
shkn, Mus b. Yesr ve Abdurrahman b. Yesr isimli iki amcas da vardr.
2275

Amcalarndan Musnn, Ebu Hureyre ile grt rivyet edilmitir.
2276
bn shkn, gzel
sal olduu,
2277
sakaln siyaha boyatt
2278
da nakledilmitir.
Brockelman, bn shkn Medineden k nedeni konusunda iki farkl gr ileri
srmtr; Peygamberin hayatna it vaka ve hikayeleri derin bir alaka ile toplamaa
balad ve bu yzden bir mddet, Medinede hads ilminin imamlar ve bilhassa Mlik b. Enes
ile ihtilafa dt. Bunlar ehirdeki umum efkra hkim olduklar gibi, bn shkn i
olmasndan ve onun tarafndan tanzim edilen muhtelif menkbe ve iirlerin mrettibi
bulunmasndan phe etmekte idiler. Bundan dolay bn shk vatann terk etti ve evvela
Msra, sonra Iraka gitti. Halife el-Mansr, kendisini Badata celb eyledi
2279
diyerek
muhaliflerin tesiri ile nce Msra sonra da Iraka gittiini belirtirken, baka bir yerde ise,
onun Msrdan sonra Medineye geldiini ifade ederek; Bu kitab nedeniyle Muhammed b.
shk, Mlik b. Enesin itirazlar ile karlat, Fkh hadisleri ve Mlikin onu kader ve
teeyy ile itham etmesi bn shk 132/749 ylnda Irka hicret etmeye zorlad
2280

demektedir.
Onun Iraka gidi nedeni konusunda, bn Adiy ise u bilgiyi vermektedir; Muhammed
b. shkn geimi zorlamtbn shk gitmek istedii zaman Dvud b. Hlid ona Sanrm
yarn cimrilik(yznden) yolculuk var, Ey Ebu Abdillah dedi. bn shk Allaha yemin
ederim ki, cimrilik benim huyum deildir dedi.
2281

2271
2272
Belzur, 345; ayrca bkz. Mizz, XXIV, 411; Zeheb, Alm, VII, 34, 35; Mzn, VI, 56
2273
Mizz, II, 495
2274
bn shk, Sre, (takdm), yt
2275
bn Kuteybe, el-Merif, 492; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 380
2276
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 215
2277
bnun-Nedm, 183
2278
Mizz, XXIV, 411; Zeheb, Alm, VII, 35; Mzn, VI, 62
2279
Brockelman, Carl, bn shk, A, Eskiehir 1997, V/2, 757-758, 757
2280
2281
bn Adiy, VI, 105. Ayn haberi nakleden Hatbul-Baddde ise, Dvud yerine arkadalarndan biri
ibaresi gemektedir. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 220
269
Guillaume, bn shkn, Medineden ne zaman kt konusunda kesin bir fikre
sahip deiliz
2282
demektedir. bn Sad da herhangi bir tarih vermeksizin, nceden
Medineden kt
2283
der. Ebu Sad b. Ynus, bn shkn skenderiyyeye 115/733 ylnda
geldiini syler.
2284
bn Hacer ise, bn Ynusun, O, skenderiyyeye 119 ylnda geldi ve
Msr halkndan bildiim kadar ile kendisinden baka kimsenin rivyet etmedii hadisler
rivyet etti
2285
dediini nakleder. bn Ynusun, 119/737 tarihi konusunda Marsden Jones,
Biz bu ziyaretinin Medineden nih kndan nce mi yoksa sonra m olduunu
bilmiyoruz. Ancak grnen o ki, 123 ylnda Medinede idi. Her ne olursa olsun, onun 40
yana ulamadan Medineyi terk ettii anlalmaktadr
2286
demektedir.
bn shk, Msrda, Yezd b. Eb Habbin(128/745) hadis ve tarih derslerine
katld.
2287
Bunun haricinde, Msrda, Ubeydullah b. el-Mure, Smme b. ak,
Ubeydullah b. Eb Cafer, Ksm b. Kirmn, Seken b. Eb Kermenin aralarnda bulunduu
bir grup Msr halkndan rivyet etti. Bunlardan kendisinden baka kimse rivyet
etmemitir.
2288
bn shkn skenderiyeden ne zaman ayrld ve Medineye dnp
dnmedii, gidi yl gibi ihtilafldr.
2289
Onun bir daha Medineye dnmediini ihtimal
dahiline alan ve oradan Irak ve rna gittiini belirten Hamidullah, bunun tespitinin de
olduka g olduunu belirtir.
2290

Bununla beraber, onun Iraktan Medineye tekrar uradn syleyebiliriz. Yahy el-
Kattnn anlattklar bunu desteklemektedir; bn shk Amein yanna girdi ve onunla bir
sre konutu. Biz oturuyorduk, sonra Ame yanmza geldi ve bn shk evde brakt. O
gidince, Ame,O, bana hadisinle beni doyur. Medineye (gidiyorum) beni (azklandr) dedi.
Ben de ona Hadisim yemek mi oldu? dedim dedi.
2291

bn shkn Medine-Msr ve Irak arasndaki yolculuklar ile ilgili olarak anlatlan
rivyetler ve ileri srlen grler bunlardr. Ancak rivyetler arasnda ciddi amazlarn
olduu aikardr. ncelikle, bn shkn ilk olarak Medineden knda muhaliflerin etkisi
sz konusu oldu ise, tekrar dnmesi biraz zordur. Nitekim mam Mlik, bn shkn

2282
bkz. Guillaume, Int. x
2283
bn Sad, VII, 321
2284
Mizz, XXIV, 424; Zeheb, Alm, VII, 47
2285
2286
2287
ulul, el-Vkd, 45; een, Mslmanlarda Tarih, 26
2288
Mizz, XXIV, 424; Zeheb, Alm, VII, 47-48
2289
bn shkn yolculuklar iin bkz. Horovitz, el-Mez, 77-78; Fayda, bn shk, DA, XX, 94
2290
bkz. bn shk, Sre, (takdm), kb
2291
Ukeyl, IV, 26; Zeheb, Mzn, VI, 58; bn Adiynin naklinde ise; bn shkn Amee, Bana Ebu Vil dedi
ki diye rivyet et, beni hadisinle doyur, yle ki onu Medineye gtreyim eklindedir. Bkz. bn Adiy, VI, 104;
Amein bn shka kar olumsuz bir gre sahip olduunu ayrca belirtelim. Kendisi, ondan gelen bir rivyet
hakknda, bn shk, yalan sylemi.. diyerek bu konudaki grn belirtmitir. Bkz. Ukeyl, IV, 26
270
Medineden karlmasndan sonra, Deccllerden bir deccl bunu sylyor. Biz onu
Medineden srdk demekte
2292
ve onun bir daha Medineye giremediini belirtmektedir. lk
ktktan sonra Medineye bir daha uramam olmas gr de onun Medineye dndne
dair rivyetlerle tenakuz oluturmaktadr. Bizim kanaatimiz, onun ilk olarak Medineden k
sebebinin ilim talebi iin olduu yolundadr. Kendisi bu amala nce Msra gitmi, orada
ilimle itigal edip ders halkalarna katldktan sonra, ayn gaye ile Iraka gitmitir. bn shk,
Iraktan tekrar Medineye geri dnd dnemde ise, artk rivyetlerini nakletmeye
balamtr. te bu dnemde, mm Mlik ve dierlerinin tepkisini ekmitir.
mam Mlik ve dierlerinin siyas erk veya toplum zerindeki nfuzlar neticesinde
bn shk, Medineden karlmtr. mm Mlikle, bn shk arasndaki srtmenin
grnr nedeni, ilm gr ayrlklar olmasna karn, anlalan o ki ihtilafn kkenleri daha
derinlerdedir. bn shka yneltilen ithamlara ileride deinmekle beraber, kesin olan bir ey
var ki, o da bn shkn Medineden kmasnda, zerine kurulan basknn etkili olduudur.
bnun-Nedmin de anlatt gibi,
2293
bn shktan rahatsz olanlar onu, Medine valisine,
Mescitte kadnlarla oturduunu syleyerek ikayet etmiler, bunun zerine de vali tarafndan
sa kaztlarak, krbalatlm, mescidin arka tarafnda oturmas yasaklanmtr. Muhtemelen
bu gibi, gerek fizik, gerekse de psikolojik basklara dayanamayan bn shk, Medineden
tekrar ayrlmak zorunda kalmtr. Rivyetlere yansd kadaryla, basklarn ekonomik
boyutu da vard ve bn shk ekonomik olarak ciddi skntlar ekmekteydi. Bunun zerine
kendisi, Medineden Iraka gitmi ve orada Abbs himayesine girerek bir daha Medineye
dnmemitir. Bu grmz, onun 115 veya 119 ylnda skenderiyede, 123 ylnda
Medinede olduu, 132 ylnda tekrar kt yolundaki rivyetlere de uygun olduu gibi,
mam Mlik ve bn shkn yalar da tezimizi desteklemektedir. bn shkn, 80-85 yllar
arasnda doduuna dair grleri yukarda vermitik. mam Mlikin, seksen be veya
doksan yanda
2294
179/795 ylnda vefat etmesinden hareketle doum tarihi olarak, 90-95
yllarn verebiliriz. 115 veya 119 yllarnda, mam Mlik en iyi ihtimalle 25-30, bn shk ise,
30-35 yalarndayd. Ne mam Mlikin bu yalarda bir nfuzundan, ne de bn shkn bu
yalarda toplumun tepkisini ekecek ilm gcnden bahsetmek mmkndr.

2292
bkz. Ukeyl, IV, 24; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 192-193; bn Adiy, VI, 106; Hall, I, 292; Hatbul-
Badd, Trhu Badd, I, 223; Zeheb, Mzn, VI, 57; Alm, VII, 50-51; bn drs, Mlikin bu sz ile ilgili
olarak, Daha nceden decclin oulunu yapan grmemitim der. Bkz. Zeheb, Alm, VII, 50
2293
bkz. bnun-Nedm, 183
2294
271
bn Sad, onun, el-Cezirada, Abbs b. Muhammedle birlikte olduunu
sylemektedir.
2295
M. Fayda onun, 142/759-760 ylnda Halife Ebu Cafer el-Mansrun
kardei el-Cezra valisi Abbs b. Muhammedin yanna gittiini, orada be yl kadar hadis
rivyetiyle megul olduktan sonra, Kfeye, oradan da Hreye getiini syler.
2296

bn Humeyd, Muhammed b. shk, Mehd ile beraber Reye geldi demektedir.
2297

Muhtemelen, bn Humeydin bu szne dayanan Brockelmann, Sonra Mehdnin
hilafetinde Reyi ziyaret etti ve son olarak Badata geldi, vefat edinceye kadar da Badatta
kald
2298
demesi byk hatadr. Zira, Mehdnin hilfete gei tarihi 158/775 yldr. bn
shk, Mehdnin hilfetinde(158-169/775-785) deil, Ebu Cafer el-Mansrun hilafeti
dneminde (136-158/754-775), hocaln yapt Mehdnin veliahtl dneminde Reye
gitmitir.
bn shkn vefat yl olarak, 150/767,
2299
151/768,
2300
152/769
2301
ve 153/770
2302
gibi
tarihler zikredilmitir. Kendisi Badatta vefat etmi ve daha sonralar Hrn er-Redin
annesi Hayzrnn adyla anlacak olan mezarln dou tarafna, Ebu Hanifenin kabri
yanna defnedilmitir.
2303

bn shkn, ailesinin ilimle itigal ettii belirtilmitir.
2304
Nitekim, bn shk,
babasnn toplad malzemeden istifade etmi, eserinde ondan nakillerde bulunmutur. Hi
phesiz Muhammed b. shkn ilme ynelmesinde babasnn rol vardr. Kendisi ilmini
daha sonra mehur alimleri ziyaret ederek geniletmitir.
2305

bn shkn, haberleri aratrmada kulland en sk yntem soru sormakt. O,
kaynaklarna, hdiselerle ilgili olarak devaml surette sorular yneltmitir. Kendisi, bn ihb
ez-Zhrye Resulullah(sav)in bir konudaki uygulamasn,
2306
bir rivyette geen

2295
bn Adiy, VI, 112; Zeheb, Alm, VII, 48
2296
Fayda, bn shk, DA, XX, 94
2297
bn Adiy, VI, 104
2298
2299
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 380; bnun-Nedm, 184; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 232; bnul-Esr, el-
Kmil, V, 594; Mizz, XXIV, 427; bn Hacer, Tehzb, V, 29; Takrb, I, 467; Sehv, et-Tuhfe, II, 448; Suyt,
Tabakt, I, 139; bnul-md, I, 230
2300
bn Sad, VII, 322; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 380; bn Adiy, VI, 103; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I,
233; bnul-Esr, el-Kmil, V, 594; Mizz, XXIV, 427; Zeheb, Mzn, VI, 62; el-Kif, II, 156; Tezkira, I, 173;
bnul-Verd, Trh, I, 188; bn Hacer, Tehzb, V, 29; Sehv, et-Tuhfe, II, 448; Suyt, Tabakt, I, 82
2301
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 380; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 233-234; Mizz, XXIV, 427; Zeheb,
Alm, VII, 55; el-Kif, II, 156
2302
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 234; Mizz, XXIV, 427; Zeheb, Alm, VII, 55; Tezkira, I, 173; bn
Hacer, Tehzb, V, 29
2303
bkz. bn Sad, VII, 322; bn Adiy, VI, 103; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 215; bnul-md, I, 230
2304
Fayda, bn shk, DA, XX, stanbul 1999, 93-96, 93
2305
2306
bkz. bn Him, III, 356-357; Taber, Trh, II, 141
272
Resulullahn, akrabalardan kastn,
2307
bir ayetin kimler iin nzil olduunu
2308
sormutur.
Ayn ekilde kendisi sadece Zhrye deil daha bakalarna da sorular sormutur.
2309

bn shk, hdiseleri tek tarafl olarak nakletmek yerine kar grlere de yer vermeye
gayret etmitir. Bu yzdendir ki, Mslman-ehl-i kitap veya Mslman-Mrik ilikilerine
dair rivyetlerinde kar tarafn grlerine de yer vermi, hatta bununla da yetinmemi, Arap
kabileleri arasnda dolaarak Hz. Muhammedin hayatna dair bilgiler toplamtr.
Ali b. el-Medin, hadisin aralarnda dnd sika alt kiiden, hadis alan on iki kii
arasnda bn shk da zikretmektedir.
2310
bn shkn gl bir hafzas olduu, biraz da
abartl ekilde dile getirilmitir.
2311

Medineli alimler, bn shk konusunda ikiye ayrlmtr; Him ve Mlik onu cerh
ederken, bn ihb ve bakalar ise sen etmilerdir.
2312
bn Hbbnn Siktn da,
2313
bnul-
Cevz
2314
ve Ukeylnin
2315
ed-Duaflarnda zikrettii bn shk hakknda, cerh ve tadil
ulemas ikiye ayrlmtr:
a-Olumlu Gr Bildirenler: Onun hakknda olumlu gr bildirenlerden, ube
2316

ve Sad,
2317
Hadiste emirul-mminindir; bn Sad,
2318
Yahy b. Yahy
2319
ve Ahmed b.
Abdillah el-Icl, Sika
2320
; bn Man, Sika, hccet deil
2321
ve Leyse bihi bes
2322
;

2307
bn Him, I, 7
2308
bn Him, II, 392
2309
(Nesi uygulamas ile ilgili)bn Eb Nceyhe, Nebnin szn sormas konusunda bkz. bn shk, Sre, 79
2310
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 55; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 219; bn Hacer, Tehzb, V, 26
2311
Birinin be veya daha fazla hadisi varsa bn shka onlar okuduu ve kendisinin yerine ezberlemesini
istedii Benim yerime bunlar ezberle olur da unutursam bana retirsin dedii nakledilmitir. Bkz. Hatbul-
Badd, Trhu Badd, I, 220; bn Seyyidinns, I, 56; Mizz, XXIV, 413; Zeheb, Alm, VII, 37; bn Hacer,
Tehzb, V, 26
2312
A. Emin, Duhal-slm, II, 329
2313
2314
bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 41
2315
Ukeyl, IV, 23
2316
bn Adiy, VI, 107, 110; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 228; Mizz, XXIV, 417, 425; Zeheb, Alm,
VII, 41; Mzn, VI, 57; Tezkira, I, 173; bn Hacer, Tehzb, V, 27-28; bnul-md, I, 230
2317
2318
bn Sad, VII, 321
2319
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 385; bn Hacer, Tehzb, V, 29
2320
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 231; bn Seyyidinns, I, 58; Mizz, XXIV, 424; Zeheb, Mzn, VI, 62;
2321
bnul-md, I, 230; Zeheb, Alm, VII, 35; Mzn, VI, 57; Tezkira, I, 173; bn Hacer, Tehzb, V, 28; bn
Manin bu cerhine itiraz iin bkz. bn Seyyidinns, I, 65; bn Manden sika olduuna dair gr geldii gibi,
zayflna dair de gr gelmitir. bn Manin grleri iin bkz. Ukeyl, IV, 26, 28; bn Eb Htim, el-Cerh,
VII, 193; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 383; bn Adiy, VI, 106; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 231, 232; bn
Seyyidinns, I, 59; Mizz, XXIV, 422, 424; Zeheb, Alm, VII, 46; Mzn, VI, 60; bn Hacer, Tehzb, V, 28;
Suyt, Tabakt, I, 82
2322
Hall, I, 288; bn Hacer, Tehzb, V, 28; Zeheb onun, Leyse bi ey dediini de kaydeder. Bkz. Zeheb,
Alm, VII, 46
273
Ahmed b. Hanbel, Hasenul-Hads
2323
ve Muhammedden dinleriz, Mez ve buna benzer
hadisleri ondan yazarz
2324
; Ebu Zura, Sadk
2325
; bn Nsriddin, lim denizlerinden bir
deniz. Sadk
2326
; Sehv, O limde deryadr
2327
; Zhr, lerinde bn shk olduu
mddete Medineden ilim kaybolmaz
2328
; Mez isteyen bu gence gitsin
2329
ve bn shk
Mezde insanlarn en alimidir
2330
; fi, Her kim mezde derinlemek isterse
Muhammed b. shka gitsin
2331
; bn Uyeyne, Onun gibisini grmedim
2332
; Buhr,
Yannda sadece onun bildii bin hadis olsa gerek
2333
; Asm b. mer b. Katde, bn shk
yaadka insanlar arasnda ilim yok olmaz
2334
; bn drs, bn shk nasl olurda sika
olmaz
2335
; Hrn b. Maruf, bn shk insanlarn en kuvvetli hafzasna sahip
olandr
2336
; Ali b. Abdillah, bn shkn kitaplarna baktm, iki hadis hari bir kusur
bulamadm, bu iki hadis de sahih olabilir
2337
; Yezd b. Hrn, Elimde g olsa bn shk
muhaddislerin bana getirirdim
2338
; bnul-Mbrek, Biz onun sadk olduunu
dnyoruz
2339
; bn Adiy, bn shkn hadislerinin ounu inceledim. Hadisleri ierisinde
ona zayflk isnd edilebilecek bir tekini dahi bulamadm. Bazlarnda, bakalarnn da
rivyetlerinde yapabilecei hata ve vehimler vard. Ondan rivyet konusunda sikalar ve
imamlar ihtilafa dmemilerdir
2340
ve Ebu Htim er-Rz, Hadisi yazlr
2341
demitir.

2323
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 223; bn Seyyidinns, I, 58; Zeheb, Tezkira, I, 173; Mzn, VI, 57;
Suyt, Tabakt, I, 82; bnul-md, I, 230
2324
Burhanuddn, brahim b. Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Muflih(884/1479), el-Maksadul-Ered f
Zikri Ashbi mam Ahmed, I-III, thk: Abdurrrahman b. Sleyman, nr: Mektebetur-Rd, Riyad 1990, II, 279
2325
2326
bnul-md, I, 230
2327
2328
bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 191; bn Adiy, VI, 105-106; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 219; Mizz,
XXIV, 413, 419; Zeheb, Alm, VII, 36, 43-44; Mzn, VI, 59-60; Sehv, et-Tuhfe, II, 448
2329
Hall, I, 288
2330
26
2331
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 219; bn Hallikn, IV, 103; bn Seyyidinns, I, 56; Mizz, XXIV, 413;
Zeheb, Alm, VII, 36; Suyt, Tabakt, I, 82; XIII, 346
2332
Mizz, XXIV, 413; Sehv, et-Tuhfe, II, 448; Suyt, Tabakt, I, 82
2333
bn Seyyidinns, I, 56; Mizz, XXIV, 419; bn Hacer, Tehzb, V, 27; Sehv, et-Tuhfe, II, 448
2334
Hall, I, 288; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 220; bn Seyyidinns, I, 56; Mizz, XXIV, 412; Zeheb,
Alm, VII, 36; bn Hacer, Tehzb, V, 26
2335
Zeheb, Alm, VII, 37, 51
2336
Zeheb, Alm, VII, 37
2337
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 229, 231; bn Seyyidinns, I, 58; Mizz, XXIV, 421, 423; Zeheb,
Alm, VII, 41, 45; bn Hacer, Tehzb, V, 27; bu iki hadis konusunda bkz. bn Hacer, Tehzb, V, 28
2338
Zeheb, Alm, VII, 54. Bu szn ube tarafndan sylendii de rivyet edilmitir. Bkz. bn Adiy, VI, 107;
Zeheb, Mzn, VI, 60; Tezkira, I, 173
2339
2340
Zeheb, Mzn, VI, 62
2341
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 219; bn Seyyidinns, I, 55; bn Hacer, Tehzb, V, 29
274
b-Olumsuz Gr Bildirenler:
bn shk hakknda olumsuz gr bildirenler arasnda olduka ar ithamlarda
bulunanlar vardr. Olumsuz gr bildirenlerden, bnul-Medn, Hccet deil
2342
; Him b.
Urve, bn shk yalancdr
2343
; Mlik, Deccllerden bir deccl
2344
ve Yalanc
2345
;
Ahmed b. Hanbel, bn shk hadise kar ok hrsl idi. nsanlarn kitaplarn alr ve onlar
kendi kitabnn ierisine sokard
2346
; Abdurrahman b. Mehd, Yahy b. Sad el-Ensr ve
Mlik, bn shk cerh ediyorlard
2347
; Sleyman et-Teym, Yalanc
2348
; Ebul-Hasan ed-
Drakutn, bn shkla delil getirilmez
2349
; Nes, Kavi deil
2350
; Yahy el-Kattn,
Muhammed b. shkn hadisini ancak Allah iin terk ettim
2351
; Feryb, Zndk
2352
;
bnul-Esved-babasndan, shkn olu yalanc(Kezzb b. shk)
2353
demilerdir.
Sahav, onun hakkndaki farkl grleri zikrettikten sonra, Slihul-Hads olduu
konusunda karar klnmtr. O, ahkamdan ziyade siyerde daha kuvvetlidir
2354
derken,
Zeheb ise, Btn bunlardan ortaya kan, onun hasenul-hadis, Slihul-hl, sadk olduu,
infirad ettii hadislerde baz mnkerlerin olduu, hfznda bir ey(zayflk) olduu ve
imamlarn onunla delil getirdiklerini syleyebiliriz. En dorusunu Allah bilir
2355
demektedir.
Yneltilen ithamlar karsnda, bn shk savunmak iin hikayeler de
uydurulmutur; Sleyman b. Dvud, Yahy el-Kattn bana, ehadet ederim ki Muhammed
b. shk yalancdr dedi. Ben ona nereden biliyorsun dedim. O, Bana Vheyb syledi
dedi. Ben de Vheybe onun yalanc olduunu nereden biliyorsun diye sordum. O, Bana
Mlik b. Enes syledi dedi. Bunun zerine Mlike sordum, o Bana Him dedi dedi.

2342
2343
Ukeyl, IV, 23; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 193; Zeheb, Alm, VII, 48; Mzn, VI, 57
2344
bn Adiy, VI, 103; bn Seyyidinns, I, 60; Zeheb, Alm, VII, 38; Tezkira, I, 173; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2345
Ukeyl, IV, 24; bn Adiy, VI, 103; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 223
2346
Ukeyl, IV, 28; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 229; Mizz, XXIV, 421; bn Hacer, Tehzb, V, 28;
Zeheb, Bu yaplan caizdir diyerek onu savunmutur. Bkz. Zeheb, Alm, VII, 46; ayrca bkz. bn
Seyyidinns, I, 64
2347
Ukeyl, IV, 23; Zeheb, Mzn, VI, 57
2348
bn Hacer, Tehzb, V, 29; bn Hacer onun cerhi hakknda, Sleyman et-Teymnin niin onun hakknda
konutuunu bilmiyorum, grnen o ki hadsle alakal deil. nk Sleyman cerh ve tadil ashabndan
deildir demektedir. Bkz. ayn yer
2349
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 232; bn Seyyidinns, I, 59; Zeheb, Alm, VII, 54; Mzn, VI, 57;
Tezkira, I, 173; Drakutnnin, sznn devamnda Ancak itibara alnr dedii de nakledilmitir. Bkz. bn
Hacer, Tehzb, V, 29
2350
bn Adiy, VI, 104; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 232; bn Seyyidinns, I, 59; Mizz, XXIV, 424;
Zeheb, Mzn, VI, 57; Tezkira, I, 173; bn Hacer, Tehzb, V, 28
2351
bn Adiy, VI, 103; bn Seyyidinns, I, 61; ayrca bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 227. bn Hacer,
Vheyb b. Hlid ve Kattn bu konuda Him b. Urve ve Mliki takip etmilerdir diyerek ileride gelecek olan
hikayeye atfta bulunmaktadr. Bkz. bn Hacer, Tehzb, V, 29
2352
bn shk konusunda en ar itham budur. Bkz. bn Adiy, VI, 103
2353
bn Adiy, VI, 104
2354
2355
Zeheb, Mzn, VI, 62
275
Hima sorunca, O, karm Ftma bnt. el-Mnzirden rivyet ediyor. O benimle evlendii
zaman 9 yanda idi ve o Allaha kavuuncaya kadar onu kimse grmedi dedi.
2356
Zeheb
bu hikaye hakknda bu hikaye Sleymann uydurmasdr. Hikayenin kendisi batl
olduuna delildir. Ftma Himdan 10 ksur sene bykken nasl 9 yanda Himla
evleniyor..
2357
demitir.
bn Seyyidinns da, bn shka yaplan tanlar tek tek ele alarak reddettikten sonra,
Onun tadilini gerektiren ifadeler, yneltilen tanlardan ve mfesser olmayan cerhlerden
daha okturBu alimlerin tadil ve sena ifadeleri olmasa bu kadar az bir cerh onun
haberlerini reddetmeye yeterdi
2358
demek suretiyle onun adaletine hkmetmitir.
2. 1. 1. Eletirilen Konular
Sfyn b. Uyeynenin
2359
ve Ali b. Abdillahn,
2360
bn shk itham eden birini
grmedim eklindeki szlerinden ne kastettiklerini karmak mmkn deildir. Zira, bn
shk, acmasz diyebileceimiz bir slupla, dnceleri, rivyetleri ve kaynaklar gibi bir ok
konuda tenkit edilmitir.
2. 1. 1. 1. Abbs Taraftarl
Abbs sarayna intisap etmi olan bn shk, tarih rivyetlerinde onlarn atalarnn
faziletini n plana karma ve memnun olmayacaklar haberleri sansrlemekle itham
edilmitir. Horovitz bu konuda, bn shkn kitabnda halifenin rzasn kazanmak iin baz
deiikliklerde bulunduu veya memnun olmazlar korkusuyla baz ihtisarlarda bulunduu
kaydedilmitir der.
2361

bn shk, Abbs b. Abdilmuttalibi Bedre katlmad yolundaki rivyetinden dolay
tenkit edilmitir. Hadis alimleri, bu hadisin zayf olduu grndedirler.
2362
bn shk bu
ithama maruz brakan en temel gereke, onun Abbs, Bedr esirleri arasnda saymad

iddiasdr. bn shk, kendisine Bedr esirlerinden 43nn isminin zikredildiini sylemesine
ramen,
2363
bn Himn naklettii listede 42 kiinin ismi gemektedir.
2364
Ancak bn Him,

2356
Ukeyl, IV, 24; bn Adiy, VI, 103; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 41; bn Seyyidinns, I, 61; Zeheb, Alm,
VII, 49; Mzn, VI, 58-59. in daha ilgin yan, bu hikayenin ada aratrmaclardan biri tarafndan bn
shkn tecrh edilmesinin sebebi olarak kullanlmasdr. Bkz. Ebu Suaylik, 27
2357
Zeheb, Alm, VII, 49; ayrca bkz. bn Seyyidinns, I, 63; Zeheb, Mzn, VI, 59; bn Hacer, Tehzb, V, 29
2358
bn Seyyidinns, I, 66
2359
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 227; Mizz, XXIV, 416; Zeheb, Tezkira, I, 173; bn Hacer, Tehzb, V,
27
2360
2361
2362
bkz. Terhn, 29. Terhn ayrca bn shkn bu eserinden dolay para aldn iddia etmektedir. Ancak bu
iddiasn neye dayandrdn belirtmez. ayet, onun kast dnemin genel deti olan, alimlerin eserlerini halifeye
veya emirlere sunmalar neticesinde aldklar atiyyeler ise, burada bn shk itham edecek herhangi bir durum
sz konusu deildir.
2363
bn Him, III, 7
276
bir ismi kendisinin kardn itiraf etmektedir; Toplam saydan bir kii dmtr. Onun
ismini zikretmedik
2365
bn shk, her aileden esir edilenlerin isimlerini saydktan sonra, o
aileden esir alnanlarn saysn da vermektedir. Oysa Ben Himden iki kiinin(Akl ve
Nevfel) ismini vermesine karn, genel uygulamasnn dna karak, aileden ka kiinin esir
edildii sylememitir. Bununla beraber, bn shk Bedr esirleri ile ilgili haberlerde Abbsn
ismini zikretmektedir. bn Sadda geen bn shk kaynakl; Bedir Savann gecesinde
esirler bal iken, Resulullah(sav) yatt. Ancak uyuyamad. Ashab ona, Ey Allahn Resul,
niin uyuyamyorsun? dediler. O, Balar iindeki Abbsn inlemelerini duydum dedi.
Onlar kalktlar ve Abbs zdler. Resulullah(sav) de uyudu
2366
ve Tabernin Bedr
esirlerinin fidyeleri ile ilgili olarak verdii haberdeki, Abbs, kendisinin, iki olunun ve
anlamalsnn fidyesini dedi
2367
eklindeki rivyetler de gsteriyor ki, bn shk, Abbs
Bedr esirleri arasnda zikretmi ancak bn Him onu hazfetmitir. bn Himn
tasarrufundan hareketle de, onun Abbs taraftar olduu gibi bir karma gitmek mmkn
deildir.
Bununla beraber, bn shk, Abbsn zorlanarak savaa karldn da
nakletmektedir. bn shk haberinde, Abbsn durumunu O, Kureyle beraber istemeyerek
kt eklinde belirtmi ve bu grn bn Abbs kaynakl olarak, Hz. Peygamberden
naklettii, Kim Abbs b. Abdilmuttalible karlarsa onu ldrmesin o, istemeyerek
kartld
2368
szne dayandrmtr. Ayn ekilde, Abbsn Resulullaha fidye konusunu
grmesi haberinde de bu duruma iaret etmitir; bn Humeyd-Seleme b. el-Fadl-bn shk-
Kelb-Ebu Salih-bn Abbs; Resulullah(sav), Medineye getirildikleri zaman Abbs b.
Abdilmuttalibe, Ey Abbs, kendinin ve yeenleri, Akl b. Eb Talib, Nevfel b. el-Hris ve
anlamaln Utbe b. Amr b. Cahdamn fidyelerini ver, sen mal sahibisin dedi. O, Ey
Allahn Resul, Ben Mslmandm, fakat kavmim beni kmaya zorlad. Abbs, Seni
hakla gnderene yemin ederim ki, bu hdisede benden ve ondan baka kimse yoktu, ben
biliyorum ki, sen Allahn Resulsn dedi.
2369
bn shkn, gerek bu rivyetleri, gerekse de
Abbsn ok nceden Mslman olduu yolundaki nakilleri, Abbslerin tesiri ile metinlere
dahil ettii kesin deildir. Horovitz, bn shkn Abbslere intisabndan nce de, bu tr

2364
bkz. bn Him, III, 3-7
2365
bkz. bn Him, III, 7
2366
bn Sad, IV, 13
2367
2368
bn Him, II, 628-629; bn Sad, IV, 10-11
2369
Taber, Trh, II, 41-42. Bu hikayenin shhatinin sorgulanmas gerektii kanaatini tadmz da ayrca ifade
edelim.
277
rivyetlerini rencisi brahim b. Sadn(183/799)
2370
ondan naklettiini belirtmektedir.
2371

Gerekten de, brahim b. Sad, hocas bn shkn, Bedrden nce Abbsn Mslman
olduu ve Resulullahn Abbsn Bedre zorla karldn sylediine dair, haberlerini
nakletmitir.
2372
Horovitzin bu grnn temelinde, bn shkn eserini Medinede telif
ettii ve Medineli rencisi brahim b. Sadn ondan Abbs himayesine snmadan nce
bunlar ald gr yatmaktadr. brahim b. Sadn, bn shktan Medinede, baka bir
deyile Abbaslere intisabndan nce dinledii kesindir. Netice itibariyle, eserin yazlma
dnemi hakkndaki grne katlmamakla beraber, Horovitzin bu konudaki tespitinin son
derece yerinde olduunu belirtmek durumundayz.
Burada unu da ekleyelim ki, bn shkn kendi imali olmayan bu haberleri rivyet
etmesinden dolay tenkit edilmesi de byk hakszlktr. En nihayetinde bn shk, kendisine
ulaan haberleri tebdil ve tayire mahal vermeksizin nakletmeye almtr. Bu durumu,
onun, Emevlerle ilgili haberlerinde de grmek mmkndr. Esfehnnin naklettii bir haber,
bn shkn Emev kart olduunu artrr; Muhammed b. shk-Yahy b. Abbd-
Abdullah b. ez-Zbeyr, Yermk Savanda babam beni arkada brakt. Onun atn alarak
ktm. lerinde Ebu Sfynn da olduu bir topluluun yanna gittim. Bizans, Mslmanlar
hezimete uratnca Ebu Sfyn, Ben Esfra bakn dedi. Allah, Mslmanlara zaferi
nasip edince bunu babama anlattm. O, Allah onu kahretsin, o ancak mnafktr. Biz ona
Ben Esfrdan daha iyi deilmi miyiz? dedi. Sonra
2373
Ayn bn shk, Ebu Sfyn iin,
Ebu Sfyn, halim, akll bir adamd, kavmini ok seviyordu
2374
demektedir. Bunlar da
gstermektedir ki, aslnda o, ne Abbs yanls, ne de Emev kart bir gre sahipti. bn
shkn her iki tarafn da hakknda leh ve aleyhte haberler nakletmi olmas, onun siys
iradenin basks ile rivyetler zerinde oynad ithamn aslsz brakmaktadr.
2. 1. 1. 2. mam Mlikle Arasndaki Mesele
Yukarda bn shkn, mam Mlikle olan srtmesine iaret etmitik. Brockelman,
Mlikin onu kader ve mteeyyi itham neticesinde 132/749 ylnda Iraka g etmek
zorunda kaldn sylemektedir.
2375
Mlikin dmanlnn nedeni olarak A. Guillaume ise,
Katip elebinin zikrettii
2376
bn shkn Snne isimli kitabn gsterir.
2377
een de, bn
shk, es-Snen adnda bir hadis kitab yazd. Belki de bu eserindeki baz grleri dolays

2370
Onun hakknda bkz. bn Sad, VII, 322; bn Hacer, Tehzb, I, 142-143
2371
Horovitz, el-Mez, 81; ayrca bkz. A. Emin, Duhal-slm, II, 330
2372
bkz. bn Sad, IV, 10-11
2373
Ebul-Ferec, VI, 370
2374
bn Him, II, 413
2375
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 11-12
2376
Ktip elebi, II, 48
2377
bkz. Guillaume, Int.. x
278
ile mam Mlik ve taraftarlaryla aras ald. Kaderiyecilik ve ilikle itham edildi
2378

diyerek bu gre katlr. Della Vida ise, aralarndaki srtmeyi es-Snene deil el-
Mezye balamaktadr; bn shk, bylece seleflerinin Mezlerinden daha geni bir eser
meydana getirmek istemiti. Bu durum, isndlar bozmasn ve bundan dolay kendisinin
ilmul-hadste gvenilir bir muhaddis saylmamasn izah eder. Bu itham, henz bn shk
hayatta iken ehemmiyetsiz ahsiyetler tarafndan deil, byk fakih Mlik b. Enes tarafndan
ifade olundu. Bunun neticesi bn shk, Medinedeki tedris faaliyetlini ttil ederek, Iraka g
etmee mecbur olmu idi der.
2379

Mlikin, bn shk hakknda olumsuz dnceler tamasnn nedeni hakknda
ayrntl bilgi veren bn Hbbn, aralarndaki problemi baka bir sebebe balamaktadr; Onun
hakknda sadece iki kii konumutur; Him ve MlikMlik konusuna gelince, phesiz
Hiczda insanlarn neseblerini ve eyymn bn shktan daha iyi bilen yoktu ve o, Mlikin
Zu Asbahn mevlisinden olduunu iddia ediyordu. Mlik ise kendisinin aslen Araplardan
olduunu iddia etmekteydi. Bylece aralarnda muaraza kt. Mlik, Muvatty tasnif edince
bn shk, Onu bana getirin, ben onun baytarym dedi. Bu, Mlike nakledilince Mlik,
Yahudilerden rivyet eden Deccllerden bir deccl dedi. Bu tr tartmalar bytecek bir
ey yoktur. Nitekim Muhammed, Irka gitmeye karar verdii zaman bartlar. Vedalarken
Mlik, bn shka o ylk gelirinin yarsn ve 50 dinar verdi. Mlikin onu tenkidi hadis
yznden deildi. Mlikin bn shk tenkit ettii konu, onun Neb(sav)in gazvelerini daha
sonra Mslman olmu olan Yahudi ocuklarndan almasdr. Sonradan, slmiyeti kabul
etmi olan Yahudilerin ocuklar, Hayber, Kureyza, Nadr ve buna benzer hdiseleri
atalarndan almlard. bn shk onlardan bu bilgileri alyor, ancak delil olarak
kullanmyordu. nk bu konularda onlarn bilgisine ihtiyac vard. Mlik ise sadece
muttaknden sadk olandan rivyet ediyordu
2380
diyerek srtmenin nedeni olarak Mlikin
nesebi ve bn shkn kaynaklar olmak zere iki gereke ileri srmtr.
bn Hbbnn sznden de anlalaca zere, bn shk-Mlik srtmesini, nesebi
konusundaki bn shkn grne kar kan mam Mlik balatmtr. bn shkn, mam
Mlikin eseri konusundaki sz ise, Medineden karldktan sonradr. Haliyle, bn shkn
Mlikin kitaplar ve ilmi hakkndaki olumsuz dnceler tamas bu srtmenin nedeni
deil, sonucudur. Ayn ekilde problemin nedenleri arasnda, Ahmed Eminin iddia ettii

2378
2379
2380
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 381-383; bn Seyyidinns, I, 66-67
279
gibi,
2381
bn shkn, Mlikin ilmini tenkit etmesi yoktur. mam Mlikin, bn shkn, es-
Snenine ynelttii tenkitlerin, aralarndaki kavgay balatt ve dmanl bu kadar
derinletirdiini de sylemek zordur. Zira bn shkn sz konusu eserini ne zaman telif
ettiine dair bir bilgi olmad gibi, Mlikin o eserde neleri tenkit ettiine dair de bir bilgi
aktarlmamtr. Netice itibariyle, bn Hbbnn da belirttii gibi, sorunun temelinde,
Mlikin nesebi konusunda bn shkn gr yatmaktadr.
Mlikin nesebi konusunda, bn shkn hakl olduunu syleyebiliriz. mam Mlik,
Yemen Meliklerinden Z Esbaha nisbet edilmektedir.
2382
Onun, Himyerden olduunu
belirten bn Kuteybe de, Mlikin, Ben Teym b. Mrrenin anlamals olduunu zikreder.
2383

Bu konuda bn Seyyidinns, bu gr ilk ortaya atann bn shk olmadn ifade eder.
2384

Mizz, mm Mlikin elinde, bn shkn Mezsinin baz blmleri olduunu
artran bir haber zikretmektedir: smail b. veys, Mlik bana bn shkn babasndan
rivyet ettii el-Mez ve dierlerini kard. Onlardan bir ounu setim aldm dedi
2385

ayet bu rivyet doru ise, bn Hbbnn aralarndaki srtmenin gerekesi olarak ileri
srd, bn shkn ehl-i kitaptan rivyet etmesi meselesi de, geerliliini kaybetmitir.
Aksi halde dahi, mm Mlikin byle bir gerekeye dayanarak, deccl nitelendirmesinde
bulunduunu sylemek mmkn grnmemektedir. Mlikin sznden de anlalaca zere,
bn shkn ehl-i kitaptan rivyet etmesi eletirisi, hdisenin balangcnda deil, sonunda
dile getirilmitir. Muhtemelen bn Hbbn, ileri srd bu gerekesinde hiss davranm,
ahs bir meselesini, ilm cerh sebebi olarak yanstmasn mm Mlike yaktramadndan
olsa gerek, onun cerhini baka bir gerekeye balamak istemitir. Ehl-i kitaptan rivyet
konusuna ileride tekrar dneceimizden burada sadece, mm Mlikin, bn shk buna
dayanarak cerh etmediini belirtmekle iktifa ediyoruz.
mam Mlikin, bn shk tecrhi, ikisinin akran olmas, aralarndaki mevcut
husumet
2386
ve Mlikin onunla oturmad gerekesiyle reddolunmutur.
2387
Ayn ekilde,
Mlikin fkh grlerine tabi olan smail b. Eb veys, bn shkn Mezsini tahric
etmitir.
2388
Bu da Mlikin grnn kendi ashab iinde dahi deer bulmadnn delilidir.

2381
Ahmed Emin hem neseb meselesini, hem de Mlikin ilmi meselesini zikretmektedir. Bkz. A. Emin,
Duhal-slm, II, 329; bn shk-Mlik arasndaki srtmenin nedeni konusunda ayrca bkz. Horovitz, el-
Mez, 79-80
2382
bn Hazm, Cemhere, 436
2383
2384
bkz. bn Seyyidinns, I, 67
2385
Mizz, XXIV, 416
2386
bkz. Zeheb, Alm, VII, 40-41; Leknev, 409-412
2387
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 229; bn Seyyidinns, I, 57; Mizz, XXIV, 423; Zeheb, Alm, VII, 44;
Mzn, VI, 62; bn Hacer, Tehzb, V, 28
2388
bkz. Mizz, XXIV, 416; Zeheb, Alm, VII, 39; bn Hacer, Tehzb, V, 27
280
Mlikin, kendi zamannda, sikal, dindarlklar, doruluklar ve emanetleri ile maruf olan
ilim ehlinden bir grubu mutlak bir dille tenkit ettii de ifade edilmitir.
2389
Bu konuda
Muhammed b. Fuleyh, Mlik, benim Kureyli iki eyhten almam yasaklad, kendisi ise
Muvattda en ok o ikisinden rivyet etmitir. Bu ikisi kendileri ile ihticacda bulunulan
kiilerdir
2390
demitir.
Buhr, Mlikin, bn shk hakkndaki sz ile ilgili olarak, Eer Mlikin, bn shk
hakkndaki sz doru ise, bunu u ekilde deerlendirmek mmkndr; insan bazen
konuurken muhatabn bir eyle itham edebilir. Ancak, o bununla onun btn durumunu
itham etmi olmaz
2391
diyerek bu cerhin balayc olamayacana dikkat ekmitir.
bn Hbbnn da iaret ettii gibi, bn shk da Mliki tenkit etmekten uzak
durmamtr. Abdullah b. Nfinin naklettii bir haber, bn shkn Mlik hakkndaki
grn ortaya koymaktadr; bn Eb Zib, bn Mcen, bn Eb Hzim ve bn shk,
Mlik hakknda konuuyorlard. Bunlar ierisinde Mlik hakknda en ar konuan bn shk
idi. O, Onun kitaplarndan bazlarn getirin kusurlarn gstereyim. Ben onun kitaplarnn
baytarym diyordu
2392
bn Hbbnn bartklar yolundaki iddiasnn aksine, Medineden
karldktan sonra da bn shkn, Mlike kar olan olumsuz dnceleri deimemitir.
2393

Bunlarn haricinde, Mlikin, bn shk hadis konusunda deil de, kader konusunda
itham ettii de ileri srlmtr.
2394
Ancak, bn shka kader konusunda yneltilen itham
ileride ele alacamzdan ve bu gr destekleyecek herhangi bir delil bulamadmzdan
burada zerinde durmuyoruz.
2. 1. 1. 3. Him b. Urve ile Arasndaki Mesele
Bu meselenin temelinde, bn shkn, Him b. Urvenin ei
2395
Ftma bnt. el-
Mnzirden hadis rivyet etmesi yatmaktadr. bn shk, Ftma bnt. el-Mnzir b. ez-
Zbeyrden hadis rivyet etmitir.
2396
Sfyna, bn shkn, Ftmadan rivyeti sorulduu
zaman; Bana ondan rivyet ettiini haber verdi, onun yanna giriyordu diye cevap
vermitir.
2397
Him, bn shkn karsndan rivayeti duyunca, O karmn yanna m giriyor?

2389
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 223; Mizz, XXIV, 415
2390
Mizz, XXIV, 417; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2391
bkz. Zeheb, Alm, VII, 40; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2392
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 224; Zeheb, Alm, VII, 39
2393
bkz. Ukeyl, IV, 24; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 192-193; bn Adiy, VI, 106; Hall, I, 292; Hatbul-
Badd, Trhu Badd, I, 223; Zeheb, Mzn, VI, 57; Alm, VII, 50-51
2394
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 224; bn Seyyidinns, I, 56; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2395
bn Kuteybe, el-Merif, 492; bn Hazm, Cemhere, 123
2396
bn shkn Ftmadan rivyet ettii haber iin bkz. bn Seyyidinns, I, 62
2397
bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 192; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 222; bn Seyyidinns, I, 58; Zeheb,
281
Ne zaman onun yanna girdi ve ne zaman ondan iitti? diyerek tepkisini dile getirmitir.
2398

Baz rivyetlerde ise, Himn, bn shk, karm Ftma bnt. el-Mnzirden rivyet ettiini
sylyor. Allaha yemin ederim ki, onu asla grmemitir
2399
dedii nakledilmitir.
Him b. Urvenin bu konudaki tepkisi, bir ok alim tarafndan garipsenmitir. Ahmed
b. Hanbel bu konuda, Him bunu neden inkar ediyor ki! Muhtemelen bn shk ona gelerek
izin istemi, o da izin vermi ve ondan rivyet etmitir. Bunu Him bilmiyor olabilir
2400

derken baka bir yerde ise; Bu iitme onun mescide veya dar kt bir zamanda olmu
olabilir
2401
demitir. bn Hbbn, Him b. Urvenin bu sz bir kiinin hadiste cerh
edilmesine kafi deildir. Nitekim Irak halkndan Esved, Alkame, Hicaz halkndan Ebu Seleme,
At ve bunlardan daha kkleri gibi bir ok kii Aieden iitmilerdir Ayn ekilde bn
shk, aralarnda bir rt veya bir engel olduu halde onu grmeden, szn iitmi olabilir.
Bu ekilde bir sema sahihtir
2402
demitir. Zeheb, hdiseye farkl ihtimalle aklama
getirmeye alr; Him yemini konusunda dorudur. Onu grmemitir. Zaten bn shk da
onu grdn iddia etmemekte, onun kendisine rivyet ettiini ) -= ( sylemektedir. Biz bir
ok kadndan rivyet ediyoruz ama onlar grmyoruz. Ayn ekilde tbindan bir ok kii,
Hz. Aieden rivyet etmiler ancak yzn grmemilerdir
2403
; Tbindan bir ok kii
sahabe kadnlarndan aldklar gibi, bn shkn da, Ftmann yanna kkken girmi
olmas ve ondan rivyet etmesi mmkndr. Zira o Himdan 10 ya daha byktr. bn
shk ondan rivyet ettiinde 60na yaknd
2404
ve son olarak, Ftma, bn shkn st
teyzelerinden biri olabilir, bu nedenden dolay onun yanna girmi olabilir. Him da onun
teyzesi veya halas olduunu bilmedii iin (byle sylemi olabilir)
2405
bn Hacer ise,
Ftmann Himdan 13 ya daha byk olduunu, bn shkn hadis aldnda, onun
ellisini getiini ve Ftmadan, Muhammed b. Sevka gibi, daha bakalarnn da rivyet
ettiini belirtmek suretiyle, Himn bu konuda haksz olduunu ifade etmitir.
2406
Bunlarn
haricinde de; Ftma, ona yazm olabilir
2407
Kocasnn olmad bir zamanda aralarnda

2398
Bu konuda bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 492; Ukeyl, IV, 23; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 193; bnun-
Nedm, 183; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 222; Zeheb, Alm, VII, 50. Baz rivyetler de ise, Allahn
dman, yalanc, habs gibi tanmlamalara gittii grlmektedir. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I,
222; bn Seyyidinns, I, 60
2399
Zeheb, Alm, VII, 38; Mizz, XXIV, 414; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2400
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 223; bn Seyyidinns, I, 60; Mizz, XXIV, 414; Zeheb, Alm, VII, 38
2401
bn Adiy, VI, 103, 107; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 41; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2402
2403
Zeheb, Alm, VII,38
2404
Zeheb, Alm, VII, 42
2405
Zeheb, Alm, VII, 50
2406
2407
Mizz, XXIV, 417-418; Zeheb, Alm, VII,41; bn Hacer, Tehzb, V, 27
282
rt olduu halde ondan iitmi olabilir
2408
Muhtemelen karsnn yanna henz ocukken
girmi ve ondan iitmitir
2409
gibi, deiik ihtimaller gndeme getirilerek, bn shk
savunulmutur. Btn bunlardan sonra, Himn haksz bir ithamda bulunduunu
syleyebiliriz.
Himn, ei Ftmadan rivyetine dayanarak bn shk eletirmesinde samimi
olmadn dnyoruz. Zira kendisi ilm gelenee yabanc biri deildir ve bn shkn
einin yanna girmeden de haber alm olabileceini pekal biliyordur. yleyse, aralarndaki
husumeti baka yerlerde aramak gerekir. Aksi halde, ayn kltrel ortam paylaan Abdullah
b. Eb Bekrin, ei Ftmaya, Amre bnt. Abdirrahmandan iittiini Muhammede anlat
2410

diyerek rencisine ilm hogr ortam sunan bir anlayla, Himn tepkisini badatrmak
mmkn deildir. Biz, Himn, bn shkla baka bir meselesinin olduunu, ancak
meseleyi dile getiremedii iin, einin adn kullanarak, onu, yalanclkla itham etmek
suretiyle ilm seviyesini drmeye alt kanaatindeyiz. Himn dile getiremedii mesele
ise, muhtemelen onun ilm otoritesini bn shkn sarsm olmasdr. Bu ihtimali akla getiren
etken, bn shkn Urveye ulama yollardr. Himn onun hakkndaki olumsuz
dncelerine ramen, bn shk ondan haber naklinde bulunmutur. Ancak bn shk,
Urveye, Him b. Urveden daha ok(toplam 8 haber -ikisinde zikredilmemekle beraber
kaynann Him olduu kesindir-), Muhammed b. Cafer b. ez-Zbeyr(12 haber), Zhr(9
haber) ve Yezd b. Rmn(9 haber) aracl ile ulamtr. Ayrca Yahy b. Urve(1 haber),
Salih b. Keysn(1 haber), mer b. Abdillah b. Urve(1 haber) gibi daha bakalar aracl ile
de Urveye ulamtr.
2411
Grlecei zere, bn shk, Urvenin haberlerine ulama
konusunda fazla sknt ekmemitir. Siyerde Himn, babasndan rivyetleri haricinde
aranlan bir otorite olmad aikardr. bn shkn, Him atlayarak, Urveye deiik
kanallarla ulamas onun otoritesini ciddi anlamda sarsm, bir nevi uzmanlk alanndaki
otoritesini kaybetme konumunda kalan Him da, tepkisini baka kanallar zerinden
yanstmtr. Dnemin ilm rekabet ortamn dndmz zaman, bunun hi de gz ard
edilebilecek bir varsaym olmadn syleyebiliriz.
Netice itibariyle gerek mam Mlik, gerekse de Himn, bn shk konusundaki
olumsuz grlerinin, hakl bir temeli yoktur ve bn shkn ilm konumuna, olumsuz

2408
Mizz, XXIV, 417-418; Zeheb, Alm, VII,41
2409
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 229; bn Seyyidinns, I, 57; Mizz, XXIV, 423; Zeheb, Alm, VII, 44;
2410
Taber, Trh, II, 241
2411
bkz. Ek-2, bn shk senedlerini gsterir tablo.
283
anlamda bir etkisinden bahsolunamaz. Ancak bn shka yneltilen ithamlar bunlarla snrl
deildir.
2. 1. 1. 4. Teeyy tham
2412

Hi phesiz bn shka yneltilen en ciddi tenkit onun ilii konusundadr. Baz
tarihiler, bn shkn yazdklarnn iaya olan meylini ortaya koyduu
dncesindedirler.
2413
i rivyetler, bn shkn Bkrn ashabndan olduunu ve onun
byk babas Yesrn da, ayn ekilde hem Seccdn hem de Bkrn ashabndan olduunu
belirtmektedirler. Bununla beraber, bn Himn, bn shkn es-Sresi naklinde,
Muhammed b. el-Bkrla ilgili sadece bir hikaye vardr.
2414

bn Kuteybe, Tvs, Sleyman el-Ame, brahim en-Neh, Mansr b. el-Mutemir,
Sfyn es-Sevr, ube b. el-Haccc, erk, Muhammed b. Fudeyl, Abdurrezzk, Mamer gibi
mehur isimlerin de aralarnda bulunduu bir ok alimi, i mellifler arasnda zikretmektedir.
2415
i aratrmac Kiful-Gt da, kitabnda bir ok byk alimi a snfna dahil
etmitir.
2416
Ancak bu isimlerin iilikle olan ilikilerinin her zaman abartld aikardr. Ayn
ekilde mezheb propaganda asndan da, ann byk slm alimlerini kendilerine nispet
etmelerini gayet doal karlamak gerekir. Ne var ki, bn shkn bir iki rivyetine bakarak,
onun teeyy eilimli olduunu iddia etmek, ilm erevede mmkn deildir. Onun i
eilimine yorulabilecek rivyetleri arasnda, Hz. Alinin erkeklerden ilk Mslman
olduu,
2417
Ebu Tlibin slm kabul,
2418
Resulullahn, Hz. Aliyi karde olarak
semesi,
2419
Tebk Seferine giderken, Ey Ali, durumunun, Hrunun Musya olan durumu
gibi olmasna raz deil misin? sz,
2420
Hayberin fethinde Resulullahn, Allah ve
Resuln seven birisine diyerek sanca Hz. Aliye vermesi, onun gzlerini iyiletirmesi
ve fethin onun eliyle gereklemesi
2421
gibi rivyetlerini zikretmek mmkndr.
ann delil olarak kulland bu nakillerinin yan sra, bn shk, Bana ulatna
gre Resulullah, Ebu Bekr b. Eb Kuhfe hari, her kimi slma ard isem, onda
gecikme, dnme ve tereddt grdm. Onu slma ardmda ise ne gecikti ne de

2412
bkz. bn Hacer, Takrb, I, 467
2413
bkz. Nebrv, 118. A. Guillaume, ise onun fanatik bir Ali taraftar olmadn sylemektedir. Bkz.
Guillaume, Int. xxxv
2414
Jarrar, Maher, Early Shii Sources on the Biography of the Prophet (Sirat ahl al-Kis), The Biography of
Muhammed The Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden, Koln, Boston 2000), 99-152, 102
2415
Kendisi bu listede bn shka yer vermemitir. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 625
2416
bkz. Kiful-Gta, Muhammed el-Hseyin, Aslu-a ve Usluh, Messesetul-Alem li Matbut, IV,
Bsk., Beyrut 1993, 26-30
2417
bkz. bn Him, I, 245
2418
bn Him, II, 418; Zeheb, es-Sre, 151
2419
bkz. bn Him, II, 505
2420
bn Him, IV, 520
2421
bn Him, III, 334-335
284
tereddt etti
2422
; Resulullah(sav) o gn, Ben ayet kullardan bir dost edinseydim, Ebu
Bekri dost edinirdim. Fakat, Allah katnda bizi birletiren arkada ve iman kardeliidir
2423

gibi szleri, mescide alan kaplarn Ebu Bekrinki hari kapattrmas,
2424
Ebu Bekrin
namaz imaml,
2425
yine ayn haber ierisinde Resulullahn, Allah da Mslmanlar da buna
raz olmazlar
2426
gibi ann kesinlikle kabul etmedii bir takm haberleri de nakletmitir.
Hz. Ebu Bekrle ilgili bu trden haberlerin-shhatleri konusunda eletiri hakkmz baki kalmak
kaydyla- bn shk tarafndan nakledilmi olmas dahi ona yneltilen iilik ithamn aslsz
klmaya kafidir. ann kabul etmesinin mmkn olamayaca haberler arasnda sadece Ebu
Bekrle ilgili olanlar deil, ayn zamanda i alglaytaki Alinin konumu ile badamayan
nakilleri de vardr. Nitekim bn shk, Zeyd b. Hrisenin Czm Seferinde yaptklarn
dzeltmek iin, Resulullahn oraya Hz. Aliyi gnderme haberinde Alinin, Ey Allahn
elisi, Zeyd bana itaat etmez
2427
eklindeki szn nakletmitir.
Ayrca bn shkn Hz. Alinin konumunu ykseltecek, onun faziletine dair
zikretmesi beklenen bir ok haberi atlad grlmektedir; Hayberde Merhab ldrenin
Muhammed b. Seleme olduunu iddia eden bn shka, Onu Ali b. Eb Tlib ldrmtr
diye muhalefet edilmitir.
2428
zellikle de savalarda baz ahslar ldrenin kimlii
konusunda, bn shk farkl ahslar zikrederken, bn Him bunlarn ounda Hz. Alinin
ismini vermektedir.
2429
Yine bn Himn Baz ilim ehli-bn Eb Nceyh dedi ki; Uhud
savanda biri yle nid etti, Zulfikrdan baka kl, Aliden baka yiit yoktur
2430

eklinde rivyeti, aslnda i grleri dile getirenin bn shk deil, bn Him olduunu
gstermesi asndan dikkate deerdir.
Siyas adan da, bn shkn i gre mensup olduunu sylemek zordur.
ncelikle Abbs Sarayna intisap etmi olan bn shkn, onlarn muhalifleri konumunda
olan aya meyilli olduunu sylemek zordur. Dier bir husus ise, bn shkn i dnceyi
sorgulamasdr. bn ebbenin naklettii bu haber, ayn zamanda bn shkn, kendisini i
muhitin dnda grdn ifade etmesi bakmndan da nemlidir; Muhammed b. shk,
Ebu Cafer Muhammed b. Aliye, Ali, Irak ve insanlarn ilerini stlendiinde zul-kurba

2422
bn Him, I, 252
2423
bn Him, I, IV, 650
2424
Resulullah(sav); Ebu Bekrin dnda mescide alan btn kaplar kapatn. Ben yanmda iyilik ve
ihsanda ondan daha stn bir arkada bilmiyorum; bn Him, IV, 649
2425
bn Him, IV, 652
2426
bn Him, IV, 652
2427
bn Him, IV, 615
2428
bkz. bn Abdilber, ed-Drer, 232
2429
Uhud savanda 12 kiiyi ldrenin kimlii konusunda bn shk farkl isimler verirken, bn Him Ali
ismini vermektedir. Bkz. bn Him, II, 708-713; ayrca bkz. bn Him, II, 644, 650; III, 74
2430
bn Him, III, 100
285
payn nasl yapt? diye sordum. O, Ebu Bekr ve merin yapt gibi yapt dedi. Ben,
Nasl? Niin? Siz diyordunuz ki! dedim. O, Allaha yemin ederim ki, bu onun grnden
sadr olmad dedi. Ben, Onu ne engelledi? diye sordum. O, Allaha yemin ederim ki,
Ebu Bekr ve mer(ra)e muhalefet ediyor, iddiasndan ekindi dedi
2431

bn shkn, Hz. Peygamberin vefat haberinde Abbsn, Hz. Aliye Gidip hilafeti
isteme teklifini onun, ayet bize vermezse daha sonra onu bize kimse vermez
2432
gerekesi
ile reddetme haberini nakletmesi de gsteriyor ki, bn shk, ann hilafette nass vardr
grne de kar kmaktadr. Ayn ekilde bn shk, Hz. Ebu Bekre nass vardr grne
de kar kmaktadr. O, Ebu Bekrin nasl seildiini Hz. merin azndan anlatarak,
2433

seimde herhangi bir nassn rol oynamadn vurgulamtr. bn shkn, hilfet konusundaki
grnn, Hz. merin lm deinde syledii szne atfla, Bylece insanlar
Resulullahn kimseyi atamadn anladlar
2434
eklinde olduunu syleyebiliriz.
Sonuta diyebiliriz ki; bn shk, herhangi bir mezheb veya siyas grubun disi deil,
kendisine ulaan her haberi nakletme gayreti ierisinde olan bir tarihidir.
2. 1. 1. 5. Kader itham
2435

bn shk, Mutezil anlamda Kader ithamna da maruz kalmtr.

Ebu Dvud Kader,
Mutezil
2436
derken, Muhammed b. Abdillah b. Numeyr ise, bn shk kader konusunda
insanlarn en ars idi
2437
demitir. bn shkn kader yznden vali, Him b.
Abdilmelikin days olan brahim b. Him tarafndan krbaland da rivyet edilmitir.
2438

Bu konuda, Abdulazz ed-Derverd, Biz bn shkn meclisinde ilim reniyorduk. Hafife
uyudu. Uyannca Ryamda birinin Mescide girerek, elinde bulunan ipi bir eein boynuna
takarak dar kardn grdm dedi. ok gemedi ki, ieriye elinde ip bulunan bir adam
girdi. pi bn shkn boynuna geirdi. Onu Sultann yanna gtrd. bn shk orada
krbaland demektedir. Zbeyr bu krbalamann onun kader konusundaki inancndan

2431
bn ebbe, I, 217
2432
bn Him, IV, 654
2433
bn Him, IV, 657-660
2434
bn Him, IV, 653
2435
Bu itham konusunda bkz. Zeheb, Tezkira, I, 173; bn Hacer, Takrb, I, 467; Yezd b. Zer; Muhammed b.
shk Kaderdir; bn Adiy, VI, 104. Baka bir yerde de, yine Yezd b. Zer, bn shk kaderydi ve bu
gryle amel ediyordu demektedir. Bkz. bn Adiy, VI, 107; Hrn b. Marf, Muhammed b. shk kader
idi bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 225
2436
Zeheb, Mzn, VI, 57
2437
bkz. bn Adiy, VI, 107; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 226; bn Seyyidinns, I, 56; Mizz, XXIV, 418-
419; Zeheb, Alm, VII, 43; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2438
bn Adiy, VI, 107; Zeheb, Mzn, VI, 60
286
dolay olduunu ekler.
2439
Burada sz konusu rivayetin sahih olma ihtimalinin olduka dk
olduunu ve sadece kader konusundaki ithamlarn mevcudiyetini gstermesi bakmndan yer
verdiimizi belirtelim. bn shkn bu konuda At b. Yesrn etkisi altnda kald
2440
ve bu
ithamn skenderiyeden ayrlmasna neden olduu da iddia edilmitir.
2441

bn shkn rivyetlerine baktmz da, kendisinden nceki dier siyer kaynaklar
gibi, Cebr bir tarih telakkisine sahip olduunu grmekteyiz. Bundan hareketle de onun
Mutezil bir kader grne sahip olduunu sylemek zordur. Sahip olsa dahi, bu grnden
dolay siyer veya dier merviytnda, tebdilt/tahrift yaptn sylemek, mevcut veriler
nda mmkn deildir. Ancak bn shka, yneltilen bu ithamn, kendi dneminde etkili
olduu, insanlarn ondan uzaklamasna vesile olduu aikardr. bnul-Mednnin Sfyn b.
Uyeyneden naklettii, bn shk Hayf Mescidinde grdm. Birisinin beni onunla beraber
grmesinden korktum. Onu kaderle itham ediyorlard
2442
sz ayn zamanda bn shk
zerine kurulan psikolojik basknn boyutlarn da gstermesi asndan nemlidir. Nitekim,
Hammd b. Selemenin, bn shktan mecbur kalmadka rivyette bulunmadm
2443
sz
de bu durumu ifade etmektedir. bn Seyyidinns, ona yneltilen eletirileri tek tek ele aldktan
sonra, Kader ve Teeyy ithamlar ile ilgili olarak; Propagandasn yapmadka bu
adaletinin reddini iktiza etmez
2444
der.
2. 1. 2. Muhaddislerin Tenkitleri
Musabn, bn shk hakkndaki, Onu hadis tr olmayan bir eyle tan
ediyorlard
2445
eklindeki szne katlmak mmkn grnmemektedir. Zira bn shka,
dncelerinden dolay yneltilen tenkitlere ek olarak, rivyet metodolojisi ve ierii
asndan da muhaddisler tarafndan eletiriler getirilmitir. bn shkn tenkit edildii
konular bnun-Nedm, bn shkn kendisi iin iirler imal ettirdii ve onlar kitabna
yerletirdii sylenir. Bylece kitabnda iir rvilerince kusurlu saylan iirler katmtr.
Kitabnda serdettii neseblerde de hata etmitir. Kendisi Yahudiler ve Hristiyanlardan
rivyet etmi ve onlar kitabnda ilk ilim ehli(ehlul-lmil-Evvel) olarak isimlendirmitir
2446

eklinde saymaktadr. A. Emin ise, muhaddislerin, sahifelerden ve kitaplardan rivyet

2439
bn Adiy, VI, 107; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 225; Mizz, XXIV, 418-419; Zeheb, Alm, VII, 43;
Mzn, VI, 60. Baka bir varyantta ise, Mervn dneminde, bn shkn boynuna ip baland halde mescide
sokulduu anlatlmaktadr. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 225
2440
At b. Yesr ve gr konusunda bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 441, 459
2441
bkz. Fayda, bn shk, DA, XX, 94; Aydnl, 259
2442
Ukeyl, IV, 24-25; Zeheb, Alm, VII, 51; Mzn, VI, 57
2443
Ukeyl, IV, 25; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 193; bn Adiy, VI, 103; bn Seyyidinns, I, 60; Zeheb, Alm,
VII, 52; Mzn, VI, 57
2444
2445
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 227; bn Seyyidinns, I, 57; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2446
bnun-Nedm, 183
287
etmesini, deiik isndlar toplayarak tek bir metin serd etmesini tenkit ettiklerini syler.
2447

bn shka yneltilen bu tenkitleri srayla ele alacak olursak, tenkitlerin shhat dereceleri daha
iyi anlalacaktr.
2. 1. 2. 1. iir Naklindeki Teshl
bn shkn en ok eletirildii konularn banda iir naklinde teshl gstermesi
gelmektedir. Tabaktu-uerda, Muhammed b. Selm el-Cumah tarafndan tan
edilmitir.
2448
bn shk, sadece iirde hata yapmakla itham edilmemi ayn zamanda imaline
tevik etmekle de sulanmtr. Nitekim Ebu Amr e-eybn, Muhammed b. shkn,
airlere nakillerini verdiini, onlarn da bunlara eklenmesi iin iirler okuduklarn grdm
derken, Ebu Bekr el-Hatb, bn shk airlere Mez haberleri veriyor ve onlardan bu
haberlere eklenmek iin iirler sylemelerini istiyordu demitir.
2449

Cumahnin tenkidini ele alan Horovitz, bn shkn zikrettii, zellikle de Medine
dnemi hdiseleri ile ilgili kasidelerin ounun shhatinden pheye drecek bir ey
bulunmaz. Onlardan ou, bn Him dneminde, iir alimleri tarafndan shhati bilinenlerdi.
Dierlerinin ounda ise, bn shk mutlak surette bunlarn shhatine bakmamtr. Bunlar
delil olduklar lde istihad iin getirmitir. Zira kssann sslenmesinde fayda vard.
Nitekim, kasidelerin, nesir haberlerine sokulmas, Arap hikayelerinin anlatmnda bavurulan
eski bir yntemdir. zellikle de Eyymul-Arabta bu durum karmza olduka sk kar..
2450

derken, Th Hseyin de, iirle anlatm hususunda; Neredeyse hi phe yok ki, bu kssaclar
ne kssalar anlatrken, ne de iirlere ihtiya duyduklarnda tek bana hareket etmilerdir.
Onlar kendileri iin sz ve haberleri derleyip, onlar birletiren, sonra bunlar kaside haline
dntrp adapte eden, eitli gruplardan yardm alyorlard demektedir.
2451

Hemen hemen her konuda mutlaka bir iir getiren bn shk, haberi ile ilgili iirler
verirken, bunlarn sahihlii konusunda herhangi bir yorumda bulunmaz. Bu iirlerde, haberin
ierisinde yer alan ayrntlarn konu edildii grlmektedir. Rahip Bahira kssasnda,
Kabenin ykmnda ortaya kan ylanla ilgili ve Abdullahn kurban edilmekten kurtulmas
zerine Abdulmuttalibin dile getirdii iirlerde metin ierisindeki ayrntlar iirde bulmak
mmkndr.
2452
Bundan hareketle diyebiliriz ki; ya bn shk haberin ayrntlarn bir aire
verip konu ile alakal iirler yazdryor, ya da iirlere bakarak haberin ayrntlarn ortaya

2447
A. Emin, Duhal-slm, II, 336-337
2448
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 13; ayrca bkz. Horovitz, el-Mez, 91-92
2449
Zeheb, Mzn, VI, 59
2450
2451
Th Hseyin, 102
2452
Habelilerin fili harekete geirmek iin yaptklar hem iirde, hem de hdisede (bn Him, I, 58); ayn
ekilde Ebrehenin, Ebu Yeksum knyesi hem Ebu Kays b. el-Esletin iirinde(bn Him, I, 59) hem de, bn
shkn haberinde gemektedir(bn Him, I, 62). Ayrca bkz. bn Him, I, 25-26, 59
288
karyordu. kinci ihtimal, ayrntlarn bir senede dayandrlm olmasndan dolay imkan
dahilinde deildir. Netice itibariyle, bn shka iir konusunda yneltilen tenkitlerin hakllk
pay olduka yksektir. bn shkn bu tr -imal edilen- iirlerden amac, kesinlikle delil
getirmek veya eserinde bilgi kayna olarak kullanmak deil, bilakis dnemin edeb ortamna
uygun olarak, okuyucusunu skmamaktr. bn shkn bu iirleri eserine koymasnn
muhtemel nedeni, halkn ve idarecilerin ilgisini siyer ilmine ekmek istemesidir.
bn shkn iir konusunda bilgisinin zayf olduu aikardr. zellikle de bn Him,
onun bu konudaki zayfln sk sk vurgulamtr. Nitekim, Medinede Mescid yaplrken
Mslmanlar recez bahrinde unlar sylediler diyen bn shka, bn Him, Bu sz
recez deildir
2453
diyerek itiraz etmektedir. bn shkn bizzat kendisinin de iir
konusundaki zafiyetini itiraf ettii nakledilmitir; Ben iir bilmem, bana getirilir, ben de
naklederim
2454

Bununla beraber, bn shk eserinde sahih grd iirler de zikretmi, bunlar istihad
iin kullanmtr. bn shkn hangi iirlerinin imal olmadn tespit etmek iin baz
kaidelerin tesisi mmkndr. Buna gre,
1-erisinde yabanc kelimeler barndran iirler,
2455

2-Delil olarak kulland iirler,
2456

3-Sebebini zikrettii iirler,
2457

4-Sylenildii dnemde etkili olan iirler,
2458

5-Resulullahn ve ashabn zemmedildii veya mrik nderlerinin vld
mrik
2459
veya Yahudi kaynakl iirler,
2460

6-erii hakknda bilgi vermedii iirler,
2461

2453
2454
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 13; ayrca bkz. Horovitz, el-Mez, 91-92
2455
bn shk, iirde geen bir kelimeyi aklayarak onun Himyer dilinde olduunu sylemektedir. Bkz. bn
Him, I, 29
2456
bn shk, naklettii iirde geen, Hkmeden hakem [bn Him, I, 90-91] ibaresi hakknda, Bundan
kastedilen mir b. Zarib b. Amr b. yzdr. Araplar aralarndaki hukuk ve zor meselelerde ona bavururlar,
onun verdii hkme raz olurlard diyerek bilgi vermitir[bn Him, I, 122]. Ayn ekilde Sad b. Muz kimin
ldrdne dair, iiri delil getirmektedir. Bkz. bn Him, III, 227
2457
bn shk, Huzeyfe b. anemin iirinden nce, sz konusu iiri sylemesinin sebebi olarak, onun bir bor
yznden Mekkede tutulduunu, Ebu Lehebin ise onu kurtarm olmasn gsterir. Bkz. bn Him, I, 174.
Zeydin karsn itab ettii iirin sebebi iin bkz. bn Him, I, 229
2458
Hz. merin, Numn b. Adyi nceden okuduu bir iir yznden grevden almas konusunda bkz. bn
Him, IV, 366
2459
bn shk eserinin bir ok yerinde Mrik iirlerine yer vermitir. Bkz. bn Him, I, 174-177; II, 637, 651;
III, 10-11, 45-46, 52, 54, 61, 68, 75-76, 91, 92, 129-131, 136-137, 139-140, 141-142, 143-144, 146-147, 166; IV,
637
2460
bkz. bn Him, III, 198
2461
bn shk, Ebu Tlibin Kureyi insafa ard iirinin(bn Him, I, 272); Hakm b. meyyenin kavmini
Resulullahtan sakndrmas konusunda iirinin(bn Him, I, 288); Kays b. el-Musahhirin Hlidin ve ordunun
Muteden geri dnmelerini mazur gsterdii iirinin(bn Him, IV, 383) muhtevalar hakknda bilgiler
289
7-Cinlere
2462
veya gemi mmetlere atfedilmeyen iirler,
8-Kayna belli olan iirler,
2463

9-eriinde sonraki dnemlere ait grler barndrmayan iirler,
2464

10-Bir veya iki beyitten mteekkil olan ksa iirler. Bu trden iirlerde, bn shkn
herhangi bir dahli olmadn veya en azndan sahih olma ihtimallerinin daha yksek
olduunu syleyebiliriz.
2. 1. 2. 2. Ehl-i Kitaptan Rivyet Etmesi
Yukarda bn Hbbnn, Mlikin bn shk ehl-i kitaptan rivyet etmesinden dolay
tenkit ettii eklindeki grn ve Yahy el-Kattnn, Hayret, adam ehl-i Kitaptan rivyet
ediyor da
2465
eklindeki szlerini zikretmitik.
bn shk, Yahudi, Hristiyan ve Mecus gibi gayr-i Mslim kaynaklar da kullanm,
onlardan rivyette bulunmu ve lk kitap ehlinden bazlar( ` '-' . - '' . - ) ve
Tevrt ehli( ,-' . ) ve Acemden haberler nakleden biri ( = -,'=` ,-, - =' )
eklindeki ibarelerle bunu ifade etmitir.
2466
Ayn ekilde onun ehl-i kitaptan naklettiine dair
haric ahitlikler de gelmitir; Ebu Dvud et-Taylis, bir arkadandan, bn shkn sika biri
bana rivyet etti ki( -`-= -` ) , dediini iittim. Ona Kim dedi? denilince o, Yakb el-
Yahud dediini naklederken,
2467
bn Eb Fudeyk de, bn shk ehl-i Kitptan yazarken
grdm
2468
demitir. Bunlar, bn shkn ehl-i kitaptan rivyette herhangi bir ekince veya
gizleme ihtiyac duymadn gstermektedir. bn shkn onlardan rivyet etmede olduka
rahat olmas, onun gerek anlamda bir tarihi olduunun gstergesidir. Zira, Yahudi, Mecus,
Hristiyan tarihleriyle ilgili olarak, bavurmas gereken kaynaklar onlardr ve bn shk da
gayet hakl olarak tarihlerini onlardan almtr. Nitekim bn shk, Ben sril Meliklerinden
olan ay hakknda bilgi verirken bunun Tevrt kaynakl olduunu belirtmitir.
2469
Byle bir
haberde bn shkn, Tevrt kullanmaktan baka bir aresi de yoktur. Medinedeki

vermektedir. bn shkn bu trden iirleri iin bkz. bn Him, I, 330, 332, 333; II, 377, 472, 512, 605; IV, 450.
bn shkn, aire, hdisenin ierii hakknda bilgi verip, ondan iir sipari etmi olmas ihtimalini
kuvvetlendiren ipular bulmak da mmkndr. Bu balamda kendisinin, Kays b. el-Musahhirin iiriyle ilgili
olarak, Bylece Kays iirinde insanlarn iinde olduklar ihtilaf, kavmin lmden holanmadklar ve geri
durduklarn, Hlidin yanndakilerle beraber geri dndn aklam oluyordu (bn Him, IV, 383)
eklindeki szleri dikkate deerdir.
2462
Cinin Resulullahn nereye gittiini haber veren iiri bkz. bn Him, II, 487
2463
Mute sava esnasnda Cafer b. Eb Talib (bn Him, IV, 378) ve Abdullah b. Ravahann okuduklar
iirler(bn Him, IV, 379) gibi kimsenin duymasnn mmkn olmad iirler de nakletmitir.
2464
bkz. bn Him, IV, 371; bn Kesr, el-Bidye, IV, 617
2465
Ukeyl, IV, 25; bn Adiy, IV, 40; Mizz, XII, 415; Zeheb, Mzn, III, 367; VI, 58; Alm, VII, 52
2466
2467
bn Adiy, VI, 104; Zeheb, Mzn, VI, 59
2468
Ukeyl, IV, 27; Zeheb, Alm, VII, 53; Mzn, VI, 59; bn shkn ehl-i kitaptan rivyeti konusunda ayrca
bkz. Horovitz, el-Mez, 89
2469
290
Mslman olan Yahudi ocuklarndan haber almas da ayn amaca matuftur. bn shkn,
onlardan ald rivyetlere dikkat edilecek olursa bunlarn, Yahudilerin kendi aralarnda
cereyan etmi olan hdiselerle veya d olaylara bak alaryla ilgili nakiller olduu
grlecektir.
2470
bn shkn bu haberlere ulamak iin onlardan baka bir kayna yoktu. Bu
nedenle bn shkn yapt, ilgili konulardaki yegane kaynaklarna mracaat etmekten
ibarettir. Dnemi iin olduka byk bir gelime saylabilecek olan haberleri tek tarafl
vermeme eklindeki, evveliyat bn shka mnhasr olmayan tarih anlatm tarznn, bn
shkn ahsnda tenkide uramasn da, ilm gereklilik olarak deil, bn shk her konuda
tenkit etmeye hazr bir kitlenin davran olarak kabul etmek lazmdr. Nitekim sekizinci asr
alimlerinden olan Zeheb olay daha soukkanl deerlendirebilmitir. Kendisi, bn shka
yneltilen bu itham hakknda, Ehl-i Kitptan sriliyt naklini engelleyen nedir? Bu konuda
Resulullah (sav), sriloullarndan rivyet edin, bu konuda bir zorluk yoktur ve Ehl-i
kitptan rivyet ettiiniz zaman, onlar ne dorulayn, ne de yalanlayn demitir. Bunlar,
onlarn anlatlarn dinlemeye ve dinlenenlerin nakledilmesine verilmi Nebev bir izindir. Bu
konuda hccet Kitp ve Snnette olandr. Baka bir ey yoktur
2471
der.
Burada unu da belirtelim ki, daha nce de getii zere ehl-i kitaptan rivyet etme
ncelii asla bn shka ait deildir. Zhr, sm b. mer gibi tarihiler de onlardan rivyet
etmilerdir.
2472
Hele Zhrnin bir piskopostan haber nakletmi olmas,
2473
Mslman
tarihilerin bu konuda ne kadar rahat olduklarna delildir. Ehl-i kitaptan nakil konusunda
hocalarnn deil de, bn shkn tenkit edilmesi, mnekkitlerin bu eletirilerinde ne kadar
samimi olduklarnn da ayrca gstergesidir.
bn shk, Kitb- Mukaddesten harfi tercme nakleden ilk Arap mellifidir.
2474
Baz
arkiyatlar, bn shkn byk dedesinin Hristiyan olmasndan dolay, ncili ve
Sryaniceyi iyi bildiini ve Hz. Peygamberden nceki dnemin tarih ve kssalarn iyi
bilmesinin temelinde de bu aile kltrnn yattn ileri srmlerdir. Ancak bn shkn
ncil ve Tevrt Medinede okuduu, Sryaniceyi birka yllk ikameti srasnda Msrda
rendii ve bu kltr, orada ald kabul edilmektedir.
2475

2470
bn shk, Ben Kureyzadan bazlar bana rivyet etti ki, Beyt-i Midrsa gelen Resulullaha kardklar
alimlerinin isimleri bkz. bn Him, II, 564; Ymn ailesinden birisi bana anlatt ki; Ben Nadrden
Mslman olan Ymin b. Umeyr bkz. bn Him, III, 192. Bu konuda ayrca bkz. Arafat, W. N., Medine
Yahudileri ve Ben Kureyza Hikayesi zerine Yeni Baklar, ev: aban z, slm Aratrmalar Dergisi,
XVII/2, (2004), 139-144, 140
2471
Zeheb, Mzn, VI, 59; Alm, VII, 53
2472
bn Him, I, 213; bn Kesr, el-Bidye, II, 716
2473
Taber, Trh, II, 130; Ebul-Ferec, VI, 364
2474
Horovitz, el-Mez, 89-90; A. Emin, Duhal-slm, II, 332
2475
291
bn shkn ncilden naklettii pasaj; Bana ulatna gre, s b. Meryem,
Allahtan kendisine gelen ncilde Resulullah(sav)in sfatndan bahsetmitir. Resulullah
hakknda s b. Meryemin sylediklerini havari Yuhannis, ncil nshasnda yazmtr. O der
ki, Kim bana buz ederse Rabbe buz etmitir. ayet onlarn huzurlarnda benden nce
kimsenin yapmadn ben yapmadysam, bu onlarn hatas deildir. Fakat bu andan itibaren
onlar kibirlendiler ve bana galip geleceklerini sandlar ve ayn ekilde Rabbe. Fakat phesiz,
Namustaki u szler tamamlanacaktr; Onlar bana bo olarak yani batl olarak buz
ettiler. Rabbin katndan Allahn size gndermi olduu Mnhemenn ve Rabden km
olan Ruhul-Kuds geldiinde, o, benim ve sizin zerinize ahittir. nk siz eskiden beri
benimle berabersiniz. te bunu syledim ki ikayet etmeyesiniz eklindedir. bn shk,
metinde geen el-Mnhemenn kelimesine, (Sryanice) Muhammed demektir. Rumcada
el-Beraklitistir eklinde aklama getirmektedir.
2476
Grlecei zere bn shk, ncilin
Sryanice evirisini kullanmtr. bn shkn ncilden naklettii pasaj gnmzde de
neredeyse ayn ibarelerle Trkeye evrilmitir; Benden nefret eden, babamdan da nefret
eder. Eer bakasnn etmedii ileri onlarn arasnda etmemi olsaydm, gnahlar olmazd.
Fakat imdi hem grdler hem benden ve Babamdan nefret ettiler. Fakat eriatlarnda
yazlm olan, Benden sebepsiz nefret ettiler sz yerine gelsin diye oldu. Babadan size
gndereceim tesellici babadan kan hakikat ruhu[Ruhul-Kuds. z] geldii zaman,
benim iin o ehadet edecektir. Siz de ehadet edersiniz. nk balangtan beri benimle
berabersiniz. Srtrlmeyesiniz diye bu eyleri size syledim
2477
s(as)n elilerinin
isimleri ve nereye gnderildikleri konusunda da bn shkn, yine ncillerden faydaland
anlalmaktadr.
2478

2. 1. 2. 3. Tedlis Yapmas
Muhaddislerin, bn shka ynelttii bir dier ciddi sulama da onun tedlis
yaptdr.
2479
bn shk, zayf, mehul ve durumu daha aada olan kiilerden tedlis
yapmakla itham edilmi,
2480
baz muhaddisler tarafndan tedlisinden korkulmas gerektii
ifade edilmitir.
2481
Ayn ekilde bn Hbbn da, onu Katde, Yahy b. Eb Kesrle beraber,
haberlerde tedlis yapan sika mdellisler arasnda zikreder.
2482

2476
bn Him, I, 232-233
2477
Yuhanna, 15/23-27
2478
bkz. bn Him, IV, 608; kr. Resullerin leri, I/12-26; II/5-13
2479
bkz. Ukeyl, IV, 28; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 193; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 383; Zeheb, Mzn, VI,
59; Alm, VII, 54; Al, I, 261; bn Hacer, Takrb, I, 467; Suyt, Tabakt, I, 82
2480
Ebul-Vef, et-Tebyn, I, 171; bn Hacer, Tarfu Ehlit-Takds, 132; Tabaktul-Mdellisn, 51; Tehzb, V,
28
2481
bnul-md,I, 230
2482
bn Hbbn, K. Mecrhn, I, 92
292
ncelikle Urve,
2483
Hasan el-Basr,
2484
Buhr,
2485
mam Mlik
2486
gibi bir ok alimin
tedlis ithamna maruz kaldn belirtelim. Ayrca, Ame, ab, Katde gibilerin
grmedii sahablerden nakillerde bulunduklar da ifade edilmitir.
2487
Ahmed b. Hanbel,
brahim b. Sadn kitab hari, bn shk tedlis yapyordu, iittii zaman bana rivyet
etti ) -`-= ( , iitmedii zaman dedi ) ' ( diyordu
2488
Baka bir yerde ise onun, bn shk
Badata geldi. Kendisi kimden rivyet ettiine(hikaye ettiine) dikkat etmiyordu
2489
dedii
nakledilmitir. Ne var ki, Ahmed b. Hanbelin olu, babasnn bn shktan hadis yazdn
beyan etmitir.
2490

Tedlisin eitleri ve hkm gibi konulara girmemekle beraber,
2491
mdellisin hkm
konusunda alimler arasnda ihtilaf vardr.
2492
Ancak u da var ki, bir ok alimin bu ynteme
bavurmu olmas dahi, tek bana bn shk bu konuda mazur gsterir. Bizce burada nemli
olan, bn shkn tedlis yapp yapmadndan ziyade, neden tedlise bavurduu meselesidir.
Zira, bir ok alim gibi bn shkn da tedlise bavurduu kesindir. Onun tedlise bavurma
gerekesi olarak M. Fayda, Muhaddislerce cerh ve tadil alimlerinin bn shka ynelttikleri
en ar tenkit, onun hadisi ald rvi veya eyhi atlayp(tedlis) ilk rvinin adyla
nakletmesidir. Ancak bu husus tarih ve hadis rivyeti arasndaki farklardan ileri gelmektedir.
Hadisler genellikle ksa ve bir olayn birbirine bal unsurlaryla anlatlmasnn sz konusu
olmad metinlerdir. Tarih yazclnda ise olaylar birbirine balamak suretiyle anlatm
esastr. bn shkn tarihi ynyle bir ok hadisin senedi birletirerek vakay anlatmas ilk
defa kendisinin bavurduu bir usul deildir. Ayn usul, hadisteki stnl kabul edilen ve
Mez ile de ilgilendii bilinen bn ihb ez-Zhr ile fakih ve muhaddis olmasnn yan sra
Mez sahasndaki ilk otoritelerden saylan Urve b. ez-Zbeyr de kullanmtr
2493
der.
Ancak Faydann burada dile getirdii husus, tedlis deil, telfik durumudur. Kanaatimiz, bn
shkn tedlise bavurmasnn altnda yatan neden, kendisine ulaan ancak salam bir
isndn elde edemedii haberlerin zayi olmasn engelleme arzusudur. Kendisi, Hz.
Muhammedin hayatna dair ulaabildii veya tercih ettii hibir haberi atlamak istemiyordu.

2483
bn Hacer, Tarfu Ehlit-Takds, 46
2484
2485
bn Hacer, Tarfu Ehlit-Takds, 43-44
2486
2487
Hkim en-Neysbr, Marife, 173
2488
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 230; Mizz, XXIV, 421; bn Hacer, Tehzb, V, 28
2489
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 230; Mizz, XXIV, 422; bn Hacer, Tehzb, V, 28
2490
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 230; bn Seyyidinns, I, 59; Mizz, XXIV, 422
2491
Tedlisin anlam ve eitleri konusunda bkz. Hatbul-Badd, el-Kifye, 38, 393-409; Beygn, 102-105;
bnus-Salh, Ulm, 73-76; Mukaddime, 41-42; Subh es-Slih, 170-179
2492
bkz. bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye ve Ahbrul-Hulef, 30-31; Hatbul-Badd, el-Kifye, 399
2493
Fayda, bn shk, DA, XX, 94-95
293
te bu yzdendir ki, eletirilmek pahasna da olsa bu haberleri nakletmekten
ekinmemitir.
2494

Sonu itibariyle diyebiliriz ki, bn shka yneltilen eletiriler-her ne kadar
bazlarnn ksm hakllndan bahsedilebilinir ise de- onun ilm derecesini drecek
zgnle sahip deildir. Kanaatimizce, ithamlarn ierikleri kadar ve hatta daha fazla, iddia
sahiplerinin samimiyetlerinin sorgulanmas gerekir. Zira eletirilen uygulamalara, ilk ve de
tek bn shk bavurmu deildir. Buna ramen eletirilerin sadece ona yneltilmesi,
mnekkitlerin iyi niyetli olduklar konusundaki pheyi artrmaktadr.
2. 2. Kaynaklar
bn shkn onlarca ahs kaynandan bahsedilmitir. Ancak biz burada, bn shkn,
bn Him nshasnda en ok zikrettii kaynaklarnn isimlerini vermekle iktifa edeceiz.
Bunlar; Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed b. Amr b. Hazm, Abdullah b. Eb Nech el-
Mekk, Abdurrahman b. el-Hris b. Abdillah b. Ayy b. Eb Reba, Amr b. uayb, sm b.
mer b. Katde el-Ensr ez-Zufer, Breyde b. Sfyn b. Ferve el-Eslem, Him b. Urve,
Husayn b. Abdirrahman b. Amr b. Sad b. Muz, Hseyin b. Abdillah b. Ubeydillah b. Abbs,
shk b. Yesr(Babas), Muhammed b. Ali b. Hseyin, Muhammed b. Cafer b. ez-Zbeyr,
Muhammed b. brahim b. el-Hris et-Teym, Muhammed b. Mslim b. Abdillah b. ihb ez-
Zhr, Muhammed b. Talha b. Yezd b. Rukne, Muhammed b. Yahy b. Habbn,
Nfi(Abdullah b. merin mevls), Salih b. brahim b. Abdirrahman b. Avf, Salih b.
Keysn, Sevr b. Yezd, Yakb b. Utbe b. el-Mura b. el-Ahnes, Yahy b. Abbd b. Abdillah
b. ez-Zbeyr, Yezd b. Abdillah b. Kusayt, Yezd b. Eb Habb el-Msr, Yezd b. Rmn,
Yezd b. Ziyddr.
2495

Onun en nemli kayna Zhrdir. Anlatlanlara baklrsa Zhr, bn shk dier
rencilerinden ayr bir yere koymaktadr.
2496
Zhrnin bn shktan, sm b. merin
mez haberlerini alm olmasndan hareketle,
2497
Zhr ile bn shkn ilm ilikilerinin
karlkl olduunu syleyebiliriz.

2494
Zeheb, bn shkn tedlisle itham konusunda, bn shkla ihticacda bulunmayan bir ok alim vardr.
Bunun sebebihadiste tedls yapmas gibi eylerdir. Ancak bunlar, sdk ondan uzaklatrlan ithamlar deildir
diyerek onun savunusunu yapmtr. Bkz. Zeheb, Alm, VII, 39; bn Seyyidinns, I, 62
2495
bn Himda bu isimlerden en az er rivyeti vardr. bn shkn dier kaynaklar iin bkz. bn Eb Htim,
el-Cerh, VII, 191; Hall, I, 296; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 218; bn Seyyidinns, I, 55; Mizz, XXIV,
406-410; Zeheb, Alm, VII, 34; Mzn, VI, 56; Tezkira, I, 172; bn Hacer, Tehzb, V, 26; Sehv, et-Tuhfe, II,
448; Suyt, Tabakt, I, 82
2496
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 191; bn Adiy, VI, 106; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 219; Mizz,
XXIV, 412; Zeheb, Alm, VII, 36; bn Hacer, Tehzb, V, 26
2497
bn Seyyidinns, I, 56; Mizz, XXIV, 416; Zeheb, Alm, VII, 39; bn Hacer, Tehzb, V, 27
294
Habere ulama konusunda hocalarnn byk yardmn gren bn shk,
2498
dilbilim
(linguistik) verilerinden de Siyer yazclnda faydalanmtr.
2499
Yezd b. Eb Habb el-
Msrden, Zemzem Kuyusunun kazlma
2500
ve Selmnn borcunu altnla demesi
2501

haberlerini alan bn shk, ismini vermedii Msrl kaynaklardan da faydalanmtr.
2502

bn shkn, Ebn b. Osmandan rivyet ettii konusunda bir ittifak olmasna
2503

karn, ondan herhangi bir rivyetine rastlamadmz belirtelim. Onun urahbl ve Mus b.
Ukbeyi kullanmas konusuna ileride yer vereceimiz iin burada zerinde durmuyoruz.
2. 3. Rvileri
bn shkn en nemli rvileri, Abde b. Sleyman, Abdullah b. drs el-Evd,
Abdullah b. Numeyr, Ali b. Mchid, Cerr b. Hzim, Hrn b. Eb s, brahim b. Muhtr,
brahim b. Sad, Muhammed b. Seleme el-Harrn, Osman b. Sc, Sad b. Bez el-Harrn,
Seleme b. el-Fadl er-Rz, Yahy b. Sad el-Emev el-Kf, Ynus b. Bkeyr el-Kf, Ziyd b.
Abdillah el-Bekkdir. Bunlara ek olarak daha bir ok kii kendisinden rivyette
bulunmutur.
2504

bn shkn rvileri zerinde kapsaml bir aratrma yapan, Tarb, bn shktan
rivyet eden, mehullerle beraber 131 kiinin olduunu kaydetmektedir.
2505
ehirlere gre
rvilerinin tasnifini de yapan Tarb, bu tasnifin sonucu olarak; Kfe bn shkn ilmini
tamada ana direk mesabesindedir. Zira rvilerin te biri oradandr. Bunlardan kimi
elinde kitabnn nshas olanlar, kimi ilk ashabndan, kimi de Kfe asll olmakla beraber
deiik ehirlere yolculuk eden alimlerdir. Badt ise, bn shkn bir ok ashabnn
yerletii yerdir. Onlardan bazlar oraya gelmi, orada rivyet etmi ve oraya yerlemitir.
Nitekim bn shkn kitabnn kymetli bir nshasna da orada rastlanmtr. Dolays ile
Badat ilminin yaylma merkezi olmutur. Kfe ve Badt kkenli rviler yaklak bn
shkn toplam rvilerinin yarsna ulamaktadr
2506
der.
bnul-md, Buhrnin ondan hibir nakilde bulunmadn, Mslimin ise, ondan
sadece bir hadis naklettiini belirtir ve bunun sebebini mam Mlikin onu tan etmi

2498
Abdullah b. Eb Bekrin, ei Ftmadan Amreden ne duyduunu bn shka sylemesini istemesi
konusunda bkz. Taber, Trh, II, 241
2499
bkz. bn Him, I, 233
2500
bkz. bn shk, Sre, 3-5
2501
2502
bkz. Zeheb, es-Sre, 88; bn Kesr, el-Bidye, III, 58-59
2503
bn Adiy, VI, 106; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 214; bn Seyyidinns, I, 55; Mizz, XXIV, 412;
Zeheb, Alm, VII, 35; Tezkira, I, 173; bn Hacer, Tehzb, V, 26; Suyt, Tabakt, I, 82
2504
Rvileri iin bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 191; bn Adiy, VI, 112; Mizz, XXIV, 410-411, 418; Zeheb,
Alm, VII, 35; Mzn, VI, 56; Tezkira, I, 172-173; bn Hacer, Tehzb, V, 26; Suyt, Tabakt, I, 82; Ebu
Ysufun Muhammed b. shkn yanna Mez dinlemek iin gittiine dair bkz. bn Hallikn, V, 328-329
2505
bkz. Tarb, 22. ehirlere gre tasnifi iin bkz. Tarb, 25-27
2506
Tarb, 29
295
olmasna balar.
2507
Ebu Yal el-Hall, Buhrnin onu ahit olarak getirdiini beyan
etmektedir ki,
2508
bu dorudur. Buhr ondan senedli ve senedsiz olarak nakillerde
bulunmutur.
2509

bn Sad, onun Medineden ok erken ktna dayanarak Medinelilerden brahim b.
Sad dnda kimse rivyet etmemitir derken, Kfe ve Rey halknn ondan daha ok
iittiklerini belirtir.
2510
Ancak, Medineli on kiinin ondan rivyet ettii tespit edilmitir.
2511

Tarb, bn Sadn bu szn, Ondan rivyette mehur olmad eklinde anlamak
gerektiini sylerken
2512
baka bir yerde de, Ancak burada kastedilen onun gvenilir
olmasdr. nk brahim b. Sad sika ve hccettir
2513
der ve dierlerinin durumlarnn bu
seviyede olmadn belirtir.
Medinelilerin, bn shktan neden rivyet etmedikleri konusunda Sfyn b.
Uyeynenin Medine ehlinden hibiri onu itham etmemi ve onun hakknda hibir ey
sylememilerdir
2514
eklindeki szne katlmak mmkn grnmemektedir. Ona yneltilen
ithamlara yukarda yer verdiimiz gibi, Medinelilerin ondan rivyet etmemesinde hakkndaki
olumsuz dncelerin etkili olduunu syleyebiliriz. Mufaddal b. assnn naklettii
hikayeden, Medinelilerin onun hakkndaki olumsuz grlerinden vazgemedikleri
anlalmaktadr; Yezd b. Hrn, el-Bakde rivyet ederken, ben de meclisine katldm.
Yannda Medineliler, ondan iitiyorlard. O, Muhammed b. shktan rivyet etmeye balad.
Meclistekiler durdular ve Bize ondan rivyet etme, biz onu biliyoruz dediler. Yezd, onlar
bu kararlarndan vazgeirmeye alt ise de, kabul ettiremedi, bunun zerine Yezd rivyet
etmeyi brakt.
2515

2. 4. Eserleri
bn shkn, Mez hari 17000 hadisinin olduu iddia edilmitir.
2516
Bu saynn
olduka abartl olduunu kabul etmekle beraber, onun geni bir rivyet literatrne sahip
olduunu syleyebiliriz. Nebrv, onun btn eserlerini siyer balamnda yazdn ve

2507
bnul-md, I, 230; Sahhu Mslimdeki bn shk kaytlar iin bkz. bn Mnceveyh, II, 162
2508
Mizz, XXIV, 428; bn Hacer, Tehzb, V, 29
2509
bn shk, Neb (sav)in ilk gazvesi el-Ebv, sonra Buvt, sonra el-Ueyradr. Buhr, Sahh, V, 2; bn
shk, Bu(Ztus-Selsil) Lahm ve Cuzm gazveleridir. Bunu smail b. Eb Hlid dedi. bn shk-Yezd-Urve,
oras bkz. Buhr, Sahh, V, 113
2510
2511
bkz. Tarb, 26,
2512
Tarb, 30; ayrca bkz. 71-72, 482-484
2513
bkz. Tarb, 483; Medineli dier rviler ve durumlar iin bkz. 483-484
2514
bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 192; Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 221; Mizz, XXIV, 414; Zeheb,
Alm, VII, 37; baz rivyetlerde, kader hari ibaresi vardr. Bkz. bn Adiy, VI, 104
2515
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 226; bn Seyyidinns, I, 60
2516
bkz. Zeheb, Alm, VII, 39; VIII, 306; bn Hacer, Tehzb, V, 27
296
bylece siyerin ieriini genilettiini syler.
2517
Burada unu belirtelim ki, bn shkn
gayesi sadece Resulullahn hayatn kaleme almak deil, ayn ekilde genel bir tarih kitab
vcuda getirmekti. Nitekim bunu destekleyecek haberler de gelmitir. Elinde bn shkn,
eserinin bir ok nshas bulunduu anlalan bn Hacer, muhtelif yerlerde bn shkn eseri
olarak, es-Sretul-Kbrdan bahsetmekte ve sz konusu eserden nakillerde bulunmaktadr.
2518
bn Hacerin sz konusu eseri, kendisinin byle isimlendirdiini syleyebiliriz. Zira,
baka bir yerde ayn esere el-Meziyyul-Kebr ismini vermektedir.
2519
Her halkarda bn
shkn olduka kapsaml bir eseri vardr ve es-Sretul-Kbr ismiyle anlmaktadr. Bu
gr dorulayan bir dier nakil ise bn Eb Cerdeden gelmitir; Sad b. Yahy b. Sad
el-Emevnin Mezsinde okudumbn shk dedi ki, Sonra iki komutann gazveleri oldu.
Muaviye b. Eb Sfyan ve Umeyr b. Sad el-Ensr
2520
Grlecei zere eserin
mnderectna fetih haberleri de dahil olmutur.
Brockelman, bn shkn eserinin, el-Mbtede, es-Sre ve el-Mez olmak zere
ksma ayrldn belirtir.
2521
Tarb ise, kitabn blmlerini, el-Mbtede, Mez ve
Mebas iine alan es-Sre ve son blm olarak el-Hulef eklinde zikretmektedir.
2522
Onun
tasnifinin daha doru olduu grlmektedir. bn Him ve Ynus b. Bkeyrin kendi alntlar
ile birlikte muhtasar hale getirdikleri Mezyi de iine alan es-Sre blmdr. bn shka
atfedilen bu kitaplarn ayn kitabn blmleri olduunu savunan Tarb buna, Mez iin
zikredilen isndlarn dierlerinde de rastlanmasn
2523
delil olarak getirmektedir. Sonu
itibariyle, bn shkn tarihle ilgili eserlerinin aslnda ayr ayr mstakil eserler deil, hacimli
bir tarih eserinin blmleri olduu kesindir. Bu adan baktmz da bn shkn, Heysem b.
Ad(207/822), Vkd(207/822) ve Taber(310/922)den ok daha nce, kronoloji temelinde
genel tarih yazdn syleyebiliriz.
2524

2517
Nebrv, 118
2518
bkz. bn Hacer, el-sbe, III, 40; IV, 477, 603; V, 470, 753, 490, 499; VI, 473; VII, 85, 345, 584, 598; bn
Hacerin bn shktan nakilleri farkl ekillerde olmaktadr; Bir yerde, Ynus b. Bkeyrin bn shkn es-
Sretul-Kbrsnn rivyetinde bulunmaktadr derken[bn Hacer, el-sbe, VI, 322], baka bir yerde, bn
Himn Muhtasarndan bir nakilde bulunur ve ayn hdiseyi bn shkn Kbrsna da atf yaparak
nakleder[bn Hacer, el-sbe, VII, 598]. bn Hacer, bazen de ayn hdise iin hem es-Sretul-Kbry hem de
es-Sretun-Nebevviyyeyi birlikte kullanr[bn Hacer, el-sbe, VII, 584]. Sonu olarak, bn Hacerin elinde, bn
shkn eserinin muhtasar, Tehzb, Kbr, el-Mez, es-Sre, Ziyde gibi bir ok nshas olduunu
syleyebiliriz.
2519
bkz. bn Hacer, el-sbe, VI, 609
2520
bn Eb Cerde, X, 4649
2521
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 12; ayn tasnif iin bkz. Dr, lmut-Trh, 27
2522
bkz. Tarb, 484
2523
bkz. Tarb, 36
2524
Batdan ok daha nce Mslman tarihiler kronolojiye dayal genel tarih eserleri telif etmilerdir. Bkz.
mdudn, slam Tarihi, 119. Tabernin ilk genel tarih eserini telif ettii konusunda bkz. Hamde, Mesdir, 111;
Hourani, 80-81; mdudn, slam Tarihi, 118-119
297
2. 4. 1. Kitbul-Mbtede(el-Mebde ve Kasasul-Enbiya)
2525

bn Him, bu ksm nakline dahil etmemitir. Bu blmden rivyetleri, Taber, bnul-
Esr, bn Kesr gibi tarihilerin eserlerinde bulmak mmkndr. Resulullahn hayatn,
Peygamberler tarihinin bir paras ve insanlk tarihini bir btn olarak kabul eden Mslman
tarihiler, eserlerine yaratl ve Enbiya hikayeleri ile balamay gelenek haline getirmilerdir.
Hi phe yok ki, bu gelenein ilk temsilcileri arasnda bn shkn ayr bir yeri vardr.
bn shk bu eserinde, lk yaratlann ne olduu,
2526
eytan hakknda bilgi,
2527

Ademin yaratl,
2528
blisin secde etmemesi,
2529
Ademe isimlerin retilmesi,
2530

Havvnn yaratlmas,
2531
Cennetten karlmalar,
2532
Yeryzne indirilmeleri,
2533
Ademin
olu Hbil,
2534
Kbil
2535
ve dier ocuklar,
2536
Adem(as)n vasiyeti,
2537
Adem(as)n
cenazesi,
2538
s,
2539
Nh kavmi ve tufan,
2540
Nhun ocuklar,
2541
d kavmi,
2542
Nemrud ve
brahim,
2543
brahimin olunu kurban,
2544
brahimin Beyti inas,
2545
Lt,
2546
smail,
2547

shk,
2548
Ysuf,
2549
Yakb,
2550
Eyyb,
2551
Mus,
2552
Hrun,
2553
Hazkeyl,
2554
Yesa b.
Ahtub,
2555
uayb b. Ensya,
2556
Yahudi tarihi ile ilgili anlatlar,
2557
Yusahhir b. Khir,
2558
Ben

2525
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 12. Bu eser ayrca Mbtedeul-Halk olarak da isimlendirilmitir. Bkz.
Brockelman, bn shk, A, V/2, 757-758
2526
Taber, Trh, I, 29
2527
Taber, Trh, I, 59
2528
Taber, Trh, I, 64
2529
Taber, Trh, I, 65
2530
Taber, Trh, I, 69
2531
Taber, Trh, I, 70
2532
2533
Taber, Trh, I, 79, 82
2534
Taber, Trh, I, 89
2535
Taber, Trh, I, 89-90; bnul-Esr, el-Kmil, I, 56
2536
Taber, Trh, I, 92, 93-94, 102-108,
2537
Taber, Trh, I, 96
2538
Taber, Trh, I, 100
2539
Taber, Trh, I, 102
2540
Taber, Trh, I, 114, 117-119; bnul-Esr, el-Kmil, I, 68-70; bn Kesr, el-Bidye, I, 131-132
2541
2542
Taber, Trh, I, 135, 137; bnul-Esr, el-Kmil, I, 85-86
2543
Taber, Trh, I, 142-144, 147-148; Vhid, 76; bnul-Esr, el-Kmil, I, 94
2544
Taber, Trh, I, 159,165-167; bnul-Esr, el-Kmil, I, 111-112
2545
Taber, Trh, I, 153-154, 157
2546
Taber, Trh, I, 181
2547
Taber, Trh, I, 189
2548
Taber, Trh, I, 190
2549
Taber, Trh, I, 209; bn Kesr, el-Bidye, I, 233, 237-238
2550
bn Kesr, el-Bidye, I, 243
2551
Taber, Trh, I, 194; bn Kesr, el-Bidye, I, 244
2552
Taber, Trh, I, 231-232, 238-239, 241-243, 247-248, 248-249, 251-252, 255-256; bn Kesr, el-Bidye, I,
356-357
2553
bn Kesr, el-Bidye, I, 356-357
2554
2555
bn Kesr, el-Bidye, II, 383, 388
2556
Taber, Trh, I, 196, 198; bn Kesr, el-Bidye, II, 413-414
298
sril kavimleri,
2559
lyas Peygamber,
2560
Ynus,
2561
Sleyman b. Dvud,
2562
Dvud(as)n
soyu,
2563
Dvud-Clt,
2564
Ben srail meliklerinden ay,
2565
Hdr,
2566
rmiy,
2567

Meryem,
2568
s,
2569
Havariler,
2570
Reba b. Nasra,
2571
Necrnn Hristiyan oluu,
2572
Ashb-
Uhdud,
2573
Ashb- Kehf,
2574
Himyer Melikleri ve Tarihi,
2575
Tubba ve yolculuu,
2576
Yemen
Tarihi ile ilgili haberler,
2577
Eyymul-Araba dair haberler,
2578
Sebe,
2579
k ve Sathin
hikayeleri,
2580
Fil hdisesi,
2581
slm ncesi Araplarn din inanlar
2582
ve slm ncesi
Araplarla ilgili dier haberlere yer vermi,
2583
Zemzemin haberi
2584
ile de Hz. Muhammedin
hayatna giri yapmtr.
bn shkn bu haberlerde ehl-i kitap ve Tevrat kulland gibi, Kabul-Ahbr ve
Vehb b. Mnebbihten nakilleri de vardr. bn shk bu blmde Kurndan
2585
ve
hadislerden de
2586
faydalanmtr. Bu blmde bn shkn, Kurn anlatmlar tarihi
anlatmlara evirdii grlmektedir. Vehbin Mbtedede kulland bu yntemi
2587
bn shk,
siyer anlatmna da tatbik etmitir. blisin, Ademe secde olaynda olduu gibi, bn shk
baz durumlarda Tevrtla Kurn beraber kullanmaya almtr.
2588

2557
bkz. Taber, Trh, I, 348; bnul-Esr, el-Kmil, I, 303-304
2558
Taber, Trh, I, 262
2559
bkz. Taber, Trh, I, 271, 272-273
2560
Taber, Trh, I, 273, 274
2561
bn shk, Sre, 111; Taber, Trh, I, 376-378
2562
Taber, Trh, I, 287, 293-295
2563
2564
Taber, Trh, I, 282
2565
2566
Taber, Trh, I, 220; bn Kesr, el-Bidye, II, 577
2567
Taber, Trh, I, 321
2568
2569
Taber, Trh, I, 354; bn Kesr, el-Bidye, II, 479-480
2570
Taber, Trh, I, 355
2571
Taber, Trh, I, 370
2572
Taber, Trh, I, 434-435; bn Kesr, el-Bidye, II, 522-523
2573
Taber, Trh, I, 436
2574
2575
2576
Taber, Trh, I, 421, 426-429, 433; bnul-Esr, el-Kmil, I, 416-417; bn Kesr, el-Bidye, II, 558-559, 561-
562
2577
Taber, Trh, I, 439-440, 444-446
2578
bnul-Esr, el-Kmil, I, 586, 588
2579
2580
Taber, Trh, I, 430-431; Zeheb, es-Sre, 14-15
2581
bkz. bn Kesr, el-Bidye, II, 564-576
2582
bn Kesr, el-Bidye, II, 584, 587-588
2583
Kusayyla ilgili olarak bkz. Taber, Trh, I, 506-508; Adnnn soyu iin bkz. Taber, Trh, I, 516
2584
bkz. bn shk, Sre, 3-5
2585
bkz. Taber, Trh, I, 29, 70, 114-115, 146, 242-243..
2586
Taber, Trh, I, 149
2587
2588
Taber, Trh, I, 65, 90, 115
299
bn shkn bu blmdeki ncelikli hedefi, deiik kltrlerde yer alan anlatlar
nakletmektir. Necrna Hristiyanln girmesini anlatrken Necrn halkndan biri
2589
ni
kaynak olarak kullanmas da bunu gsterir. Aksi halde onun bu anlattklarna inandn veya
okuyucusuna doru bilgi verme gibi bir niyeti olduunu dnmek zordur. Nitekim bu
blmde, iirler kulland da grlmektedir.
2590
Onun bu nakline bakarak, bn shkn sz
konusu iirin, o dnemden kaldna inand gibi garabet bir fikre sahip olduunu savunmak,
akas bn shka hakszlk olacaktr. Hdiselerle ilgili ayetleri kullanmasnn sebebi ise,
slmn sz konusu hdiseye dair grn vermek istemesidir.
bn shk bu blmde, zellikle Yahudi tarihi ve kltr ile ilgilenmitir. Hi phesiz
onun bu ilgisinde kaynak bulma sknts ekmemesinin byk rol vardr.
2591
Bu blmde
bn shkn Fars Tarihi ile ilgili herhangi bir anlatya yer vermemi olmas dikkat
ekicidir.
2592
bn shktan sonra da Mbtede isimli eserler telif edilmitir.
2593

2. 4. 2. Kitbus-Sre vel-Mez(Kitbul-Mebas vel-Mez)
2594

Fihrist mellifi, brahim b. Sad ve Nfeylnin rivyet ettii, Kitbus-Sre vel-
Mbtede vel-Mebas
2595
adl eserinin olduunu syler. bn Hayr da, Fihristinde bu kitab,
Kitbul-Mez ves-Siyer olarak isimlendirmektedir.
2596
bn Sadn, bn shk ilk olarak
Resulullahn Mezsini cem edendir
2597
sz ile kast ettii onun bu eseridir.
bn shkn kitabnn bu blmnn bir paras, Fas, Kayrevn Ktphanesinde 727
numaral yazma olarak mevcuttur.
2598
Ynus b. Bkeyr rivyetlerini kapsayan bu yazma

2589
Sened; bn Humeyd-Seleme b. el-Fadl-Muhammed b. shk-Baz Necrn halkndan eklindedir. Ancak,
baz kelimesi[-] rivyet ss dedi ki ['] olduu iin biz bir olarak evirmeyi tercih ettik. Bkz. Taber,
Trh, I, 435
2590
bkz. Taber, Trh, I, 135, 137
2591
Kendisinin Yahudi Tarihine dair anlattklarnda ayrntl bilgiler vermesi dikkat ekicidir. Hdrn ismi ve
nesebi konusunda bkz. bnul-Esr, el-Kmil, I, 160; bn shkn Mus ve Yu b. Nn hakknda verdii bilgiler
iin ayrca bkz. bnul-Esr, el-Kmil, I, 200
2592
O, Ebu Bekre biat edildii yl, Farsllarn bana Yezdecurd kral oldu (Taber, Trh, II, 253) eklinde ok
ender olarak Fars tarihine atfta bulunur. Nitekim bu rivyet de, Kitbul-Hulef blmne aittir.
2593
bkz. Ktip elebi, II, 388; Tarb, 39
2594
Kitbul-Mebasn muhtevas ve kaynaklar konusunda bkz. Horovitz, el-Mez, 85-86; Kitbul-
Meznin muhtevas ve kaynaklar konusunda bkz. Horovitz, el-Mez, 86-87
2595
bnun-Nedm, 184; Tarb buna, Nfeyl, brahim b. Sad, Emev ya da dier rvileri tabakasnda
deildir. Bilakis o ruvtu ruvt tabakasndadr diyerek itiraz etmitir. Bkz. Tarb, 485
2596
bkz. bn Hayr, Ebu Bekr b. Hayr b. mer(575/1179), Fihrist, el-Mektebetul-Endelusiyye/Messesetul-
Hanc, Kahire tz., 232. bn Hayr bu eserin kendisine ulama yolunu ise, bn Hayr-Kd Ebu Bekr b. el-Arab-
Ebu Bekr b. Tahrn-eyh Ebul-Hseyin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdillah b. en-Nekr el-Bezzz-Ebu
Thir Muhammed b. Abdirrahman b. el-Abbs el-Muhallis-Ebul-Hseyin Rdvn b. Ahmed b. Clins-Ebu
mer el-Utrid Ahmed b. Abdilcebbr b. Muhammed b. el-Al b. el-Abbs b. Umeyr b. Utrid-Ynus b. Bkeyr
e-eybn-Muhammed b. shk eklinde zikreder.
2597
2598
300
Hamidullah tarafndan neredilmitir.
2599
Hamidullahtan sonra, Sheyl Zekkr tarafndan da
tahkikli tab yaplm olan eser hakknda Jones, bunun bn shkn eserinin birinci blmn
oluturduunu iddia etmektedir.
2600
Jonesun neye dayanarak byle bir fikre vardn
bilmiyoruz. Ancak bn shkn eserinin birinci blmnn bu kadar snrl olduunu
sylemek mmkn deildir. Yaynlanan nshalarda sadece bn shk rivyetlerine yer
verilmediini de ayrca belirtelim. Nitekim, Sretu bn shkn te birden fazlas bn shka
ait deildir(520 paragrafn 200).
Ebu Muhammed Abdulmelik b. Him, bn shkn bu kitabn Ziyd el-
Bekk(183/799)den alm, onu muhtasar halde nakletmitir. Bu kitabn erhi olarak Ebul-
Ksm es-Sheyl, er-Ravdul-Unufu yazm, Zeheb ve daha bakalar da muhtasar hale
getirmilerdir.
2601

bn shkn eserini ne zaman yazd tartmal bir konudur. Horovitz Fckn, bn
shkn eserindeki rvilerin Medineli ve Msrl olmasna dayanarak, el-Mezyi Halife
Mansrun emriyle Badat veya Hrede deil, Iraka gelmeden nce Medinede yazd
2602

eklindeki grn aynen kabul etmektedir.
2603
Brockelman, bn shk, Medinede hadis ve
rivyeti ile urat. Bu almalarn, 115/733 ylnda Msrda tamamlad. Sonra Medineye
dnd ve orada Nebnin siyerine dair eserini tamamlad..
2604
derken, een, Msrdan,
Medineye dnnce hadis ve siyere ait toplad malzemeleri kitap halinde yazmaya balad.
es-Sret el-Nebeviyye adl kitabn yazd. 123/741 ylnda Medinede bulunan hocas Zhr
tarafndan eseri vld der.
2605
Bu konudaki dier bir gr ise, Th Abdurraf Sad ve
Bedev Th Bedev dile getirmektedirler. Buna gre, bn shk eserini, Medine, Kfe ve
Badat olmak zere dnemde telif etmitir.
2606
Kanaatimizce en doru tespit de budur.
ncelikle bn Kuteybe, bn shkn Hrede Ebu Caferin yanna gelerek, onun iin el-
Mezyi yazdn sylemektedir.
2607
Rivyetlere baktmz zaman, bn shkn eserini
Medineden ktktan sonra yazdn reddedebileceimiz herhangi bir delil mevcut deildir.
bn shkn, kaynaklarnn tamamnn Medineli ve Msrl olmasndan daha doal bir hdise
de yoktur zira, siyer ve mez alannda Medinenin otoritesi tartlmayaca gibi,

2599
Sz konusu parann senedi; Ebul-Hseyin Ahmed b. Muhammed b. en-Nekr el-Bezzz- Ebu Thir
Muhammed b. Abdirrahman el-Muhlis-Ebul-Hseyin Rdvn b. Ahmed- Ebu mer Ahmed b. Abdilcebbr el-
Utrid- Ynus b. Bkeyr-Muhammed b. shk eklindedir. Bkz. bn shk, Sre, 53-57, 109, 169, 227
2600
2601
Sehv, el-ln, 158
2602
2603
2604
2605
2606
bn shk, es-Sretun-Nebeviyye, (takdim), I, 12
2607
301
kaynaklarn bu iki ehre has olmas, malzemeyi Medine ve Msrda toplayp Badatta
yazm olmasna mani deildir. Ayrca, bn shk eserinde Kfeli
2608
ve ml
2609

kaynaklardan da istifade etmitir. Ancak dier taraftan Medineli rvilerin onun eserinden
nakli gndemdedir ve brahim b. Sad(183/799)
2610
ondan Medinede dinlemitir.
2611
Btn
bunlardan hareketle, bn shkn malzemesini topladktan sonra eserini bir seferde oturup
yazmadn, bilakis, bir sre dahilinde telif ettiini syleyebiliriz. Medinede telifine ve
tedrisine balad eserine son eklini verip tamamlamas, Ebu Caferin himayesine girdikten
sonra Badat ve Kfede olmutur.
bn shkn eserini kaleme alma nedeni olarak, iki farkl hikaye anlatlmtr.
Bunlardan Suytnin naklettiine gre; Ali b. Muhammed el-Horasan, Abbs halifesi
Mansru anlatrken; Kendisi iin Srynice, Farsa kitaplar tercme ettirmiti. Kelile ve
Dimne, Oklidisin kitab ve ayn ekilde daha baka Yunanca kitaplar onun dneminde
tercme edildi. nsanlar bunlara talikler yaptlar. bn shk bunu grnce Mez ve Syeri
cem etti
2612
demektedir. Bu haber, ilk siyer ve mez almalarn Mansr dnemine
kadar ertelemekte ve bu almalar tercmelere balamaktadr. kinci haberi ise, Hatbul-
Badd nakletmektedir. Onun, Hasan b. Muhammed el-Meddib-Ammr kanal ile anlatt
hdise; Muhammed b. shk, Mehdnin yanna girdi, onun nnde olu vard. bn shka,
Ey bn shk bunu tanyor musun? dedi. O, Evet, bu Mminlerin emirinin olu diye
cevap verince, Git ve onun iin Adem(as)n yaratlndan bu gne kadar olan hdiseleri
ieren bir kitap tasnif et dedi. bn shk gitti ve kitab tasnif etti. Halife ona, Ey bn shk
ok uzatmsn, git onu ksalt dedi. bn shk giderek onun muhtasarn yapt. te bu kitap
muhtasardr. Byk kitap ise Mminlerin emirinin ktphanesine kondu Hasan, Ebul-
Heysem dedi ki; Muhammed b. shk bu kitab krtaslara yazmt, sonra krtaslar Seleme
yani bn Fadla verdi. Selemenin dier rivyetlere stnlk kurmas ite bu krtaslar
sebebiyledir
2613
eklindedir. Bu hikaye hakknda Hatbul-Badd, Rvinin, bn shk
Mehdnin yanna girdi, nnde olu vard eklindeki sz hataldr. O muhtemelen
Mansrun yanna girdi, nnde de olu Mehd vard demek istemitir. nk bu doruya
daha yakndr
2614
diyerek tashihte bulunur. Hatbul-Baddnin de belirttii gibi, hikayede
bn shkn, Mehdnin olu iin siyeri tasnif ettii konu edilmektedir ki, bu ak hatadr.

2608
Yahy b. Ebil-Eas el-Kind(Kfe ehlinden) bkz. bn shk, Sre, 119; Taber, Trh, I, 538
2609
bn shk-m halkndan kendisine Ebu Manzr denilen bir adam-amcas-onun amcas-Nadrin kardei
mir b. Rm; Zu Emer Gazvesi bkz. bn shk, Sre, 293
2610
Onun hakknda bkz. bn Sad, VII, 322; bn Hacer, Tehzb, I, 142-143
2611
bkz. Tarb, 67
2612
2613
2614
302
Zira, Mehdnin hilafete gei tarihi 158/775 yldr. Sonu itibariyle her iki haberde de sknt
vardr. Bizim kanaatimiz, bn shkn siyer telifi iin herhangi bir gereke aramann zid
olduu yolundadr. bn shk, ilm bir evrede yetimi, ok erken dnemden itibaren haberler
toplamtr. Toplad malzeme kemale erince de, herhangi bir tevik unsuru aramakszn
tasnifine balamtr. Yukarda nakledilen haberlerin ieriinde, halifelerin ilgilerini slm
ilimlere ekmesi, eserinin zellii, saray ktphanesine konulmas gibi, baz doru noktalarn
olduunu da ayrca belirtelim.
bn shkn bu eseri, bn Himn muhtasar olarak naklettii nsha sayesinde mehur
olmutur.
2615
bn Him, Ziyd el-Bekknin rivyetine dayanmakla beraber, Ziyd dndaki
bn shk rivyetlerine de muttali olmutur.
2616
bn Himn yan sra, Ynus b. Bkeyr ve
bn hn
2617
de eserin muhtasarn yapmlardr. Sonraki dnem mellifleri, bu nshalar
birlikte kullanmaya zen gstermilerdir. Bunun en nemli nedeni de nshalar arasndaki
farkllklardr.
2618
bn Him, bn shkn eserinin siyere mteallik olan ksmn nakletmi,
Mbtede ve Trhul-Hulef ksmlarn nakletmemitir.
bn shkn Sresinin sonraki yllardaki izlerini, Tabakt kitaplarndaki ahslarn
ilim hayatlarnda alm olduklar derslerden ve okuduklar kitaplardan takip etmek
mmkndr. 599/1202 ylnda vefat etmi olan Muhammed b. Halef b. Merzkun, Ebul-
Hasan Trk b. Yaden bn shkn Sresini dinledii ancak icazet vermedii,
2619
617/1220
ylnda vefat eden Muhammed b. Abdillah b. Ahmed b. Muhammedin, Ebu Thir es-
Selefden bn shkn Sresinin birinci yarsn dinledii ve icazet ald,
2620
637/1239
ylnda vefat etmi olan kd Ahmed b. Muhammed b. merin, Ebu Muhammed
Abdulmunim el-Hazrecden bn shkn Sresinin bir blmn okuduu tamamnn ise
tenvlen ald kaydedilmitir.
2621
Ancak bu Sre kitaplarnn hangi rviye ait olduu
bilinmemekte veya en azndan ulalabilecek bir ip ucu iermemektedir.
Fruk Hamde bu eserin bize ulama nedenleri olarak, hdiselerin tertibi, isnd
konusundaki yntemi ve onun ilm geniliini zikretmektedir.
2622
Biz bunlara bir madde daha
ekleyebiliriz ki, o da bn shkn eserinin siyas idare tarafndan korumaya alnmasdr.

2615
Yakb, Mesd gibi tarihiler, bn Himn bu nshasn kullanmlardr. Bkz. Mesd, II, 272; Yakb,
II, 6
2616
bn Him, Ziyddan bakas zikretti ki; Muhammed b. shk-Zhr, Ensr, Uhud Savanda bkz. bn
Him, III, 64
2617
bn Hacer, el-sbe, IV, 286, 634
2618
bkz. bn Hacer, el-sbe, III, 40
2619
Belens, II, 84
2620
Belens, II, 114
2621
Belens, I, 108
2622
Hamde, Mesdir, 95-96
303
Eserin saray ktphanesine girmesi, kaybolmasnn nne getii gibi, alimlerin ondan
istifadesini de kolaylatrmtr. Bununla beraber, eserin bize kadar ulamasn da en nemli
etken, bn Him nshasdr. ayet, bn Himn sz konusu nshas olmasa idi, elimizde bn
shkn eseri olarak, tpk Mus b. Ukbenin eseri gibi deiik eserlerin mnderectna dahil
olmu rivyetlerden baka bir ey kalmayacakt.
2623

Hatbul-Baddnin naklettii bir haber, bn shk nshalarnn kaybolma nedenleri
hakknda fikir vermesi asndan kayda deerdir; Hseyin b. Humeyd b. er-Reb, Ebu
Kureyb, Ynus b. Bkeyrin Mezsini bizlere okumaya balad. Bir veya iki ders okumutu
ki bazlar grlt yapt. Bunun zerine, okumay keserek bize bir daha okumayacana dair
yemin etti. Biz okumas iin srar ettiysek de kabul etmedi ve Siz Abdulcebbr el-Utridye
gidin, o da Ynustan dinlerken bizimle beraberdi dedi. Biz, O, ld diyince, Olu
Ahmedden dinleyin, o da babasyla birlikte hazr bulunuyordu dedi. Bunun zerine onun
evine gittik. Ahmed, gvercinlerle oynuyordu. Bize, ittiimizden beri ona bakmadm, ancak
o kitaplarn olduu sandktadr, oraya bakn dedi. Ben kalktm, aradm ve onu buldum.
zerinde gvercin pislikleri vard. Babasyla beraber onun semas idi ve eski bir yaz vard.
Ondan kitab isteyerek, kendim iin bir nshasn yaptrdm
2624

Johnn Fck, bn shkn eserinin rvileri olarak on be isim saymaktadr. Bunlar;
1. brahim b. Sad (183/799) Medine
2. Ziyd b. Abdillah el-Bekk(183/799) Kfe
3. Abdullah b. drs el-Evd(192/808)
4. Ynus b. Bkeyr(199/814)
5. Abde b. Sleyman(187?/802)
6. Abdullah b. Numeyr(199/814)
7. Yahy b. Sad el-Emev(194/809) Badat
8. Cerr b. Hzim(175/791) Basra
9. Hrn b. Eb s Basra
10. Seleme b. el-Fadl (191/806) Rey
11. Ali b. Mchid(180/796) Rey
12. brahim b. Muhtr Rey
13. Sad b. Bez
14. Osman b. Sc,

2623
Ynus b. Bkeyrin nshas, bn shkn metodolojisini tespit konusunda yeterli bilgiler vermekten uzak
olduu gibi, ierik olarak da olduka snrldr.
2624
Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 264; Zeheb, bu hdisenin 240/854 ylndan sonra olduunu
sylemektedir, bkz. Zeheb, Alm, XIII, 56-57
304
15. Muhammed b. Seleme el-Harrn(191/806)dir.
2625

Tarb ise, eserin ikinci el nshalarn mtedavil ve bunlardan mtak olan furu
nshalar olmak zere iki ksma ayrmaktadr. Bunlar;
a-Mtedvil Nshalar:
1. Vehb b. Cerr el-Basr(206/821)-Babas Cerr b. Hzim-bn shk,
2. Yakb b. brahim ez-Zhr el-Meden(Badat)(208/823)-Babas brahim
b. Sad-bn shk,
3. Abdulmelik b. Him el-Hmyer el-Basr(Msr)(213/828)-Ziyd b.
Abdillah el-Bekk-bn shk,
4. Ysuf b. Behll et-Temm el-Kf(218/833)-Abdullah b. drs el-Evd-
bn shk,
5. Ahmed b. Muhammed b. Eyyb el-Verrk el-Badd(228/842)-brahim
b. Sad ez-Zhr-bn shk,
6. Abdullah b. Muhammed b. en-Nufeyl el-Harrn(248/862)-Muhammed
b. Seleme el-Harrn-bn shk,
7. Muhammed b. Humeyd er-Rz(248/862)-Seleme b. el-Fadl er-Rz-bn
shk,
8. Sad b. Yahy el-Emev el-Badd(249/863)-Babas Yahy b. Sad el-
Emev el-Kf-bn shk,
9. Sleyman b. Seyf et-T el-Harrn(272/885)-Sad b. Bez el-Harrn-
bn shk,
10. Ahmed b. Abdilcebbr el-Utrid el-Kf(272/885)-Ynus b. Bkeyr el-
Kf-bn shk.
b- Furu Nshalar:
1. Ubeydullah b. Sad b. brahim b. ez-Zhr el-Badd(260/873)-amcas
Yakb b. brahim-Dedesi brahim b. Sad-Muhammed b. shk,
2. Abdurrahman b. Abdillah el-Berk el-Msr(286/899)-Abdulmelik b.
Him el-Msr-Ziyd b. Abdillah el-Bekk-bn shk,
3. Ebu uayb Abdullah b. el-Hasan el-Harrn(Badat)(295/907)-Ebu
Cafer Abdullah b. Muhammed en-Nfeyl-Muhammed b. Seleme el-
Harrn-bn shk,

2625
Fck, Johnn, Muhammad Ibn Ishq, Frankfurt 1925, 44; Horovitz hakl olarak bunlar bn shkn eserinin
nshalar olarak deerlendirir. Horovitz, el-Mez, 87; ayrca bkz. Guillaume, Int., xxx
305
4. Rdvn b. Ahmed es-Saydaln el-Badd(324/935)-Ahmed b.
Abdilcebbr el-Utrid-Ynus b. Bkeyr-bn shk,
5. Ebul-Abbs el-Esam Muhammed b. Yakb en-Neysbur(346/957)-
Utrid-Ynus b. Bkeyr-bn shk.
2626

Daha nce de deindiimiz zere, nshalar arasndaki farkllklardan dolay sonraki
dnem mellifleri bn shkn bir ok nshasn ayn anda kullanmaya almlardr.
2627

Nshalar arasndaki farkllklarn sebepleri olarak;
a-Mana zerine rivyet,
b-Mstensih veya rvinin siyas, din, anlaylar,
c-Siyas etkenler,
d-Mstensihlerden kaynaklanan hatalar,
e-Mlaki olma dneminin sresi,
f-Rvinin yorum, haber, tenkit ve kendi katklar, gibi nedenler saymak mmkndr.
Ynus b. Bkeyrin de bn Him gibi, sadece bn shkn nakli ile yetinmeyip,
eklemelerde, bulunduu kesindir. Semhd, onun naklini, Ynus b. Bkeyr, f ziydtil-
Mez

('-' ', ,- - -,,)
2628
diye tanmlar. Ayn ekilde, Ziyd el-Bekk
2629
ve
bn Humeyd
2630
de,

bn shk kaynakl olmayan haberler nakletmilerdir. Btn bunlardan
hareketle, herhangi bir siyer eserinin, tek bir mellifin kaleminden kmadn, bilakis
deiik dnemlerdeki nakilcilerin katklar ile tekamle ulatn syleyebiliriz. Nsha
rvileri, bn shkn nakilleri arasna ziydelerini, dzeltmelerini veya kendi grlerini de
kaydetmiler, bu suretle eserlerine belli lde zgnlk kazandrmlardr.
bn shkn nshalar konusunda bn drs, bn shk konusunda, Bekkden daha
sebti yoktur. nk o iki kere imla ediyordu derken,
2631
Ebu Heysem ise, Muhammed b.
shk kitab krtaslara(defterlere) yazd. Sonra bunlar Selemeye verdi. Selemenin rivyeti,
bu krtaslara sahip olmasndan dolay daha stndr demektedir.
2632
Hatbul-Baddnin
naklettii bu rivyetin shhati konusunda ekincelerimiz olduunu yukarda belirtmitik.
Ynus b. Bkeyr de, nshasnn banda bn shk, hadisinden olan her eyi, ya bana
yazdrm, bana okumu ya da bana anlatmtr(-`-=)
2633
diyerek nshasnn gvenilirlii

2626
bkz. Tarb, 51-53
2627
rnek olarak bkz. Taber, Trh, I, 538; bn Kesr, el-Bidye, II, 699, V, 14-15; bn Hacer, el-sbe, III, 40;
III, 511-522
2628
Semhd, I, 250
2629
bkz. bn Him, I, 342
2630
bkz. Taber, Trh, II, 117, 124
2631
Bu konuda bkz. bn Tariberdi, II, 111; Azam, Dirst, II, 354
2632
2633
bn shk, Sre, 2
306
konusunda bir nevi gvence vermitir. Bu da gstermektedir ki, her rvi naklettii veya
yararland nshay n plana karmaya almtr. Tarb, bunlara dayanarak, Btn bu
rivyet edilenlerden kitabn bir seferde yazlmad anlalyor, ancak krtaslar halinde idi ve
rviye yazdrlyor veya onlara okuyordu
2634
demektedir. Tarbnin bu gr, kitabn bir
sre dahilinde yazld vakasna da uygundur. Ancak unu belirtelim ki, bn shk eserine
niha eklini vermi ve halifeye sunmutur. Bunda herhangi bir phe yoktur.
2. 4. 3. Trhul-Hulef(Kitbul-Hulef)
bnun-Nedm, Fihristte bn shka, el-Emevnin naklettii Kitbul-Hulef isminde
bir kitap nispet eder.
2635
Bu kitab bn shkn eserinin bir blm olduunu savunan
Tarb, Ysuf Horovitz, Fuad Sezgin, Abdulazz ed-Durde el-Hulefnn Mezden
ayr bir kitap olarak alglanmas konusunda vehme dmlerdir. Ayn ekilde Sezgin
Trhinde bn shkn Mezsinden bahsederken, ksma ayrlr; Mbtede, el-Mebas
ve el-Mez demekte sonra da, Kitbul-Hulefy bnun-Nedm ve Ykuta dayanarak
ona nisbet etmektedir. Bu kartrma konusunda bnun-Nedm dnda bir kaynak yoktur
2636

diyerek itiraz etmesi son derece yerindedir. Zira bu ksm da, bn shkn genel tarihinin bir
blmn tekil etmektedir.
Bu blmn ierii hakknda Taber, bn Kesr, bnul-Esr, bn ebbe, bn Kuteybe
gibi dier eserlerdeki bn shk nakillerine bakmak kfidir. Bu rivyetlerden de anlalan bn
shkn eserini kronolojik bir sra dahilinde sunduudur. Kendisi, bu blme hilfetle ilgili
haberlerle balamtr.
2637
bn shkn bu blmde kaydettii nakilleri arasnda; Ftmann
vefat,
2638
Ridde Savalar,
2639
Fetih Ordular
2640
ve haberleri,
2641
Hz. merin tayini,
2642

Ecndn,
2643
Karkas,
2644
Cisr,
2645
el-Buveyb,
2646
Kdisiyye,
2647
Knnesrn
2648
Yermk
2649

Nihvend,
2650
Cemel ve Sffn,
2651
Savalar, Imvs vebas,
2652
Hz. Hasann vefat,
2653

2634
Tarb, 48
2635
bnun-Nedm, 184; Tarbnin buna itiraz konusunda bkz. Tarb, 484-485
2636
Tarb, 486
2637
Sakfe hdisesi, Hz. Ebu Bekrin seilince hutbesi, Hz. merin aklamalar gibi, bkz. Taber, Trh, II,
235-239
2638
bn ebbe, I, 108-109
2639
bkz. Taber, Trh, II, 261-264, 266-267, 273, 278-279, 282-283, 285-286, 304
2640
bkz. Taber, Trh, II, 307, 331, 340-341, 345-346
2641
bkz. Taber, Trh, II, 359, 365, 368, 381-382, 511, 512-513
2642
Taber, Trh, II, 355
2643
2644
2645
2646
bn Kesr, el-Bidye, VII, 33
2647
Taber, Trh, II, 430-431, 438; bn Kesr, el-Bidye, VII, 50
2648
2649
Taber, Trh, II, 427-428; bnul-Esr, el-Kmil, II, 417
2650
307
Muviyenin lm,
2654
Halifelerin vefat tarihleri,
2655
Hz. merin Hayber Yahudilerini
karmas,
2656
Hz. Osman dnemi i karklklar,
2657
Yllara gre hac emirleri,
2658
gibi
haberlerini saymak mmkndr.
Bu blmden baz rivyetlerine rnek olarak; Yemme, Yemen, Bahreyn ve ama
ordu gnderilmesi 12. senede oldu
2659
; 13. yl; bu yl, Ecndn Sava, Cemdiyelul aynn
3nde Cumartesi gn oldu
2660
; 18. yl girdi. Bu ylda ktlk ve Imvs vebas oldu, insanlar
telef oldular
2661
; Osman ldrlnce, Ali b. Eb Tlibe Resulullah(sav)in mescidinde
genel biat yapld. Kendisine Basra halk da biat etti. Medinede Talha, Zbeyr biat etti
2662

gibi nakillerini verebiliriz. Bu rivyetlerinden anlalan o ki, bn shk bu blmde fazla
ayrntya girmeden, kronolojik olarak bilgiler vermekle iktifa etmitir. Ancak, kesin bir
yargya varmak eserin yeniden ins ile mmkn olabilecektir.
2. 4. 4. Kitbul-Fth
Tercih edilen gre gre, bn shk bu unvan altnda bir eser telif etmitir. Bu eser,
Vkdnin Fth kitaplarnn temel kaynadr.
2663
Bizim kanaatimiz ise, bu eserin bamsz
bir eser olmasndan ziyade, genel tarihinin bir ksm olduu ve bu genel tarihinin, bir
blmn tekil eden, K. Trhil-Hulefnn ieriine dahil olduudur.
Bu blmden rivyetlere dier kaynaklarda rastlamak mmkndr; Yemme,
Bahreyn ve ma ordularn gnderilmesi, 12. ylda idi
2664
; Cezrann fethi 19. ylda idi.
mer, Sad b. Eb Vakksa yazarak
2665
; (bn Eb Cerde, Sad b. Yahy b. Sad el-
Emevnin Mezsinde okudum) bn shk dedi ki, Sonra iki komutann Muaviye b. Eb
Sfyan ve Umeyr b. Sad el-Ensrnin gazveleri oldu. Umeyr, Dmek, Belensiye, Havrn,

2651
bn Kuteybe, el-Merif, 208-209; Taber, Trh, III, 68
2652
Taber, Trh, II, 487-489, 507; bn Kesr, el-Bidye, VII, 84-85
2653
Mesd, III, 7-8
2654
Mesd, III, 58
2655
bkz. Ebu Bekrin vefat tarihi iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 171; Hz. merin vefat ya iin bkz. bn
Kuteybe, el-Merif, 184; Hz. Osmann vefat tarihi iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 197
2656
bn ebbe, I, 185
2657
bn ebbe, III, 1120-1121; IV, 1163-1166, 1216
2658
Taber, Trh, II, 379
2659
Taber, Trh, II, 291
2660
2661
Taber, Trh, II, 507
2662
Rivayetin devamnda Cemel ve Sffn Savalarn olduka muhtasar bir ekilde Hz. Alinin ldrlmesine
kadar anlatlmaktadr. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 208-209
2663
ulul, el-Vkd, 48
2664
2665
Taber, Trh, II, 483-484; bnul-Esr, el-Kmil, II, 533
308
Hms, Knnesrn ve el-Cezira zerine
2666
; Harrn, Resul-Ayn, Nusaybn 19. ylda
fethedildi
2667

2. 4. 5. Kitbus-Snne
Katip elebi, Sahheynden nce mevcut olan Snenleri anlatrken, bn shkn
Siyeri dnda Sneni olduunu syler.
2668
Mlikin husumetini ektii sylenen bu eserde
muhtemelen, bn shkn hadis rivyetleri vard. brahim b. Sadn, onun yannda Mez
hari 17000 hadisi olduu eklindeki iddiasna
2669
daha nce yer vermitik. Ancak bn
shkn, hadis klliytnda ciddi anlamda yer bulmam olmas, sz konusu saynn abartl
olduunu gstermektedir.
bn shk bu eserinde genellikle konulu hadislere
2670
ve fkh bir takm uygulamalara
yer vermitir. Bu eserinde zikrettii konular arasnda; suyun temizlii,
2671
Resulullahn su
hakkndaki hkm,
2672
Ramazanda cima,
2673
Zihar kefreti,
2674
Ktlk ylnda Hz. merin
insanlardan zekat almamas,
2675
zina eden bir cariye konusunda Osman b. Affnn
fetvas,
2676
Hz. Osman dneminde Cuma ezan,
2677
Hz. Osman zamannda bir kadnn recm
edilmesi
2678
gibi rivyetler vardr.
Bu eserinde bn shkn, kelm meselelere dair haberlere de yer verdiini
syleyebiliriz. Onun, kader konusundaki urad ithamlar bir yana, Allahn sfatlar
konusunda da bir takm rivyetlerde bulunduu belirtilmitir.
2679
bn shk, bu rivyetleri
yznden tenkide uramtr. Nitekim, Mekk b. brahim, Muhammed b. shkla oturdum,
kendisi sakaln siyaha boyamt ve sfatlar hakknda hadisler zikretmeye balad, bunun
zerine ondan uzaklatm ve bir daha geri dnmedim
2680
demektedir.

2666
bn Eb Cerde, X, 4649
2667
Taber, Trh, II, 511
2668
Ktip elebi, II, 48; ayrca bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 11; Guillaume, Int., x
2669
bkz. Zeheb, Alm, VII,39; VIII, 306; bn Hacer, Tehzb, V, 27
2670
bn shktan, Tirmiz, Ebu Dvud, Drim ve bn Mce Snenlerinde rivyette bulunmulardr. Bunlar siyer
ve Mezye mteallik haberlerdir. Bkz. Drim, II, 539, 546-547; Ebu Dvud, III, 32-33, 34-35, 123, 130, 140-
141, 142-143, 148-149, 170, 179, 191-192, 221; bn Mce, II, 929-930, 957; Tirmiz, Snen, IV, 201. Hadis
rivyetleri iin bkz. Tirmiz, Snen, IV, 174; Ebu Dvud, III, 183-185; Drim, II, 523
2671
bn ebbe, I, 156-157
2672
bn ebbe, I, 171
2673
2674
2675
bn ebbe, II, 745
2676
bn ebbe, III, 852
2677
bn ebbe, III, 959
2678
bn ebbe, III, 976-977
2679
bkz. Zeheb, Mzn, VI, 62
2680
Hatbul-Badd, Trhu Badd, I, 226; bn Seyyidinns, I, 60; bn Seyyidinns, Bu, o kadar abartlacak
bir i deildir. Seleften bir grup teviline ihtiya duyulan bu konuda mkilin halli iin rivyete ruhsat
vermilerdir. zellikle de hadis bir hkm veya baka bir i tazammun ediyorsa. Bu hadisler de bu trden
rivyetler olabilir diyerek bn shk savunmutur. Bkz. bn Seyyidinns, I, 63
309
Bu eserinin ierisine dahil olduunu dndmz baz nakillerine rnek olarak;
Resulullah(sav), Ok konusunda kii cennete gider, yapan, atan
2681
; Resulullah(sav)
Uhudda ehit olan kardelerimizin ruhlarn Allah cennette kuun iine yerletirdi
2682
;
mer b. el-Hattb mescitte bir grup tccarn ticaretlerini, dnyalklarn konutuunu iitti.
O, mescitler, Allah zikretmek iin yapld. Ticaretlerinizi ve dnyanz konuacaksanz el-
Bakye kn dedi
2683
eklindeki rivyetlerini zikretmek mmkndr.
bn shkn bu eserlerine ek olarak Kitbur-Ridde
2684
ve Bekrle Talib arasndaki
sava anlatt Kitbu Harbil-Bess
2685
isimli baka kitaplarndan da bahsedilmektedir.
Ancak bunlar da, muhtemelen genel tarihinin ksmlarndan ibarettir. bn shkn, Kitbur-
Riddesinden nakiller Taber, Belzur ve Kilden gelmitir.
2686

2. 5. Metodu
Juynboll, bn shk, hocalarnn tedvn ettii(veya uydurduu) rivyet malzemelerini
ok sk kullanmakta, bununla birlikte, Mizznin onu ilk mterek rvi konumunda kaydettii
gibi, rivyetleri(haberleri) bizzat kendisinin rettii anlamna da gelmektedir
2687
diyerek bn
shka aslsz bir sulamada bulunmutur. bn shkn bir araya getirdii malzemenin
bolluu ve eitliliinin, onu, yeter derecede gvenilir olmayan bir miktar hadisi kabul
etmee mecbur braktn
2688
syleyebiliriz. Ancak bundan kendisinin bu tr haberleri imal
ettii gibi bir sonuca gitmek mmkn deildir. Nitekim, bn shkn isnd kullanm
konusunda zel bir makale kaleme alan J. Robson, Eer bn shk, muttasl isndlar elde
edemedi ise, bunu aka gstermesi tabiidir ve byle isndlar verdii zaman onun yalan
sylediini kabul etmek gtr
2689
demektedir.
Onun, dorudan ald kaynaklara, baka bir rvinin aracl ile ulamasn bnul-
Medn, bn shkn sdkna delil olarak getirmitir.
2690
Ayn ekilde bn Hbbn da,
Muhammed b. shk, ilme olan rabeti ve hrsndan dolay kendisinden yal olan, akran
olan ve kendisinden daha gen olanlardan rivyet etmitir. Bazen kendisinin grm olduu
bir adamdan dorudan rivyet ederken, baka bir yerde rvi ile, daha baka yerde de

2681
Tirmiz, Snen, IV, 174
2682
2683
bn ebbe, I, 34
2684
bkz. Vkd, Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti), (takdim), 5; Vkd, K. Ridde, (takdim), 21
2685
bkz. Ebu Suaylik, 36
2686
Vkd, Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti), (takdim), 18
2687
Juynboll, snd Kullanma Yntemi, 118
2688
2689
Robson, James, bn shkn snd Kullan, ev: Talat Koyiit, AFD, X, (1962), 117-126, 125
2690
bkz. bn Hbbn, es-Sikt, VII, 384; Zeheb, Alm, VII, 51; Mzn, VI, 62; bn Hacer, Tehzb, V, 28
310
rvisine baka bir rvi ile ulayor. ayet o, bu konuda yalan helal grm olsayd inzle
2691

ihtiya duymaz, bilakis grt kiiden dorudan rivyet ederdi. Bu onun rivyette sdkna,
adaletinin hretine delildir
2692
diyerek, onun kaynak kullanm konusundaki hassasiyetini
vmektedir. bn Hbbnn burada anlatmak istedii, bn shkn ayn kaynaktan farkl
ekilde nakilde bulunduudur;
a-bn shk-Kayna
b-bn shk-R
1
-Kayna
c-bn shk-R
2-
R
1-
Kayna. Aslnda istese sadece ilk ekli ile rivyet edebilecei
halde, bunu yapmam, bilakis habere nasl ulamsa o ekilde nakletmitir. Bu konuda en
dikkat ekici rnek, onun Zhrden rivyetidir. Zhrden dorudan haber alma imkan
olmasna karn baz durumlarda ondan rviler vastasyla haber naklinde bulunmutur.
2693

bn shk, hadis rivyetinde muhaddislerin yntemine bal kalmamtr. Bu yzden
de, bazlar tarafndan tenkit edilmitir.
2694
bn shkn isnd kullanmadan veya sadece kendi
eyhini zikretmekle iktifa ettii, bazen sadece sahabe veya Hz. Peygamberi zikretmekle
yetindii ifadeler, onun konu anlatmnda kulland bir yntemdir. Bunun arkasndan
ekseriya, hdisenin eitli isndlarn vermee yahut vukuu bulan eyin farkl anlatlarn
gstermee devam eder.
2695

Baz durumlarda bn shkn sened tamamlad grlmektedir; bn shk-
Muhammed b. Cafer b. ez-Zbeyr, Muhammed b. shk dedi ki, Onun, Urve b. ez-
Zbeyrden baka birinden rivyet ettiini bilmiyorum
2696
; bn shk-Abdullah b. Nceyh-
Sanrm Mchidden rivyet etti
2697
Bu durum, bn shkn senede nem verdiini ve
isnd ilminin kurallarn bildiini gstermektedir. bn shkn, bn Him nshasnda,
tekrarlar ile beraber yaklak olarak 560 sened zikretmesi de onun senede verdii nemi
gstermesi bakmndan kayda deerdir.
bn shkn senedlerinde bazen phe ifade eden ibarelere rastlamak mmkndr;
Muhammed b. Cafer b. ez-Zbeyr veya Muhammed b. Abdirrahman b. Abdillah b.
Husayn
2698
Bu ibare, ayet bn shka aitse muhtemelen dzenli olarak tutmad notlar

2691
l isnd en son rviyi haberin kaynana en az rvi says ile ulatran en ksa yoldur. Rvi says daha ok
ve daha uzun olanlar ise, nzil isndlardr. Nzil isndlar, rvi saysnn okluu ve bu okluk halinde hata
yaplmas ihtimalinin fazlal dolaysyla, hadisiler arasnda rabet grmemitir. [bkz. Koyiit, Hadis
Istlahlar, 359-360]
2692
2693
bkz. bn Him, III, 223, 321
2694
2695
Robson, 118
2696
Taber, Trh, II, 162
2697
bn shk, Sre,118
2698
bn Him, I, 99
311
kartrdn ifade iin kullanmtr. Aksi halde, rvisinin veya mstensihlerden birinin
tasarrufu olarak deerlendirmek gerekir. Bu ibarenin bn shka ait olanlar da
bulunmaktadr; Abdullah b. Eb Nech el-Mekk-Ashabndan At ve Mchid veya bunu
rivyet edenden
2699
; Abdurrahman b. el-Hris-merin ailesinden biri veya ailesinden
2700
;
Yezd b. Rmn-Urve b. ez-Zbeyr veya alimlerden baka birinden
2701
; Hris b. Htb el-
Cumahnin mevls Cehm b. Eb Cehm-Abdullah b. Cafer b. Eb Talib veya ondan rivyet
eden birinden
2702
; Ashabmzdan itham edilmeyen biri-Zeyd b. Eslem-Reba b. Ibd ed-
Deyl veya Ebu Zindn rivyet ettii biri
2703
Bu kullanmlarda da grlecei zere, bn
shk burada eyhinin kayna hakknda tahminde bulunmakta, muhtemel kaynaklarna iaret
etmektedir. Burada bir genelleme yapacak olursak, bn shkn eyhinin kaynan ifade iin
kulland veya ibaresi, onun tahminine iaret ederken, birinci kaynak iin kullanlan veya
ibaresi, bir kartrmaya ya da rvi veya mstensih tasarruflarna iaret etmektedir. Bizim bu
grmz destekleyecek deliller de bulunmaktadr; Sevr b. Yezd-ilim ehlinden biri
eklindeki senedde geen mehul rvi hakknda bn shk, Ben onun Hlid b. Madn el-
Kilden bakas olduunu sanmyorum
2704
diyerek bir nevi tahminde bulunmutur. bn
shkn bu tahminlerini rasgele yapmadn kaynann kaynaklarna dayandn da
belirtelim. Nitekim yukardaki, Sevrin kayna ile ilgili tahmin nedeni, daha nceden Sevr
b. Yezd-Hlid b. Madn el-Kil
2705
eklindeki senedidir.
bn shk, anlatlanlarn benzer veya az farkllklar ierdii, kaynaklarn ise farkl
olduu durumlarda, kaynaklarn birletirerek, toplu isndn(telfik) oluturmu ve eserinde
sk sk bu ynteme bavurmutur. Bu bazen kendisinden, bazen de eyhinden kaynaklanan
telfiklerdir.
2706
bn shk, baz durumlarda, nce ortak senedini zikreder, ancak daha sonra
haber ierisinde her bir kaynann rivyetlerini ayr ayr zikretmek suretiyle bir nev telfikini
iptal eder.
2707

bn shk da kendisinden nceki siyer kaynaklar gibi, telfike bavurmasndan dolay
eletirilmitir; Eyyb b. shk bn Smir, Ahmede bn shk bir hadiste mnferid kalrsa
hadisini kabul eder misin? dedim. O, Allaha yemin ederim ki hayr, ben onun bir

2699
bn Him, I, 346
2700
bn Him, I, 350
2701
bn Him, II, 410
2702
bn Him, I, 162
2703
bn Him, II, 422-423; ayrca bkz. bn Him, II, 538, 544; III, 47, 174; IV, 599
2704
bn Him, I, 166
2705
bn Him, I, 307
2706
rnekler iin bkz. bn Him, II, 588, 605, 606, 607; III, 51, 60, 184, 214, 297, 281, 290; IV, 516; bn ebbe,
I, 328; Taber, Trh, II, 105, 109, 111, 112, 181
2707
bkz. sr Haberi; bn Him, II, 396-402
312
topluluktan tek bir hadis rivyet ettiini ve kimin neyi sylediinin birbirinden ayrlmadn
grdm dedi.
2708

bn shk baz nakillerinde ise, senedini haberin sonunda vermektedir.
2709
bn shkn
rivyet metodolojisinde yenilikleri arasnda sayabileceimiz bu ynteme bavurma gerekesi
muhtemelen, kendi verdii bilgilerle kaynaklarnn nakillerini birbirinden ayrmaktr. Burada,
ayn senedin haber ierisinde tekrarlanmas durumunun bn shkn deil, bn Himn
tasarrufu olduunu da ayrca belirtelim. bn Him da kendi nakilleri ile bn shkn
nakillerinin karmamas iin, bazen bn shk senedini tekrarlamak ihtiyac hissetmitir.
2710

bn shkn anlatlar arasnda szl nakle rnek olabilecek rivyetlere de
rastlanmaktadr; Ebu Firs b. Eb Snble el-Eslem-kavminden ihtiyarlar-Vakaya ahit
olanlar dediler ki,(Ben Cezme seriyyesinde olan bir hdise)
2711
Grlecei zere ahit
olanlardan iiten ihtiyarlarn bu haberi szl olarak naklettikleri aikardr. bn shkn Ebu
Firstan sadece bir haber naklettiini gz nne alrsak muhtemelen kaynandan da szl
olarak almtr. bn shkn kabilelerden (kabilenin yallarndan) toplad haberlerde bu
durum ska grlr.
bn shkn, kaynaklar arasnda alimin biri, flan aileden bir ahs, flan kabileden bir
ahs gibi, mphem rviler zikrettii grlmektedir. Bu mphem rvi meselesinin kimse
tarafndan halledilemediini belirten Robson, bu mehul ahsn hviyetini tespit etmee
almann faydasz bir gayret gibi grldn ifade eder.
2712
Burada unu ifade edelim ki,
haber kabulnde, +- ` - --= tabiri konusunda ihtilaf var ise de, -` --= tabiri tadil
iin yeterli grlmemi,
2713
` = tabiri ile nakledilen haberin de delil olarak
getirilemeyecei ifade edilmitir.
2714

bn shkn ilim ehlinden bir adam ve itham etmediim biri gibi mphem bir
kaynaa atfta bulunmasnn nedenleri konusunda deiik fikirler yrtmek mmkndr.
ncelikle bn shkn mphem kaynaklarnn birbirinden ayrlmas gerekir. Zira, btn
mphem kaynaklar ayn nedenle gizlenmi deildir. Kanaatimizce kaynann ismini
vermemesinin en nemli nedeni, kendisinden baka kimsenin tanmamasdr; Ynus ve

2708
28; bn Seyyidinns, nemli olann manada birlik olduu gerekesiyle bu eletiriyi reddetmektedir. Bkz. bn
Seyyidinns, I, 64
2709
bkz. bn Him, II, 494, 509; III, 58, 235, 280, 285, 305; IV, 503
2710
2711
bn Him, IV, 434
2712
bkz. Robson, 118-118
2713
Beygn, 188-189
2714
313
Ziyd-bn shk-Msr halkndan, ilim ehli olan kendisine Muhammed b. Eb Muhammed
denilen biri-Sad b. Cbeyr ve krime-bn Abbs, Kureyin ileri gelenleri topland
2715

Grlecei zere kaynann aslnda tannmadn bn shk bizzat kaydetmitir. Bazen de,
mehul kayna hakknda ksa aklamalarda bulunarak onu okuyucuya tantmak
istemektedir; Msr halkndan bir eyh-krk ksur yldr yanmza gelmiti-krime-bn
Abbs
2716
; Ben Temmden Hris b. Htbla evli olan bir kadnn mevls olan Cehm b.
Eb Cehm-kendisine Hris b. Htbn mevls denilirdi-
2717
; Abdulmelik b. Abdillah b. Eb
Sfyn b. el-Al b. Criye es-Sakaf-kendisi kavrayl (,=) idi-Baz ilim ehli
2718
; Ebu
Ruhm el-frnin kardei olu-Ebu Ruhm Kulsm b. el-Husayn-kendisi Resulullahn
Rdvn biatine katlan ashabndand-
2719
Bu trden aklamalar da gsteriyor ki, aslnda bn
shk, kaynann sadece ismini sylemesi dahi onun durumunu deitirmeyecekti. Bu yzden
de, onun hakknda aklamalar getirmekle iktifa etmitir. zellikle kabile haberlerinde
rastladmz falan kabileden bir adam eklindeki mehul kaynaklar, bn shktan baka
kimsenin tanmad kiileri ifade etmektedir. bn shk, kabileleri dolam, Hz.
Muhammedin hayatna dair, onlarn bildikleri, ahit olduklar veya iittikleri haberleri
toplamtr. Her halkarda mehul bir ahs olmas hasebiyle, bn shk onun ismini zikretmek
yerine sadece konuyla ilgisine iaret etmekle yetinmitir.
bn shkn bazen, mehul olarak verdii rvinin ismini tespit etmek de mmkndr.
Kendisi, Ben Sad b. Bekrden biri bana anlatt ki diyerek Huneynde Hz. Muhammedin
st kardei eymann getirilmesi haberini nakleder.
2720
Haberin devamnda ise, Yezd b.
Ubeyd es-Sadye dayanarak, eymnn Resulullahla grmesini anlatr.
2721
Dolaysyla
bn shkn Ben Sad b. Bekrden biri dedii kii muhtemelen Yezd b. Ubeyddir.
bn shkn kaynan bu tr ifadelerle gizlemesinin bir dier nedeni de, kaynann
tenkit edilmi olmasdr. Kendisinin urahbl b. Sadn hadisinden sakndrmas ile ilgili
szn daha nce zikretmitik.
2722
Bununla beraber, eserinde alimin biri bana gre sika
olan biri gibi ifadelerle haber ald kaynaklardan birinin urahbl b. Sad olmas olduka
yksek bir ihtimaldir. Zira, her ne kadar kesin bir neticeye ulamak mmkn olmasa da,
mehul kaynan, kaynaklarndan hareketle, onlarn kimliklerinin tespiti hususunda bir sonuca
ulamak mmkn olabilir. bn shkn, mehul kaynaklarnn kaynaklar arasnda yer alan;

2715
2716
bn Kesr, el-Bidye, III, 58-59; Zeheb, es-Sre, 88
2717
bn shk, Sre, 26
2718
bn shk, Sre,101; ayrca bkz. bn Him, II, 389
2719
bn Him, IV, 528; ayrca bkz. bn shk, Sre, 151-152; bn Him, II, 585
2720
bn Him, IV, 458
2721
2722
bkz. Ukeyl, IV, 25; Zeheb, Alm, VII, 52; Mzn, VI, 57-58
314
Ebu Sad el-Hudr, bn Abbs, Ebu Hureyre, Hasan[ayet-b. Ali b. Eb Tlibse] ve bana
ulat kaydyla verdii Cbir b. Abdillah, urahbl b. Sadn kaynaklar arasnda yer
almaktadr. Buna dayanarak, sz konusu ahsn urahbl b. Sad olduunu syleyebiliriz.
2723

Kendisinin, urahblin ismini zikretmesi, muhalifleri iin yeni bir tenkit kapsn aacakt. Bu
yzden, kendi indinde gvenilir olduunu belirtmekle yetinmi, ismini zikretmemitir. Burada
belirtelim ki, bn shk urahblden sorulduu zaman, urahblden rivyette sakn
2724

demesi de olduka ilgintir. Muhtemelen bn shk, nceden haber ald urahbl konusunda
sonradan fikir deitirmi ve onun rivyetinden saknlmasn tavsiye etmitir. Bununla
beraber ondan ald haberleri de zayi etmek istememi, urahbl bahsinde deindiimiz gibi
bir ok alimin yaptn yaparak, ismini gizlemek suretiyle haberlerini nakletmitir.
bn shkn kaynan gizlemesinin bir dier muhtemel nedeni de, ilm rekabettir. bn
shk, Mus b. Ukbeyi eserinde zikretmemitir ve Vkdnin, Mezde bn shk
zikretmeme nedeni ile, bn shkn Mus b. Ukbeyi zikretmeme nedeni ayndr; alanlarnda
rakiplerinin olmadn vurgulamak. smini zikretmemesine karn, bn shkn, Musdan
haber naklinde bulunduunu syleyebiliriz. Burada da yukardaki ynteme bavurduumuz
zaman, ismi zikredilmeyen eyhin kaynaklar ile Mus b. Ukbenin kaynaklar arasndaki
paralellik dikkat ekmektedir. bn shkn, mehul kayna ile ulat ahslar arasnda olan,
Urve b. ez-Zbeyr, krime (bn Abbsn mevls), Zhr, At b. Eb Mervn el-Eslem, Ebu
Seleme ve Enes b. Mlik, Mus b. Ukbenin kaynaklar arasndadr. bn Kesrin aktard bir
anekdot da, bizi bu konuda desteklemektedir; bn shk dedi ki, Baz alimler iddia ederler
ki, Resulullah, Abdullah b. Cah el-Esed Seriyyesini, Gazvetul-Ebvdan dn yolunda
Medineye ulamadan gnderdi dedikten sonra, bn Kesr, bunu Mus b. Ukbe-Zhr kanal
ile anlatmaktadr.
2725

Baz durumlarda da, bn shkn deil, kaynann kendi ismini gizledii
grlmektedir; Ynus b. Bkeyr-Muhammed b. shk-Abdullah b. el-Hris b. Nevfelden
iiten biri ismini benden gizledi-bn Abbs-Ali b. Eb Talib
2726
Bu da gstermektedir ki, bn
shk, ilgilendii bir konuda, kaynann ismine fazla taklmamaktadr. Nitekim, bazen iki

2723
Burada bn shkn, urahblin ismini zikrederek de, ondan rivyette bulunduunu belirtelim. Vhidnin
zikrettii haber, Abdullah b. Sad b. Eb Serh hakknda inen ayetle ilgilidir ve senedi; Muhammed b. Yakb el-
Emev-Ahmed b. Abdilcebbr-Ynus b. Bkeyr-Muhammed b. shk-urahbl b. Sad eklindedir. Vhid, 182
2724
Fells, onun bu sz hakknda; alacak ey, adam ehl-i kitaptan rivyet ediyor da, Yahy b. Sad,
Asmul-Ahvl, Mutr, Ebu Maer el-Medennin rivyet ettii urahbl b. Saddan yz eviriyor demitir.
Bkz. Ukeyl, IV, 25; Zeheb, Alm, VII, 52; Mzn, VI, 57-58
2725
bkz. bn Kesr, el-Bidye, III, 259. Baka bir rnek iin bkz. Mus b. Ukbe, el-Mez, (takdim), 46
2726
bn shk, Sre, 126; bn Kesr, el-Bidye, III, 44
315
mehul rvinin pe pee zikredildii senedler grlmekte,
2727
mehul kaynaklara dayanan
birleik senedlere rastlanmaktadr.
2728

bn shk, kaynann ismini gizleyen ilk tarihi deildir. Kendisinden nce, Urve b.
ez-Zbeyr, Zhr, Abdullah b. Eb Bekr de deiik gerekelerle kaynaklarn gizleme ihtiyac
duymulardr. bn shkn bu konuda kendisinden nceki hocalarndan etkilendiini
sylemek mmkndr. Zira, onlardan bu tr haberler nakletmitir; Muhammed b. Cafer b.
ez-Zbeyr-Urve b. ez-Zbeyr-Ben Neccrdan bir kadn,Benim evim
2729
; Muhammed b.
shk-Zhr ve Abdullah b. Eb Bekr-Muhammed b. Selemenin ocuklarndan biri, Fedek
ehlinin Resulle anlamalar
2730

bn Hbbnn ifade ettii gibi,
2731
bn shkn, itham etmedii birinden haber
nakletmesinde, ilme kar olan hrsnn da etkili olduunu syleyebiliriz. bn shk, bn
Abbsn, Necde b. mire mektubunu kaynak zikrederek anlatrken,
2732
bu haberle ilgili
baka bir ayrnty itham etmedii kaynandan nakletmektedir.
2733
Bu da onun, hibir
haberi darda brakmak istemediinin gstergesidir. Normal artlarda ilk haberle
yetinebilecei halde byle yapmam, ismini gizlemek durumunda kald kaynandan gelen
haberi de nakletmitir.
bn shk, kendisinden nceki siyer alimlerinde de grlen, kaynak-hdise ilikisine de
kaynaklar vastasyla veya dorudan ulamak suretiyle dikkat etmitir; Zeyd b. Amr b.
Nfeyl ailesinden biri, Zeyd b. Amrn Kabeye girerek
2734
; Abdullah b. Eb Bekr b.
Muhammed b. Amr b. Hazm-Yahy b. Abdillah b. Abdirrahman b. Esad b. Zurara,
Resulullah, Ebu mme(Esad b. Zurara)nn lmnde
2735
; Kfe ehlinden Yahy b.
Ebil-Eas el-Kind-smail b. ys b. Afif-babasndan-dedesinden, Afifin Resulullah ve
Mslman olanlar grmesi
2736
bn shkn nakilleri arasnda bu trden bir ok rnek
bulmak mmkndr.
2737
Onun, Medine kaynakl haberlerde, sm b. mer,
2738
Abdullah b.
Hazm
2739
veya ikisine birden bavurmas
2740
da, ayn ekilde kaynak-hdise ilikisi ile

2727
bkz. bn Him, II, 404 ; IV, 611-612; Taber, Trh, II, 145, 201
2728
2729
2730
bn ebbe, I, 193
2731
2732
Yezd b. Hrun-Muhammed b. shk-Zhr ve Muhammed b. Ali-Yezd b. Hrmz bkz. bn ebbe, II, 647
2733
Muhammed b. shk-tham etmediim biri-Yezd b. Hrmz bkz. bn ebbe, II, 649
2734
bn shk, Sre, 96; bn Him, I, 230
2735
2736
bn shk, Sre, 119; Taberde drdnc Mslman olaca ibaresi vardr. Bkz. Trh, I, 538
2737
bkz. bn Him, II, 475, 494, 516, 586, 588, 605; III, 49, 82, 101, 192, 335
2738
bkz. bn Him, I, 213; II, 428, 507, 524, 525, 541; III, 87; bn ebbe, II, 408-409; Taber, Trh, I, 558; II,
9, 73; bn Kesr, el-Bidye, II, 714-715, 716
2739
bkz. bn Him, II, 435, 446; III, 309, 312; Taber, Trh, I, 560-562; II, 119, 121
316
aklanabilir. Btn bunlara dayanarak, bn shkn haberlerini, konunun uzmanlarndan
almaya zen gsterdiini syleyebiliriz.
bn shkn en dikkat ekici orijinalitesi, ahs kaynaklarndan ziyade, kabile
haberlerinde grlmektedir. Kendisinden nceki siyer kaynaklarnda olduka ender grlen
kabilelerden haber nakli, eserinde bir ok kabile rivyetlerine yer veren bn shkla zirveye
kmtr. bn shk, seriyye, gazve veya kabile yeleriyle ilgili haberlerde, ilgili kabilenin
ahitliine bavurmaya zen gstermitir; Ben mirden ihtiyarlar, (Ben Kilbn Resule
eli olarak gelmeleri)
2741
; Eslemden bir adam-Onlardan bir eyh, (Ben Mlevveh zerine
el-Kedd Gazvesi) o gece ashabn parolas, ldr ldr idi
2742
; Ben Sad b. Eb
Bekrden bazlar, Resulullahn st kardei
2743
; Yemme halkndan Ben Hanfeden bir
ihtiyar iddia etti ki, Ben Hanfe heyeti...(Mseylime)
2744
; Tayydan adamlar, (Tayy
heyeti)
2745
bn shkn bu trden nakillerine daha bir ok rnek vermek mmkndr.
2746

Daha nceden, slm tarihilerinin arkeolojiye ilgi duyduklarndan bahsetmitik. bn
shkta arkeolojik bulgularn anlatmna dayanan rivyetlere rastlamak mmkndr. Mevz
olmalar olduka yksek bir ihtimal olan bu trden nakillerine rnek olarak; ddia ettiklerine
gre, ilk dnemlerde Yemende bir ta zerine, Zeburdan bir yaz yazlmt
2747
;
Kureyin Ruknde Sryanice bir yaz(kitabe) bulduu anlatlr. Yahudi bir adam
okuyuncaya kadar, onda ne yazdn anlamadlar. Onda yle yazl idi
2748
gibi
rivyetlerini zikretmek mmkndr. bn shkn bu tr rivyetlere kar belli bir phe
tadn da belirtelim. Nitekim, bir naklinde, Leys b. Eb Sleym, Kabede Neb(sav)in
nbvvetinden 40 yl nce bir yaz bulduklarn iddia etti. ayet syledii doru ise, onda
yle yazlym
2749

bn shk sadece Siyerinde deil, dier rivyetlerinde de vesika kullanmna ayr bir
nem vermitir.
2750
Kendisi, kulland vesikann gvenilir olmasna nem vermi, bu konuda
soruturmalar yapmtr. Nitekim, Msrda, Yezd b. Eb Habbin kendisine rivyet ettii,

2740
bkz. bn Him, III, 280, 281, 290; Taber, Trh, II, 105, 108, 109, 188
2741
2742
bn Him, IV, 611; Taber, Trh, II, 145
2743
2744
2745
2746
bkz. bn shk, Sre, 172; bn Him, II, 636; III, 90, 99, 282, 302, 310, 332
2747
bn Him, I, 70
2748
bn Him, I, 196
2749
bn Him, I, 196
2750
Hz. merin, komutanlarna yazd mektup gibi, bkz. bnul-Esr, el-Kmil, II, 533
317
Resulullahn krallara gnderdii elilerle ilgili bir vesikann shhati konusunda Zhrye
bavurmutur.
2751

Horovitz, bn shkn kendisinden nce kimsenin tedvn etmedii vesikalar da
naklettiini belirterek buna Medine Szlemesini rnek olarak verir.
2752
Horovitzin yanld
ortadadr. Zira, daha nce de belirttiimiz gibi bu vesikay ilk nakleden Zhrdir. Her ne
kadar, bn shk, bu vesikann kayna hakknda herhangi bir bilgi vermemi ise de
2753
Ebu
Ubeydenin Zhr kaynakl olarak naklettii szleme metni ile bn shkn naklettii metni
karlatrdmz zaman,
2754
bn shkn bu vesikay Zhrden ald grlecektir.
bn shk eserinde bir ok vesika zikretmitir. Bunlar arasnda;
1-Ebrehenin Necye, kendisini affetmesi konusunda yazd mektubu,
2755

2-Ebrehenin, kilise insndan sonra Necye mektubu,
2756

3-Kisrnn Bazna, Nebye bir adam gndererek, onu uyarmasn emrettii
mektubu,
2757

4-Hz. merin bir ayeti, Mekkede kalan arkadalarna bildirdii mektubu,
2758

5- Resulullahn Habe melikine mektubu,
2759
onun cevab,
2760

6-Resulullahn, Hayber Yahudilerine kendisini kitaplarnda bulup bulmadklarn
sorduu mektubu,
2761

7-Medine Szlemesi,
2762

8- Hz. Muhammedin, seriyye komutan Abdullah b. Caha mektubu,
2763

9-Ebu Sfynn, Mekkelilere kervann kurtulduunu haber verdii mektubu,
2764

10-Hudeybiye anlamas,
2765

11-Hudeybiyede, kaan iki klenin iadesi iin, sahiplerinin Resulullaha yazdklar
mektup,
2766

2751
bn Him, IV, 607
2752
2753
2754
bn Him, II, 501-504; kr. Ebu Ubeyd, 215-217
2755
bn Him, I, 42
2756
bn Him, I, 43
2757
bn Him, I, 69
2758
bn Him, II, 475; Vhid, 312
2759
2760
Taber, Trh, II, 132
2761
bn Him, II, 544
2762
bn Him, II, 501-504
2763
bn Him, II, 601-602; Taber, Trh, II, 15-16
2764
bn Him, II, 618
2765
Sadece anlamann artlar ve ahitlerin isimleri var. Bkz. bn Him, III, 317-319
2766
318
12-Kureyin Resulullaha, ticaret yolunun almasnda arac olmas iin yazd
mektup,
2767
Hz. Peygamberin, yolu amas iin Smme b. sle yazd mektubu,
2768

13-Bceyr b. Zheyrin, kardei Kab b. Zheyre Mslman olmas iin yazd
mektup,
2769

14-Resulullahn hanmlarna Hayber gelirinden verdii paylarn ahitnamesi,
2770

15- Resulullahn Kisraya mektubu,
2771

16- Hz. Peygamberin, Himyer meliklerine mektubu,
2772

17- Htb b. Eb Belteann mektubu,
2773

18-Hz. Muhammedin Sakiflilere yazd mektup,
2774

19-Hlid b. el-Veldin, Necrndaki Benul-Hrisin Mslman olduunu bildirdii
mektubu,
2775
Resulullahn, Hlide cevab mektubu,
2776

20-Resulullahn, Amr b. Hazma(Benul-Hris b. Kaba gnderirken) mektubu,
2777

21-Resulullahn Rifa b. Zeyd el-Czm ve kavmine gnderdii mektubu,
2778

22- Cerb ve Ezruh halk(Yuhanna b. Raube) ile yaplan anlama,
2779

23-Mseylimenin Resulullaha mektubu,
2780
Resulullahn ona cevab mektubu,
2781

24-Resulullahn Hayber Yahudilerine, Abdullah b. Sehlin ldrlmesi ile ilgili
mektubu,
2782

25-Urve b. ez-Zbeyrin, bn Eb Huneydeye yazd mektup,
2783

26-bn Abbsn, Necde b. mir el-Harurye yazd mektup
2784
gibi vesikalar
saymak mmkndr.

2767
bn Him, IV, 639
2768
bn Him, IV, 639
2769
bn Him, IV, 501
2770
2771
Taber, Trh, II, 133
2772
bn Him, IV, 589-590
2773
2774
bn Him, IV, 543
2775
bn Him, IV, 592-593
2776
bn Him, IV, 593
2777
bn Him, IV, 595-596; Taber, Trh, II, 195-196
2778
bn Him, IV, 596
2779
bn shk, bu anlama nshasnn onlarn yannda olduunu syler. Bkz. bn Him, IV, 525-526
2780
bn Him, IV, 600; Ebu Dvud, III, 191-192; Taber, Trh, II, 203
2781
bn Him, IV, 600-601
2782
2783
bn Him, III, 326-327; Vhid, 361
2784
bn ebbe, II, 647-649; Ebu Dvud, III, 170
319
2. 5. 4. Ayet Kullanm
bn shk eserinde bir ok ayet zikretmi, bunlarn tefsirini, nzl nedenlerini
aklamaya almtr. Bu yzdendir ki, sonraki tefsirlerde ve esbb- Nzl eserlerinde
2785

bn shkn bu trden bir ok rivyetine rastlamak mmkndr.
2786

bn shk, verdii bir ok ayetin tefsirini yapmtr.
2787
Bu balamda bn shk ilk
mfessirler arasnda da zikretmek mmkndr. bn shkn tefsirdeki yntem ve slubuna
rnek olarak, Duh Sresi tefsirini zikretmenin uygun olaca kanaatindeyiz; Duh ve sakin
olduu zaman geceye yemin ederim ki, Rabbin seni ne terk etti ne de buz etti Diyor ki,
senden ayrlmad ki terk etmi olsun ve seni sevdiinden beri sana buz etmedi. Senin iin
Ahiret dnyadan daha hayrldr Yani, bana dndnde bulacan, dnyada imdi verdiim
ikramdan daha hayrldr. Rabbin sana verecek ve sen de raz olacaksn Dnyada umduunu
ve Ahirette sevap, Seni yetim bulup yetitirmedi mi, kaybolmu bulup hidayete erdirmedi mi,
fakir bulup zenginletirmedi mi Allah, ona iin bandan beri kerametini(ona ltfunu. z) ve
Rahmetiyle onu, yetimliinden, fakirliinden ve dalaletinden kurtardn bildiriyor. Yetime
gelince onu hor grme, isteyen gelince onu azarlama Yani, kibirli ve cebbar olma. Allahn
kullarndan zayflara kar kaba ve kt olma. Rabbinin nimetine gelince, onu an Yani
Allahtan sana gelen, Nbvvet ikram ve nimetini an, yani onu zikret ve ona ar
2788

bn shk, tefsirinde beyitlerden
2789
ve tarihten
2790
faydaland gibi, nakle de
bavurmu,
2791
ayn ayetle ilgili farkl aklamalar nakletmitir.
2792
Ayn ekilde
stadlarndan hangi ayetin hangi ayetle nesh edildiine dair bilgiler de aktarmtr.
2793
Onun
baz ayetlerin kimin hakknda indii veya ayet aklamalar iin stad Zhrye bavurduu
da olmutur.
2794

2785
rnek olmas hasebiyle bkz. Vhid, 15, 29-30, 61-62, 67-68, 76, 85, 89, 109, 112-113, 139, 140, 143, 144,
158, 182, 196, 206, 211-212, 235-236, 239-240, 242-243, 272, 312, 323, 329-330, 348-349, 361, 391, 404;
Ayetlerin nzl nedenleri ile ilgili rivyetler iin ayrca bkz. bn Him, I, 291; II, 414 , 467, 547; III, 47, 49, 60,
89, 106, 174, 237, 239, 296, 320, 321; IV, 372, 552, 569
2786
bkz. bn shk, Sre, 171, 182, 192, 217, 252-253; bn Him, I, 362; II, 392-395..; bn ebbe, I, 49, 367-368;
II, 395, 399-400; Taber, Trh, I, 535, 550, 555
2787
bn shkn satr aras tefsir yapt dier yerler iin bkz. bn Him, I, 55, 78, 203, 204-206, 233, 302-317;
II, 396, 418, 468, 530-572, 576-583, 604, 641, 663, 666-667; III, 106-119, 121, 193-195, 245-250, 302-303; IV,
543-554
2788
bn Him, I, 241-243
2789
Kevserin ne anlama geldiini Lebd b. Reba el-Kilbden bir beyit vererek aklamaktadr. Bkz. bn
Him, II, 393-394; Hz. Peygamberin Kevseri aklamas iin bkz. bn Him, II, 395
2790
bn Him, I, 205-206
2791
Hudeybiye dn, Fetih Sresinin nzil olmas haberi gibi. Bkz. bn Him, III, 320-322. Baka rnekler
iin bkz. bn Him, IV, 549-550, 551, 553, 554
2792
2793
bkz. bn Him, II, 675-676
2794
bn Him, II, 392; III, 327
320
bn shk, mriklerle ilgili nzil olan ayetler hakknda bilgiler vermi, kimler
hakknda nzil olduu konusunda isim vermekten ekinmemitir.
2795
Kendisi, Hristiyan ve
Yahudilerin grleri hakknda da, Kurnn ahitliinden istifade etmitir.
2796

Daha nce Mus b. Ukbede grdmz, Kurn anlatmn, tarih anlatma
evrilmesi hdisesini bn shkta da grmek mmkndr. O, Hendek haberinde
Mslmanlarn iinde bulunduklar durumu tavsif ederken, dorudan Kurndan
faydalanmtr. O, Bylece korku artt, dmanlar altlarndan ve stlerinden geliyordu.
Mminler deiik zanlar beslemeye baladlar. Mnafklarn bazlarnda nifak ortaya
kt
2797
eklindeki anlatmn Ahzb Sresinden alm ve tarih anlatma dntrmtr.
bn shk tarih zikri blmnde de ele alacamz gibi, Kurn baz hdiselerin
tarihlendirmesinde de kullanmtr.
iir rivyetindeki tesahl konusunda bn shka yneltilen ithamlara yukarda yer
vermitik. Burada belirtmek istediimiz, bn shkn objektiflik anlaynn iir rivyetlerine
de yansddr. Kendisi, ieriinde Hz. Muhammede ve ashaba svme dahi olsa mrik
iirlerini, herhangi bir sansr uygulamadan nakletmi, mrikleri ven, Resulullah ve ashab
zemmeden iirlere yer vermekten herhangi bir ekince duymamtr.
2798

bn shk, iirden, delil getirme konusunda da istifade etmitir. Kendisi, ilk sancak
akdedilen kiinin
2799
ve Resulullahn, Hudeybiye yolculuunda verdii okla kuyuya inenin
kimlii
2800
konularnda iirden faydalanmtr. Ayrca o, din ierikli iirler de naklederek,
2801

toplumun din inanlar hakknda fikir vermeye almtr.
bn shk, baz durumlarda iirden kendi tercihini belirtmek iin faydalanmtr.
Hudeybiye yolculuunda, Resulullahn okuyla kuyuya inenin kimlii konusunda farkl iki
haber verdikten sonra, Hangisinin olduunu Allah bilir diyerek herhangi bir tercihte
bulunmadn ifade eder.
2802
Ancak daha sonra, konuyla ilgili iiri vererek, zmnen de olsa
kendi tercihini belirtir.
2803

2795
Ebu Leheb, meyye b. Halef, s b. Vil, Ebu Cehl, Nadr b. el-Hris, Abdullah b. ez-Zibar, Ahnes b. erk,
Veld b. el-Mura, beyy b. Halef ve Ukbe b. Eb Muaytn isimlerini vermektedir. Bkz. bn Him, I, 354-362
2796
2797
bn Him, III, 222; kr. 33/Ahzb, 10
2798
Mrik iirleri iin bkz. bn Him, I, 174-177; II, 637, 651; III, 10-11, 45-46, 52, 54, 61, 68, 75-76, 91, 92,
129-131, 136-137, 139-140, 141-142, 143-144, 146-147, 166; IV, 637
2799
2800
2801
bkz. bn Him, I, 78, 80, 83, 84, 85, 86, 87, 226-229
2802
2803
321
2. 5. 6. Rivyetleri
2. 5. 6. 1. Mitolojik Anlatlar
bn shk, zellikle de Mbtede ksmnda bir ok mitolojik anlatya yer vermitir;
Rum, Himyerlilerin, tazim ettikleri onun yannda kurban kestikleri, irk zere iken ondan
haber aldklar bir evdiOndan-Yemen halknn iddia ettiklerine gre-siyah bir kpek
kardlar ve onu kestiler. Sonra o evi yaktlar
2804
; Abdullah b. es-Smiri defnedildii
yerde otururken buldular. Bandaki bir yaraya elini koymutu. Elini yarann zerinde
tutuyordu. Elini ektiklerinde kan akyordu
2805
gibi anlatmlar bu trden rivyetleridir.
bn shkn siyere dair naklettii haberler arasnda da, Mbtede blmn
aratmayacak trden haberlere rastlamak mmkndr. Daha nceki siyer kaynaklarnda olduu
gibi, bn shkn nakilleri arasnda da Melek, eytan ve cinlere dair anlatlar ciddi yer
tutmaktadr. Bu trden rivyetleri arasnda, Kabenin Allahla konumas,
2806
Kabenin
temellerini oynatnca, Mekkenin sallanmas,
2807
Necnin kabri zerinde nur grlmesi,
2808

biat tamamlannca, eytann barmas,
2809
blisin, yal bir ihtiyar
2810
ve Srka b. Mlikin
suretlerinde
2811
gelmesi, (Hicrette) cinin Resulullahn nereye gittiini haber vermesi,
2812

Bedirde meleklerin sar,
2813
Kadn bir khine, cinin gelerek Bedr ve Uhuddan haber
vermesi
2814
gibi nakillerini sayabiliriz. Mitolojik unsurlar barndran bu haberlere, bn
shkn inanp inanmad konusunda herhangi bir fikre sahip deiliz. Nakilcisi olmas
hasebiyle bu rivyetlerinden dolay onun tenkit edilmesi de sz konusu deildir. Tpk
iirlerinde olduu gibi, genel okuyucu kitlesini dnerek anlatmna renk katmak iin, bu tr
haberlere yer vermi de olabilir. Ancak bu tr haberleri, kussas anlatmlarnn siyere
bulamas olarak deerlendirmek daha doru bir yaklam olacaktr. bn shkn haber
toplama konusundaki hrs, topladklarn tenkit szgecinden geirmesine veya geirdi ise
darda brakarak zayi etmesine msaade etmemitir.

2804
bn Him, I, 27-28
2805
Abdullah b. Eb Bekr b. Hazm kaynakldr. bn Him, I, 36-37
2806
2807
bn Him, I, 195-196; Taber, Trh, I, 526
2808
bn shk, Sre, 201; bn Him, I, 340
2809
Taber, Trh, I, 563
2810
bn Him, II, 612; Taber, Trh, I, 566
2811
bn Him, II, 612. blisin Bedr Savana Sraka eklinde gelmesi, kamas konusunda bkz. bn Him, II,
663
2812
2813
bn Him, II, 633; Taber, Trh, II, 36
2814
bkz. bn shk, Sre, 91-92; bn Him, I, 208; baka rnekler iin ayrca bkz. bn Him, III, 186, 251; IV,
439, 449, 662
322
Kendisi, slm ncesi Araplarn detleri,
2815
toplumda kadnn rol,
2816
siyas hayata
dair bilgiler,
2817
Resulullahn evlilikleri hakknda bilgiler
2818
vermektedir. bn shkn
zikrettii bu trden nakillerine rnek olarak; Onlar, bir adam beddua ettii zaman, yan
zerine yatarlarsa bu ondan zil olur derlerdi
2819
; nk Araplar, bir adam dedesinden
daha mehur olan dedesinin kardeine nispet ederler
2820
gibi nakillerini zikretmek
mmkndr.
bn shk rivyetlerinde ender olmakla beraber ekonomik hayata dair bilgiler de
vermitir; Hatice bnt. Huveylid eref ve mal sahibi tccar bir kadnd. Malnda cretle
adamlar tutar, mallarn iletmeleri karlnda hisse verirdi. Kurey tccr bir kavimdi
2821

Bedr Arap panayrlarndand. Her yl orada Pazar kurulurdu
2822

2. 5. 6. 3. Din Hayata Dair Anlatlar
bn shk, tarihlerini inceledii milletlerin din ve dnce hayatlarna dair nakillerde
de bulunmutur. Araplarn putlar ve yerleri,
2823
Kureyin Hac detleri,
2824
kurbanlar
2825
gibi
bilgiler vermitir. bn shk sadece Araplarn deil gemi mmetlerin ve evre milletlerin de
din inanlar hakknda bilgiler vermitir.
2826
bn shk, bu konuda Kurndan da istifade
etmitir.
2827

bn shk, din anlaylarn yerlemesi nedenleri hakknda da aklamalar yapmtr.
Nitekim, Yemene Yahudiliin girmesini, atein iki Yahudi alimi yakmamasna,
2828

2815
Bahra, es-Sibe, el-Vasle, el-Hmi detleri iin bkz. bn Him, I, 89; yemin tarzlar iin bkz. bn Him, I,
132; Kureyin oklara bavurma deti iin bkz. bn Him, I, 147, 152-153; ocuklarnn geleceini sormalar
deti konusunda bkz. bn Him, I, 180; Hums(Hac mensikini deitirmeleri) detleri iin bkz. bn Him, I,
199, 202-203; Nesi detleri iin bkz. bn Him, I, 43
2816
Bu kadn(Himin kars Selm bnt. Amr) kavmindeki erefinden dolay evlenecei erkeklere boanma
hakknn kendi elinde olmas gerektiini art komadan evlenmezdi. Zira, ayet adamdan holanmazsa onu
board bn Him, I, 137; Hatice bnt. Huveylid eref ve mal sahibi tccar bir kadnd. Ticaretinde cretli
adamlar tutar, onlara hisse verirdi bn Him, I, 187-188; Abdullah b. beyyin cariyesini mrik biri ile
zinaya zorlamas, bkz. Vhid, 272
2817
2818
mm Glsmn evlilii; bn shk, Sre, 234; Safiyye bnt. Huyey ile evlilii; bn shk, Sre, 246;
Cveyriye ile evlenmesi; bn shk, Sre, 245; bn Him, III, 294; IV, 645; mm Habbe bnt. Eb Sfynla
evlenmesi; bn shk, Sre, 242; bn Him, I, 224; mm Seleme ile evlilii; bn shk, Sre, 244; Meymne
bnt. el-Hrisle evlenmesi, bn Him, IV, 372
2819
bn Him, III, 173
2820
bn Him, I, 283
2821
bn Him, I, 187-188
2822
bn Him, II, 618
2823
bkz. bn shk, Sre, 3; bn Him, I, 47, 82, 85, 146; bn Kesr, el-Bidye, II, 587-588
2824
bkz. bn Him, I, 199, 202-203; bn Kesr, el-Bidye, II, 710-711
2825
bkz. bn Him, I, 82, 84, 111, 146
2826
bn Him, I, 23, 33
2827
bkz. bn Him, I, 78; bn shkn Araplarn putlar ve din hayatlar hakknda verdii bilgiler iin bkz. bn
Him, I, 76-88, 297-298; II, 452-453
2828
bn Him, I, 27
323
Hristiyanln Necrna girmesini ise, taptklar hurma aacnn Feymiyynun dua etmesi
zerine sklmesine balar.
2829
Cahiliye dneminde ortaya kan din dnce hareketleri
2830

ve din inanlarn kkenlerine dair nakiller aktaran bn shk,
2831
slm dnemdeki ibadetler
2832

2. 5. 6. 4. Delilun-Nbvve Haberleri
Delilun-Nbvve haberlerinin, bn shkta biraz daha arttn syleyebiliriz.
zellikle kendisinin haber toplama konusundaki ar hrsna balayabileceimiz bu durum,
sonraki Delil edebiyatna kaynaklk etmesi bakmndan da nemlidir. Onun rivyet ettii
delil haberleri arasnda; Yahudilerin, Hristiyanlarn, Kahinlerin Resulullah haber
vermesi,
2833
Ehl-i kitabn,
2834
Arap kahinlerin
2835
onu tanmalar, kitaplarnda zelliklerini
bulmalar,
2836
doumundan nce yldz kaymalarnn grlmesi,
2837
gibi nakilleri vardr.
Bu haberlere mucize haberlerini de eklemek mmkndr. bn shk, mucize
hakkndaki grn, Hendek kazm esnasnda bana ulaan hdiseler vardr ki, bunlarda
Resulullah(sav)in tasdiki ve Allahtan bir ibret ve nbvvetinin tahkiki vardr
2838
eklinde
aklamtr. Onun naklettii mucize haberleri arasnda, karnnn yarlmas(akkus-Sadr),
2839

(Hicret haberinde) kapda bekleyenlerin aralarndan gemesi,
2840
zarn bala uyars,
2841

aa ve talarn selamlamalar,
2842
emrine itaat etmeleri,
2843
gelecekten ihbarlar,
2844

yiyeceklerin oalmas
2845
Allahn Kisrya Melek gndermesi
2846
gibi anlatmlarn saymak
mmkndr.

2829
bn Him, I, 33; baka bir anlatmnda ise, Feymiyynun rencisi olan Abdullah b. Smirin ism-i azam
renmesi ve onunla insanlar armasna balamaktadr. Bkz. bn Him, I, 35
2830
bn Him, I, 199; ayrca bkz. bn Him, I, 202-203
2831
bkz. bn Him, I, 48, 77-78; bn Kesr, el-Bidye, II, 584
2832
bkz. bn Him, I, 203-204, 243-245; II, 509; IV, 605
2833
bkz. bn shk, Sre, 63; bn Him, I, 159, 211-212; bn Kesr, el-Bidye, II, 670, 711-712, 714-715
2834
Rahib Bahira grmesinde kiinin onu tanyarak ldrmeye teebbsleri konusunda bkz. bn Kesr, el-
Bidye, II, 688-689
2835
bn Him, I, 179; bn Kesr, el-Bidye, II, 736
2836
bn shk, Sre, 123; bn Kesr, el-Bidye, II, 711-712
2837
bn shk, Sre, 92-93
2838
bn Him, III, 217
2839
bn shk, Sre, 26-28
2840
2841
bn shk, Sre, 57-58
2842
bkz. bn shk, Sre,101-102; bn Him, I, 234
2843
bn Him, II, 390
2844
bkz. bn Him, II, 409, 600; III, 217-218, 219; IV, 496-497, 599
2845
2846
324
bn Kesr, bn shk ayn zamanda nesep alimi olarak kabul etmektedir.
2847
Nitekim,
bn shk da eserinde hdiselere konu olan ahslarn neseplerini zikretmitir.
2848
O, neseb
bilgilerini deiik kaynaklardan almtr. Bunlarn banda da kabile nesebcileri gelmektedir;
Maad nesepilerine gre[iddia ettiklerine gre] onlar yok oldular
2849
; Kamaaya gelince,
Mudarn nesepileri iddia ederler ki
2850
Buna dayanarak bn shkn kabileler arasnda
sadece bilgi toplamak iin deil, ayn zamanda neseb bilgilerine ulamak iin de
aratrmalarda bulunduunu syleyebiliriz. bn shk neseb aratrmalarn nakillerinde ifade
etmitir; O(Mrre b. Avf), atafnn nesebindendir. Bu neseb onlara zikredildiinde onlar,
Bunu inkar etmeyiz. phesiz onun bize nispet edilmesinden memnun oluruz dediler
2851

bnun-Nedm, bn shkn baz neseplerde hata ettiini syler.
2852
Muhtemelen, bnun-
Nedm, bu iddiasn bn Himn yapt nesep dzeltmelerine dayandrmtr.
bn shk, nesep konusunda farkl grlere yer vermi ve bunu en sahih grten
zayfa doru bir sralama dahilinde sunmutur. Kunus b. Maad ve Numn b. el-Mnzirin
nesebini verirken, nce bn ihbtan gelen haberi, sonra da iinde mehul biri olan senedle
gelen haberi, en sonunda da, dier Araplarn iddia ettiklerine gre kayd ile bu konudaki
nc gr dile getirmitir.
2853

Verdii baz neseblerle, Kitb- Mukaddesin zikrettii nesepler arasndaki
benzerlikler, onun bu konuda, Tevrattan da faydalandna iaret etmektedir. Nitekim,
smilin ocuklar listesi, Tekvn, 25:12-13le uyumaktadr.
2854

bn shk, Muhcir-Ensr kardeletirilmesinde, kimin kimle kardeletirildii
haberini verdikten sonra, Bilalin onlardan olmasndan dolay, Habe Dvn Hasam
kabilesine katld. Bu gn de o, amda Hasam iindedir
2855
bilgisini verir. Bu haberin de
iaret ettii gibi, bn shk dvn kaytlarna ulam, onlar inceleme frsat bulmutur. bn
shkn bu kaytlara ulamas muhtemelen Abbs sarayna intisabndan sonra Badatta
olmutur.

2847
2848
Kureyzal iki alimin Tubbnn yanna gelmesi haberinde Kureyzann nesebini[bn Him, I, 21] Hanf Dini
hakknda bilgi verirken, Varaka, Ubeydullah b. Cah, Osman b. Huveyris ve Zeyd b. Amr b. Nfeylin
neseblerini [bn Him, I, 222-223] zikretmitir.
2849
bn Him, I, 11
2850
bn Him, I, 76; ayrca bkz. bn Him, I, 91
2851
bn Him, I, 99
2852
bnun-Nedm, 183
2853
bn Him, I, 11-12
2854
2855
bn Him, II, 507
325
bn shk eserinde bir ok isim listesine de yer vermitir. Onun zikrettii listeleri,
kaynaklar itibariyle gruba ayrmak mmkndr:
a-Kendisinin oluturduu listeler:
1-lk Mslman olanlarn isimleri,
2856

2- Habe Hicretine katlanlarn isimleri,
2857

3- Mnafklarn isimleri,
2858

4- Bedr esirlerinden fidye alnmakszn braklanlarn isimleri,
2859

5- Habe Hicretinden dnenlerin isimleri,
2860

6- Bedrden nce Habeistandan gelenler ve orada lenlerin isimleri,
2861

7- Resulullahn seriyye ve birlikleri,
2862

b-Devlet kaytlarna dayanarak hazrlad listeler:
1- Medineye ilk hicret edenlerin isimleri,
2863

2- Muhcir ve Ensrdan kardeletirilenler,
2864

3- Bedre katlan Muhcir
2865
ve Ensrn
2866
isimleri,
4- Hayber hisseleri,
2867

c-Dier kaynaklardan aldklar:
1- Muteyyebn anlamasnda taraflarn listesi,
2868

2-Resulullahn Haticeden olan ocuklarnn isimleri,
2869

3- Habe hicretine ilk katlanlar,
2870

2856
bn shk bu isimleri nesebleri ile beraber zikretmektedir. bn Him, I, 240-260; Taber, Trh, I, 541
2857
bn Him, I, 323-330; bn shkn, Habee ulaanlarn tamamnn says ocuklar hari ve ayet Ammr
b. Ysir gitti ise 83 kiidir. Ammr b. Ysir konusunda phe vardr (bn Him, I, 330) demesi, sz konusu
isimleri, kendisinin bir araya getirdiini gsterir.
2858
bn Him, II, 519-527; Mnafklarn isim listesini bn shkn kendisinin hazrlad anlalyor. nk her
bir isimde mnafklna delil olarak ya bir hdise ya da bir haber nakletmektedir.
2859
bn Him, II, 659-660
2860
bn Him, II, 365-369; kendisi; Mekkeye gelenlerin toplam 33 kiidir (bn Him, es-Sre II, 369) der.
Oysa listede 34 kiinin ismi verilmektedir. Anlalan listedeki ocuu sayya dahil etmemitir.
2861
bn Him, IV, 362-370; bu listenin kayna belli deildir. Ancak kendisinin Habee gidenler ve dnenler
listelerine dayanarak hazrlam olmas muhtemeldir. Zira, listede geen isimler hakknda bilgiler vermektedir.
2862
bn Him, IV, 608-609, 611-612, 616, 618-623; Taber, Trh, II, 207
2863
bn Him, II, 472
2864
bn Him, II, 505-507
2865
bn Him, II, 677-685
2866
bn Him, II, 686-706; bn shk bu listeler zerinde baz tasarruflarda bulunmutur. Hz. Osman(bn
Him, II, 678-679), o srada amda bulunan Talha b. Ubeydillah(bn Him, II, 682) ve Sad b. Zeyd b. Amr
b. Nfeyli (bn Him, II, 684) Bedre katlanlar arasnda zikreder ve buna delil olarak, Resulullahn, onlara
ganimetten pay ayrmas ve ayn sevab aldklarn belirtmi olmasn gsterir.
2867
bn Him, III, 350-352; bn shk, Hayberdeki arazi uygulamas ve ganimetleri hakknda tafsilatl bilgiler
vermektedir. Muhtemelen burada bn shkn kayna dvnlardr. bn shk, Hz. mer zamannda Yahudilerin
srlmesinden sonra Hayber arazilerinin kimler arasnda paylatrld ve ne kadar pay verildiini; Abdullah b.
Eb Bekr-Ben Hrisenin kardei Abdullah b. Meknef senedi ile vermitir. [bn Him, III, 357-358)
2868
bn Him, I, 131
2869
326
4-Akabede Resulullahla grenlerin,
2871
I. Akabe biatna,
2872
II. Akabe biatna
katlan 12 nakibin
2873
ve Akabe biatlerine katlarak biat eden Evs ve Hazreclilerin isimleri,
2874

5- Resulullahla grmek iin gelen, Necran heyetindekilerin isimleri,
2875

6- Yahudilerden, Resulullaha ve slma dmanlk yapanlarn isimleri,
2876

7- Kureyten haclara yemek yedirenlerin isimleri,
2877

8-Bedr; ehit olanlarn isimleri,
2878
ldrlen mriklerin isimleri,
2879
esir edilenlerin
isimleri,
2880

9- Ben Nadrden Muhcirler dnda Ensrdan kendilerine pay verilenlerin
isimleri,
2881

10- Uhud; ehit olanlarn isimleri,
2882
ldrlen mriklerin isimleri,
2883

11- Hayberde ehit olanlarn isimleri,
2884

12- Cafer b. Eb Tlible Habeistandan gelenlerin isimleri,
2885

13- Mute savanda ehit olanlarn isimleri,
2886

14- Mekkenin fethine katlanlarn saylar,
2887

15- Taif kuatmasnda ehit olan Mslmanlarn isimleri,
2888

16-Mellefe-i Kulbtan kimlere ne kadar pay verildii,
2889

17- Huneyn ganimetlerinden pay alanlarn isimleri,
2890

18- Mescid-i Drr yapanlarn isimleri,
2891

2870
bkz. bn Him, I, 322-323; bn shk bu listeyi verdikten sonra, Bana ulatna gre, bu on kii
Mslmanlardan Habee ilk kanlardr der. Ne var ki, listede 10 erkek, 4 kadnn ismi vardr. Anlalan o
ki, bn shk, burada kadnlar sayya dahil etmemitir.
2871
bn Him, II, 429-430
2872
bn Him, II, 431-433
2873
bn Him, II, 443-444; bn shk, nakiblerin isimlerini kimden aldn belirtmiyor. Ancak, Hz.
Muhammedin nakibler hakknda syledii Siz kavminizin kefillerisiniz szn Abdullah b. Eb Bekr b.
Amrdan rivyet etmesine dayanarak bu listeyi ondan aldn syleyebiliriz.
2874
bn Him, II, 454-467
2875
bn Him, II, 575
2876
bn Him, II, 514-516
2877
bn Him, II, 664-666; bn shk bu listeyi, ayn isimlerin Bedre katlm olmalarndan dolay zikretmitir.
Bu yzden de listeyi Bedr haberi iinde verir.
2878
bn Him, II, 706-708
2879
bn Him, II, 708-714
2880
bn Him, III, 3-7
2881
bn ebbe, II, 490
2882
2883
2884
2885
bn Him, IV, 359-362
2886
bn Him, IV, 388; bn Him buna ek olarak; Mute Savanda, bn ihbn zikrettiine gre ehit
olanlardan diyerek drt kiinin daha ismini bu listeye ekler(bn Him, es-Sre, IV, 389)
2887
bn Him, IV, 421
2888
bn Him, IV, 486-487
2889
bn Him, IV, 492-493; Taber, Trh, II, 175
2890
bn Him, IV, 494-496
327
19- Hz. Peygamberin Medine ile Tebk arasnda yapt mescitler.
2892

bn Sad, bn shkn verdii bu listelerden azam lde faydalanm, bazen de
dzeltmelere gitmitir.
2893

2. 5. 6. 6. Coraf Bilgiler
bn shk, Mekke kuyularnn yerleri,
2894
hicret,
2895
Bedr,
2896
Ueyra
2897
ve Ben
Lihyn
2898
Gazvelerinin gzergahlar hakknda ayrntl coraf bilgiler vermektedir.
2899
bn
shkn verdii bu ayrntlara binaen, onun bu gzergahlar takip ettiini syleyebiliriz. Bu
adan baktmzda kendisi, Vkdden daha nce, hdiselerin cereyan ettii yerlere giderek,
incelemelerde bulunmu, siyer anlatmnda kendi gzlemlerinden faydalanmtr; Orada
mlek talarnn yeri malumdur
2900
; oraya ubetu Abdillah denilir. Bu gnde orann
ismi ayndr
2901
; Mane kuyusuna ulatlar. Buras mir oullar ile Sleym oullar
arazilerinin arasndadr. Her ikisine de yakndr. Ancak, Ben Sleymin arazisine daha
yakndr.
2902

bn shk, Sresinde naklettii haberlerde tarih vermeye zen gstermitir; Uhud
Gazvesi, 3. yln evvl aynda oldu
2903
; Hayberin fethi Safer aynda oldu
2904
;
Resulullah Medineye Rebiulevvel ayndan 12 gece gemiti ki geldi
2905
; Kblenin
deitirilmesi, Resulullahn Medineye hicretinin, 17. aynn banda Receb aynda oldu
2906

gibi daha bir ok hdisenin tarihini vermitir.
2907

bn shk, hdiselerin tarihini tespit konusuna azam lde gayret sarfetmi,
hdisenin zamann bulabilmek iin mantk bir takm karmlarda bulunmutur. Kurnn

2891
bn Him, IV, 530
2892
bn Him, IV, 530-531
2893
bn Sad, dzeltme yapt yerlerdeki hatalar, bn shktan ziyade onun rvilerine atfetmektedir. Bkz. bn
Sad, III, 454
2894
bn Him, I, 148-150
2895
bn Him, II, 491-492
2896
Gidi gzergh iin bkz. bn Him, II, 613-616; dn gzergh iin bkz. bn Him, II, 643-644
2897
bn Him, II, 598-599
2898
bn Him, III, 280; ayrca Resulullahn, Haybere gidi gzergah iin bkz. bn Him, III, 330; Taife gidi
gzergah iin bkz. bn Him, IV, 482; Yezd b. Eb Sfyn komutasndaki Suriye zerine giden ordunun
gzergah iin bkz. Taber, Trh, II, 340-341
2899
bkz. bn Him, I, 34, 113; III, 324
2900
bn Him, II, 599
2901
bn Him, II, 599
2902
bn Him, III, 184
2903
bn Him, III, 60; bn Kuteybe, el-Merif, 158
2904
bn Him, III, 341; Taber, Trh, II, 139
2905
bn Him, II, 590; Taber, Trh, II, 11
2906
bn shk, Sre, 279; bn Him, II, 550
2907
bkz. bn Him, I, 68, 158, 240; II, 492, 500, 591, 612, 626; III, 43, 46, 60, 100, 101, 102, 183, 203, 209,
213, 279, 289, 308, 328..; IV, 370, 373, 389, 437, 500, 515-516, 543, 592, 601, 606, 609, 642
328
hangi ayda nzil olduu konusundaki tespitinde bunu grmek mmkndr. Kendisi,
Kurnn inzali Ramazan aynda oldu eklindeki tarihlendirmesine delil olarak, ki
topluluun karlat gn kulumuza indirdiimize iman etmi iseniz
2908
ayetini getirir.
Ayetteki karlamann Bedr Sava olduunu belirten bn shk,
2909
Cafer b. Muhammed b.
Ali b. Hseyinden naklettii, Resulullah(sav)le mrikler Bedrde Ramazann 17. sabah
Cuma gn karlatlar
2910
rivyetine binen, Kurnn da Ramazan aynda nzil olduu
sonucuna ular.
bn shk Zhrnin, hdiselerin olduu dnemde kullanlan takvimlere veya
kendisinin takvim olarak kabul ettii hdiselere gre zikretmek, eklindeki tarihlendirme
yntemini de kullanmtr. Kendisi, Fil,
2911
Biset,
2912
Habe hicreti,
2913
hicret,
2914
Ebu Bekrin
hilfeti,
2915
merin hilafeti
2916
gibi hdiseleri takvim olarak kullanmtr. Baz durumlarda
ise, hdise olduu zaman Hz. Muhammedin ka yanda olduunu beyan etmek suretiyle
tarihlendirmeye gitmitir.
2917

bn shk, naklettii hdisenin kronolojideki yerini deiik alardan
konumlandrmaya almaktadr; Resulullah o zaman 53 yanda idi. Bu Allahn onu
gndermesinden 13 yl sonra idiSonra Safer aynda Medineye geliinin 12. aynn banda
gazveye kt
2918
Bu durum, bn shkn kronolojik btnl saladna ve Mus b.
Ukbeye oranla daha bir tutarllk yakaladna iarettir. bn shk kesin olarak tespit
edemedii tarihlerde bavurduu bir dier yntem ise dnemine iaret etmektedir; Bu
Resulullahn Medineye hicretinden ve Bedr getikten sonra oldu
2919

Bazen bu tarihlerin Vkdnin verdii tarihlerle elitii grlmektedir. Gazvetul-
Kudru, bn shk, 2. yl evvl ay eklinde tarihlendirirken, Vkd, 3. yln Muharrem ay
olarak vermektedir.
2920

bn shk, sonraki dnem hdiselerini anlatrken daha ayrntl tarihler vermektedir;
(Ebu Bekr) 13. ylda Cemdiyelhiradan 9 gece kala Cuma gn vefat etti
2921
; (Hz.

2908
8/Enfl, 41
2909
bkz. bn Him, I, 239-240
2910
bn Him, I, 240
2911
bn Him, I, 158
2912
bkz. bn Him, I, 262; II, 590
2913
bn Him, I, 342
2914
2915
bkz. bn Him, II, 456, 457
2916
2917
bkz. bn Him, I, 168, 169, 192
2918
bn Him, II, 590
2919
bn Him, II, 413
2920
2921
329
merin) daresi 10 yl, 6 ay ve 5 gndr
2922
bn shkn, siyere dair hdiselerde bu kadar
ayrntl tarihler vermemesi de gsteriyor ki o, ulaabildii tarihleri ayrntl olarak vermi,
dierlerini ise genel tarihler veya dnemler vermekle iktifa etmitir. Bu durum da, ileriki
yllarda ayrntl tarihlendirmelere giden Vkdnin rivyetleri zerindeki pheyi
artrmaktadr.
2. 5. 8. Tenkit
bn shkn tenkit ynteminin en nde gelen unsuru haberini, ilgili veya uzman
kiilere gtrmesi, onlarn grn almasdr.
2923
bn shkn haberleri, stadlarnn onayna
sunduuna dair bir ok rnek bulmak mmkndr; Abdullah b. Hasana bu haberi
anlattm
2924
; Sad b. Abdirrahman b. Hassn b. Sbite, Resulullah(sav) Medineye
geldiinde Hassn b. Sbit ka yanda idi? diye sordum
2925

bn shk, bir konu hakknda kendisine ulaan haberleri, kendince sahih olandan zayf
olana doru bir sralama ierisinde sunmaktadr. Nitekim, sr haberi ile ilgili rivyetleri,
byle bir sralama dahilinde anlatmaktadr.
2926
bn shk tasnifinde bazen senedinin shhatini
dikkate alrken
2927
bazen de metni
2928
dikkate almtr. ayet konuyla ilgili elinde tek bir
rivyet varsa, senedine veya ieriine bakmakszn nakletmi, ancak daha sonra, senedi sahih
olan baka haberlerle zayf olan haberini desteklemitir. Onun, Sad b. Muzn lmnde
Cebrailin gelerek, arn sallandn syledii rivyetinin isndnda, mehul biri vardr.
2929

Ancak daha sonra, Abdullah b. Eb Bekr-Amre kanalyla Hz. ienin bu konudaki szn
naklederek, ilk haberini desteklemeye almtr.
2930
Buradan, onun nce zayf sonra salam
haberini verdii gibi bir anlam karlmamaldr. Zira, ilk haberde Cibrlin Resulullaha
gelerek vefat haber vermesi ve arn sallanmas konu edinirken, ikinci haberde ise, sadece
ienin, Sadn vefat ile arn sallandn sylemesi anlatlmaktadr.
bn shk, baz haberlerinde, kendisinin sadece nakilci olduunu veya en azndan
sorumluluun kendisine ait olmadn ifade etmektedir; Ebu Seleme b. Abdirrahmandan
bana ulatna gre-Resulullah adna, sylemedii bir eyi sylemekten Allaha snrz-

2922
2923
Msrda iken, bir vesika hakknda mektupla Zhrnin grne bavurmas konusunda bkz. bn Him, IV,
607
2924
[Nbvvetin nasl balad haberi] bn shk, Sre, 114; bn Him, I, 239; Taber, Trh, I, 533-534; bn
Kesr, el-Bidye, III, 20
2925
bn Him, I, 159
2926
2927
bkz. bn Him, I, 34, 118
2928
bkz. bn Him, I, 156-157
2929
2930
330
2931
; Bana ulatna gre, -sylemedii bir eyi onun adna sylemekten Allaha
snrz-Allah iin, ikier ikier kardelein diyerek Ali b. Eb Tlibin elini tuttu ve Bu da
benim kardeimdir dedi
2932

bn shkn dorudan tenkit ettii haber says olduka azdr. Hatta, bn Himn
dikkat ektii bir haber dnda, baka bir haber bulamadk. Resulullahn Sevde ile evliliini
naklederken, Selt b. Amr evlendirdi. Ebu Htb b. Amr da denilir sznden sonra araya
giren bn Him, bn shk, bu rivyete muhaliftir. Zira o, Selt ve Ebu Htibin o zaman
Habeistanda olduklarn zikrettiini
2933
syler. Grlecei zere bu haberi bile, dorudan
bir tenkit olarak deerlendirmek olduka gtr. Ayn durum sened tenkiti iin de geerlidir.
Sadece tek bir yerde, ayet ibare kendisine aitse- haberin kaynana itiraz etmitir.
2934

2. 5. 9. Yorum
bn shk, hdiseler hakknda, ya kendisinden nceki siyer alimlerinin yapt
yorumlara
2935
ya da bizzat kendisinin yapt yorumlara yer vermitir. Kendisinin ahs
yorumlar genellikle haber ierisinde geen bir metnin, senedsiz olarak verilmesinden
ibarettir. bn shk bu trden yorumlar haberlerine giri cmlesi olarak kullanmaktadr.
Cebr tarih telakkisine sahip olan bn shkn nakilleri arasnda; Sonra Crhmller
Mekkede azdlar. Haram olanlar helal grdler, yabanclardan Mekkeye gelenlere
zulmettiler. Kabeye hediye edilmi olan mallar yediler, bu yzden ileri bozuldu
2936
; Yce
Allah ona risletini ve ikramn vermek istediinden, onu cahiliye pisliklerinden koruyor ve
onlardan uzak tutuyordu
2937
; Allah dinini izhar, Nebsini glendirmek, vaadini
gerekletirmek istediinde Resulullah(sav), Ensrdan bir grupla hac mevsiminde
karlat
2938
; Allah, Resulullah(sav)in onlara akl atmasyla ilgili olarak, Attn
zaman da sen atmadn. Ancak Allah att ayetini indirdi. Yani bu senin atmanla olmad. ayet
Allahn bu konuda sana yardm ve dmannn kalplerine att korku olmasayd, bu
zafer(senin atmanla) olmazd
2939
gibi yorumlara rastlamak mmkndr.

2931
bn Him, II, 500
2932
bn Him, II, 504-505
2933
bn Him, IV, 644
2934
Hayberle ilgili Cbirden gelen bir haberin senedinde, Cbir Haybere katlmad ibaresi ile kaynan
aslnda hdiseye ahit olmadn ifade etmitir. Bkz. bn Him, III, 331
2935
Hudeybiye haberinde Zhrnin yorumunu naklettii gibi. Bkz. bn Him, III, 322
2936
bn Him, I, 113
2937
bn Him, I, 183
2938
bn Him, II, 428
2939
bn Him, II, 668
331
bn shk, hemen hemen naklettii btn haberlerin nedenleri hakknda aklamalar da
bulunmutur.
2940
O, sadece savalar veya siyas hdiselerin nedenleri zerinde deil, Hz.
merin, mm Klsmle evlenmek istemesinin nedeni,
2941
Resulullahn Zeyneple Ebul-
s neden evlendirdii
2942
gibi sosyal hayata dair hdiselerin sikleri zerinde de durmutur.
bn shk hdiselerin nedenlerini aklarken tarih kkenlerden,
2943
akrabalk ilikilerinden
2944

ve ayetlerden
2945
faydalanmtr.
2. 5. 10. Objektiflik
Daha nceki siyer kaynaklarnda olduu gibi, bn shk da nesnellii, inancn,
hislerini gizlemek olarak deil, kendisine ulaan haberleri, sansre yer vermeden, geldii
haliyle nakletmek eklinde anlam ve uygulamtr. bn shkn, rivyetlerinde din
hassasiyetlerini belirtme konusunda, kendisini herhangi bir kstlamaya tabi tutmad grlr.
O, Ebu Leheb iin Allahn dman, melun
2946
Nevfel b. Huveylid,
2947
Nadr b. el-Hris,
2948

Umeyr b. Vehb
2949
iin eytan, Ebu Cehil iin Fsk
2950
ve Allahn dman
2951
gibi
nitelendirmelerle din hislerini ekinmeden belirtmitir.
2952
bn shk, melun dedii Ebu
Lehebi ven iirlere yer verdii gibi,
2953
onun olumlu davranlarn da nakletmitir.
2954

bn shk, Mslmanlar aleyhine olan haberlerin naklinde de herhangi bir kstlamaya
gitmemitir. Nitekim, Hz. Muhammed ve ashab zemmeden mrik iirlerini nakletmede
herhangi bir mahzur grmemitir. Ayn tutumu Mslman kaynakl iirlerde de sergilemitir.
O, Huneynde az mal alan Abbs b. Mirdsn,
2955
ve yine Huneynde Ensra mal
verilmeyince Hassn b. Sbitin
2956
Resulullah itab ettikleri iirlerini nakletmitir.

2940
bkz. bn Him, I, 20, 43, 45, 94, 112-113, 124, 125, 132, 136, 137, 138, 179, 186, 192-193, 350, 355; II,
364, 419, 467, 513, 467; III, 47, 190, 204, 290; IV, 370, 389-394, 414-415
2941
2942
bn Him, II, 651; ayrca bkz. bn Him, I, 30
2943
2944
bkz. bn Him, I, 154, 179
2945
2946
bn Him, I, 269
2947
bn Him, I, 282
2948
bn Him, I, 300
2949
bn Him, II, 661
2950
bn Him, I, 320
2951
bn Him, II, 388
2952
bkz. bn Him, I, 361; II, 709; III, 220, 241; IV, 568, 577
2953
bkz. bn Him, I, 177
2954
bn Him, II, 371
2955
bn Him, IV, 493-494
2956
bn Him, IV, 497-498
332
2. 5. 11. slup
bn Hbbn, bn shk hakknda, nsanlarn en gzel haber sunan
2957
demektedir.
bn shkn, naklettii btn haberlerde izledii yntem neredeyse ayndr. ncelikle o,
haberine bir giri cmlesi ile balamaktadr. Hdisenin nedenini aklamak ya da arka plan
hakknda bilgi vermek iin kulland giri cmlesini,
2958
hdise ierisinde geen bir ifadeden
semektedir.
2959
Daha sonra hdise ile ilgili ayrntlar sahih kabul ettii haberden, zayfa
doru bir sralama dahilinde anlatr. En sonunda da konuyla ilgili nzil olan ayetleri
zikrederek konuyu tamamlamaktadr. bn shk, ald kaynann anlatmna da dikkat
ederek, daha derli toplu rivyetleri tercih etmektedir. Mirac haberini o, Ebu Sad el-
Hudrden uzun bir alnt ile anlatmtr.
2960
Bunun nedeni, elinde sadece Ebu Sad el-
Hudrnin haberi olmas deil, Ebu Sadin haberinin dierlerine gre daha dzenli
olmasndandr. bn shk, hdiseleri sebep-hdise-sonu ilikisi ierisinde ele alarak
nakletmekte, her hdisenin nedeni ve sonular zerinde durmay, tarih anlatmnn temeline
yerletirmektedir.
bn shkn haber metinleri zerinde iki trl tasarrufu olmutur. Kendisi, bazen ana
balkla ilgili anlatmlar, farkl rivyetleri bir araya toplamak suretiyle tek bir metin haline
getirirken, bazen de bunun tam zddn yaparak, aslnda tek bir metne sahip olan haberi, farkl
anlatmlar haline dntrmtr. bn shk, Hudeybiyeye gidii, Zhr ve Abdullah b. Eb
Bekr kaynakl olarak nakletmitir. Kendisi hdisenin anlatmna Zhr ile balam, araya
Abdullah b. Eb Bekrin haberini yerletirmi ve yine Zhr ile devam etmitir. Anlalan o ki,
paragraf da ortak bir metindir. Ancak bn shk, bunu iki farkl kaynaktan alarak cem ettii
izlenimini vermitir; Zhr, Resulullah, Bizi onlarn bulunduu gzergahn dnda
farkl bir yoldan kim kartacak? dedi. Abdullah b. Eb Bekr, Eslemden bir adam, Ben ey
Allahn elisi dedi
2961
Yine ayn haber ierisinde; bn ihb, Huleys b. Alkame
Kureye geri dnd. Grdklerinden dolay Resulullahn yanna kadar gitmedi. Bunlar
Kureye anlat. Onlar, Sen hele bir otur, alt taraf bir bedevisin ve bunlardan anlamazsn
dediler. Abdullah b. Eb Bekr, Huleys buna kzd ve Ey Kurey topluluu dedi.
Zhr haberinde dedi ki, Sonra onlar Resulullah(sav)e Urve b. Mesd es-Sakafyi

2957
bn Hbbn, Mehr, I, 139
2958
bn Him, II, 422, 438; ayrca bkz. bn Him, II, 415-416, 419
2959
Ubde b. es-Smite atfedilen[bn Him, II, 433] Onlar kadnlar biati ile biat ettiler. Bu sava farz
klnmadan nceydi cmlesini, Akabe biatleri iin[bn Him, II, 431]; Ebu Rfinin Her kim geri kalrsa
yerine bir adam gnderirdi..[bn Him, II, 646] cmlesini ise, Kureyin Bedre hazrlanmas haberine giri
cmlesi olarak kullanmtr. [bn Him, II, 609]
2960
2961
bn Him, III, 309
333
gnderdiler
2962
bn shkn kendi dneminde intihal sulamasna muhatap olduuna dair
herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Ancak onun byle bir ynteme bavurmasnn nedenini,
dneminde mevcut olan bir Siyer eserini deil de, kendi orijinal kaynaklarn kullandn,
her bir rivyeti kaynandan ayr ayr aldn gsterme arzusuna balamak mmkndr. Yine
de bn shkn neden byle bir ynteme bavurduu konusunda kesin bir netice, ancak
kendisinden nceki -u an iin kayp konumda olan- siyer klliytnn ortaya karlmas ile
tespit etmek mmkn olabilecektir.
bn shk, hdise hakknda nakillerini bitirdikten sonra, Bu Arap kahinlerinden bize
ulaanlardr
2963
; Yahudilerin haberlerinden bize ulaandr
2964
gibi ifadelerle anlatmn
bitirmekte ve bazen de sradaki haberi belirtmektedir; Resulullah, Mekkede kald ve
Rabbinden kendisine Mekkeden k iin izin vermesini bekledi. Ve Medineye hicret
2965

Tabi bu ekleme sonraki rvi veya mstensihlerden birinin tasarrufu deilse.
bn shk, gazve haberlerini de belli bir dzen dahilinde anlatmaktadr. Uygulamada
istisnalar olmakla beraber, bn shk gazve haberlerini u sra dahilinde anlatmaktadr;
1-Gazvenin ismi,
2- Gazveye k tarihi,
3- k nedeni,
4-Katlanlar, her iki tarafn kuvvetleri,
5-Gidi gzergah(coraf konumu),
6-Hdise, ayrntlar, sonu, ayet varsa fkh uygulamalar,
7-Konu ile ilgili ayetler ve tefsiri,
8-Konuyla ilgili hadisler,
9-ehit olanlarn isim listeleri,
10-Konuyla ilgili taraflarn iirleri.
Onun haber sunma slubunda kulland ibarelerin nemli bir yeri vardr. Biz
kulland ibareleri tek tek ele alarak incelemenin daha doru olaca kanaatindeyiz:
1-Rivyet edilir()/Denilir('-,)/Anlatlr ) -`-= ( : Bu ibareler ismini vermedii veya
rivyet hakkn alamad kaynaklara yapm olduu atflara iarettir. Kureyin Ruknde
Sryanice bir yaz(kitabe) bulduu rivyet edilir. Yahudi bir adam okuyuncaya kadar, onda

2962
bn Him, III, 312-313; bn shk, Mekkenin fethinde Mriklerin direnmesi haberinde de ayn ynteme
bavurmutur. Bkz. bn Him, IV, 407
2963
bn Him, I, 211
2964
bn Him, I, 214
2965
bn Him, II, 468
334
ne yazdn anlamadlar
2966
; Esm bnt. Eb Bekrden anlatlr ki ) -`-= ( gece
kaldk. Resulullah (sav) in nereye gittiini bilmiyorduk. Ta ki cinden bir adam
2967

2-ddia Ederler(=, ,-=, = '-' - , '-' ` =): Horovitz
2968
ve Guillaume
2969

bn shkn, bu ibareyi hdise hakkndaki phesini izhar iin kullandn savunurken, bu
ibareleri nerelerde kullandn tespit eden Robson, bn shk, herhalde byle ifadelerin kfi
otoriteye sahip olmadn anlam ve bu sebeple onlar iddia olarak beyan etmitir. Onun,
halkn iddias olarak dercettii baz hdiseler, byk bir man tamazlar ve bu keyfiyet, bn
shkn, mmkn olduu kadar dikkatli olmaa altn gsterir
2970
demektedir. bn
shkn, Zhr iin kulland, Zhr iddia etti ki ibaresine dayanarak da, bn shkn,
ondan ald haberler hakknda teredddn izhar etmitir
2971
demek suretiyle, Horovitzin
grne intisab etmitir.
bn shk, insanlar arasnda dolaan anlatlar da bu ibare ile vermitir; ddia ederler
ki; nsanlarn konutuklarna gre, '-' ( ,`-=`, '-, ,-=, )-Allah daha iyi bilir-mine
yle dermi
2972
; ddia ederler ki; nsanlarn konutuklarna gre, Allah en iyisini bilir-
Sadl annesinin Resulullah Mekkeye getirdiinde
2973
; Ensrn iddiasna gre
2974
;
Yemenlilerin iddialarna gre
2975

bn shk, bu ibareyi eserinde olduka sk kullanmtr.
2976
O bu ibareyi, Him b.
Urve,
2977
sm b. mer,
2978
Zhr,
2979
Muhammed b. Sad b. el-Mseyyib,
2980
Muhammed b.
Cafer
2981
gibi kaynaklar iin de kullanmtr. Bu da bn shkn, sz konusu ibareyi sadece,
kayna belli olmayan haberler iin kullanmadn gsterir. Bizim kanaatimiz, kaynann
verdii haberi destekleyecek baka kaynaklardan herhangi bir nakil veya delil bulamad
durumlarda bu ibareyi kulland ynndedir. Nitekim onun, hdise ile ilgili iki farkl gr
verdii haberlerde de bu ibareyi kullanm olmas,
2982
bu grmz desteklemektedir. Bu
konudaki bir dier delilimiz ise, bn shkn bunu ifade etmesidir; Bana Abdullah b. Cahn

2966
2967
Taber, Trh, I, 570
2968
2969
Guillaume, Int. xx
2970
Robson, 120
2971
Robson, 120
2972
bn Him, I, 157
2973
bn Him, I, 167
2974
bn Him, I, 21
2975
bn Him, I, 27; ayrca bkz. bn Him, I, 23, 27, 28, 118
2976
bkz. bn Him, I, 97; II, 464; III, 254, 334; IV, 592..
2977
bn Him, III, 334
2978
bn Him, III, 122
2979
bn Him, IV, 592
2980
bn Him, I, 173
2981
bn Him, IV, 398
2982
bkz. bn Him, III, 97; IV, 398
335
ailesi iddia etti ki, Hamza Abdullahn days idi. Ona da Hamzaya yaptklar gibi msle
yaplmt. Ancak cierleri yarlmamt dedikten sonra, o, Bunu sadece onun ailesinden
iittim
2983
demek suretiyle baka kayna olmadn belirtmitir.
3-Zikredildiine Gre ' ( , ' '-, ): bn shk, farkl grler barndrmayan
veya farkl gr olmakla beraber delilleri olan haberleri bu ibare ile vermitir; Bana
zikredildiine gre onlar, Yemen Nusaybninden 7 cindi
2984
; Resulullah(sav)-zikredildiine
gre-Kulsm b. Hidmin yanna indi. O, Ben Amr b. Avfn kardeidir. Ben Ubeydden
birisidir. Ayn ekilde denilir ki, hayr, o Sad b. Haysemenin yanna indi. Kulsm b. Hidmin
yanna indiini syleyenler derler ki, Resulullah(sav) Kulsm b. Hidmin evinden kt
zaman, insanlarla Sad b. Haysemenin evinde oturuyordu. nk Sad ailesi olmayan birisi
idi ve Resulullah(sav)in Muhacir ashabndan bekar olanlarn eviydi. Bu yzdendir ki, O,
Sad b. Haysemenin evine indi denilir. Hangisinin olduunu en iyi Allah bilir. Biz bunlarn
hepsini iittik
2985
; Denildiine gre, Zu Nuvs katledenler arasnda Abdullah b. es-
Smirde vard
2986
gibi.
4-Allah Bilir( '= - ( ): Robson, onun bu ibaresinin kullanmasn, haberi aratrmakszn
kabul etmediinin bir delili olarak deerlendirmitir.
2987
Bununla beraber, bn shkn, Zt
rivyetleri aktardktan sonra, aralarn bulamadndan hangisinin doru olduunu Allah
bilir demek zorunda kald
2988
da ileri srlmtr. Ancak, bn shkn, naklettii
rivyetlerin aralarn bulmak gibi bir abasna, eserinin hibir yerinde rastlamak mmkn
deildir. bn shkn, bu ibareyi kulland yerlere baktmz zaman, onun tercihte
bulunmad yerlerde Allah bilir ibaresini kullandn grmekteyiz. Yani o, haber
hakkndaki phesini dile getirmek iin deil, iki farkl rivyet karsnda herhangi bir tercihte
bulunamadn ifade iin bu ibareyi kullanmtr. Zira, o, her zaman iin iki farkl rivyetten
sonra
2989
veya iddia ederler
2990
bana ulatna gre
2991
gibi ibarelerle anlatt
haberlerde bu ibareyi kullanmtr.
5-Veya dedii gibi( ' '- ): Bu ibareyi, aslnda bir kaynaa dayanmayan sadece
tahminde bulunduu nakilleri ifade iin kullanmtr. bn shk, herhangi bir kaynak

2983
bn Him, III, 97
2984
Taber, Trh, I, 555
2985
bn Him, II, 493
2986
bn Him, I, 36
2987
Robson, 121
2988
Azimli, Mehmet, Hz. merin Mslman Oluuyla lgili Rivyete Farkl Bir Yaklam, slmiyt, VI/1,
(2003), 173-183, 175
2989
rnekler iin bkz. bn Him, I, 12, 27, 35, 50, 83, 118, 146, 348; II, 392, 480, 493, 494, 566, 600; III, 206,
228, 239, 283; IV, 577
2990
bkz. bn Him, I, 151, 157, 167; II, 596
2991
336
vastasyla ulaamad ksmlar, tahmini bir anlatmla doldurmutur. bn shkn, haber
metni ierisindeki baz boluklar, haberin akna ve sonucuna etki etmeyecek ekilde
kendisinin doldurduunu syleyebiliriz. Bizim tarihte boluk doldurma yntemi olarak
isimlendirmeyi nerdiimiz, bu ynteme rnek olarak; Ebu Tlib, yolculuk iin hazrlannca
Resulullah ona yapt-iddia ettiklerine gre-Ebu Tlib ona acd vededi. Veya benzer bir
ey syledi
2992
; Hz. Haticenin, Meyserenin kendisine sylediklerini, Varaka b. Nevfele
anlatt haberde Varakann szlerinden sonra, veya buna benzer eyler syledi
2993
;
Kureyin kendi arasnda Hz. Peygamberi konumalar, bunun kadar baka birine sabrl
davranmadk. Bize sefihlik isnd etti. Babalarmza svd. Dinimizi ayplad. Cemaatimizi
datt. Biz btn bunlara sabrettik. Veya buna benzer eyler sylediler
2994
gibi
anlatmlarn zikretmek mmkndr. bn shk, bazen bu ibareyi kaynaa dayal bir haberden
sonra kullanmtr.
2995
Byle durumda ise, o, ya kaynann bo brakt yerleri doldurmu,
ya da bu ii bizzat kaynann kendisi yapm demektir.
6-Bana ulatna gre( -'- '-, ): bn shkn kulland bir dier ifade de, bana
ulatna gre ibaresidir. Bu ibare ile tevsike ihtiyac olmayan umum bilgiler aktard
ihtimali zerinde duran Robson, bn shkn kaynaklarnn isimlerini hatrlayamad iin, bu
tarz isnd kullanmna gittiini syler
2996
Robsonun hareket noktas, kitab olmayan ifh
haber naklidir. Oysa, bn shk dneminde artk ifh haberden bahsetmek, dnem
hdiselerinin grg tankl durumu hari, neredeyse imkanszdr. Hele isndn henz inkif
etmedii iddias da, tartmaya ak olmayacak kadar geersiz bir iddiadr. Nitekim, bn
shkn, itham etmediim biri ibaresi bile bal bana, isndn inkifna delildir. Zira bn
shk bu ibaresiyle, kaynann gvenilirliine iaret etmekte, muhtemel tenkitleri bertaraf
etmeye almaktadr. bn shkn bu ibareyi hangi amala kullandn tespit etme
konusunda yeterince ipucuna sahip olmadmz belirtelim. Bununla beraber niin kulland
konusunda iki ihtimalden bahsedilebilir ki bunlar; ya eserinden faydaland, ancak
aralarndaki rekabet veya gvenilirlilik gibi nedenlerden tr, ismini vermek istemedii
melliflerin, kaynaksz olarak naklettii haberler iin bu ibareyi kulland-ayet mellif bir
kaynaa dayanmsa o zaman itham etmediim biri ibaresini tercih etmektedir-, ya da bir
ekilde elde ettii, ancak herhangi bir kaynaa dayanmayan rivyetlerinde bu ibareye
bavurduudur.

2992
bn Him, I, 180
2993
bn Him, I, 191
2994
bn Him, I, 289; bn shkn bu ibareyi kulland dier yerler iin bkz. bn Him, I, 48, 247, 267, 294,
295, 296, 297, 298
2995
bkz. bn Him, I, 295, 296, 297, 298
2996
bkz. Robson, 121-122
337
Btn bunlarn neticesinde diyebiliriz ki, bn shk kulland ibareleri rasgele
serpitirmemi, kulland her ibareyi belli bir ama dorultusunda yerli yerince kullanmtr.
bn shk eserinde, bn Him ve Vkdnin aksine neredeyse hi tercihte bulunmaz.
Sadece bir yerde, o da ilim ehline dayandrarak ve ncesinde Allah bilir ibaresini
kullanarak tercihini ifade etmitir; ddia ederler ki, Hamza, Resulullahn kendisine verdii
sancan ilk sancak olduunu dile getirdii bir iir sylemitir. ayet Hamza bunu sylemise,
o doru sylemitir Hangisinin olduunu en iyi Allah bilir. Ama ilim ehlinden
dinlediimize gre, Ubeyde b. el-Hris kendisine sancak verilen ilk kiidir ddia ettiklerine
gre Hamza yle dedi..
2997
Bu anlatmdan da anlalaca zere, bn shk sz konusu
tercihini yaparken olduka zorlanmtr. Burada unu belirtelim ki, bn shkn tercihinden
kastmz, eserine ald farkl rivyetler arasndaki tercihidir. Yoksa eseri haricinde brakt
rivyetler deildir. Zira, eserine almad rivyetlerde tercihini yapt ve tercihine gre ilgili
haberi kabul etmedii aktr. Mus b. Ukbenin Zhr veya Urve kaynakl olarak naklettii
haberlerden, bn shkn bhaber olduunu sylemek, kaynaklar asndan mmkn deildir.
Dolaysyla tercihlerinde, kaynaklarnn etkisinden bahsolunamaz. Bunun haricinde, bn
shkn tercih gerekeleri hususunda yorum yapmak, mevcut veriler nda mmkn
grnmemektedir.
bn shkn rivyetlerinde tercih yapmamasndan dolay, kendi iinde elikiye
dt durumlar da vardr. O, Htb b. Eb Belteann mektubunu tayan kadnn kimlii
konusunda, Mzeyneden bir kadn ve Ben Muttalibden birinin mevls olan Sra isimlerini
nakleder ve bir tercihte bulunmaz.
2998
Ancak Mekkenin fethi haberinde mektubu tad
iddia edilen Srann ismini, Mekkede Resulullaha eza eden ve kendisine eman verilenler
arasnda zikretmektedir.
2999
bn shkn bu tutumundan hareketle, Siyer mellifleri arasnda,
rivyetlerine gre bir ekol tasnifi yaplacaksa bn shk Nakil Ekolnden, bn Him ve
Vkdyi ise Rey Ekolnden saymak mmkndr. Nakil ekolnde, rivyet esastr. Dolays
ile tercih hakk daha ok okuyucuya braklm olup, kendi grn mmkn mertebe
anlatmna dahil etmeme anlay hakimdir. Ancak, gerek bn Him, gerekse de Vkd,
kendi tercihlerini belirtmekte bir saknca grmemilerdir.
bn shk anlatt konu ile ilgili sonraki dnemlerde bir olay meydana gelmi ise,
konu balamnda bu hdiseyi de anlatmtr. Hlful-Fudl anlamasn anlatrken; Hz.
Hseyinin Vdil-Kurdaki bir arazi nedeniyle anlamazla dt Veld b. Utbe b. Eb

2997
bn Him, II, 596
2998
2999
bkz. bn Him, es-Sre, IV, 410-411
338
Sfyna kar Hlful-Fudlu armas
3000
haberini ve yine ayn konuda, Abdulmelik
Muhammed b. Cbeyre, Ey Ebu Sad, biz ve siz, yani Abduems b. Abdimenf oullar ve
Nevfel b. Abdimenf oullar Hlful-Fudlda deil miydik
3001
eklindeki haberi
nakletmitir.
2. 5. 12. Hatalar
bn shkn naklettii bilgilerdeki hatalarna dikkat ekilmi, alimler tarafndan
tenkidi yaplmtr. Bu tr tenkitlerin ilm olmas hasebiyle yapc olduklarn syleyebiliriz.
Bu konuda en iddetli tenkitler, onun rvileri arasnda yer alan bn Hima aittir. leride
zerinde duracamz gibi, bn Him eseri naklederken ayn zamanda onun tenkidini de
yapmtr.
bn Himdan baka, onun nakillerinden en ok faydalanan Taber ve bn Kesr de
yeri geldiinde onun rivyetlerini eletirmilerdir; Taber, bn shk grn kimseye
isnd etmiyor. Oysa bu, ancak Allahtan veya Resulullah(sav)den gelen haberle bilinebilecek
bir ilimdir
3002
; Taber, bn shk bu konuda, durumun byle olduunu nk Allahn
btn yaratl Cuma gn bitirdiini bunun da 7. gn olduunu, o gn ara istiva ettiini,
bu gnn Mslmanlarn bayram olduunu syleyerek iddiasna delil getirmektedir. Onun
getirdii delil onun hatasna delildir
3003
; bn Kesr, bn shkn Ebu Mus el-Earyi
Mekkeden Habe topraklarna hicret edenlerden saymas gerekten gariptir
3004
Bununla
beraber ayn alimler, bn shkn ilm deerini takdir etmilerdir. Nitekim bn Kesr,
Buhrnin rivyetine kar bn shkn rivyetini, O, bu iin imamdr gerekesi ile tercih
etmitir.
3005

bn shkn baz rivyetlerinde dikkatsiz davrandn sylemek mmkndr;
Ebreheden sonra Habe Melikliine olu Yeksum daha sonra da Yeksumun kardei Meruk
geti
3006
derken, Ebrehe kssasnda onun Yemene Melik olduundan bahsetmektedir.
3007

Ancak bu tr elikili haberlerde bn shkn bir dahli olmadn da belirtelim. Daha nce de
deindiimiz gibi, bn shk, kendisine ulaan haberlere hi dokunmadan, nasl geldi ise yle
nakletmi, neredeyse hibir surette tenkide, tahlile tabi tutmamtr.

3000
bn Him, I, 134-135
3001
bn Him, I, 135
3002
Taber, Trh, I, 30
3003
Taber, Trh, I, 35
3004
3005
bkz. bn Kesr, el-Bidye, IV, 444
3006
bn Him, I, 61-62
3007
bn Him, I, 42
339
2. 6. Tesiri
bn shkn nemi konusunda bn Adiy, Muhammed b. shkn bir ok hadisi
vardr. mamlar ondan rivyet etmilerdir. bn shkn hi fazileti olmasa dahi, Melikleri
hibir faydas olmayan kitaplarla megul olmalar yerine, insanlarn yaradl,
Resulullah(sav)in Mezsi ve Risleti ile megul olmaya yneltmesi fazilet olarak ona yeter.
Bu fazilette ncelik bn shkndr. Bu konuda ondan sonra, daha bakalar da tasniflerde
bulundular. Fakat hi biri onun ulat noktaya ulaamadSikalar ve mamlar ondan
rivyette geri durmamlardr. der.
3008

bn shk, kendisinden nceki biraz da amatrce olan siyer almalarna ciddi bir
dzen getirmi, kendisinden sonrakiler iin gerek ierik gerekse de yntem asndan deerli
prensipler ihdas etmitir. Siyer haberlerini, kronolojik ve bir btn halinde anlatm
konusundaki becerisi, genel siyer anlatm tarz olarak benimsenmesine neden olmutur.
Kendisinin ilk genel tarihi telif etmesi de, sonraki dnemlerde bu trden literatr
zellikle kaynak ve ierik asndan etkilemitir. Onun, dier milletlerin tarihlerini, kendi
kaynaklarndan aratrmaya almas, eserinde Tevrat, ncil ve dier milletlerin
sylencelerine yer vermesi, slm tarih yazclnda kaynak genilemesi asndan etkili
olmu, sonraki dnemlerde bu tr kaynaklar daha youn bir ekilde kullanlmaya devam
etmitir.
bn shkn bir dier tesiri ise, tarih anlay konusunda olmutur. Kendisinin
haberleri herhangi bir tenkite, tahlile tabi tutmamas, tercihte bulunmamas her ne kadar kendi
dneminde etkili olmasa da, sonraki yllarda neredeyse slm tarihiliinin karakteristik
zellii haline gelmi, rivyetler zerinde mmkn mertebe az konuulmutur.
Eserinin, her dnemde rvilerin ilgisini ekmi olmas, rivyetlerinin yaygnlamasna
ve siyere dair genel kabul gren anlatlar olmasna vesile olmutur. Kendisi, siyerin
erevesini izmi, rivyetleri dndaki nakillerin az rivyetler haline gelmesini salamtr.
bn shkn bu alanda tartmasz otorite olmas tevecchleri zerine ektii gibi,
rivyetlerinin genel kabul grmesinde, siyas idarenin destei ve dnemin alim ve
talebelerinin tercihleri de etkili olmutur.
2-Mamer b. Rid(153/770)
Mamer b. Rid el-Ezd el-Haddn
3009
(el-Harrn
3010
)nin knyesi Ebu Urve b. Eb
Amr el-Basrdir.
3011
Abdusselm b. Abdilkuddusun mevls olan Mamer,
3012
Basraldr.
3013

3008
bn Adiy, VI, 112; Mizz, XXIV, 426-427; Zeheb, Alm, VII, 48; bn Hacer, Tehzb, V, 29
3009
Mizz, XXVIII, 303; bnul-md, I, 235
3010
Sad, 27
340
Kfeli olduu da sylenmitir.
3014
Bu gr sadece bnun-Nedm dile getirmitir.
Muhtemelen ona dayanan Marsden Jones da onu Kfeye nispet eder.
3015
Ancak, btn
kaynaklar onun Basral olduunu ifade etmilerdir. Basral olduunu destekleyen baka
rivyetler de vardr. Bunlardan biri Mamerin, Basradan ayrlrken Eyybun ona azk
hazrlatmas ve uurlamas yolundaki rivyettir.
3016
Ayn ekilde Mamer, sonraki yllarda da
annesini ziyaret iin Basraya gitmitir.
3017
Mamer, Basradan Sanya gm, Yemende
ikamet etmi
3018
ve orada vefat etmitir.
3019

Mamer, hadis talebi iin Kfe, Medine, Yemme gibi bir ok blgeye gitmitir.
3020

Nitekim Ahmed b. Hanbel, O, dneminin en ok ilim talep edeni idi. Yemene ilk
gidendir
3021
derken, baka bir defasnda da, Mamerin ulap da ilim almad biri
yoktur
3022
demitir. phesiz, Mamerin Sanya gitmesinde, oraya giden veya oral olan
ashabn ayr bir yeri vardr.
3023
Juynboll, Mameri hadis yolculuuna kan ilk kii olarak
zikretmektedir.
3024
Ancak, Mamerden nce de bu tr yolculuklara(Talebul-lm veya
Rihletul-lm) kanlar vard.

3011
bn Sad, V, 546; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Mehr, I, 192; bn Mnceveyh, II, 227; Mizz, XXVIII,
303; Zeheb, el-ber, I, 220; Sad, 27; Mamerin ismi, knyesi daha bir ok kaynakta zikredilmitir. Bkz.
Mslim, el-Kn, I, 625; Icl, II, 290; bn Kuteybe, el-Merif, 506; bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 412; bn
Eb Htim, el-Cerh, VIII, 255-256; Drakutn, Zikru Esmit-Tbin, I, 348; Kulbz, II, 722; Bc, II, 741;
bnul-Cevz, el-Muntazam, VIII, 171; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Zeheb, el-Kif, II, 282; Al, I, 283;
bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 394; Tehzb, V, 480; Takrb, I, 541; Suyt, Tabakt, I, 88-89; bnul-md, I,
235
3012
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; bn Mnceveyh, II, 227; Mizz, XXVIII, 303; ayrca bkz. bn Kuteybe, el-
Merif, 506; Sad, 28. Onun, anne tarafndan Muhalleb b. Eb Sufrann kardei olan Abdurrahman b. Kaysn
mevlas olduu da sylenmitir. Bkz. bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; bn Mnceveyh, II, 227; Bc, II, 741
3013
bn Sad, V, 546; bn Kuteybe, el-Merif, 506; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Mehr, I, 192; Hall, I,
197; Bc, II, 741; bnul-md, I, 235
3014
bnun-Nedm, 186
3015
3016
bkz. bn Sad, V, 546; Zeheb, Alm, VII, 8; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3017
bkz. bn Sad,V, 546
3018
Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; bn Kuteybe, el-Merif, 506; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Kulbz,
II, 722; Bc, II, 741; Mizz, XXVIII, 304; bn Hacer, Tehzb, V, 480
3019
Hall, I, 197; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3020
bkz. Sad, 69-71
3021
bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 412; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 307; Zeheb,
Alm, VII, 7; bnul-md, I, 235
3022
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256. Onun btn blgelerde haber topladn ifade eden bir dier sz de Ali
b. el-Mednden gelmitir; Rivyetlerinde btn blgelerin ilmini, Mamer b. Rid gibi olanlar topladlar.
Mamer, ilk asrda, hadisin onlarn etrafnda dnd alt kiiden rivyet etmitir. Bunlar; Hiczda Zhr, Amr
b. Dnr, Kfede Seb ve Ame, Basrada Katde ve Yahy b. Eb Kesrdir
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII,

256; Rmhurmuz, 620; farkl varyantlar iin bkz. bn Muhammed, Mesil, I, 335; Mizz, XXVIII, 306; Zeheb,
Alm, VII, 7. Benzer bir sz bn Hbbna da atfedilmitir. Bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Hall, I,
197; Mizz, XXVIII, 306-307
3023
bn Sad, Yemene giden veya oral olan Resulullahn ashab konusunda bir blm ayrmtr. Bkz. bn
Sad, V, 523-535
3024
bkz. Juynboll, Hadis Tarihinin Yeniden nas, 95[Kendisi bu grn Baddnin, er-Rhle f Talebil-
Hads, 94e dayandrmaktadr]
341
Mamer, en son olarak Sanya gitmitir. Yemen valisi, Mameri orada tutmak iin
kendisine altn gndermi ancak o, bunlar kabul etmeyerek iade etmitir.
3025
San halk,
Mameri, evlendirmek suretiyle yanlarnda kalmasn salamlardr.
3026

Kendisinde bir kadda bulunmas gereken her trl sfat ve art toplam
3027
olan
Mamerin fkh konularda da otorite olduunu sylemeliyiz. Ubeydullah b. Amrn anlatt,
bir adamn gelerek Eyybten yemin konusunda fetva istemesi ve onun da Mameri iaret
etmesi eklindeki rivyet,
3028
bu konudaki otoritesini gstermesi asndan dikkate deerdir.
Mamer genellikle, iittiklerine dayanarak fetva vermi, ok az, kendi gryle fetva
vermitir.
3029

Mamerin, Hasan el-Basrnin cenaze trenine katld ve ayn yl ilm faaliyetlere
balad ifade edilmitir.
3030
Kendisi, 14 yanda iken, Katdenin meclisine katldm, ondan
iittiim her hadis sanki gsme nakedildi
3031
diyerek ilme balad ya ifade etmitir.
Baka bir sznde ise, Katde ile kk yata oturduu konu edilmektedir.
3032
lm tarihi ile
ilgili olarak 150/767,
3033
152/769,
3034
153/770
3035
ve 154/770
3036
tarihleri zikredilmitir.
Bunda ihtilaf olmakla beraber, Ramazan aynda
3037
ve 58 yanda
3038
vefat ettii konusunda
bir ittifak sz konusudur. Zeheb doum tarihi ile ilgili olarak, 95/713 veya 96/714 tarihlerini
verir.
3039
Buna dayanarak lm tarihleri arasnda 153 veya 154n daha doru olabileceini

3025
bkz. Zeheb, Alm, VII, 11; Mzn, VI, 481
3026
bkz. Icl, II, 290; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 309; Zeheb, Alm, VII, 8; bn Hacer,
Tehzb, V, 481; Mamerin vefatndan sonra, hanm ile Yemen kads Mutarrif b. Mzen evlenmitir. Bkz. bn
Sad, V, 546; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3027
Sad, 219
3028
Zeheb, Alm, VII, 7-8
3029
Sad, 221; Mamerin fkh rivyetleri ve metodu konusunda bkz. Sad, 179-235
3030
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; bn Hbbn, Mehr, I, 192;
es-Sikt, VII, 484; Kulbz, II, 722, 723; Bc, II, 742; Mizz, XXVIII, 304, 306; Zeheb, Alm, VII, 5; Mzn,
VI, 481; el-Kif, II, 282; bn Hacer, Tehzb, V, 480-481
3031
Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Kulbz, II, 723; Hall, I, 197;
Bc, II, 742; bnul-Cevz, el-Muntazam, VIII, 171; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 306;
Zeheb, Alm, VII, 6; Mzn, VI, 481; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3032
Bc, II, 742
3033
bn Sad, V, 546; Kulbz, II, 723; bnul-Esr, el-Kmil, V, 594; Mizz, XXVIII, 310
3034
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Mehr, I, 192; bn Mnceveyh, II, 227; Mizz, XXVIII, 310; Zeheb, Alm,
VII, 14; bn Hacer, Tehzb, V, 481; Suyt, Tabakt, I, 89
3035
bn Sad, V, 546; Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; bn Kuteybe, el-Merif, 506; bn Hbbn, es-Sikt,
VII, 484; Kulbz, II, 723; bn Mnceveyh, II, 227; Bc, II, 742; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz,
XXVIII, 310-311; Zeheb, Alm, VII, 14-15; Mzn, VI, 481; el-ber, I, 220; Suyt, Tabakt, I, 89; bn Hacer,
Tehzb, V, 481
3036
Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Kulbz, II, 723; Bc, II, 742;
Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 310; bn Hacer, Tehzb, V, 481; Takrb, I, 541
3037
bn Sad, V, 546; Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Kulbz, II, 723; Bc,
II, 742; Mizz, XXVIII, 310; Zeheb, Alm, VII, 14; el-ber, I, 220; bn Hacer, Tehzb, V, 481; Suyt, Tabakt,
I, 89
3038
Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; Kulbz, II, 723; Bc, II, 742; bnul-Cevz, el-Muntazam, VIII, 171;
Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 310; bn Hacer, Tehzb, V, 481; Takrb, I, 541
3039
bkz. Zeheb, Alm, VII, 5
342
syleyebiliriz. Nitekim, Hasan el-Basrnin 110 ylnda ldnden ve Katdenin yanna 14
yanda gittiinden hareket eden Muhammed Rafet; Onun doum ylnn 96 olduunu tercih
ediyorum. lm yl ise 154 yldr. Bu tarihi tercih etmemizin sebebi, onun mrnn 58 ile
snrlandran rivyetlerin varldr
3040
der.
finin onu sen ettii, Evznin be imama denk tuttuu Mamerin,
3041
sikal
konusunda belli bir ittifaktan sz etmek mmkndr.
3042
Onun hakknda, bn Sad, Kendisi,
hilm, mrvvet, eref sahibi olan bir adamdr
3043
; bn Hbbn, Fakih, hafz, vera sahibi
idi
3044
; bn Nasriddn, Sika, hcce, vera sahibi
3045
; Ahmed b. Hanbel, Mamerle kim
kyasland ise, Mameri ondan stn buldum
3046
; Yahy b. Man,
3047
Nes,
3048
Sika; Amr
b. Ali
3049
ve Ebu Hafs el-Fells,
3050
nsanlarn en sdk; Icl,
3051
ve Yakb b. eybe,
3052

Sika ve slih; bn Cureyc, Size bu adam yani Mameri neririm. Kendi zamanndan
ondan daha alimi kalmad
3053
demilerdir.
Sen ifadelerinin yan sra, Mamerin de tenkit edildiini belirtelim. ncelikle o da,
bir ok siyer mellifi gibi, teeyy ile itham edilmitir.
3054
Mamere yneltilen mteeyyi
ithamnn ciddiye alnmamas ve bir ok ulema tarafndan tekrarlanmamas bu ithamn, bn
shka veya Vkdye yneltildii ekliyle fazla bir taraftar bulmadn gstermektedir. bn
shkn iliine delil bulmak iin, youn mesai harcayan ulemann, Mamerin a
dncesi paralelinde rivyetlerini grmezden gelmeleri olduka artcdr. Zira Mamerin
rivyetleri arasnda; ilk iman edenin Ali olduu,
3055
Resulullahn kendisi ile Aliyi

3040
Sad, 30
3041
Hall, I, 197; bn Hacer, Tehzb, V, 482
3042
Baz ricl kitaplarnda onun sika imam olduu belirtilmekle beraber kendisinde vehm olduu da ifade
edilmitir. Bkz. Zeheb, el-Mun, II, 671; Mzn, VI, 480; Zeheb, men Tkillime fhi, I, 179
3043
bn Sad, V, 546
3044
bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Mizz, XXVIII, 310; bn Hacer, Tehzb, V, 481; Suyt, Tabakt, I, 89
3045
bnul-md, I, 235
3046
bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 412; Mizz, XXVIII, 307; Zeheb, Alm, VII, 10; el-Mun, II, 671;
Mzn, VI, 481; el-Kif, II, 282; el-ber, I, 220; bn Hacer, Tehzb, V, 481; bnul-md, I, 235
3047
Mizz, XXVIII, 309
3048
Mizz, XXVIII, 310; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 394; Tehzb, V, 481
3049
Mizz, XXVIII, 309; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3050
Zeheb, Alm, VII, 7
3051
3052
3053
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Mizz, XXVIII, 310; Zeheb, Alm, VII, 9; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3054
bkz. Zeheb, el-Mun, II, 671
3055
Abdurrezzk, V, 325; Halfe b. Hayyt, I, 199; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 589; Mamer, bunu Zhrye
sorduunu ve onun da, Zeyd b. Hriseden nce iman eden birini tanmyorum dediini[bkz. Ahmed b.
Hanbel, Fedil, II, 836; bn Hacer, el-sbe, II, 600; Zhr, el-Mez, 46] ve yine Zhr kaynakl olarak Hz.
Haticenin ilk Mslman olduunu naklettiini[bkz. bn Sad, VIII, 17] de burada hatrlatalm.
343
kardeletirmesi,
3056
adru Hum hdisesi,
3057
Resulullahn Aliye, Seni seven beni
sevmitir, senin sevgin Allahn sevgisidir. Seni kzdran beni kzdrmtr sz,
3058

Hayberde sancan Aliye verilmesi haberi,
3059
Hz. Muhammedin Alinin kendisine
durumunu Hrunun Musya olan durumuna benzetmesi,
3060
Krtas haberi
3061
gibi, ann
ciddi anlamda delil olarak kulland haberleri bulmak mmkndr. Ancak Mamerin, tafdl
konusunda, Ebu Bekr, mer ve Osman zikrettii, sonra sustuuna dair gelen rivyeti,
3062

onaylamak nasl mmkn grnmyorsa, bu rivyetlerden Mamerin i olduu gibi bir
sonu karmak da mmkn deildir. ayet Mamerin rivyetlerine bir btn olarak bakacak
olursak, onun a taraftarlndan ziyade, Emev kartlndan bahsetmek daha doru
olacaktr. Kelbye dayanarak, Ben meyyenin Fedek arazisini kendilerine tahsis etmelerini
eletirdii ve bylece Resulullahn snnetini deitirdikleri yolundaki nakli
3063
bu konuda bir
fikir vermektedir. Ayn ekilde, hocas Zhrye dayanarak naklettii hilafet konusunda
herhangi bir nassn mevcudiyetini reddeden rivyetinin
3064
yan sra, Hz. Alinin biatten
gecikmesini, Kurn cem etmesine balayan rivyeti
3065
ondan bu itham izle etmeye
kafidir.
Mamerin tenkit edildii dier konular arasnda ise, Basrada rivyet ettiklerinde hata
yapmas,
3066
Katdeden tefsr rivyetlerini munkat senedle almas,
3067
Sbit, sm ve Him
b. Urveden naklettii hadislerin muzdarib olmas,
3068
mnker rivyetleri olmas
3069
ve
kimden rivyet ettiine dikkat etmemesi
3070
gibi eletirileri saymak mmkndr.
3. 2. Kaynaklar
Tespit edebildiimiz kadaryla kendisi siyere dair haberlerinde; Abbd b. Mansr,
Abdulazz b. mer, Abdulkerm el-Cezer, Abdullah b. Muhammed b. Akl b. Eb Tlib,

3056
Zhr, el-Mez, 177
3057
Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 592; bn Kesr, el-Bidye, VII, 350
3058
bn Kesr, el-Bidye, VII, 379. Yahy b. Man, Bu batldr. Sebebi ise, Mamerin, kardeinin Rafiz olan
bir olu vard. Mamer onun, kitaplarna ulamasna gz yummutu. Bu hadisi, Mamerin kitaplar arasna, o
sokmutur [Zeheb, Alm, IX, 575; XII, 367] diyerek sz konusu hadisi reddeder. Zeheb ise, bn Mane
itiraz eder ve Bu hikaye eksiktir. Mamer, Zhrnin hadisi konusunda hafzd, gafil deildi demek suretiyle
rivyetin ona aidiyetini onaylar. Bkz. Zeheb, Alm, IX, 576
3059
Mamer b. Rid, XI, 228; Abdurrezzk, V, 287; bn Eb eybe, VI, 369; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 584
3060
Abdurrezzk, V, 405-406; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 177; Zhr, el-Mez, 111
3061
Zhr, el-Mez, 136
3062
Zeheb, Alm, IX, 569
3063
Belzur, 43
3064
bkz. Zhr, el-Mez, 146
3065
Zhr, el-Mez, 148
3066
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Bc, II, 742; Mizz, XXVIII, 309-310; Zeheb, el-Mun, II, 671; Mzn,
VI, 481; bn Hacer, Tehzb, V, 482; bnul-md, I, 235
3067
Zeheb, Alm, VII, 9
3068
Zeheb, Alm, VII, 11; bn Hacer, Tehzb, V, 482
3069
Zeheb, men Tkillime fhi, I, 179
3070
bkz. Rmhurmuz, 418
344
Abdullah b. Osman b. Huseym, Ali b. Zeyd b. Cudn, sm b. Sleyman, At b. es-Sib, At
el-Horasan, Ebn[b. Eb Ayy], Ebu Amr b. el-Al, Ebu Hrn el-Abd, Ebu Hzim, Ebu
shk [es-Seb], Ebu Osman, Eas b. Abdillah, Eyyb, Hamd [b. Kays] el-Arac, Hemmm
b. Mnebbih, Hirm b. Osman, Him b. Urve, bn Eb Luheyh, bn Eb Nceyh , bn Tvs,
Katde, Leys, Mansr[b. el-Mutemir], Muhammed b. Mslim b. ihb ez-Zhr, Muhammed
b. Sib el-Kelb, Osman b. Zfer [el-Chen], Osman el-Cezer, Sbit el-Bnn, Sad b.
Abdirrahman, Slim, Sleyman el-Ame, Smme b. Abdillah b. Enes, Yahy b. Eb Kesr,
Yezd b. Eb Ziyd ve Zeyd b. Eslemden faydalanmtr. Bununla beraber daha bir ok
kayna vardr.
3071

Mamer Sanda, Sfynla
3072
ve Ebu Hureyrenin arkada Hemmm b. Mnebbihle
de grmtr.
3073
Kendisinin, Hemmmn sahifesinden yaklak 30 hadis iittii
nakledilmitir.
3074

Onun Zhr ile nerede grt konusunda er-Rusfe ismi zikredilir.
3075
Bununla
beraber yine kendisine atfedilen, Thiyyeden bir topluluun klesi idim. Alveri iin
Medineye geldim. Bir eve indim. nsanlarn etrafnda topland bir eyh grdm, ona ilim
arz ediyorlard. Ben de onlarla beraber arz ettim
3076
eklindeki szne-ayet doru ise-,
dayanarak, ilk karlamann Medinede olduunu, ancak ilim meclisine katlmasnn er-
Rusfede olduunu syleyebiliriz.
3077

Zhrnin nakillerini ulatrmada Mamerin ayr bir yeri vardr. Zhrnin ashab
ierisinde en sebtinin Mamer olduu ifade edilmitir.
3078
Mamer, Zhrnin Vefatun-Neb,
Sakfe gibi bir ok rislesinden faydalanmtr.
3079
Yahy b. Man, Zhr konusunda

3071
Kaynaklar iin bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378; Mslim, el-Kn, I, 625; bn Eb Htim, el-Cerh,
VIII, 255- 256; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Kulbz, II, 723; Hall, I, 197; bnul-Cevz, el-Muntazam, VIII,
171; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 304-305; Zeheb, Alm, VII, 5-6; el-Kif, II, 282; el-
ber, I, 220; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 394; Tehzb, V, 480-481; Suyt, Tabakt, I, 89
3072
Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 309; Zeheb, Alm, VII, 8. Ayn zamanda rvileri arasnda
yer alan Sfynla aralar daha sonra almtr. Aralarnn almasna neden olan hdiseyi bn Man
nakletmektedir; Sevr, Yemene gidince, Mamer bir gn ona geldi. Selam verdi ve Abdullah b. Akl, Neb(sav)
iki koyun kurban etti hadisini rivyet etti. Bu, bn Aklin hata yapt hadisti. Sfyn, ona, Ey Ebu Urve,
kahrol(asn) dedi. Mamer buna kzd, Sfyna gelmedi. O da ona gitmedi. yle ki, 153te lnceye kadar
onunla barmad bkz. Zeheb, Alm, VII, 17-18
3073
bkz. Mizz, XXVIII, 308; Zeheb, Alm, V, 312; VII, 7; el-ber, I, 221; bnul-md, I, 235
3074
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Zeheb, Alm, III, 89; VII, 17
3075
Kendisi, Zhrnin yanna o, er-Rusfede iken geldim ve meclisine katldm demitir. Bkz. Zeheb, Alm,
V, 342; Mzn, VI, 481; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3076
Zeheb, Alm, VII, 6-7; Mzn, VI, 481
3077
3078
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Bc, II, 742; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 308-
309; Zeheb, Mzn, VI, 481; bn Hacer, Tehzb, V, 481
3079
Resulullahn vefat haberinde Mamerin ana kayna Zhrdir. Bkz. Mamer b. Rid, XI, 63;
Abdurrezzk, V, 428-437; bn Sad, II, 217, 232, 251, 254, 257, 264-265, 269-270, 278, 305; III, 211; VI, 59;
VIII, 314; bn Eb eybe, II, 464; III, 15, VII, 428; shk b. Rheveyh, I, 42; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 196;
345
insanlarn en sebti Mlik b. Enes, Mamer, Ynus
3080
derken, baka bir yerde ise, bunlar
arasnda Mamerin Mlikten sonra en sebt olduunu ifade etmitir.
3081
Sfyn es-Sevrye
Seni Zhrden alkoyan ne idi? diye sorulunca o, Dirhemlerin azl, bize Mamer
yetti
3082
diye cevaplamas da, Mamerin Zhr rivyetlerindeki otoritesini dile getirmektedir.
Mamerin, Basra, San, Kfede haber toplad nakledilmitir.
3083
Muhammed
Rafetin tasnifine gre, Mamerin, Basral,
3084
Medineli,
3085
Kfeli,
3086
Mekkeli,
3087

Yemenli
3088
eyhleri vardr. Medineye gidip gitmedii konusunda ise Marsden Jones,
Kaynaklar onun Medineyle ilikisi konusunda susmaktadrlar demektedir.
3089
Oysa, bnul-
md onun, Medinede Nfiden rivyet aldn
3090
ifade etmektedir. Ayn ekilde yukardaki
sz de onun Medineye gittiini, en azndan kaynaklarn bu konuda susmadklarn gsterir.
Him b. Ysufun, Mamer yanmzda 20 yl kald. Onun bir kitabn grmedik, yani
o rivyetleri hfzndan rivyet ediyordu
3091
ve Ahmed b. Hanbelin, Mamer hafzadan
rivyet etmekteydi
3092
eklindeki szleri tartmaya aktr. Zira Mamer, Amein sahifeleri
benden kayboldu. Ancak, hadisini hatrlyorum ve hfzmdan rivyet ediyorum
3093
demitir.
Ayn ekilde Mamerin, Zhrden fk hdisesini arz yoluyla ald ifade edilmitir.
3094
Bu da
gstermektedir ki, Mamer rivyetlerinde yazl kaynaklardan(sahife, Kitab) faydalanmtr.
Nitekim, Muhammed Rafet, onun yazl kaynaklarn karmtr. Buna gre, Mamer;
1. Sahifetul-Ame,
3095

2. Sahifetu Cbir b. Abdillah el-Ensr
3096

3. Sahifetu Hemmm b. Mnebbih,
3097

4. Mchidin kitaplar,
3098

VI, 18, 117, 124, 151, 438; Abd b. Humeyd, 352; Mslim, Sahh, I, 312, 313, 315; bn Huzeyme, I, 64, 127; Ebu
Avne, I, 445; bn Hbbn, Sahh, XIV, 552, 561, 566, 586-588, 594; XV, 296-297; Beyhk, Snen, I, 605, 621;
IV, 254; V, 401; Sakfe haberi iin bkz. Abdurrezzk, V, 439-445
3080
Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Mizz, XXVIII, 308; bn Hacer, Tehzb, X, 219
3081
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 256; Mizz, XXVIII, 309; Zeheb, Alm, VII, 10; bn Hacer, Tehzb, X, 219
3082
Rmhurmuz, 236; Zeheb, Alm, VII, 8
3083
Hall, I, 197
3084
bkz. Sad, 48-52
3085
bkz. Sad, 53-57
3086
bkz. Sad, 57-62
3087
bkz. Sad, 62-63
3088
bkz. Sad, 64-65
3089
3090
Hall, I, 197
3091
Zeheb, Alm, VII, 8
3092
bn Muhammed, K. Bahrid-Dem, I, 412
3093
Zeheb, Alm, VII, 11
3094
bkz. Icl, II, 290
3095
Sad, 109
3096
Sad, 109-110
3097
Sad, 110-112
346
5. Simk b. el-Fadl el-Havln el-Yemnnin kitab,
3099

6. Osman el-Cezernin Mezsinden
3100
faydalanmtr.
Biz bu listeye Vehb b. Mnebbihin Rislelerinin de eklenmesi kanaatindeyiz. Zira,
Mamerin, Vehbin kitaplarn babasndan rivyet eden Abdulmunim b. drsle Yemende
grt nakledilmitir.
3101

3. 3. Rvileri
Kendisinden rivyet edenler arasnda, Ebn b. Yezd, brahim b. Hlid es-Sann, smil
b. Ulye, Eyyb es-Sahtiyn, Hammd b. Zeyd, Rabh b. Zeyd es-Sann, Sad b. es-Salt el-
Becel, Sad b. Eb Arbe, Sfyn es-Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Sellm b. Eb Mut, ube b.
el-Haccc, bnul-Mubrek, Abdurrezzk b. Hemmm, Abdulmelik b. Cureyc, Abdulmelik b.
Muhammed es-Sann, Abdulvhid b. Ziyd, Amr b. Dnr, mrn el-Kattn, Nsf b. Ynus,
Muhammed b. Sevr es-Sann, Muhammed b. Cafer under, Muhammed b. mer el-Vkd,
Muhammed b. Kesr es-Sann, Mervn b. Muviye el-Fezr, Mutemir b. Sleyman, Him
b. Ysuf es-Sann(San Kads), Vheyb b. Hlid, Yahy b. Eb Kesr, Yezd b. Zer, Ebu
shk es-Seb ve Ebu Sfyn el-Mamer gibi isimler vardr.
3102

Mamerin en nemli rvisi, Abdurrezzktr. 211/827 ylnda len Abdurrezzk b.
Hemmm b. Nfi, Himyerin mevls idi ve babasndan, Slim b. Abdillah ve dierlerinden
rivyet etmitir.
3103
Mamerin neredeyse btn rivyetleri onun kanal ile gelmitir.
3104
Bu
konuda Abdurrezzk, Mamerden 10.000 hadis yazdm demitir.
3105
Ondan nakilde
bulunmak iin, Ahmed b. Hanbel,
3106
Yahy b. Man, Ali b. el-Medn, shk b. Rheveyh,
Muhammed b. Yahy ez-Zhel gibi hadis imamlar gitmilerdir.
3107
Ahmed, Mamerin
ashabnda ihtilaf olduunda, Abdurrezzkn rivyetine itibar edilir
3108
diyerek
Abdurrezzkn Mamer konusunda nemine iaret etmitir.
Vkdnin, Zhrye ulama yollar arasnda Mamerin ayr bir yeri vardr. O, Ben
Mamerle beraberdim. Sevr de bizimle beraberdi. Biz, Ebu Urvenin yanna gider, ondan

3098
Sad, 115
3099
Sad, 116
3100
Sad, 117
3101
Hatbul-Badd, onun Mamerden iittiini ifade eder. Ancak bu Mamerin de ondan alm olma
durumunu ortadan kaldrmaz. Bkz. Trhu Badd, XI, 134
3102
Mizz, XXVIII, 305-306; Zeheb, Alm, VII, 6. Rvileri iin bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 378;
Mslim, el-Kn, I, 625; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 255-256; bn Hbbn, es-Sikt, VII, 484; Kulbz, II,
723; bnul-Cevz, el-Muntazam, VIII, 171; Nevev, Tehzbul-Esm, II, 410; Zeheb, el-Kif, II, 282; bn
Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 394; Tehzb, V, 481; Suyt, Tabakt, I, 89
3103
bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 519; bnun-Nedm, 186; Mizz, XXVIII, 310
3104
bkz. Hall, I, 197
3105
Zeheb, Alm, VII, 11; Mzn, VI, 481; el-Kif, II, 282
3106
Hamev, III, 428
3107
Hall, I, 197-198
3108
Hamev, III, 428
347
rivyet ederdik
3109
diyerek bunu ifade etmitir. Kendisinden Buhr ve Mslim tahricte
bulunmulardr.
3110
Buhr ve Mslimde sadece hadis rivyetlerinde deil, baz haberlerde de
Mamerin ismine rastlanmaktadr.
3111

3. 4. Eserleri
Ebul-Ksm et-Tabern, Mamer b. Rid ve Selem b. Ebiz-Zeyyl ldklerinde
braktklar bir eser grlmedi
3112
diyerek, onun herhangi bir eserinin olmadn ifade eder.
Ancak, ilk musannflar arasnda ismi geen
3113
Mamerin eserinin olduu kesindir. Ahmed b.
Hanbelin, Abdurrezzk ve Ebu Bekrden Mamerin kitabnda okudum ki
3114
eklindeki
nakli de, onun eserinin olduunu gstermektedir.
Mamerin Siyere dair bir eser telif ettii muhakkaktr. bnun-Nedmin Kitbul-
Mez olarak isimlendirdii bu eseri,
3115
bnul-md ise, el-Cmi fis-Siyer
3116
olarak
isimlendirir. Bu iki eserin de ayn eser olduunu syleyebiliriz. Sz konusu eserin,
Muvattdan daha nce telif edildii ifade edilmitir.
3117
bnun-Nedmin zikrettii bu eser
hakknda, Horovitz, Muhtemelen hocasnn(Zhr) kitabnn yeni bir nshasdr
3118
derken,
Azam de, Bu eserin, Zhrnin Kitbul-Mezsi olduu aktr. Mamer tarafndan baz
eklemeler yaplmtr
3119
demektedir. Bu adan Mameri nakilci olarak deerlendirmek
mmkndr. Ancak, Zhrnin eserini nakletmekle, onun rivyetlerini tasnif etmek farkl
eylerdir. Zhrnin siyere dair zel bir telifi olmadn daha nce belirtmitik. Mamer,
byk ounluu Zhrye ait olan siyere dair rivyetleri tasnif ederek, yeni bir eser telifinde
bulunduu iin, onun tasnif dneminde ele alnmas daha doru olacaktr.
Zhrnin Mezsini yeniden in etmeye alan Sheyl Zekkr, Abdurrezzkn
Musannefine dayanarak Mamerin rivyetlerini bir araya toplamtr. Ne var ki, bu konuda
baarl olduunu sylemek olduka zordur. Zira, rivyetlerin tertibinde, kronolojik bir sra
takip etmeyerek, neredeyse rasgele yerletirmeye gitmitir.

3109
Zeheb, Alm, VII, 8
3110
Kulbz, II, 723; Hkim en-Neysbr, Tesmiyye, I, 234; bn Mnceveyh, II, 227; Bc, II, 741; Buhr ve
Mslimde Mamerin hadis rivyetlerinden rnekler iin bkz. Buhr, Sahh, III, 224; IV, 15, 24, 50-51; V, 119;
Mslim, Sahh, II, 1362, 1366, 1376
3111
Uhud Savanda Resulullahn dilerinin krlmas[Buhr, Sahh, V, 37; Mslim, Sahh, II, 1417]; Biru
Mane hdisesinde Harm b. Milhnn sz[Buhr, Sahh, V, 43] gibi.
3112
Mizz, XXVIII, 310; Tabernnin bu szn Muhammed Rafet, Burada kastedilen manann, kendisinin
Mamerin eserini grmedii, Mamerin eserlerinin kaybolduudur. Zira, onun ilmi eserleri hukuk kltrmz
iin vn kayna olmaya devam eder eklindeki aklar. Bkz. Sad, 28
3113
bkz. bn Muhammed, Mesil, I, 334
3114
Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 189
3115
bnun-Nedm, I, 186
3116
bnul-md, I, 235
3117
bkz. bnul-md, I, 235
3118
3119
Azam, Dirst, I, 312
348
Mamere nispet edilen bir dier eser de, matbu halde olan, Kitbul-Cmidir.
3120

zellikle Zhr ve Mamerin rivyetlerini tespit konusunda olduka nemli olan bu eserdeki
1614 rivyetten sadece 57si Mamere ait deildir.
3121
Mamere, bir de Tefsirle ilgili eser
nispet edildiini ayrca belirtelim.
3122

3. 5. Metodu
ncelikle unu belirtmeliyiz ki, Mamerin en nemli kayna Zhr olmas hasebiyle,
Zhr konusunda sylediimiz hususlarn neredeyse tamam, Mamer iin de geerlidir.
Burada rnek olmas asndan Mamerin naklettii haberlere dayanarak ilgilendii konular
ve metodu hakknda bilgiler vermeye alacaz.
Mamerin sened zerindeki en nemli tasarrufu, -kendisine aidiyeti pheli olmakla
beraber- senedde eksik kalan halkay tamamlamaktr; Abdurrezzk-Mamer-Osman el-
Cezer-Muksim-onun bn Abbstan baka birinden rivyet ettiini bilmiyorum-
3123
;
Muhammed b. Sevr-Mamer-Eyyb-onun krimeden baka birinden rivyet ettiini
bilmiyorum-
3124
Ancak burada ciddi bir problem vardr ki, o da bu szn kime ait olduu
meselesidir. Bu aklama Zehebnin rivyetinde gelmitir.
3125
Birinci haberin dier
varyantlarnda ise sened, Muksimde bitmektedir.
3126
Bu durum, ibarenin sonraki melliflere
ait olduunu artrmaktadr.
Mamerin senedleri arasnda mehul rvilere de rastlanmaktadr. Bunlarn kimliinin
tespiti ve Mamerin neden kaynan aklamad ancak btn rivyetlerinin incelenmesi ile
mmkn olabilecektir. Bu nedenle sadece mehul kaynaktan atfta bulunduu siyere
mteallik haberlerden bazlarn zikretmekle yetineceiz; Mamer-ashabndan bir adam-
Muksim, Allahn Hayber fethini sadece Hudeybiyeye katlanlara vaat ettii
3127
;

3120
bkz. Sad, 84; eser hakknda ayrca bkz. Sad, 121-128;
3121
Eser hakknda bkz. Sad, 121-128; Erul, Bnyamin, Hicr II. Asrda Rivayet slubu (I) II. Rivayet
Asndan Mamer b. Ridin el-Cmii, AFD, XLIII/ 1, (2002) 27-61; Hicr II. Asrda Rivayet slubu (II)
II. Dirayet Asndan Mamer b. Ridin el-Cmii, AFD, XLIII/ 2, (2002) 57-90
3122
Azam, Dirst, I, 312
3123
3124
Taber, Tefsr, XXVII, 108
3125
Zeheb, Alm, I, 273
3126
bkz. Abdurrezzk, V, 288
3127
Taber, Tefsr, XXVI, 80
349
Mamer-iiten biri-krime(Resulullah n Mekkede ne kadar kald)
3128
; Mamer-bir
adam-Hasan-Neb (Resulullahn mrikten bir ey kabul etmemesi)
3129

Mamer, baz rivyetlerinde de, mehul kaynann shhati hakknda aklama yapma
gerei duymutur; Mamer-Doruladm biri, Resulullahn Earlerle konumas
3130

Bu aklama, bn shk gibi Mamerin de, kaynann shhati konusunda okuyucusunu/
rvisini ikna etme abas ierisinde olduunu gstermektedir.
Mamer, kaynaklar itibariyle kaynak-hdise ilikisini kurmutur. Burada Mamerin
bn shkn yapt gibi konuyla ilgili kabileler veya ahslardan haberler derlemesi sz
konusu deildir. O, sadece Zhrnin veya baka bir kaynann senedlerini nakletmekle
yetinmitir.
3131
Bu adan onun herhangi bir orijinalitesinden bahsetmek mmkn deildir.
Mamer, Zhrnin naklettii vesikalar nakletmitir. Bu balamda, rivyetleri
arasnda, Kurey mriklerinin Abdullah b. beyye yazarak Resulullah karmalarn
istemeleri,
3132
Bedrden sonra Yahudilere yazmalar,
3133
Hz. Muhammedin Herakle
mektubu,
3134
Hayber Yahudileri ile yaplan anlama
3135
gibi vesikalarn nakline
rastlanmaktadr.
Siyer mellifleri arasnda en az iir rivyetinde bulunan Mamerdir. Tespit
edebildiimiz kadaryla Mamer, Haccc b. Iltn haberi ierisinde Abbsn okuduu iir,
3136

Hendek gn Resulullahn okuduu beyit,
3137
Abdullah b. Ravhann kaza umresinde Hz.
Peygamberin nnde okuduu iir,
3138
Tif kuatmasnda Kab b. Mlikin okuduu

3128
Abdurrezzk, V, 361; ayn senedle, Tebkten geri kalan kii hakknda nzil olan ayet; Taber, Tefsr, XI,
56
3129
Mamer b. Rid, X, 447; ayn senedle Resulullahn Uhud ehitleri hakkndaki sz Abdurrezzk, V, 273.
Dier rnekler iin bkz. Mamer b. Rid, XI, 239; Abdurrezzk, V, 308, 309; Taber, Trh, I, 198, 210, 211,
212, 216, 218, 219
3130
3131
rnekler iin bkz. Abdurrezzk, V, 392-393; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 502; IV, 175; Abd b. Humeyd,
75; Buhr, Sahh, V, 43; Ebu Dvud, Snen, IV, 341; bn Eb sm, el-hd, II, 275; Ebu Yal, Msned, III,
113; bn Hbbn, Sahh, XIV, 184-186; Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, III, 7; bn Sellme, I, 91, 170
3132
3133
Abdurrezzk, V, 359-361; bn Kesr, Tefsr, IV, 331-333; Zhr, el-Mez, 72
3134
Bu mektup ve Ebu Sfynn Heraklle grmesi konusunda bkz. Abdurrezzk, V, 344-347; bn Eb sm,
el-hd, I, 368; Ebu Avne, IV, 266-268
3135
3136
Abdurrezzk, V, 467; Abd b. Humeyd, 385; Ebu Yal, Msned, VI, 195; bn Hbbn, Sahh, X, 391;
Heysem, Mevrid, I, 413; Zhr, el-Mez, 161
3137
Mamer b. Rid, XI, 62; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 798
3138
Abd b. Humeyd, 375; Tirmiz, Snen, V, 139; bn Eb sm, el-hd, IV, 38; Ebu Yal, Msned, VI, 273;
bn Hbbn, Sahh, X, 379-380; bn Kesr, Tefsr, IV, 203; Heysem, Mevrid, I, 495
350
kaside,
3139
Hubeybin Mekkede aslmadan nce okuduu beyit
3140
haricinde pek iir nakline
yer vermemitir.
Mamer, eserinde bir ok ayeti, nzl sebeplerini vs. zikretmi, nzil olan ayetlerin
tefsirlerini yapmtr. Mamer, Necrndan gelenlerin mbhaleye arlmas,
3141
Nec ve
ashab,
3142
Ebu Tlibin balanmas iin Resulullahn duas,
3143
Mriklerin planlar,
3144

Kblenin deimesi,
3145
sava konusunda ilk nzil olan ayet,
3146
Bedir,
3147
Ebu Lbbe,
3148

Ben Nadr,
3149
Kab b. Eref,
3150
Hudeybiye,
3151
Htb b. Eb Beltea
3152
ve Tebk Gazvesi
3153

ile ilgili nzil olan ayetleri zikretmitir. Mamerin ayetlere bavurduu bir dier konu ise,
yaratl ve isriliyt haberlerindedir.
3154

Mamer, tefsir rivyetlerinde de bulunmutur.
3155
Bu konuda en nemli kayna phe
yok ki Katdedir.
3156
O, Attn zaman sen atmadn fakat Allah att[8/Enfl, 17] ayetini,
Resulullahn Bedr gn akl talar atmas ile,
3157
nsanlar tek bir mmetti[2/Bakara, 213]
ayetini de hepsi hidayet zereydi
3158
eklinde aklamas gibi ayet tefsirlerinde bulunmutur.
3. 5. 6. Rivyetleri
Mamer, yaratl, Peygamberler, gemi mmetler ve slm ncesi Araplarn tarihleri
ile de ilgilenmitir. Bunlar arasnda ilk yaratlan ey,
3159
Ar,
3160
Adem,
3161
Tufn,
3162

3139
Mamer b. Rid, XI, 263
3140
Zhr, el-Mez, 68
3141
Taber, Tefsr, III, 301
3142
Taber, Tefsr, IV, 219
3143
Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 433; Taber, Tefsr, XI, 41; Ebu Avne, I, 24-25; Beyhk, Snen, I, 654; VI,
359, 425; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 8; bn Kesr, Tefsr, II, 394
3144
Abdurrezzk, V, 389; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 348; Taber, Tefsr, IX, 228
3145
Taber, Tefsr, II, 19
3146
bkz. Taber, Tefsr, XVII, 173
3147
Taber, Tefsr, II, 623; III, 196; X, 9, 17, 21, 47; XVII, 193; XXIX, 199; XIX, 56-57; XXVII, 108; bn Kesr,
Tefsr, II, 314, 320
3148
Taber, Tefsr, IX, 221
3149
Taber, Tefsr, XXVIII, 28-31, 33, 35
3150
bn Sad, II, 33; Taber, Tefsr, IV, 201
3151
bn Sad, II, 102; Tirmiz, Snen, V, 385; Taber, Tefsr, II, 197; VI, 48; Ebu Yal, Msned, V, 385; bn
Hbbn, Sahh, XIV, 322; bn Kesr, Tefsr, IV, 184; Heysem, Mevrid, I, 436
3152
Taber, Tefsr, XXVIII, 60
3153
bn Sad, II, 167; Taber, Tefsr, X, 141, 173; XI, 56
3154
bn Abbsa Ar suyun zerindeydi[11/Hd, 7] ayetinde, Su neyin zerindeydi? diye soruldu Taber,
Trh, I, 33; Btn isimleri, Ademe retti[2/Bakara, 31]ayeti hakknda; Taber, Trh, I, 66-67; ayrca bkz.
Zhr, el-Mez, 125, 128, 129
3155
Mamerin tefsir rivyetleri iin bkz. Taber, Trh, I, 168, 171, 178, 201
3156
bkz. Taber, Trh, I, 210, 211, 212, 216, 218, 219, 374
3157
3158
Taber, Trh, I, 111
3159
Taber, Trh, I, 29
3160
Taber, Trh, I, 33
3161
Taber, Trh, I, 66-67, 79-80
3162
Taber, Trh, I, 85
351
Nemrud,
3163
Lt kavmi,
3164
uaybin kavmi,
3165
Ysuf,
3166
Ashbu Kehf,
3167
Zemzem,
3168

Kabenin yeniden ins,
3169
gibi haberlere yer vermi ve bu haberlerde ayetlerden azam
lde faydalanmtr. Ayn ekilde, Ensrdan baz adamlarn Cahiliye dneminde, Ment
tazim iin Saf ile Merve arasnda say yapmadklar
3170
gibi cahiliye dnemi baz
uygulamalar hakknda da bilgiler nakletmitir.
Mamerin rivyetlerinde, Mescid-i Drr yapanlarn kabilesi,
3171
Bir adamn gelerek
mnafklardan birini ldrmek iin izin istemesi, Resulullahn izin vermemesi
3172
gibi
olduka ilgin ayrntlara, kimsenin zikretmedii haberlere ulamak da mmkndr.
Mamer de, Mus b. Ukbe gibi genel siyer anlatmndan farkl anlatmlara yer vermitir;
Mamer-Osman el-Cezer-Muksim, (Ebu Sfynn Hudeybiye anlamasn yenileme
gayreti)Ebu Sfyn, Bu ordu bizim iin mi hazrlanyor? Dedi. Neb, Biz iimize
bakyoruz, bir ey mi oldu?
3173
; Mamer; (Hudeybiye)Neb Mekkeye knca, insanlar,
Abbsn elisi gelinceye kadar oraya girmekten men etti. Eli gelmekte gecikince Neb,
Belki de, Abbsa, Sakfin Urve b. Mesda yaptn yaptlar. Allaha yemin ederim ki, yle
bir ey yaptlarsa, onlardan bir tanesini sa brakmam dedi. Mamer, Daha sonra
Abbsn elisi geldi
3174
phesiz, Mamerle Musnn bu tr haberlerde benzemesinin
en nemli nedeni, ikisinin de ortak kaynann Zhr olmasdr. Mus b. Ukbe konusunda da
zerinde durduumuz gibi Mamerin naklettii bu haberlerin sonraki siyer kaynaklarnda
tekrar edilmemesinin bir ok nedeni vardr. Daha nce zikrettiimiz bu nedenlere, Mamerin
Yemen gibi ilm muhitlerden uzak olmasn da ekleyebiliriz.
Muta nikahnn yasaklanmasnn zaman olarak hem Hayberi,
3175
hem de Mekkenin
Fethini,
3176
Resulullahn bir adam iin cehennemlik demesini hem Hayber,
3177
hem de

3163
3164
Taber, Trh, I, 178
3165
Taber, Trh, I, 198
3166
Taber, Trh, I, 201
3167
Taber, Trh, I, 374
3168
Abdurrezzk, V, 313-316; Zhr, el-Mez, 39
3169
Abdurrezzk, V, 318-319; bn Huzeyme, IV, 337; Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, IV, 199
3170
Buhr, Sahh, VI, 51
3171
Taber, Tefsr, XI, 25
3172
Abd b. Humeyd, 177
3173
Zhr, el-Mez, 87
3174
Zhr, el-Mez, 90. Genel siyer anlatmndan farkllk arz eden dier rivyetlerine rnek olarak, Rahip
Bahra Kssas (Zhr, el-Mez, 40-41), Hz. mer(Zhr, el-Mez, 46-47) ve Ebu Sfynn(Zhr, el-
Mez, 89) Mslman olu hikayeleri, Resulullah(sav)in Huneynden dnnce, Cirneden Umreye girdii
ve buna Ebu Bekri atad (bn Abdilber, ed-Drer, 304) eklindeki nakillerini verebiliriz.
3175
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 103, 142
3176
hd, V, 29
3177
Abdurrezzk, V, 269-270; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 309; Ebu Avne, I, 51; bn Sellme, II, 159
352
Huneyn hdisesi ierisinde anlatlmas,
3178
ilk Mslman olann Zeyd,
3179
Ali
3180
ve Hatice
3181

olduuna dair rivyetlerinde olduu gibi, Mamerin rivyetleri arasnda birbiri ile elien
hatta nakzeden haberlere rastlamak mmkndr. Ayn konuda farkl rivyetler nakleden
Mamerin, haberlerden hangisini tercih ettii konusunda Muhammed Rafet bir takm
unsurlar zikretmiti. Bunlar;
1. Mamerin rivyetinin sonunda bu rivyetin onun houna gittiini veya sevdiini tasrh
etmesi,
2. rencilerinden birinin, Mamerin tercihini tasrih etmesi,
3. Rivyetlerinden biri ile amel etmesi,
4. Fetvalar,
5. nem verdii konularda sorular, eyhin cevabna gre muvafakat veya reddetmesi.
3182

Mamer, sonraki dnemler hakknda da bir ok bilgi vermitir. Ancak neredeyse genel
tarih kapasitesine ulaabilecek bu tr haberlerini burada tekrarlamyoruz.
Mamerin, fkh uygulamalara ynelik, siyer haberlerinin nakline ayr bir nem
verdii grlmektedir. Nitekim, istemeyerek dinden kann durumu,
3183
Medinenin haram
klnmas,
3184
Cuma namaz,
3185
Kblenin deimesi,
3186
Mslmanlarn Bedr ve Fetih gn
orulu olduklar,
3187
Ben Nadr,
3188
Ben Kureyza
3189
ve Fedek
3190
arazisi ve mallar ile ilgili
Hz. Peygamberin uygulamalar, Devlet malna zarar verenlere uygulanacak ceza,
3191

Namazn farz klnmas
3192
ve ekli,
3193
cenaze,
3194
korku
3195
ve seferi
3196
namazlar, ezann

3178
Mslim, Sahh, I, 105; bn Hbbn, Sahh, X, 378
3179
3180
Abdurrezzk, V, 325; Halfe b. Hayyt, I, 199; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 589
3181
bn Sad, VIII, 17
3182
Sad, 197-198
3183
Ammrn ikenceler neticesinde mriklerin istediklerini sylemesi haberi bkz. bn Kesr, Tefsr, II, 588-589
3184
Mslim, Sahh, II, 1000
3185
Abdurrezzk, III, 159; Sheyl, Abdurrahman(581/1185), er-Ravdul-Unuf, I-VII, tlk: mer Abdusselm es-
Selm, Dru hyit-Trsil-Arb, Beyrut 1421/2000, II, 254-255
3186
Taber, Tefsr, II, 19
3187
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 22, 334, 366
3188
Belzur, 29-30; Ebu Avne, IV, 244; Beyhk, Snen, V, 377; Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 284
3189
Belzur, 33
3190
Abdurrezzk, V, 471-472; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 4, 10; Mslim, Sahh, III, 1381; Ebu sml, 82;
Ebu Dvud, Snen, III, 143; Belzur, 41, 43; Taber, Trh, II, 236; Ebu Avne, IV, 251
3191
oban ldrerek, develeri alanlara verilen ceza; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 163; Ebu Avne, IV, 85;
Ebu Yal, Msned, V, 384; [Burada unu belirtelim ki, Resulullahn, devenin bevlini ila olarak iermesi ve
onlara uygulanan kol ve ayaklarnn aprazlama kesilmesini konu alan bu rivyetin shhati olduka tartmaldr.
Burada zikretme gerekemiz haberin shhati deil, senedinde Mamerin yer almasdr.]
3192
Abdurrezzk, V, 328; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 161; Abd b. Humeyd, 350; Tirmiz, Snen, I, 417;
Taber, Tefsr, IV, 273; Ebu Avne, I, 120
3193
Ebu Avne, I, 368
3194
Gyab cenaze namaz; bn Eb eybe, II, 494, III, 43; VII, 279; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 230; Tirmiz,
Snen, III, 342; Beyhk, Snen, I, 640
3195
Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 147
353
haberi,
3197
Fetih gn Nebnin muta nikahn yasaklamas,
3198
Ganimetler
3199
ve Hacla
3200

ilgili hkmler, evcil eek etinin yasaklanmas
3201
gibi bir ok haber rivyet etmitir.
Mamer, mucize, delil haberlerine de yer vermitir. Kendisi, Resulullahn
doumunda olan hdiseler,
3202
ayn yarlmas,
3203
hicrete karken kendisini bekleyen
Mriklerin uykuya dalmalar,
3204
Bedrde att akllarn herkesin gzne girmesi,
3205

Yemein oalmas,
3206
parmaklarndan su kmas,
3207
Abdullah b. Cahn elinde hurma
dalnn kl olmas,
3208
hastalar iyiletirmesi,
3209
bir kurdun obana Resulullah haber
vermesi,
3210
devenin, sahiplerini ikayet etmesi,
3211
Uhudun sallanmas, sz ile durmas,
3212

minberden Mute savan anlatmas,
3213
gelecee dair ihbarlar
3214
gibi bir ok haber
nakletmitir. Bunlara ek olarak, onun rivyetleri arasnda Resulullahn isim ve knyeleri,
3215

fizyonomisi,
3216
sfatlar,
3217
elbiseleri
3218
gibi emile dair rivyetleri de vardr. Bu konuya
Mamerin, dier siyer melliflerine oranla daha ok nem verdiini syleyebiliriz. Nitekim,

3196
Resulullahn, Tebkte namazlar ksa kldrd haberi; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 295; Abd b.
Humeyd, 345; bn Hbbn, VI, 459
3197
bn Sad, I, 246; bnul-Cevz, el-Muntazam, III, 79
3198
hd, V, 29
3199
Abdurrezzk, V, 238, 240, 242; bn Sad, IV, 43; Taber, Tefsr, IX, 169, 170
3200
Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 33, 34, 89, 148; V, 224; Abd b. Humeyd, 51; Mslim, Sahh, II, 871, 911,
936; bn Huzeyme, IV, 233; bn Hbbn, Sahh, IX, 237; Beyhk, Snen, II, 427, 449; ihraml iken avlanma
konusunda bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 304; Hz. Muhammedin sa bitlenmi birine tra olma izni iin
bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 242; bn Hbbn, Sahh, IX, 290
3201
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 103, 142; III, 164; IV, 297; bn Hbbn, Sahh, XII, 79; Ebu Avne, V, 34;
Beyhk, Snen, III, 160
3202
Abdurrezzk, V, 317-318; bn Sad, I, 101-102
3203
Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 165; Abd b. Humeyd, 356; Ebu Yal, Msned, V, 463; Hkim en-
Neysbr, el-Mstedrek, II, 513; Beyhk, Snen, VI, 476
3204
bn Haldn, es-Sre, 107
3205
3206
Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 163; Beyhk, Snen, VI, 434
3207
Ahmed b. Hanbel, Msned, III, 165; Ebu Yal, Msned, V, 379; bn Huzeyme, I, 74
3208
3209
Ebu Avne, I, 173; Alinin gzn iyiletirmesi konusunda bkz. Mamer b. Rid, XI, 228; Abdurrezzk, V,
287; bn Eb eybe, VI, 369; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 584
3210
3211
Abd b. Humeyd, 154
3212
Revyn, Ebu Bekr Muhammed b. Hrn er-Revyn(307/919), Msned, I-II, thk: Eymen Ali Ebu Yemn,
Messesetu Kurtuba, I. Bsk., Kahire 1416, II, 213; bn Hbbn, es-Sretun-Nebeviyye ve Ahbrul-Hulef, 499
3213
3214
bkz. Kisrdan sonra Kisr olmayaca, Mslim, Sahh, IV, 2237; fitnelerle ilgili sz; Buhr, Sahh, I, 54;
otuz yalancnn kaca; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 41; Resulullahn Hayberde bir adam iin bu
cehennemlik demesi; Abdurrezzk, V, 269-270; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 309; Ebu Avne, I, 51; bn
Sellme, II, 159; ayn sz Ebu Hureyre, Huneyn iin de nakletmitir. Bkz. Mslim, Sahh, I, 105; bn Hbbn,
Sahh, X, 378; Necnin lm haberini vermesi; bn Eb eybe, II, 494, III, 43; VII, 279; Beyhk, Snen, I,
640; Ammr b. Ysirin kim tarafndan ldrlecei; Mamer b. Rid, XI, 239; Zul-Huveysra haberi; Ahmed
b. Hanbel, Msned, III, 56
3215
3216
3217
3218
354
Tirmz e-emilinde Vkd ve bn Sad hi zikretmemi olmasna karn, Mameri ska
zikretmektedir. Muhtemelen, Mamerin bu tr konulara arlkl olarak eilmesi onun,
Yemende, baka bir ifadeyle ehl-i kitap kltr evresinde bulunmas ile dorudan alakaldr.
eytann hdiselerde mahhas olarak yer ald rivyetleri
3219
Mamer de zikretmitir.
Onun rivyetleri arasnda Garanik haberi,
3220
Resulullaha sihir yaplmas
3221
gibi bir takm
aslsz haberlerin yer aldn da, ayrca belirtelim.
Mamer b. Rid, Resulullah dnemi sosyal hayatna dair haberler de nakletmitir.
Resulullahn, Abdullah b. beyy b. Seluln nceki ismini deitirmesi,
3222
Hz. Hatice
3223
ve
mm Habbe ile evlenmesi,
3224
Ramazan bayramna k,
3225
at yartrmas,
3226
Abdullah
b. beyyin cariyesini, Bedrde esir alnan biri ile fuha zorlamas,
3227
il hdisesi,
3228

bazlarnn Huneyne giderken bir aacn altnda elenmek istemeleri,
3229
Resulullahn
altndan bir yzk edinmesi, sonra onu karmas
3230
gibi sosyal hayata dair bilgiler vermitir.
Dier siyer melliflerinde olduu gibi, Mamer de, konuyla alakal listeler sunmutur.
Bunlar arasnda; Mrik ileri gelenlerinin isimleri,
3231
Habe hicretine katlanlar,
3232

Nakiblerin isimleri ve kabileleri,
3233
seriyye ve gazvelerin says,
3234
Bedr esirlerinin fidye
miktar,
3235
Bedrde Muhacirlerin ne kadar pay aldklar
3236
gibi listeleri sayabiliriz.

3219
Drun-Nedvedeki grmeye katlmas konusunda bkz. Taber, Tefsr, XVII, 191; Uhudda Muhammed
ld diye barmas konusunda bkz. bn Sad, II, 45-46
3220
Taber, Tefsr, XVII, 191
3221
Mamer b. Rid, XI, 14; Ahmed b. Hanbel, Msned, VI, 63; bn Kesr, Tefsr, IV, 575
3222
bn Sad, III, 541
3223
Abdurrezzk, V, 320-321; Taber, Trh, I, 521-522
3224
Ahmed b. Hanbel, Msned, VI, 427
3225
3226
Abdurrezzk, V, 304
3227
Taber, Tefsr, XVIII, 133; bn Kesr, Tefsr, III, 290
3228
bn Sad, VIII, 182
3229
Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 218; Taber, Tefsr, IX, 45; Beyhk, Snen, VI, 346; VI, 529; bn Kesr,
Tefsr, II, 244
3230
3231
Taber, Tefsr, X, 88
3232
3233
Mamer b. Rid, XI, 64; bn Sad, III, 602-603; Zeheb, Alm, I, 302
3234
Abdurrezzk, V, 294-295; Ebu Avne, IV, 365
3235
Abdurrezzk, V, 352; Ebu Avne, I, 476
3236
Buhr, Sahh, V, 21
355
Mamer de, hdiselerin tarih ve dnemlerini zikretmeye dikkat etmitir. Nitekim,
hicret,
3237
Bedr,
3238
Ben Nadr,
3239
Uhud,
3240
Hendek,
3241
Hayber,
3242
Hudeybiye,
3243
Fetih
3244

ve Tebk Gazvesinin
3245
tarihlerini vermitir.
Mamerin tarihlendirmeye verdii nemi gstermesi asndan, krimeden ismini
zikretmedii bir rvi aracl ile naklettii metni kaydetmekte fayda vardr; Mamer-
krimeden iiten biri-krime, Neb (sav), Mekkede 15 yl kald. Bunun drt veya be ylnda
slma gizli olarak ardsonra Medineye hicreti emretti. Rebiulevvelden sekiz gece
gemiti ki Medineye geldi. Sonra Bedr sava olduBedrden iki ay nce seriyye
olduSonra Uhud, Uhuddan iki yl sonra Ahzb, sonra Hudeybiye olduFetihten 20 gece
sonra Huneyne, oradan da Tife kt
3246

3. 5. 8. Tenkit
Soru sormay eyhin yanndaki habere ulamak iin vesile olarak kullanan Mamer
eyhlerine bir ok soru sormutur.
3247
O, bu sorularla metnin ve senedin tevsikini
3248
veya
baka bir eyhin onayn almak istemitir.
3249
Dolays ile Mamerin haber aratrmasnda
kulland en nemli yntem soru sormaktr. lk iman edenin Ali olduu yolundaki bir haber
hakknda; Zhrye sordum o, Zeyd b. Hriseden nce Mslman olan birini bilmiyorum
dedi
3250
yine Hudeybiyede katibin kimlii konusunda; Bunu Zhrye sordum, o glerek,
Ali b. Eb Tlibdir dedi
3251
eklinde haber aratrmalar yapmtr. Mamer b. Rid,
mphem kelimelerin anlamlar iin de hocalarna bavurmutur.
3252

3. 5. 9. Yorum
Mamer, gerek en nemli kayna Zhrnin aklamalarndan, gerekse de kendi
ulat kaynaklarndan, hdiselerin nedenleri, gerekeleri hakknda aklamalar yaparak,

3237
Abdurrezzk, V, 361
3238
Abdurrezzk, V, 348
3239
Abdurrezzk, V, 357; Hkim en-Neysbr, el-Mstedrek, II, 525
3240
3241
Abdurrezzk, V, 367; bn Sad, II, 73
3242
Abdurrezzk, V, 373
3243
3244
Abdurrezzk, V, 374; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 334, 366
3245
Beyhk, Snen, V, 242
3246
Zhr, el-Mez, 74-75
3247
Mamerin soru metodu ve sorularndan rnekler iin bkz. Sad,157-168
3248
Sad, 168
3249
Abdurrezzk, I, 130, IV, 46
3250
Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 836; bn Hacer, el-sbe, II, 600
3251
Abdurrezzk, V, 343; Ahmed b. Hanbel, Fedil, II, 591
3252
bkz. Abdurrezzk, V, 394; Zhr, el-Mez, 147
356
bilgiler vermitir.
3253
Mamer, hdiselerle ilgili ok ender olmak kaydyla yorumlarda da
bulunmu,
3254
daha ok hocas Zhrnin
3255
ve Urvenin
3256
yorumlarn nakletmitir.
3. 5. 10. slup
Mamerin gazvelerle ilgili yntemi de bn shka benzemektedir. O, gazvenin
nedeni, katlanlar, kimin komutasnda olduu, sava, sonucu, hdise ile ilgili ayrntlar ve
nzil olan ayetler eklinde bir sralama takip etmitir.
3257

Mamer, Zhrden edinemedii bilgileri baka kaynaklarla telafi etme yoluna
gitmitir. Mamer, Zhr-Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe-bn Abbs senedi ile Sakfe haberini
anlatrken,
3258
Ensrn, Sizden bir emir bizden bir emir teklifinde araya, Katdeden
merin bu teklife cevabn yerletirmi, sonra da Zhr haberinde dedi ki diyerek habere
kald yerden devam etmitir.
3259
Grlecei zere, Mamer, ayn habere Katdeden de
ulam, ancak Zhrnin haberini anlatm, eksik ksm ise kendi kaynan zikrederek
tamamlamtr. bn shkta da grlen bu anlatm tarzn Mamer, baka haberlerde de
uygulamtr. Nitekim, Kab b. el-Erefin ldrlme haberini Zhrden naklederken,
3260

haberin ierisinde, Eyyb-krime senedi ile, Kab b. el-Eref onlara kt
3261
diyerek
kald yerden habere devam etmitir.
3262
Netice itibariyle Mamer, haberin eksik kalan
ksmn veya haberin devamn veya haberi tamamlayc bir bilgiyi, ikinci bir kaynak vermek
suretiyle nakletmektedir.
3. 6. Tesiri
Siyer yazclnda Mamerin, dier siyer melliflerine oranla etkin bir rolnden
bahsetmek gtr. O, ne kendisinden sonra takip edilen yeni bir yntem gelitirebilmi ne de
mevcut yntemlerin zerine yenilikler ekleyebilmitir. Hi phesiz bunun en byk nedeni
siyer anlatmnda genelde Zhrye bal kalmasdr. Bununla beraber, siyer rivyetlerinin
ieriine dair yadsnamaz bir katks olmutur ki o da, bn shkn darda brakt, Zhr

3253
bkz. Abdurrezzk, V, 432-433, 437-438, 359-361, 374-378, 384, 472; Humeyd, I, 37; bn Sad, II, 217, 270-
271; bn Eb eybe, VII, 422; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 176, 314; Abd b. Humeyd, 77; Ebu Dvud, Snen,
IV, 220, 221; Taber, Tefsr, XXVI, 141; , I, 156-157; bn Kni, I, 247; bn Hbbn, Sahh, I, 380; IX, 122;
Beyhk, Snen, VI, 467; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 119; bn Kesr, Tefsr, IV, 220, 331-333
3254
Zhr, el-Mez, 123
3255
bkz. bn Sad, I, 199
3256
Zhr, el-Mez, 62
3257
Bedr Sava iin bkz. Mamer b. Rid, XI, 60; Abdurrezzk, V, 239, 288, 347-353; bn Eb eybe, VII, 357;
Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 304; Ebu Dvud, Snen, III, 61; Taber, Trh, II, 26; Tefsr, II, 623; III, 196; IV,
83; IX, 204, 207, 208; X, 9, 17, 21, 47; XVIII, 133; XVII, 193; XIX, 56-57; XXIX, 199; Ebu Avne, I, 476; bn
Kesr, Tefsr, II, 314; III, 290; bn Hacer, el-sbe, III, 218; VII, 329
3258
bkz. Zhr, el-Mez, 140-143
3259
Zhr, el-Mez, 142
3260
bn Sad, II, 33
3261
bn Sad, II, 33
3262
Bu durumu Fetih haberinde de grmek mmkndr. Bkz. Zhr, el-Mez, 87, 90
357
haberlerini nakletmesi ile onlarn gnmze kadar ulamasn salamasdr. Her ne kadar
Mus b. Ukbenin de, bu alanda ciddi katks var ise de, rivyetlerinin korunmam olmas,
Mameri n plana karmaktadr.
Bununla beraber, hadis ilmi asndan Mamerin nemi byktr. Hfz, tedvini, fkh
ile beraber, hadislerden hkmler karmas, kendisinden sonra gelenler iin Hadis fkh veya
Snnet fkh gibi bir yntem brakm olmas,
3263
Mameri, hadis ilimlerinin bir ounun
kurucusu konumuna ykseltmitir.
3264

4-Ebu Maer es-Sind(170/787)
smi, Nech b. Abdirrahman el-Medendir.
3265
Kendisi Ben Himin mevls idi.
3266

Onun hakknda bn Sad, Ben Mahzmdan bir kadnn anlamal klesi idi. Borcunu dedi
ve serbest kald, mm Mus bnt. Mansr velsn satn ald
3267
demektedir.
Ebu Maerin asl konusunda farkl grler zikredilmitir. Ona Sinde nispetle es-
Sind denildii kaydedilirken,
3268
Yemen asll olduu, Yezd b. el-Mhellebin Yemme ve
Bahreyndeki savalarnda esir edildii de belirtilmitir.
3269
Brockelman, babasnn Sindli
olduunu, kendisinin ise Yemende doduunu ifade eder.
3270
Onun aslnn Himyer olduu
Hanzele b. Mlik soyundan ve 100/718 ylnda vefat eden Ebu mme b. Sehl b. Huneyfi
grd de sylenmitir.
3271
Ebu Maer ise kendisini Hanzele b. Mlikin oullarndan
saymakta ve Adem(as)a kadar giden bir neseb silsilesi vermektedir.
3272
Muhammed b.
Maer babas hakknda, Babam Sindli idi dedi. Ona, Nasl Mezyi hfz etti? diye
soruldu. O, tabndan stadlarnn yanna otururdu. Onlar Mez konuurlard bylece o
da bunlar hfzetti demitir.
3273
Baka bir yerde ise torunu Hseyin b. Muhammed b. Eb
Maer, babasndan, Ebu Maerin ismi, alnmadan nce Abdurrahman b. el-Veld b. Hill

3263
Sad, 75
3264
bkz. Sad, 84
3265
Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 114; et-Trhus-Sar, II, 205; Mslim, el-Kn, I, 812; bn Kuteybe, el-
Merif, 504; Nes, ed-Duaf, I, 101; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 493; bn Hbbn, K. Mecrhn, III, 60; bn
Adiy, VII, 52; bnun-Nedm, 184; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 457; Mizz, XXIX, 322; Zeheb,
Mzn, VII, 12; el-ber, I, 258; Alm, VII, 435; Tezkira, I, 234; bn Hacer, Tehzb, V, 593; Suyt, Tabakt, I,
106
3266
Ukeyl, IV, 308; bn Adiy, VII, 52; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 461-462; Mizz, XXIX, 322; bn
Hacer, Tehzb, V, 593
3267
bn Sad, V, 418; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 461; Zeheb, Alm, VII, 440. Bu konuda ayrca
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 493; Mizz, XXIX, 322-323
3268
bkz. bn Adiy, VII, 52; Hamev, III, 267
3269
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 329; Zeheb, Alm, VII, 439; bn Hacer, Tehzb,
V, 594
3270
3271
Mizz, XXIX, 323; Zeheb, Alm, VII, 435; bn Hacer, Tehzb, V, 593
3272
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 329; Zeheb, Alm,VII, 439
3273
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 329-330; Zeheb, Alm,VII, 439
358
idi. alnp, Medinede satldktan sonra onu Ben Esedden bir topluluk alarak, ismini Nech
olarak deitirdi. mm Mus b. el-Mehd onu satn alarak azat etti
3274
demitir.
Ebu Maerin siyah mi yoksa beyaz m olduu da tartlmtr.
3275
Mehdnin onu
160/776 ylnda Badata gtrd ve bin dinar vererek,
3276
Yanmzda bulunsun,
evresindekilere dini retsin
3277
dedii nakledilir. Ebu Maer, Mehd ile beraber, 161/777
ylnda Medinetus-Selma gitmitir.
3278

Ebu Maer, 170/787 ylnda Ramazan aynda Badatta lm
3279
ve Badattaki
byk mezarla defnedilmitir.
3280
Kaynaklar onun ya veya doum tarihi ile ilgili herhangi
bir bilgi vermemektedirler. Bununla beraber, Ebu Maer, Sad b. el-Mseyyibi grdn
ifade etmitir.
3281
ayet bu haber doru ise, Ebu Maerin doum tarihi ile ilgili bir tahminde
bulunmak mmkndr. Sad b. el-Mseyyibin vefat tarihi olarak 93/711, 94/712, 100/718
gibi tarihler verilmitir.
3282
Sad b. el-Mseyyibi grdnde, en iyi ihtimalle on yanda
olduunu kabul edecek olursak, Ebu Maerin doum tarihi olarak 80-90 yllar arasn
vermek mmkndr.
Mnekkitlerin onun hakkndaki grleri genelde olumsuzdur; bn Sad, ok hadisi
vardr. Zayftr
3283
; Ebu Dvud, Mnker hadisleri vardr
3284
; Amr b. Ali, Yahy b. Sad,
Ebu Maerden rivyet etmez, onu ok zayf grr ve o zikredildii zaman glerdi
3285
; bn
Man, Hadisinden ekinilir
3286
, Leyse biey
3287
ve Hadiste kuvvetli deildir
3288
; Ahmed

3274
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 329; bn Hacer, Tehzb, V, 594
3275
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 329; Zeheb, Tezkira, I, 235
3276
Zeheb, Alm,VII, 439; ayrca bkz. Hamev, III, 267; bnul-md, I, 278; bn Hacer, Tehzb, V, 594;
Zeheb, Tezkira, I, 235; Mizz, XXIX, 330
3277
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 330; Zeheb, Tezkira, I, 235
3278
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 458; Mizz, XXIX, 330
3279
bn Sad, V, 418; bn Kuteybe, el-Merif, 504; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 493-494; bn Hbbn, K.
Mecrhn, III, 60; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 462; Mizz, XXIX, 330; Zeheb, el-ber, I, 258;
Alm, VII, 440; Tezkira, I, 235; bn Hacer, Tehzb, V, 594; Suyt, Tabakt, I, 106
3280
bn Hbbn, K. Mecrhn, III, 60
3281
bkz. bn Sad, V, 140
3282
bkz. bn Hacer, Tehzb, II, 341
3283
bn Sad, V, 418; bn Hacer, Tehzb, V, 594
3284
3285
Ukeyl, IV, 308; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; bn Hbbn, K. Mecrhn, III, 60; bn Adiy, VII, 52;
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 460; Mizz, XXIX, 325; Zeheb, Mzn, VII, 12; Alm, VII, 436; bn
3286
bn Adiy, VII, 52; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 460; Zeheb, el-ber, I, 258; Mzn, VII, 12; bn
3287
bn Adiy, VII, 52; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 460; Mizz, XXIX, 327; bn Hacer, Tehzb, V,
594
3288
Ukeyl, IV, 308; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; bn Adiy, VII, 52; Mizz, XXIX, 326; Zeheb, Tezkira, I,
235; bn Hacer, Tehzb, V, 594
359
b. Hanbel, Hadisi yanmda muzdaribtir. Fakat ben ondan yazdm
3289
; Sadk, leyse
bizk
3290
ve Mezde gr sahibi
3291
; Salih b. Muhammed, Hadisi hibir eye eit
deildir
3292
; Ali b. el-Medn, Zayf, Nfi ve Makburden mnker hadisler rivyet
etmitir
3293
; Muhammed b. Bekkr b. er-Reyyn, Ebu Maerin durumu lmeden nce ok
deimiti. yle ki, ondan koku kar bunu anlamazd
3294
; Sc, Mnkerul-Hadis
3295
; bn
Numeyr, sndlar hfz edemiyordu
3296
; Nes
3297
ve Drakutn,
3298
Zayf; Buhr,
Mnkerul-Hads
3299
ve Hadisine muhalefet edilir
3300
; Ebu Zura, Hadiste sadktur.
Ancak kuvvetli deildir
3301
; Ebu Nuaym, L ey
3302
; Mutahhir b. Mudrik, snd zabt
edemiyordu
3303
demilerdir.
Bununla beraber, olumlu gr bildirenler de vardr; Heym, Medinede Ebu
Maerden daha akll birisini grmedim
3304
; Yezd b. Hrn, Ben, Ebul-Cezi b. Tarfin,
Gkte ve yerdekilerin en yalancs Ebu Maerdir dediini iittim, kendi iimden hadi
yeryz biliyorsun da gkleri nasl biliyorsun? dedim, Allah Ebul-Ceziyi indirdi, Ebu
Maeri ykseltti
3305
; bn Adiy, Ondan Sevr ve Leys zayflna ramen rivyet etmiler,
hadisini yazmlardr
3306
ve Sikalar ondan rivyet etmitir. Zayflna ramen hadisi
yazlr
3307
demitir.
Sanrz Hallnin onun hakkndaki sz, bu konuda genel bir bak as vermektedir;
Onun ilimde ve tarihte bir yeri vardr. mamlar onun tarih bilgisi ile delil getirirken, hadiste

3289
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 461; Mizz, XXIX, 325; bn Hacer, Tehzb, V, 594; Suyt, Tabakt,
I, 106
3290
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; Mizz, XXIX, 326; bn Hacer, Tehzb, V, 594
3291
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; Mizz, XXIX, 326; Zeheb, Mzn, VII, 12; Tezkira, I, 235; bn Hacer,
Tehzb, V, 594
3292
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 461; Mizz, XXIX, 328; bn Hacer, Tehzb, V, 594
3293
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 460; Mizz, XXIX, 328; Zeheb, Mzn, VII, 12; bn Hacer, Tehzb,
V, 594
3294
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 460; Mizz, XXIX, 328; bn Hacer, Tehzb, V, 594
3295
3296
3297
bn Adiy, VII, 53; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 461; Zeheb, Mzn, VII, 12; bn Hacer, Tehzb,
V, 595
3298
Zeheb, Mzn, VII, 12; bn Hacer, Tehzb, V, 595
3299
Buhr, Ebu Abdillah Muhammed b. smail(256/870), ed-Duafus-Sar, thk: Mahmd brahim Zyid,
Drul-Va, Haleb 1396, I, 115; et-Trhul-Kebr, VIII, 114; Ukeyl, IV, 308
3300
Buhr, et-Trhus-Sar, II, 205
3301
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; Mizz, XXIX, 328
3302
Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. shak b. Mus b. Mihran el-Esbehn (430/1038), Kitbud-
Duaf, thk: Faruk Hamde, Drus-Sakfe, Drul-Beyd 1405/1984, I, 153
3303
Ukeyl, IV, 308
3304
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 459; Mizz, XXIX, 324; Zeheb,
3305
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 459; Mizz, XXIX, 324-325; Zeheb, Alm, VII, 436; bn Hacer,
Tehzb, V, 594
3306
Zeheb, Alm, VII, 439
3307
Zeheb, Mzn, VII, 17; bn Hacer, Tehzb, V, 594
360
zayf grmlerdir. lmeden iki yl nce durumu iddetli bir ekilde deimitir.
3308
Onun
lmeden iki yl nce ihtilata urad ve ne rivyet ettiini bilmez hale geldii daha baka
kaynaklar tarafndan da onaylanmtr.
3309
Sonu itibariyle, muhaddislerin tarih, fedil, kssa
gibi konularda msamahakr davranmalar eklindeki genel kabulleri dorultusunda, Ebu
Maere ksm kabul etme makamnda, hadisi yazlr hkmn verdiklerini syleyebiliriz.
4. 2. Kaynaklar
Kendisi, Abdullah b. Yahy b. Abdirrahman, Abdusselm b. Ebil-Cenb, Avn b.
Abdillah b. el-Hris, Hafs b. mer b. Abdillah b. Talha, Harb b. Kays, Him b. Urve,
Muhammed b. Amr b. Alkame, Muhammed b. el-Mnkedir, Muhammed b. Kab,
Muhammed b. Kays, Muhammed b. Amr, Musab b. Sbit, Mslim b. Eb Meryem, Nfi el-
Umr, Mus b. Yesr, Nsf b. Eb s, Sadaka b. Taylese, Sad b. Eb Sad el-Makbur, Yezd
b. Eb Brde b. Eb Mus el-Ear veYsuf b. Yakbtan rivyet etmitir.
3310

Sad b. el-Mseyyibden de rivyet ettii sylenmesine
3311
karn bu mmkn deildir.
Onun rivyet ettii, Sad b. el-Mseyyib deil, Sad el-Makburdir.
3312
Bununla beraber,
yukarda getii zere kendisi Sad b. el-Mseyyibi grdn ifade etmitir.
3313

Ebu Maer mezde Mus b. Ukbeden rivyet etmesine
3314
karn, tespit
edebildiimiz kadaryla bn shk zikretmemitir.
4. 3. Rvileri
Kendisinden, Mezyi rivyet eden olu Muhammed b. Eb Maerin yan sra
Abbd b. Mus, Abdullah b. drs, Abdurrahman b. Mehd, Abdurrezzk, Ali b. Muhammed,
Ebu assn Mlik b. smil, Ebun-Nadr Him b. el-Ksm, Ebur-Reb ez-Zhrn, Enes b.
Iyd el-Leys, Fadl b. Dkkeyn, Hafs b. mer ed-Dmek, Hassn b. brahim, Heym b.
Beyr, shk b. Bir el-Khil, Leys b. Sad, Mansr b. Eb Muzhim, Muhammed b.
Bekkr b. er-Reyyn, Muhammed b. mer el-Vkd, Mus b. Dvud ed-Dabb, Osman b.

3308
3309
bn Hbbn, K. Mecrhn, III, 60
3310
Mizz, XXIX, 323; ayrca bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 114; Mslim, el-Kn, I, 812; bn Eb Htim,
el-Cerh, VIII, 494; bn Hbbn, K. Mecrhn, III, 60; Ebu Nuaym, K. ed-Duaf, I, 153; Hatbul-Badd,
Trhu Badd, XIII, 457; Hamev, III, 267; Zeheb, Alm, VII, 435; el-ber, I, 258; Mzn, VII, 12; Tezkira, I,
234-235; bn Hacer, Tehzb, V, 593; Suyt, Tabakt, I, 106
3311
Mizz, XXIX, 323; bn Hacer, Tehzb, V, 593; Suyt, Tabakt, I, 106
3312
Zeheb, Alm, VII, 436; Mzn, VII, 12; Tezkira, I, 235
3313
bkz. bn Sad, V, 140
3314
bkz. bn ebbe, III, 1019
361
Sad ez-Zeyyt, Sad b. Mansr, Sfynus-Sevr, Vek b. el-Cerh, Yahy b. shk, Yezd b.
Hrun ve Ynus b. Muhammed gibi isimler rivyet etmilerdir.
3315

4. 4. Eseri
Ebu Maerin, mez ve ahbr mellifi olduu belirtilmitir.
3316
Hatbul-Badd,
onu mezyi insanlarn en iyi bileni olarak tanmlar.
3317
bn Sad, onun eseri olduunu
zikretmitir.
3318
bnun-Nedm de, Kitbul-Mez isimli bir eserinin olduunu syler.
3319

Brockelman ise, onun Mez eserinin bilinmediini, ancak Vkd ve bn Sad nakilleri
iinde geldiini belirtir.
3320

Ebu Maer, sonraki dnem hdiseleri ile ilgili nakillerde de bulunmutur.
3321
Sonraki
eserler ierisinde yer alan nakillerine dayanarak Ebu Maerin, eserini yllara gre telif
ettiini syleyebiliriz.
3322
Horovitz, onun bu tr nakillerine dayanarak, Ebu Maerin,
Mezsinin yannda bir de Trh kitab telif ettiini beyan eder.
3323
Ancak bizim kanaatimiz,
bn shkta olduu gibi onun da genel bir tarih telif ettii yolundadr. Brockelmann
belirttii gibi,
3324
Taberde yer alan Ehl-i Kitb hikayelerinde onun isminin geiyor olmas da
bu grmz destekmektedir.
4. 5. Metodu
Ebu Maer de kendisinden nceki mellifler gibi telfike bavurmutur; Ali b.
Muhammed-Ebu Maer-Yezd b. Rmn ve sm b. mer ve daha bakalar, Ben Kureyza
hdisesi
3325
; Ali b. Muhammed-Ebu Maer-Yezd b. Rmn ve Muhammed b. Kab,
Hasam heyeti
3326
Horovitz, muhtemelen Vkdnin el-Mezdeki isndsz Ebu Maer,
nakillerine dayanarak onun isnd genelde kullanmadn ifade etmektedir.
3327
Ahmed b.
Hanbel,
3328
bn Numeyr
3329
ve Mutahhir b. Mudrikin,
3330
onun isnd konusundaki zafiyetini

3315
bkz. Mslim, el-Kn, I, 812; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 494; Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII,
457; Mizz, XXIX, 323-324; Zeheb, Alm, VII, 436; Mzn, VII, 12; Tezkira, I, 235; bn Hacer, Tehzb, V, 593;
Suyt, Tabakt, I, 106
3316
bkz. Hamev, III, 267; Zeheb, Alm, VII, 435; el-ber, I, 258; Mzn, VII, 12; Tezkira, I, 235
3317
Hatbul-Badd, Trhu Badd, XIII, 457
3318
bkz. bn Sad, IV, 129
3319
bnun-Nedm, 184
3320
3321
rnek olarak bkz. bn ebbe, III, 1019
3322
bkz. Taber, Trh, II, 253; III, 611, 618; bn Kesr, el-Bidye, IX, 38
3323
3324
Bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 16
3325
bn Sad, I, 164
3326
bn Sad, I, 348; ayrca bkz. bn Sad, I, 164; II, 317
3327
3328
Ukeyl, IV, 308; Mizz, XXIX, 325-326; bn Hacer, Tehzb, V, 594-595
3329
bkz. bn Hacer, Tehzb, V, 594-595
3330
Ukeyl, IV, 308
362
dile getirmelerini de dikkate alrsak, bu konuda Horovitzin haksz da olmadn
syleyebiliriz.
4. 5. 1. Rivyetleri
Vkd, el-Mezde, Ebu Maerden, kendi senediyle yerde nakilde bulunur.
3331

bn Sadn rivyetlerinde ise, Vkdnin ondan isndyla beraber ald bir ok habere
ulamak mmkndr.
3332
Vkd onu daha ok telfik haberleri ierisinde zikretmektedir.
Vkdnin, Gazvelerin isimleri, tarihleri,
3333
Abdullah b. Cah seriyyesi,
3334
Bedire katlan
Mslmanlarn
3335
ve ldrlen Mriklerin
3336
isimleri, Uhud,
3337
Biru Mane,
3338

Szleilen Bedir,
3339
Mreys,
3340
Hendek,
3341
Hudeybiye,
3342
Hayber,
3343
Kaza umresi,
3344

Huneyn,
3345
Tif
3346
ve Tebk
3347
gibi haberlerinin senedlerinde Ebu Maerin ismine
rastlanr. Vkdnin bu nakillerinden anlald kadaryla, Ebu Maer, Resulullahn
hayatn mull bir ekilde ele almtr.
bn Sad, zellikle listeler konusunda Mus b. Ukbe, bn shk ve Vkd ile beraber
ona da yer vermitir.
3348
bn Sad, ondan sadece siyerde deil, tabakt ksmndaki biyografi
haberlerinde de faydalanmtr.
3349
Nitekim, Tabaktn kaynaklar arasnda Ebu Maeri de
zikretmektedir.
3350
Vkdnin Ebu Maeri ounlukla telfik haberler ierisinde vermesinden
dolay, onun yntemine dair ipularn bn Sadn nakillerinden takip etmek durumundayz.
Zira bn Sadn Tabaktnda Ebu Maerin siyere dair bir ok haberine ulamak
mmkndr.
3351

3331
Vkd, el-Mez, I, 149, 152; II, 761
3332
bn Sad, IV, 224; V, 221; VIII, 113, 188
3333
Vkd, el-Mez, I, 2
3334
Vkd, el-Mez, I, 19; bn Sad, III, 90
3335
Vkd, el-Mez, I, 154
3336
Vkd, el-Mez, I, 149, 152
3337
Vkd, el-Mez, I, 199
3338
Vkd, el-Mez, I, 346
3339
Vkd, el-Mez, I, 384
3340
Vkd, el-Mez, I, 404
3341
Vkd, el-Mez, II, 441
3342
Vkd, el-Mez, II, 571-572
3343
3344
3345
3346
3347
3348
bkz. bn Sad, III, 98, 123, 386, 391, 392, 442, 447, 544, 583
3349
bkz. bn Sad, III, 578; IV, 93, 143, 155-156, 219, 222-224, 338; V, 140, 191, 221, 235; VIII, 112-113
3350
bn Sad, III, 6
3351
Resulullahn, Abdulmuttalibin minderine oturmas( bn Sad, I, 152); Hicret(bn Sad, I, 234); Kblenin
deitirilmesi(bn Sad, I, 243); Resulullahn vefat(bn Sad, II, 195, 206, 222, 272, 302); Hz. Peygamberin
evlilikleri(bn Sad, VIII, 148, 188, 260) gibi.
363
Tarihlendirme konusunda Ebu Maer, ayrntl bilgiler vermitir.
3352
Ebu Maerin en
dikkat ekici tarihlendirmesi Abdulmelikin hayatna dair verdii bilgilerde gemektedir;
Muhammed b. mer-Ebu Maer, Abdulmelik b. Mervn, Dmekte 86 ylnda evvlin
yarsnda Perembe gn, altm yanda iken ld. Hilafet sresi, biatinden vefatna kadar,
21 yl bir buuk aydr. Bunun dokuz ylnda Abdullah b. ez-Zbeyrle savat. Abdullah b. ez-
Zbeyrin ldrlmesinden sonraki dnemi ise, 13 yl yedi gn eksikle drt aydr
3353

Ebu Maerin rivyetleri arasnda da, bir melein Musab b. Umeyr suretine girerek
sanca almas,
3354
Katde b. en-Numnn gzn Hz. Peygamberin yerine koymas
3355
gibi
anlatmlara rastlamak mmkndr.
bn Sad, dier melliflere yapt gibi, Ebu Maerin nakillerini de tashih etmitir;
Ebu Maer onu zikretmiyor. Bize gre, bu ondan veya ondan rivyet edenden kaynaklanan
bir vehimdir. nk
3356

Mevcut rivyetlerine-Vkd ve bn Sad zelinde- bakarak, Ebu Maerin kaynaklar,
isnd kullanm vb. hususlarda doyurucu bilgilere ulamak mmkn deildir. Bununla beraber
anlalan o ki, isnda bavurma konusunda ciddi zaaflar vardr. Onun, sened zikrederek
haberleri blmek yerine dorudan haber nakline getii veya dneminde isndn otoritesini
yitirdii eklinde, iyimser olmak iin de geerli herhangi bir nedenimiz yoktur. Dolaysyla
mnekkitlerin isnd konusunda ona ynelttikleri eletiriler hakl grnmektedir. Vkd ve bn
Sadn kullanmalarna binen, siyer yazclnda kaynaklk etmesi bakmndan, cz de olsa
bir katksndan sz edebilir. Ancak metodoloji konusunda, en azndan eldeki veriler
balamnda ayn eyleri syleyemeyiz.
5-Vkd(207/822)
Dneminin fakihleri arasnda saylan
3357
Vkdnin ismi; Muhammed b. mer b.
Vkd el-Vkd el-Eslem el-Medendir.
3358
Dedesi, Vkd, Abdullah b. Breyde b. el-

3352
Bkz. bn Sad, I, 101; II, 206, 272
3353
bn Sad, V, 235
3354
bkz. Vkd, el-Mez, I, 234
3355
bn Sad, I, 187
3356
bn Sad, III, 454
3357
Yakb, onu Emn dnemi fakihleri arasnda zikreder. Bkz. Yakb, II, 443
3358
bn Sad, V, 425; Mslim, el-Kn, I, 499; bn Kuteybe, el-Merif, 518; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290;
bn Adiy, VI, 241; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 3; bn Seyyidinns, I, 67; Mizz, XXVI, 180; Zeheb,
Tezkira, I, 348; el-Mkten, I, 357; el-Mun, II, 619; el-Kif, I, 205; Ebul-Vef, brahim b. Muhammed b. Sbt
el-Haleb et-Trablus(841/1437), el-Keful-Hass ammen Rumiye bi-Vadl-Hads, thk: Subh es-Smir,
lemul-Ktb/Mektebetn-Nahdatil-Arabiyye, Beyrut 1407/1987, I, 243; bn Hacer, Tehzb, V, 217; Takrb,
I, 498; Lisnul-Mzn, VII, 521; Suyt, Tabakt, I, 149
364
Husayb el-Eslemnin mevlsdr.
3359
bn Sad da, onun Ben Sehm b. Eslemin mevls
olduunu beyan eder.
3360
Knyesi Ebu Abdillahtr.
3361

Doum tarihi olarak Muhammed b. Sad, Bana 130 ylnn banda doduunu haber
vermiti
3362
demektedir. Bu doum tarihini destekleyecek rivyetler de vardr. Taber,
145/762 yl olaylarn anlatrken, bn Sad kanal ile Vkdnin, Muhammed b. Abdillah b.
Hasan Medine zerine galip geldiBen o zaman 15 yanda idim szlerine yer verir.
3363

Jones, Vkdnin hayatnn ilk dnemleri hakknda kaynaklarda fazla bir bilgi olmadn
belirterek, onun, ok erken bir dnemden itibaren Mez ve Siyer hakknda bilgiler
toplamaya baladn syler.
3364

Vkdnin kendisinin de anlatt gibi, Abbs saray ile ilk ilikisi, Hrn Red ve
veziri Yahy b. Hlidle beraber Hacca giderken Medineye uramalar sayesinde olmutur.
Vkd, onlara rehberlik etmi, onun rehberliinden memnun kalan Hrn Red de ona para
vererek, kendisinin yanna gelmesini salk vermitir. Vkdnin, Medinede Hrn Redle
grme tarihi ihtilafldr. slm Ansiklopedisi Vkd maddesini yazan een, Hrn Redin
hac tarihi olarak 170/787 yln verirken,
3365
Vkd hakknda doktora tezi hazrlayan K. ulul
ise Hamidullaha dayanarak, Vkdnin Halife ile Medinede grmesini 179/796 yl olarak
verir ve bu konuda deliller zikreder.
3366
Ancak ululun da delil olarak getirdii, Taberdeki
Hrn Redin 179 ylnda umre yapt ve hac zamanna kadarki sreyi, Medinede
geirdiine dair rivyet onu rtmektedir. Zira Taber, bu haberin hemen mteakibinde,
Vkd ise, Umresini tamamladktan sonra Hac zamanna kadar Mekkede kald ve
insanlara haccettirdi der
3367
demek suretiyle Vkdnin bu grte olmadn belirtir.
Takdir edilir ki, grme tarihini en iyi bilecek kii Vkddir ve Vkd o yl, halifenin
Medineye gelmediini belirtmektedir. Bizim kanaatimiz eenin verdii tarihin isabetli
olduudur. Her ne kadar, 170/787 ylndaki haccnda Taber, onun Medineye uradna dair
bir kayt vermemi olsa dahi,
3368
Harameyn halkna bir ok atiyye verdi cmlesi onun
Medineye de gittiini gsterir. Ayrca malum olduu zere Hrn Red o yl hilafete

3359
bkz. Zeheb, Mzn, VI, 275; ayrca bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; Hatbul-Badd, Trhu Badd,
III, 4; Mizz, XXVI, 180; Zeheb, el-Mun, II, 619; bn Hacer, Tehzb, V, 217; Lisnul-Mzn, VII, 521
3360
bn Sad, V, 425
3361
Mslim, el-Kn, I, 499; bn Kuteybe, el-Merif, 518; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; bn Adiy, VI, 241;
bn Seyyidinns, I, 67; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 521; Tehzb, V, 217; Zeheb, Tezkiratul-Huffz, I, 348
3362
bn Sad, V, 433; bu tarih iin ayrca bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 518; bn Hacer, Tehzb, V, 219; Badatl
smail Paa, II, 10
3363
Taber, Trh, IV, 436
3364
3365
bkz. een, Ramazan, Vkd, A, Eskiehir 1997, XIII,150-153, 150-151
3366
bkz. ulul, el-Vkd, 98-99
3367
Taber, Trh, IV, 641
3368
365
gemitir ve hilafetinin ilk ylnda kt hac yolculuunda Medineye uramadan Mekkeye
getiini sylemek zordur. Bu tarihe bir dier delil ise, yine Taberdeki, Hrnun 174
ylnda Medine zerinden Mekkeye getii haberidir.
3369
Mekkede veba haberinden dolay
gecikmeli olarak Mekkeye geen Hrnun bu yolculuunda deil de, be yl sonraki
yolculuunda tarih mekanlar gezdiini sylemek mmkn deildir.
Ekonomik durumu bozulan Vkd, 180/796 ylnda
3370
einin nerisi ile Badata
gitmi, Hlid el-Bermek ile grmtr. Jones, onun bu seyahatten muhtemel gayesinin
gr ve ilmini daha geni alana tamak istemesi olduunu syler.
3371
Ancak kendi hayat
hikayesinde de belirttii gibi, bu seyahattin tek bir gerekesi vard o da, bozulan ekonomik
durumu.
Red, Vkdyi kaza grevine getirmitir. Bu tarih muhtemelen bn Sadn zikrettii
gibi 180/796dan sonra olmas gerekir.
3372
Daha sonra, Halife Memn onu Badatn dou
tarafnda yer alan,
3373
Maskerul(veya askerul)-Mehdi ye atad.
3374
Vkdnin, buraya
grevlendirme tarihi olarak ise 204/819 yl verilmektedir.
3375
Vkd bu grevi drt yl ifa
etmitir.
3376
Buras daha sonra er-Rusfe diye bilinen yerdir.
3377

bn Sad, Ahmed b. Mnebbih-Abdullah b. Ubeydillah-Vkd kanal ile Vkdnin
Hlid el-Bermek ile tanmasn ve saraya intisabn ayrntl bir ekilde anlatmaktadr;
Mminlerin emiri Hrn er-Red Hacca gitmiti. Medineye de urad. O, Yahy b.
Hlide, Medineyi, savalar, Cibrl(a.s)in Neb(sav)e nasl ve ne surette geldiini,
ehitlerin kabirlerini bilen bir adam bulun dedi. Yahy b. Hlid bunu soruturdu, herkes ona
beni iaret edince, beni arttOnlar gtrmediim hibir sava alan brakmadm. Onlar
namaz klyorlar ve dua ediyorlardbylece Mescide tekrar geri dndkSabahlaynca
Yahy b. Hlid beni artt ve Allah Mminlerin emirini gl klsn, o senin
rehberliinden holand ve sana 10.000 dirhem verilmesini emrettibunu al o sana bereketli
olsun, biz bugn yolcuyuz, Allah izin verirse iimiz bittikten sonra geri dndmzde,
yanmza gelebilirsin dedi Bir mddet sonra tekrar elimiz dara dt Bylece
Medineden yola ktmYahy b. Hlid beni bu halde grnce yznde znt iareti

3369
3370
3371
3372
Slem, el-Vkd, I, 154
3373
3374
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 4; bn Hacer, Tehzb, V, 219; een, Vkd, A, XIII, 151;
3375
een, Vkd, A, XIII, 151; Slem, el-Vkd, I, 155
3376
bn Sad, V, 425; bn Kuteybe, el-Merif, 518
3377
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 17; ayrca bkz. Horovitz, el-Mez, 113
366
grdm. Selamm ald ve yanna yaklatrd. Yannda hadis rivyet eden insanlar
vardMeclis sona erince insanlar ktlar. Ben de onlarla beraber ktm, Yahy b. Hlidin
hizmetisi de kt ve bana, Vezir akam onun yannda iftar etmeni emrediyor dediSonra
ilim meclisine getik. Yahy baz sorular sormaya balad. Ben susuyordum, insanlar cevap
veriyorlard. Ne var ki onlarn cevaplar, bildiklerime muhaliftiBana zikredilenler hakknda
konumaya baladm, ki cevaplar iinde idi. Cevaplarm kavmin verdii cevaplardan baka
idi. nsanlara baktm, bana yzlerini ekitmilerdi. Yahy bana hadislerden sormaya balad.
Sorduklarna cevap verdim, insanlar susuyorlar, konumuyorlardBen Yahynn yanna
her gece gitmeye devam ettim. Beni her grnde onun mutluluu artyordu. O da her gece
bana 500 dinar vermeye devam etti Yahy b. Hlide kar benim nasl sevgim olmasn
3378

Olduka muhtasar olarak aktarmaya altmz bu hikaye de gstermektedir ki, Vkd
Abbs Saraynda ilm ile yer edinmi, halifenin ve Yahy b. Hlidin ilgisini ekmitir.
Hatbul-Badd, Vkdnin cmert olduunu ve cmertlii ile mehur olduunu
belirtir.
3379
Nitekim Vkdnin, 600.000 dirhemim olmutu, ama asla ona zekat vacib
olmad
3380
dedii nakledilmitir. Vkdnin cmertlii vefatna kadar devam etmitir. yle
ki, ld zaman kefeninin olmad ve kefeninin halife Memn tarafndan gnderildii
belirtilmitir.
3381
Bu zelliinden olsa gerek ki, Yahy b. Hlid el-Bermek, devaml surette
Vkdye ekonomik destek salamtr.
3382

Vkd, Askerul-Mehdde drt yl kadlk yaptktan sonra,
3383
bu grevde iken 207
ylnda
3384
Zilhicce aynn 12. gn(28 Nisan 823) Sal gn,
3385
78 yanda vefat etti.
3386

Cenaze namazn Badatn bat tarafnn kads Muhammed b. Seme et-Temim kldrd.
3387

3378
bn Sad, V, 425-431; ayrca bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 4-5
3379
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 3
3380
3381
3382
Vkdnin, biri Haim olan iki arkada ile arasnda geen hdise ve Hlidin yardm konusunda bkz. bn
Sad, V, 431-433; Mesd, IV, 33-34; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 19-20
3383
3384
Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 178; et-Trhus-Sar, II, 311; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; Hatbul-
Badd, Trhu Badd, III, 20; Zeheb, Tezkira, I, 348; bn Hacer, Tehzb, V, 219; Takrb, I, 498; Suyt,
Tabakt, I, 149
3385
bn Sad, V, 433; Buhr, et-Trhus-Sar, II, 311; bn Hacer, Tehzb, V, 219; bn Hbbn ay olarak Recep
ayn zikreder. Bkz. bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290
3386
bkz. bn Sad, V, 433; bn Kuteybe, el-Merif, 518; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; Hatbul-Badd,
Trhu Badd, III, 4; bnul-Esr, el-Kmil, VI, 385; Zeheb, Tezkiratul-Huffz, I, 348; bnul-Verd, Trh, I,
208; bn Hacer, Takrb, I, 498; Aliyyul-Kr, 383; Badatl smail Paa, II, 10
3387
367
Vefat tarihi olarak, 209/824 yl da verilmektedir.
3388
Ancak tercih edilen gr, 207
yldr.
3389

Vkd Medine tarih ekolnden saylmaktadr.
3390
R. een, Vkdnin bn shkn,
talebesi olduunu belirterek, onunla Medine tarih ekolnn zirveye ulatn ve ayn
zamanda sona erdiini belirtir.
3391
Vkdnin bir ekole aidiyetini artran nakilleri de
bulunmaktadr. Onun bu trden anlatmlarna; Resulullah(sav)e kble ehlinden ilk icabet
edenin Hatice bnt. Huveylid olduu konusunda icma ettiler
3392
; Yanmzda sebt olan,
ashabmz arasnda ihtilaf olmayan, Abdullah b. Abdilmuttalibin, Kureyin kervan ile
gelirken Medineye indii
3393
gibi rnekler vermek mmkndr. Ancak bu ifadelerden
Vkdnin Medine ekolne aidiyetini karmak zordur. Zira, icma olduunu syledii bu
konulardaki tartmalarn mevcudiyeti dahi Vkdnin bu ibaresinden bir ekol kastetmediini
gstermeye kafidir. Siyer ve Meaz konularndaki Vkd-bn shk arasndaki ihtilaflar,
Medine ekol diye ortak gr, nakil ve sluplara sahip zel bir ekoln olmadnn delilidir.
Vkdnin ashabmzdan kast Medine ulemas deil, bilakis haber kaynaklar olan
eyhleridir. Ashabmzdan iittim ki, Abdullah b. Ravhann Nfi b. Bdeyle mersiyesi
3394

rivyetinde olduu gibi bunu destekleyen kullanmlar da vardr.
Vkd, icma etmilerdir ifadesini ska kullanmtr. Anlald kadaryla, Vkd
icma kavramn siyere getirmeye alm, ancak baarl olamamtr. En azndan bu ibareyi
yerli yersiz kullanmas nedeniyle, eletirilmitir. Muhtemelen Vkd, bu ibare ile farkl
grlerin mevcut olmadn deil, haberinin salamln ifade ediyordu. Nitekim, bu
ibareyle verdii habere, muhalif baka haberler de zikretmitir; Ashabmz kble ehlinden ilk
Resule icabet edenin, Hatice bnt. Huveylid olduu konusunda icma etmilerdir
3395
ve
Muhammed b. mer-Mus b. Sbit-Ebul-Esved-Sleymn b. Yesr kanalyla, lk
Mslman olan Zeyd b. Hrisedir
3396

Vkd, ilmi toplayanlar arasnda zikredilmitir.
3397
brahim b. el-Harbnin onun
hakknda Vkd, slm dnemi insanlarn en iyi bilenidir, cahiliye dneminden ise bir ey

3388
Mesd, IV, 33; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 20; Suyt, Tabakt, I, 149; Buhr, 209 veya ondan
az sonra ld demektedir. Bkz. Buhr, ed-Duafus-Sar, I, 104
3389
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 21
3390
ulul, el-Vkd, 61, 119, 125; een, Mslmanlarda Tarih, 20
3391
3392
Taber, Trh, I, 535, 541; bnul-Esr, el-Kmil, II, 50
3393
Taber, Trh, I, 458; ayrca bkz. Vkd, el-Mez, I, 353, 356; II, 537; Taber, Trh, I, 539
3394
Vkd, el-Mez, I, 353
3395
Taber, Trh, I, 535, 541; bnul-Esr, el-Kmil, II, 50
3396
Taber, Trh, I, 540
3397
Zeheb, Mzn, VI, 273; Ebul-Vef, el-Keful-Hass, I, 243
368
bilmiyor
3398
eklindeki sz, onun slm tarihi alanndaki otoritesini gstermektedir. Nitekim
Vkdnin, Medinede mescitte ilim halkas olduu ve orada Mez dersleri verdii
belirtilmitir.
3399

Vkd, hdiselerin olduu yerlere gitmi, incelemelerde bulunmutur. Kendisinin bu
konuda, Sahabe ocuklarndan, ehit ocuklarndan, onlarn Mevllarndan birini grdm
zaman ona, Ailesinden kimin, nerede ehit olunduuna dair bir ey iitip iitmediini
sorardm. ayet o bana bildirirse o yere gidiyor ve onun yerini belirliyordum
3400
dedii
nakledilmitir. Ayn ekilde Hrn el-Ferv; Vkdyi Mekkede yannda bir su kab olduu
halde grdm. Ona, Nereye gidiyorsun? dedim. O, Huneyne, yerini ve sava alann
grmeye dedi
3401
Her ne kadar, hdiselerin olduu yerleri gezme konusunda ncelik bn
shka ait ise de, Vkd, slm tarihiliinde olay yeri incelemesine bu kadar nem veren ilk
tarihidir. Ayn ekilde Vkd, haber nakil yntemleri ile de ilgilenmitir.
3402

Hatbul-Badd, Vkdnin ilminin geniliine, hfznn kuvvetine ramen Kurn
ezberleyemediini belirterek, Memnun Vkdye, Cuma Sresini ezberletmeye altn
ancak onun ezberleyemediini konu alan bir hikaye nakleder.
3403
Slem, Hatbul-
Baddnin naklettii bu haberi deiik gerekelerle reddetmektedir.
3404
Slemnin
itirazlarnda hakllk pay olduunu sylemek mmkndr. Ancak, byle bir haberin
doruluunun, onun siyer ve mez alanndaki otoritesine mani olmadn da belirtmeliyiz.
Zira, haberin ieriinde de onun dier alanlardaki hfzna atfta bulunulmutur.

3398
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 5; bn Seyyidinns, I, 68; Mizz, XXVI, 189; Zeheb, Mzn, VI, 275;
3399
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 7; bn Seyyidinns, I, 69
3400
3401
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 6; bn Seyyidinns, I, 68-69
3402
bkz. bn Sad, V, 492
3403
Memn, Vkdye, Yarn insanlara Cumay senin kldrman istiyorum dedi. Vkd bundan ekinerek,
Allaha yemin ederim ki Cuma Sresini ezbere bilmiyorum dedi. Memn Ben sana retirim dedi. Bylece
Memn, sreyi retmeye balad. Srenin yarsna gelince dier yarsna balad. Vkd, ikinci ksm
ezberleyince, birinci ksm unutuyordu. Memn bundan yoruldu ve uykusu geldi. Ali b. Salihe, Ona sen
ezberlet dedi. Ali, Bunun zerine ben baladm, bir ey ezberliyor dier bir eyi unutuyordu. Bylece Memn
uyand ve bana(Ali) Ne yaptn? dedi. Bende durumu anlattm. O, Bu adam tevili ezberliyor, tenzili
ezberleyemiyor. Git sen onlara namaz kldr ve istediin Sreyi oku dedi. Hatbul-Badd, Trhu Badd,
III, 7-8; ayrca bkz. Zeheb, Alm, IX, 460-61; Mufaddal b. assn, babasndan naklettiine gre o, bir Cuma
namazn Vkdnin arkasnda klm ve o, ayeti(87/Al, 18-19) yanl okumutur. Bkz. Hatbul-Badd,
Trhu Badd, III, 8
3404
Bunlar; rivyetin senedinde yer alan, Ahmed b. Kmil ve el-Berbernin zayf olmas, rivyetin mrsel haber
olmas, rivyetin metninin, Vkdnin, hfznn kuvveti ile ilgili gelen rivyetlere ters olmas ve Cuma Sresini
ezberleyememesinin, dier yerleri ezberleyemedii anlamna gelmeyeceidir.

Slem btn bunlarla ek olarak,
Vkdnin bu hdisenin cereyan ettii dnemde yetmi yandan yukar olduunu, bunun da ezberlemesine mani
olabileceini ifade eder. Bkz. Slem, el-Vkd, I, 158-159
369
Vkd, edindii haberleri levhalara kaydetmitir. Onun, Medinede hreti
levhalarndan ileri geliyordu ve bunlar, bn Vkdin levhalar diye mehur olmutur.
Sonraki yllarda Vkd, bu levhalarn kaybettiini sylemitir.
3405

Cerh ve tadil ulemas Vkd konusunda ciddi anlamda ayrla dmlerdir. Onun
hakkndaki grleri gruba ayrabiliriz;
a-Cerh Edenler: Muhaddislerin byk bir ounluu Vkdyi iddetli bir ekilde
tenkit etmilerdir. ncelikle birok Duaf kitabnda onun ismi gemektedir.
3406
Ayrca
Ahmed b. Hanbel ve bn Numeyrin onu terk ettikleri ifade edilmitir.
3407
Onun hakknda;
Ahmed b. Hanbel, Yalanc, hadisleri kalb ediyor, Zhrnin hadisini Mamerin hadisine
ekliyor ve buna benzer eyler yapyor
3408
; Mslim, Metrukul-Hadis
3409
; bn Hbbn,
Sikalardan kalb, sebt olanlardan mudal rivyetleri vardr
3410
; Ali b. el-Medin, Hadis
uydurucusudur
3411
; Onun yannda asl olamayan 20.000 hadis vardr
3412
ve Vkd
rivyet mevkiinde veya ondan rivyet edilecek makamda deildir
3413
; fi, Vkdnin
kitaplar yalandr
3414
ve Medinede isndlar uyduran yedi kii vard, bunlardan biri de
Vkd idi
3415
; Nes, Hadis uydurmakla bilinen yalanclar drttrBadatta Vkd
3416
;
Sika deil
3417
; Hadis uyduruyor
3418
ve Metrukul-Hadis
3419
; Yahy b. Man, Sika
deil
3420
; Leyse biey, hadisi yazlmaz
3421
; Zayf
3422
ve Vkdnin Resulullah adna

3405
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 9; bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 190
3406
Buhr, ed-Duafus-Sar, I, 104; Nes, ed-Duaf, I, 92; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; bn Adiy, VI,
241; Ebu Nuaym, K. ed-Duaf, I, 146; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Zeheb, el-Mun, II, 619
3407
bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, I, 178; Ukeyl, IV, 107; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; Suyt, Tabakt, I,
149
3408
Ukeyl, IV, 108; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 13; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Mizz, XXVI,
186
3409
Mslim, el-Kn, I, 499; Mizz, XXVI, 188
3410
bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290
3411
bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; Zeheb, Mzn, VI, 273; Ebul-Vef, el-Keful-Hass, I, 243
3412
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 12-13; bn Hacer, Tehzb, V, 219; baka bir yerde, 30.000 garb
hadis rivyet etmitir demektedir. Bkz. Ukeyl, IV, 108; Mizz, XXVI, 187
3413
3414
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 14; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; bn Hacer, Tehzb,V, 219;
Aliyyul-Kr, 383
3415
3416
bn Hacer, Tehzb,V, 219; Suyt, Tedrb, I, 242
3417
Suyt, Tabakt, I, 149; bn Seyyidinns, I, 71
3418
bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Zeheb, Mzn, VI, 273; el-Mun, II, 619; Ebul-Vef, el-Keful-Hass, I,
243
3419
Nes, ed-Duaf, I, 92; bn Adiy, VI, 241; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Hatbul-Badd, Trhu
Badd, III, 15
3420
Ukeyl, IV, 108; bn Adiy, VI, 241; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; bn Seyyidinns, I, 71; Mizz, XXVI,
187; Zeheb, Mzn, VI, 273; bn Hacer, Tehzb, V, 218; Suyt, Tabakt, I, 149
3421
Ukeyl, IV, 108; bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; bn Hbbn, K. Mecrhn, II, 290; bn Adiy, VI, 241;
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 13; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Mizz, XXVI, 186, 187; Zeheb,
370
20.000 garb hadisi vardr
3423
; Drakutn, Onda zayflk vardr
3424
ve Zayf, hadisinden
bu bellidir
3425
; Buhr, Metrukul-Hadis
3426
ve O iskat edilmitir, yanmda ondan bir harf
yoktur
3427
; Bundr b. Ber, Ondan daha yalancsn grmedim
3428
; shk b. Rheveyh,
Bence o uyduranlardandr
3429
; Ebu Zura er-Rz, nsanlar onun hadisini terk etmilerdir
3430
; Zayf
3431
ve Ancak insanlara hadisini terk ettirmek iin yazlabilir
3432
; Zekeriyy b.
Yahy es-Sc, Hadisinde phe vardr
3433
ve Mttehem
3434
; Nevev
3435
ve Muviye b.
Slih,
3436
Zayf demilerdir. bn Hacer, ilminin geniliine ramen onun metruk olduunu
ifade ederken,
3437
Semhd de, Vkdyi hadis konusunda sika olarak grmemektedir.
3438

b-Tadil Edenler: Zeheb, Onu terk hususunda neredeyse icma hasl olmutur
3439

diyerek onun cerhi konusunda ittifaktan sz etmektedir. Her ne kadar Zeheb burada onun
hadis alanndaki durumuna iaret etmi ise de, bu konuda da farkl grler gelmitir. Zira
onun hakknda olumlu gr bildirenler de vardr; Mchid b. Mus, Ondan daha hafzal
birinden yazmadm
3440
; Derverd, Vkd, hadiste emirul-Mminindir
3441
; merun-
Nkd, Derverdye Vkd hakknda ne dnyorsun? dedim. O Sen benden Vkdyi
soruyorsun asl sen Vkdye benden sor? dedi
3442
; Yenakd b. s, Bana Vkd
soruluyor, oysa Vkd beni soruyor
3443
; Muhammed b. shk es-San, O yanmda sika
olmasa, ondan rivyet etmezdim
3444
; Musab ez-Zbeyr, Sika
3445
; Allaha yemin ederim ki,

3422
Mizz, XXVI, 186; bn Hacer, Tehzb, V, 218
3423
3424
bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Zeheb, Mzn, VI, 273
3425
3426
Buhr, ed-Duafus-Sar, I, 104; Ukeyl, IV, 107; bnul-Cevz, ed-Duaf, III, 87; Ebu Nuaym, K. ed-
Duaf, I, 146; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 14; bn Seyyidinns, I, 71; Zeheb, Mzn, VI, 273; el-
Kif, I, 205
3427
Zeheb, Mzn, VI, 275
3428
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 14; bn Hacer, Tehzb, V, 219
3429
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 16; Zeheb, Mzn, VI, 275; bn
3430
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 14-15
3431
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20
3432
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20
3433
bn Hacer, Tehzb,V, 219
3434
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 16; Mizz, XXVI, 182
3435
3436
3437
3438
bkz. Semhd, II, 393; Vkdye yneltilen eletiriler konusunda ayrca bkz. ulul, el-Vkd, 194-205
3439
Zeheb, Mzn, VI, 276; el-Mun, II, 619; Tarb de, onun zayfl konusunda ittifak olduundan
bahseder. Bkz. Tarb, 351
3440
Ukeyl, IV, 108; bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 191; Zeheb, Mzn, VI, 274; bn Hacer, Tehzb,V,
218
3441
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 9; bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 190; Zeheb, Mzn, VI, 275;
3442
3443
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 11; Mizz, XXVI, 191; Zeheb, Mzn, VI, 275
3444
Zeheb, Mzn, VI, 275; bn Hacer, Tehzb, V, 219
371
onun gibisini asla grmedim
3446
ve O sika olmasa, ondan drt imam rivyet etmezdi
3447
;
Muhammed b. Sellm el-Cumah, Vkd zamann alimidir
3448
; brahim el-Harb, Vkd,
Mslmanlarn eminidir
3449
; Ebu mir el-Akad, Bize Vkdden soruluyor, oysa o bizi
soruyor, hadisler ve eyhler Medinede sadece Vkdyi bize gsterdi
3450
Ebu Ubeyd Ksm
b. Sellm,
3451
Ebu Yahy ez-Zhr,
3452
Yezd b. Hrn,
3453
ve Museyb, Sika
3454
demilerdir.
c-Kararszlar: Vkd konusunda bazlarnn karar vermekte glk ektiini de
belirtelim. zellikle de ilminin genilii bu konuda etkili olmutur; Heym onun hakknda,
ayet o yalanc ise dnyada onun gibi yalanc yoktur, yok eer sadksa dnyada onun gibi
sadk yoktur
3455
derken ilm geniliine atfta bulunmutur. Benzer bir gr de, Sleyman
e-zknden gelmitir; O, ya insanlarn en dorusu ya da insanlarn en yalancsdr
3456

Balangta muhaddislerin, Vkdye olumlu yaklatklarn sylemek mmkndr.
Nitekim Ebu Htim er-Rz, Onun Medineli mehul eyhlerden mnkerleri vard. Biz bu
hadislerin ondan olma ihtimali olduu gibi mehul eyhlerinden olma ihtimali zerinde de
dururduk. Sonra bn Eb Zib ve Mamerden hadislerine baktk. O, onlarn hadislerin zabt
etmiti. Baktk ki, bu ikisinden de mnkerler rivyet etmi. Bylece bunlarn(mnkerlerin)
kendisinden olduunu anladk ve onu terk ettik
3457
derken, Ahmed b. Hanbel, Vkdnin,
Mamer-Zhr-Nebhn-mm Seleme tariki ile rivyet ettii hadisi grnceye kadar onun
durumunu mdafaaya devam ettim. Oysa bu Ynusun hadisidir ve ondan bakas rivyet
etmemitir
3458
demitir. bn Seyyidinns, Onun hakknda sz gerekten oktur, onu zayf
grmler ve ona hadis uydurmacl nisbet etmilerdirlminin genilii gariplerin
okluuna, gariplerinin okluu ise itham edilmesine neden olmutur
3459
diyerek onun cerh
edilme nedeni olarak, yannda ok hadisin bulunmasn gsterir.
Mnekkitlerin grlerinden anlalan, Vkdnin hadis konusunda gvenilmez bir
ilm kiilie sahip olduudur. Bununla beraber, bir ikisi hari onun Mez/ahbr rivyetleri

3445
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 11; bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 191; Zeheb, Mzn, VI,
275; bn Hacer, Tehzb, V, 219
3446
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 9; bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 189; Zeheb, Mzn, VI, 275
3447
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 9; bn Seyyidinns, I, 69-70; Mizz, XXVI, 191
3448
3449
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 5; bn Seyyidinns, I, 68; Mizz, XXVI, 189
3450
3451
3452
bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 192
3453
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 11; bn Seyyidinns, I, 70; Zeheb, Mzn, VI, 276
3454
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 11; Mizz, XXVI, 191
3455
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; Mizz, XXVI, 191; bn Hacer, Tehzb, V, 219
3456
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 11; Zeheb, Mzn, VI, 274; bn Hacer, Tehzb, V, 218-219
3457
bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; bn Hacer, Tehzb,V, 219
3458
3459
372
hakknda olumsuz gr bildiren yoktur. Nitekim Zeheb, Hfzna dair sylenilen bu sz
dorudur, onun hfz ahbra, siyere, mezye, havdislere, insanlarn gnlerine(eyymun-
ns), fkha ve bunlardan bakalarna dairdir
3460
baka bir yerde de, Hafz, kendisi ilmi
toplayanlardandr. Fakat hadisi salam deildir. Mez ve Siyerde reistir
3461
diyerek bunu
onaylamaktadr. Sonu itibariyle mnekkitlerin Vkdyi cerh ettikleri husus hadis
konusundadr. Yoksa onun fkh veya Mez alanlarndaki rivyetleri genellikle ilgi
grmtr. Vkdyi en ok eletirenler arasnda yer alan Ahmed b. Hanbelin, her Cuma
Hanbel b. shk, Vkdnin ktibi Muhammed b. Sada gndererek, Vkdnin
hadislerinden ikier cz aldrd, onlar inceledikten sonra geri iade ettii ve baka hadislerini
aldrd belirtilmitir.
3462

Burada dikkat ekici bir husus vardr ki, o da nasl bn shk, dneminin nde gelen
etkili ve yetkin fakihi Mlik b. Enes tarafndan iddetle eletirilmise, Vkd de kendi
dneminin en nemli fakihi olan Ahmed b. Hanbel tarafndan ciddi manada tenkit edilmitir.
Tarihilere yneltilen bu tenkitlerde hukukularn, haber kabulnde gsterdikleri kl krk
yarar titizliklerden ziyade, yanl anlalmalarn daha etkili olduu dncesini tadmz da
ifade edelim.
lgintir ki, Vkd ibadet konusunda da tenkit edilmitir. shk b. Tba-shk,
Vkdyi Mekke yolunda namaz kt klarken grdm
3463
demitir. Vkdnin kendisine
yneltilen eletirilere pek fazla iltifat etmediini syleyebiliriz. Onun bu tavr konusunda
Buver b. Esrmn anlatt bir hdise ip ucu vermektedir; Vkd beni Ahmed b. Hanbelle
beraber yrrken grd. Daha sonra benimle karlanca, Seni insanlar hakknda konuan
biri ile yrrken grdm dedi
3464

5. 2. Yneltilen Eletiriler
bn shk gibi, Vkd hakknda da deiik sulamalarda bulunulmutur. Bu
ithamlarn tek tek incelenmesi, geerlilikleri konusunda bir fikir verecei gibi, ayn zamanda
slubunun tespitine de yardmc olacaktr.

3460
Zeheb, Mzn, VI, 274
3461
Zeheb, Tezkira, I, 348
3462
brahim el-Harbnin, Vkd-Ahmed b. Hanbel ilikisinde dile getirmi olduu szler, bir nevi Ahmed b.
Hanbelin tenkidi eklindedir; Ahmed b. Hanbel, her Cuma Hanbel b. shk bn Sada gnderir, Vkdnin
hadislerinden iki cz aldrrd. Bir sonraki Cumaya kadar bunlara bakar, sonra onlar iade ederek, bakalarn
alrd. Gidip, bunlar o ikisinden dinlemi olsayd kendisi iin daha iyi olurdu. Burada Ahmed b. Hanbelle
Vkdnin aras pek iyi olmamasna karn, her iki tarafnda bu konudaki ilm hogrlerinin takdire ayan
olduunu ayrca belirtelim. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 15-16; V, 321; bn Seyyidinns, I, 71;
Mizz, XXV, 257; Zeheb, Tezkira, II, 425; bn Hacer, Tehzb, V, 111
3463
Ukeyl, IV, 108; Zeheb, Mzn, VI, 274
3464
373
5. 2. 1. Teeyy tham
Vkd de, daha nceki bir ok siyer alimi gibi iilikle itham edilmitir. bnun-Nedm,
Kendisi mteeyyidir. Takiyyeye bavurmu, hasenul-mezheptir. Vkd, Alinin, tpk
Mus(a.s)n asas, s(a.s)n lleri diriltmesi ve daha baka Neblerin mucizeleri gibi, Neb
(sav)in mucizesi olduunu rivyet etmitir
3465
demek suretiyle bu itham dile getirmitir.
Horovitz, bu konuda, Fakat o mutedil mteeyyidendirAncak Vkd bu szleri bn
shktaki gibi Aliye yardm iin zikretmiyor. Ayn ekilde Vkdde, Nebnin Aliye, bn
shkn zikrettii, Ey Ali senin bana durumun, Hrnun Musya olan durumu gibi
olmasna raz deil misin? sz bulunmamaktadr. Yine bn shkn naklettii, Neb, Bere
Sresini gnderirken Bunu benim ailemden bakas eda edemez sz bulunmamaktadr. Bu
trden Alinin iyiliine olan hadislerin ilikle vasflandrlan bir mellif tarafndan rivyet
edilmemesi bizi artmaktadr. Muhtemelen bunun nedeni el-Fihrist mellifinin Vkd
takiyyeye tutunuyordu sz aklar. Yani o aya olan meylini gizliyordu. Vkd dier
yerlerde Alinin lehine ve aleyhine olan szleri zikretmektedirbnun-Nedm, grld gibi
Vkdyi teeyy ile vasflandran ilk melliftir. yle ki, ann ricl kitaplar onu
zikretmemilerdir.
3466
demektedir. Ancak baz i Tabakt eserlerinde Vkdnin ismi
zikredilmitir.
3467
Brockelman da, Goldzihere dayanarak Vkdnin takiyye icab eserlerinde
iiliini inkar ettiini belirtir.
3468
Nebrv de, Alev meyilli olduunu syler.
3469
Ayn ekilde
son dnem i aratrmaclarnn da, Vkdyi i olarak kabul ettiklerini grmekteyiz.
3470

Kanaatimizce bnun-Nedmin bu szne ve Vkdnin bir iki rivyetine dayanarak onun
teeyy ile itham edilmesi doru deildir. Ayrca btn rivyetlerini onun takiyyesi gerei
olarak deerlendirecek olursak, byle bir ithamdan hibir slm aliminin mstani
kalamayaca da aikardr. Vkdye yneltilen mteeyyi ithamn ayrntl olarak ele alarak
bu iddiay delilleri ile rten Jones,
3471
Zikrettiimiz deliller nda bakacak olursak
bnun-Nedmin Vkdnin iilii konusundaki sz, onun iiliine kesin delil deildir
3472

demek suretiyle bu ithamn aslszln ifade etmitir.

3465
bnun-Nedm, 194
3466
Horovitz, el-Mez, 124-125
3467
bkz. Vkd, el-Mez, (takdm), I, 16
3468
3469
Nebrv, 120
3470
bkz. Kiful-ta, 26-27
3471
bkz. Vkd, el-Mez, (takdm), I, 16-18
3472
374
Burada belirtmekte fayda vardr ki Jonesun, Vkd ve bn shkn teeyy ile
itham onlarn ahs akideleri ile ilgili deil bilakis kitaplarnda vrid olan ann gr ve
szleri ile ilgilidir
3473
eklindeki sz de son derece doru bir tespittir.
Vkdnin eserinde a mezhebi ile alakal olarak rivyet edilen haberleri iki ksma
ayrmak mmkndr;
a-i gr yanstan rivyetler: Vkdnin rivyetlerinde mteeyyi ithamna neden
olan rivyetleri vardr. ncelikle, Vkd, eserinde Hz. Ali iin (as) ifadesini
kullanmaktadr.
3474
Ancak bu ibarenin kendisine aidiyetini tespit etmek mmkn deildir.
Vkdnin, bu ierikli dier rivyetleri arasnda; (Hayberde)Resulullah, Yarn sanca
Allahn ve Resulnn sevdii birine vereceim demesi, sonra sanca Aliye vermesi,
3475

Krtas haberi,
3476
Abbsn biat nerisine Hz. Alinin Bizden bakas iin dnlr m?
diyerek kabul etmemesi,
3477
Ben Himin Bedre zorla kartldklar,
3478
ilk namaz klann
Ali olduu,
3479
Resulullahn Hz. Ali ile kendisini kardeletirdii
3480
gibi rivyetlerini
saymak mmkndr.
b-a kart rivyetler: Vkdnin rivyetleri arasnda, ann delil olarak
kulland rivyetler olduu gibi, onaylamayaca rivyetlere de rastlamak mmkndr.
Burada unu hatrlatmakta fayda vardr ki, bu haberlerde konu edilen shhatleri deil, Vkd
tarafndan rivyet edilmesidir. Bunlara rnek olarak; Resulullahn Size cennetlik biri
gelecek demesi, Ebu Bekrin gelmesi, Resulullahn tekrar ayn sz sylemesi, Hz. merin
gelmesi, sonra tekrarlamas Hz. Alinin gelmesi,
3481
Hz. Alinin hilafetini konu alan
yemekte inzar hdisesini nakletmemesi,
3482
lk Mslman olann Zeyd b. Hrise olduu,
3483

Osman b. Affnn, Huneynde Resulullahn nnde savaanlar arasnda olmas,
3484
Tebk
Gazvesi haberinde, Osman b. Affn bu ordunun te birini techiz ettiDenilir ki,
Resulullah(sav) o gn, Bundan sonra, yapt Osmana zarar vermez demesi,
3485
Hz. Ebu

3473
Vkd, el-Mez, (takdm), I, 18; Slemnin, bu gre, Vkdnin a aleyhine olan nakillerini zikretmek
suretiyle yapt itiraza[bkz. Slem, el-Vkd, I, 141-142] katlmadmz belirtelim. Zira, ne bn shktan, ne
de Vkdden, mezheb tercihlerini ifade eden herhangi bir gr nakledilmemitir.
3474
bkz. Vkd, el-Mez, I, 152, 371
3475
Vkd, el-Mez, II, 653-654; bn Sad, II, 110
3476
bn Sad, II, 243-245
3477
bn Sad, II, 246
3478
bn Sad, I, 121
3479
bn Sad, III, 21
3480
bn Sad, III, 22
3481
Vkd, el-Mez, I, 330
3482
bkz. bn Sad, I, 205
3483
bn Sad, III, 44
3484
bkz. Vkd, el-Mez, III, 902
3485
375
Bekr ve Hz. merin, gtrdkleri bir neriden dolay Hz. Peygamberin memnun olmas,
3486

(as) ifadesini sadece Ali iin kullanmamas,
3487
Resulullahn, Hz. Ebu Bekri hilafeti
brakmak iin armak istemesi,
3488
Bir adamn Hz. Peygambere kendisinden sonra kime
gelmesini sormas onun da, Hz. Ebu Bekrin ismini vermesi,
3489
Resulullahn, Ebu Bekirinki
dnda mescide bakan kaplarn kapatlmasn emretmesi ve bunun kendi emri
olmadn(Allahtan olduunu) sylemesi,
3490
Resulullahn Ebu Bekrin arkasnda namaz
kldnn sebt olduu,
3491
Resulullah(sav)in, Ali b. Eb Talible Sehl b. Huzeyfi
kardeletirdii,
3492
Hz. Osmana ilk biat edenin Hz. Ali olduu
3493
gibi haberleri saymak
mmkndr.
Grlecei zere Vkd, kendisine ulaanlar velev ki birbirlerinin tam zdd dahi
olsalar-nakletmekten baka bir ey yapmamtr. Vkdnin kendisine ulaan haberleri olduu
gibi naklettiine en gzel rnek onun ayrntl olarak ele ald Sakfe hdisesidir.
3494

Kitbur-Riddede anlatt bu haberde Vkd, Ensrdan, veym b. Side el-Ensrnin
Hilafet ancak Nbvvet ailesinden biri iin olabilir
3495
szn, Maan b. Ad el-
Ensrnin, Ebu Bekrin namaz kldrmasn
3496
hatrlatmasn ve Ensrn hatibi Sbit b.
Kays b. emmsn konumasndaki, Resulullah dnyadan bir adam tayin etmeden
ayrld
3497
eklinde farkl gr de dile getirmesi dikkat ekicidir. Ayn ekilde, Sakfe
hdisesinde Hz. Alinin geldiini, merin onu biata zorladn, Alinin kendisini
savunmasn, Hz. Alinin biat etmeden oradan ayrldn ve Ftma vefat edinceye kadar da
biat etmediini nakleder.
3498
Haberini bitirdikten sonra da, Ben Side glgesinde olanlarn
haberidir. Bu alimlerin rivyetidir. Buraya Rafzlerin ziyadelerinden bir ey yazmak
istemedim
3499
demektedir. ayet bu anlat Vkdye aitse, grlecei zere hilafet
konusundaki gr de her hangi bir tercihte bulunmakszn hdisenin kahramanlarna
syletmi ve bu konuda kaynaklarna dayandn ifade etmitir.

3486
3487
Bunu sadece (as) ibaresine baklarak onun teeyy ile nitelendirmenin mmkn olamayacana delil olarak
aldk. Yoksa bu ibare hakknda yukarda sylediklerimiz burada da geerlidir. Bkz. Vkd, el-Mez, I, 240
3488
bn Sad, II, 225
3489
bn Sad, II, 226
3490
bn Sad, II, 228
3491
bn Sad, II, 223
3492
bn Sad, III, 23
3493
bn Sad, III, 62
3494
bkz. Vkd, K. er-Ridde, 59-81
3495
Vkd, K. er-Ridde, 61
3496
bkz. Vkd, K. er-Ridde, 61-62
3497
3498
3499
Vkd, K. er-Ridde, 80-81
376
Netice itibariyle, Vkdyi, mutlak manada ilikle itham etmek mmkn
grnmemektedir. Biz, Vkdnin i olmasndan ziyade, fazilet olarak Hz. Aliyi, Hz.
Osmandan ne alan gre mntesip biri olarak deerlendirmenin daha doru olaca
kanaatindeyiz. Yukardaki cennetlik sralamas da bunu destekler mahiyettedir. Ancak bunu
Osman kart olarak deerlendirmemek gerekir. Vkd, Abbs himayesinde bulunmakla
beraber, dier Himlerle de iyi ilikiler ierisinde olmutur.
3500
Kendisinin Ben Himin
mevls olmas,
3501
onda Him sevgisi oluturmu olabilir.
Vkdnin Abbs saray himayesine girmi olmas, onun hakknda baz ithamlar da
beraberinde getirmitir. Memnla olan iyi ilikileri hadisilerin tepkisini ekmi,
3502
tarih
rivyetlerde tahrifatta bulunma veya hazfetme sulamasna maruz brakmtr. Horovitz,
Vkdnin bu ilikilerine binen Abbs Bedir esirleri listesinden kardn, onun yerine
flan demekle yetindiini ve yine Hz. merin dvnda en baa Abbsn ismini yazd
haberini naklettiini belirtir.
3503
Anlalan o ki, Horovitz bu konuda dikkatli davranmamtr.
Zira Vkd, Abbs, Bedr esirleri arasnda zikretmitir.
3504
Slem de Horovitzi, Vkd,
Bedr esirlerinden yaklak 38 tanesinin ismini zikretmektedir. Toplam esir saysnn ise,
yetmiten fazla olduunu sylemektedir. Abbsn ismini hakim aileye saygdan dolay hazfetti
ise, dierlerini kime saygsndan hazfetmitir?
3505
diyerek tenkit etmitir. Burada,
Horovitzin, rivyetler zerindeki mstensih veya rvi faktrn gz ard ettii de
grlmektedir. Nitekim, Vkdnin iiliinin kayna konusunda Jones, Vkdnin teeyy
ile vasflandrlma sebebi, muhtemelen, kitabnn baz yerlerinde sahabeden bir gruba kar
rivyetleridir. rnein mer ve Osman yle ibarelerle zikrediyor ki, onlar mevcut stn
konumlarna koymamaktadr, Uhud Savanda Nebden kaanlar sayarken; Flan, Hris
b. Htb, Salebe b. Htb bn Eb Haddde bu flan yerine mer ve Osman ibaresi
yer almaktadr. Belzur ise, Vkdden Osman zikrederken, meri zikretmemektedir.
Yazma ana nshada onun, Uhud gn kaanlar arasnda Osman ve meri zikrettii veya
mer ve Osman tek olarak zikrettii btn akl ile ortaya kmaktadr. Fakat mstensih
bunu mer veya Osman iin kabul etmeyerek, ikisinin veya birinin ismini flan kelimesi ile

3500
Yukarda da deindiimiz, Vkdnin, Him arkada konusunda bkz. bn Sad, V, 431-433; Mesd, IV,
33-34; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 19-20
3501
Mesd, IV, 33; Yahy Vheyb el-Cebr, sadece bn Halliknn Vkdnin, Ben Himin mevls
olduunu sylediini belirtir. Bkz. Vkd, Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti), (takdim), 9
3502
bkz. een, Vkd, A, XIII, 151-152
3503
Horovitz, el-Mez, 125-126; Ayn sulama iin bkz. A. Emin, Duhal-slm, II, 336; een, Vkd, A,
XIII, 152; Mslmanlarda Tarih, 28-29; ulul, el-Vkd, 208
3504
bkz. bn Sad, IV, 12-13
3505
377
deitirmitir
3506
demek suretiyle, Vkd rivyetlerindeki mstensih/rvi tasarruflarna
dikkat eker.
Jonesun Vkdnin iilik ithamna sebep olarak gsterdii bu szlerine itiraz eden
Slem, bu mantkla, ayn haberleri nakleden Buhrnin de mteeyyi ithamna maruz
kalmas gerektiini ifade eder.
3507
Ancak Jonesun bu tespitinin haricinde, ona ilik ithamn
gerektirecek baka bir gereke olmad da aikardr. bn shk blmnde de zerinde
durduumuz gibi, mstensih veya rvilerin metinler zerindeki tasarruflar, sonraki
aratrmaclarn yanlglarna neden olmutur.
5. 2. 2. ntihal ddias
Vkd, genel anlamda intihalde
3508
bulunmakla sulanmtr.
3509
Ancak burada ele
alacamz konu onun bn shktan intihalde bulunup bulunmad meselesidir. Vkd
konusunda yaplan en ciddi tenkit, onun bn shktan intihal yapt iddiasdr.Vkdnin bn
shk, rnek edindii ve eserinin temel rgsnn ekseriyetini ondan ald da sylenmitir.
Horovitz biraz daha ileriye giderek, Vkddeki btn dediler ( ,'' ) ifadelerinin bn
shka atf olduunu iddia eder.
3510
Ne var ki Horovitz, bu iddiasna zayf delil getirmektedir.
nk baz ilk tarihiler ve muhaddislerin, haberi sunarken isndlardaki riclleri toplama
metotlarna dikkat etmemitir. Ayrca bu metodu sadece Vkd kullanmamtr.
3511
Bilinen
tam isnd yerine dediler( ,'' ) lafzn kullanmas, Vkdnin rivyet usulnn alamet-i
farikasdr.
3512

Vkdnin ,'' ile balayan haberleri ile bn shkn benzeri olduu sylenen
metinleri arasnda nih anlamda da benzerlik yoktur.
3513
Jones, Vkdnin, birleik senedi
karlamak zere sz konusu ibareyi kullanmas, onun gelii gzel ve intihal edilmi bir metni

3506
Vkd, el-Mez, (takdm), I, 18; Vkdnin ayn ekilde Osman Uhuddan kaanlar arasnda zikrettii
baka nakilleri de vardr. Nitekim, Abdurrahman [b. Avf]la Hz. Osman arasnda geen bir hdisede Hz.
Osmann Uhudda kaanlardan olduu dile getirilmitir(Vkd, el-Mez, I, 278). Ayrca baka bir yerde, bir
adamn bn mere Osmandan sorduu zaman bn merin, O, Uhud Savanda byk bir gnah iledi ve
bunu Allah affetti. O, iki grup karlatnda kaanlardand. inizde kk bir gnah iledi onu ldrdnz
(Vkd, el-Mez, I, 279) dediini nakletmitir. Btn bunlar flan ibaresinin Vkdden kaynaklanmadn,
rvilerden veya mstensihlerden birinin tasarrufu olduunu gstermektedir.
3507
bkz. Slem, el-Vkd, I, 139; Jonesun bu grnn tenkidi iin bkz. I, 138-139
3508
Gizli alnt-Arma(plagiat); Bakasnn metnini, dncesini, kendi metni, dncesi olarak gsterme. Bkz.
Aktulum, Kubily, Metinler Aras likiler, teki Yay., II. Bsk., Ankara 2000, 103-104 ; Bat edebiyatnda
arma konusunda bkz. Aktulum, 104-108
3509
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 15; Mizz, XXVI, 185; bn Hacer, Tehzb, V, 219
3510
3511
Jones, Marsden, ntihal Asndan bn shk ve Vkdye Gre tikenin Ryas ve Nahle Seriyyesi, ev:
Kasm ulul, Dokuz Eyll F D, XVI, (zmir 2002), 309-328, 310; Vkd, el-Mez, (takdm), I, 29
3512
Jones, tikenin Ryas ve Nahle Seriyyesi, 310
3513
378
gizlemek iin acemice yaplm bir giriime deil, aksine, Vkdnin orijinal kaynaklarnn
ortak yapsna iaret ettiini belirtir.
3514

Btn bunlara ramen bir gerek vardr ki o da, Vkdnin, bn shk Kitbul-
Mezde hi zikretmediidir. Oysa Vkd, Kitbur-Riddede
3515
bn shktan nakilde
bulunmutur.
3516
Horovitz, Vkdnin bn shk el-Mezde zikretmemesini, bn shk
dier alimlerden daha ok kullanm olabilecei varsaymna dayandrarak; Vkdnin onu
zikretmeme sebebi, ismini ok zikrederek ondan ok aldnn ortaya kmasn istememesidir
3517
der. A. Guillaume de bu konuda, phesiz o, Mezde otorite olarak kabul edilen
birinden ok alnt yapmak suretiyle, kendi kitabnn selefinin rivyetleri ile dolu olarak
grnmesini istemedi. Bunun anlam bn shkn kitabn kullanmad veya rivyet bilgisini
almad demek deildir. O, bn shkn kaynaklar olan Zhr, Mamer gibilerden dorudan
almtr
3518
diyerek Horovitzin bu grn benimsemitir.
Vkdnin, bn shkn rivyetlerinden geri durmasnn gerekesi olarak, Medine
ulemasnn onu tevsik etmemesi ihtimali zerinde duran M. Jonesun tercihi ise, bn shkn
Medineden erken kmasdr.
3519
Aralarndaki gizli rekabete dayal aklamalar, Vkdnin
K. Ridde ve Fth eserlerinde bn shktan nakilde bulunmasn delil getirerek reddeden
3520

ulul ise, Vkd ile bn shkn naklettikleri rivyetler konusunda farkl grlere sahip
olduklar
3521
gerekesini ileri srmtr. Biz, ululun, naklettikleri rivyetler konusunda
farkl grlere sahip olmalar nedeniyle Vkdnin bn shk zikretmedii yolundaki
grne katlmadmz ifade edelim. ncelikle, bir ok haberde, bn shkla Vkd
paralel ifadeler kullanmlardr. Ayrca haksz bir itham dahi olsa, ikisinin de teeyy ile
itham edilmi olmas bile aralarnda gr farkll olduu tezini geersiz klmaktadr. Velev
ki aralarnda gr farkll olsa dahi bu, birbirlerinden haber almay veya ismini zikretmeyi

3514
3515
bkz. Vkd, K. er-Ridde, 54
3516
Hatbul-Baddnin naklettii bir habere gre, Memnun, Vkdye yazd mektupta, Sen Redin
kaza grevinde iken, bize Muhammed b. shk-Zhr-Enes b. Mlik kanal ile, Resulullahn Zbeyre, Ey
Zbeyr, rzk kaps arn kaps ile aktr, Allah kullarna geimleri kadar rzk verir, her kim bunu az bulursa,
onunkini azaltr, her kim ok bulursa onunkini oaltr dediini rivyet etmitin dediini, Vkdnin de,
Ben bu hadisi unutmutum, bunu bana hatrlatman, bana verecein maatan daha sevgilidir dedii konu
edilmitir. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 19. Bir dier haberi ise, bn Sad zikretmektedir;
Muhammed b. mer-Muhammed b. shk ve Abdurrahman b. Ebiz-Zind-Abdurrahman b. Harmele- Sad b.
el-Mseyyib ve; Neb(sav) Pazartesi gn vefat etti, Sal gn defnedildi bkz. bn Sad, II, 305. Bu konuda
ayrca bkz. Tarb, 353
3517
3518
Guillaume, Int. xxx
3519
bkz. Vkd, el-Mez, (takdm), I, 30
3520
bkz. ulul, el-Vkd, 129
3521
ulul, el-Vkd, 129
379
engelleyecek bir husus deildir. Bundan hareketle Vkdnin, gr farkllklarndan dolay,
bn shkn ismini zikretmediini sylemek gtr.
Hdiseye Vkdnin eyhleri asndan yaklaan Tarb ise intihal iddiasn ve
Vkdnin bn shktan faydalanmamasn, onun Medineden erken kmasna balayan
Jonesun grn reddetmektedir; Vkd hadis ehli indinde selefi bn shktan daha
zayftr. bn shkn Medineden kmasna ramen onun rivyeti brahim b. Sadn yannda
idi ve Vkd ondan Mez almtr. ou zaman Vkdnin bn shkn eyhlerine
ulamas, bn shka bavurmasndan daha kolayd. (Dolays ile onun bn shka ihtiyac
kalmamtr) Bylece ne ondan intihal yapt ne de onun rivyetinden yz evirdi. Bazen
rivyetlerinde ona uydu bazen de ters dt
3522

Haber kaynan zikretmemesi, metin zerine dikkat ekici oynamalar, tesadfe yer
vermeyecek benzerlikler, ahs yorumlarn nakli gibi intihalin tespitine yardmc olabilecek
baz kriterler tespit etmek mmkndr. Burada biz Vkd ile bn shk metinleri arasnda bir
karlatrma yapmann, aralarndaki ilikiyi gstermesi asndan faydal olaca
kansndayz:
a-Vkdnin Deitirdii Metinler:
Bu konuda en ok dile getirilen, Vkdnin tikenin ryas anlatm ile bn shkn
anlatm arasndaki uyumadr. Vkd, bu haberi ,'' ibaresi ile vermitir. Ancak metin
iinde yeni eklemeler yaparken, zamirlerin yerlerini deitirme, kelimelerin eanlamllarn
kullanma, kelimelerde takdim-tehir yapma gibi deiikliklere gitmitir.
3523

M. Jones, bn shk ve Vkdnin sz konusu haberi karlatrmal olarak ele alr ve
intihal sulamasn inceler.
3524
Jones, bu makalesinde intihalin temelini ele alarak; Vkdnin
rivyeti zahiren phe uyandran ,'' lafz ile balar. Onun bu ekilde sze balamas
intihal sulamasnn odak noktalarndan birisidir. Yzeysel bir incelemeye gre, iki rivyetin
teferruat arasndaki zahiri benzerlik intihal sulamasnn nedeniymi gibi grnrVkd
ve bn shk arasndaki benzerlikler sanld kadar ok deildir der.
3525
Vkd ile bn
shkn metinleri arasnda, Vkdnin, e anlaml szckleri kullanmas, edatlarn, zamirlerin
veya cmleciklerin terk edilmesi veya kelime dzeninin deitirilmesi, intihali gizlemeye
ynelik abalar olarak deerlendirilmitir.
3526
Juynboll bu hdiseye ifk haberini de ekler ve

3522
Tarb, 352
3523
Vkd, el-Mez, I, 29-30; kr. bn Him, II, 607-608
3524
bkz. Jones, tikenin Ryas ve Nahle Seriyyesi, 312-319; Nahle Seriyyesi konusunda da ayn iddialar
gndeme getirilmitir. Ne var ki, bunda da sadece Vkdnin (,'') dediler ibaresi ile verdii ksmlar ksm
bir benzerlik tamaktadr. Bkz. Vkd, el-Mez, I, 16; kr. bn Him, II, 603-604
3525
3526
380
Vkdnin eserindeki ifk kssasnn ifadelendirilme biimi (bn shkn) es-Sresindeki ile
yle benzerlikler arz etmektedir ki, birinin dierinden kati surette dn ald(naklettii)
ancak ihtimal dahilindedir
3527
der.
ki metnin karlatrmasn yapan Jones, imdiye kadar, bn shk ile Vkdnin
tikenin ryas ile ilgili metinleri arasnda bulunan benzerliin intihalden deil, ikisinin de
kssaclarn yaygn malzemesinden yararlanmalarndan kaynaklanabileceini gstermeye
altm. bn shk ve Vkd ikisi de serbest bir ekilde kssaclarn malzemelerini kullanrlar.
Umuma ait bir repertuardan yararlanlmas, Vkdnin metinlerinin intihal eseri olduunu
kantlamaz; bu daha ok tikenin ryasn ele alan iki metin arasnda bulunan benzerlikleri
aklar. Bu durum kssann deimez bir forma sahip olduuna iaret etmez. Kssalarn
organik gelime zelliine sahip olduklarna, tartlan rivyete Vkdnin yapt eklemeler
gsterilebilir. tikenin ryasnda grd sylenen kaya paralarnn Amr b. sn
iddiasnda yer almas ve Abbsn Ebu Cehili azarlamas olaynn daha lml bir hava iinde
takdim edilmesi gibi derken,
3528
sonu olarak ise, Vkdnin bn shktan intihal
yaptn sylemek bu artlar altnda geerli bir delile dayanmayan bir varsaymdr. bn
shk, aka Mus b. Ukbe tarafndan paylalan malzemeyi kulland
3529
demektedir.
M. Jones, sonu itibariyle hakl dahi olsa, bu hakllna hatal deliller kulland
kanaatindeyiz. ncelikle unu ifade edelim ki, hikayenin kssaclarn imali olduunu
artracak her hangi bir karine yoktur. Ayrca, yazl kaynaklara itibar edilmi olsa dahi,
haberin anlam zere nakledilmi olma ihtimali, metinlerdeki e anlaml, takdim-tehir, harf-i
cer gibi farkllklarn nedeni olabilir. Her ne kadar metinler, Vkdnin kastl olarak metin
zerinde oynad izlenimini verse dahi, kaynaklarn belirtmi olmas, intihal ihtimalini
zayflatmaktadr. Tarih anlatmnda sk rastlanabilecek bir durum olan, farkl tanklklarn
ortak haber nakli konusunda Bloch, ki tank veya yle olduklarn iddia eden iki kii
arpmay tamamen ayn dille mi tasvir etmektedirler? Eer durum byle ise hi tereddt
etmeksizin birinin dierinden kopya ektii veya her ikisinin birden ortak bir modelden kopya
ektikleri sonucuna varlacaktr
3530
demektedir. Buna gre, bizim kanaatimiz Vkdnin, bn
shktan deil, ikisinin de Zhrden kopya ettikleridir. Ancak ileride rneklerini de
vereceimiz gibi, aralarndaki mevcut benzerliklerin tamamn ortak kaynak teorisi ile
aklamamz mmkn grnmemektedir.

3527
Juynboll, snd Kullanma Yntemi, 107
3528
3529
3530
Bloch, Marc, Tarihin Savunusu Yada Tarihilik Meslei, ev: M. Ali Klbay, gece Yay., II. Bsk., Ankara
1994, 89
381
Bununla beraber, Vkdnin bn shktan intihalde bulunduu iddiasnn da hemen
gz ard edilmemesi gerektiini belirtmeliyiz. Muhtemelen, Vkd, kaynaklar ile
ulaamad veya sadece bn shkta bulduu haberleri bn shk zikretmeksizin, metinler
zerinde bir takm tasarruflarda bulunmak suretiyle nakletme yoluna gitmitir. Ayn ekilde,
kendi kaynaklarndan alm olmakla beraber, bn shkn metinlerine birebir benzeyen haber
metinlerdeki benzerlikleri ortadan kaldrmak iin de, bu trden tasarrufta bavurmu olabilir.
Ne var ki, metinlerin karlatrlmasndan kan sonu, sanki Vkd farkl bir metin elde
etmek iin zel gayret gstermi gibidir. Gerekesi ve niyeti ne olursa olsun, Vkdnin
metinler zerindeki tasarruflar olduka acemicedir ve onu abuk ele vermektedir. Nitekim
tikenin ryas haberinde bunu grmek mmkndr. Sz konusu haber metnindeki
mdahalelerine rnek olarak;
1-Vkd: '+-- =`-= '= -
3531
bn shk:
3532
- =`-= -= -
2- Vkd:
3533
-' '+-- -'= ` bn shk:
3534
-' '+-- '+-'= `
3- Vkd:
3535
-'= ',- , ,`-=-, bn shk:
3536
-'= ',- ,`-=-, ,
gibi ifadeleri verebiliriz.
Bu benzerliklere ek olarak, Vkdnin, bn shkla neredeyse harfiyen benzerlik
gsteren metinleri de dikkat ekmektedir; Vkdnin, ..Ebu Cehil dedi ki; Vallahi hayr
dnmeyeceiz, ta ki, Bedre gideceiz-Bedr, Cahiliye panayrlarndan bir panayrd. Orada
Pazar kurulur ve Araplar toplanrd-Araplar bizi ve kmz iitecekler, Bedrde gn
kalacaz. Deve boazlayacaz, yemek yiyip, iki ieceiz
3537
eklindeki metin, bn
shkta; ..Ebu Cehl b. Him dedi ki; Vallahi, dnmeyeceiz, ta ki Bedre gideceiz-Bedr
Arap panayrlarndan bir panayrd. Her yl Pazar kurulur, onlar toplanrd- Araplar bizi ve
kmz iitecekler, Bedrde gn kalacaz. Deve boazlayacaz, yemek yiyip, iki
ieceiz
3538
eklindedir. Neredeyse ayn aklamalarn ayn cmle ierisine yerletirilmi
olmas, her iki mellifin de sz konusu cmleyi senedsiz olarak rivyet etmi olmas,
gsteriyor ki, Vkd, bn shk, zikretmeksizin ondan nakillerde bulunmutur.
Burada bir aklama yapmak zorundayz ki o da, Vkd ile bn shk arasndaki her
benzer metnin veya metinde mdahale hissi veren her deiikliin, Vkd kaynakl

3531
Vkd, el-Mez, I, 29
3532
bn Him, II, 607
3533
Vkd, el-Mez, I, 29
3534
bn Him, II, 608
3535
Vkd, el-Mez, I, 30
3536
bn Him, II, 608
3537
Vkd, el-Mez, I, 44
3538
bn Him, II, 618
382
olduunun sanlmamas gerekliliidir. Bu durum Vkdnin, Sad b. Muzn, Resulullaha
glgelik yapma haberinde grlmektedir.
3539
Ayn haber, bn shkta da vardr.
3540
Ancak,
bn shkn konuma cmlesinde bata olan, Vkdde sonda, bn shkta sonda olan
Vkdde bata yer alm, cmlelerde takdim-tehir yaplmtr. Bu haberde bn shkn
kayna Abdullah b. Eb Bekr iken, Vkdnin kayna, Muhammed b. Slih-sm b. mer-
Mahmd b. Lebd eklindedir. Her ikisinin de haberi senedli verdiklerini dikkate alrsak,
bunu rivyetlerin anlam zere nakli sonucuna veya melliflerin bu konuda rahat
davranmalarna balayabiliriz.
Haberler arasndaki farkllklarn da metinleri etkiledii anlalmaktadr. Vkd ve bn
shk, Bedr ncesi Mslmanlarn Mekke kervannn su tayclar haberinde, bn shk iki
su taycsndan bahsederken, Vkd, su taycsndan bahseder. Dolays ile, bn
shkta, ,-' - ',-- -` '-,, ,= '--=
3541
eklinde olan cmle, Vkdde,
',-- -` ,-,, ,= -= ,-' -
3542
ekline dnmtr. Haber
ierisindeki baka karineler de bunu desteklemektedir. Zira ayn haberin devamnda bn
shkn anlatmndaki iki kle, Kurey ordusundaki ileri gelenleri isim isim zikretmekte
iken,
3543
Vkdde bu, leri gelenlerden kimse kalmad, hepsi kt
3544
ibaresi ile
geitirilmitir.
b-Ortak Kaynakl Metinler:
zellikle bn Sadn eserinde bu trden haberlere oka rastlamak mmkndr;
Muhammed b. shk ve Muhammed b. mer dedi ki;
3545
; Muhammed b. shk ve
Muhammed b. mer dedi ki, krn Mekkeye dnd ve Medine hicretinden nce ld
3546
;
Muhammed b. shk ve Muhammed b. merin rivyetlerinde, ikinci Habe hicretine
katld
3547
Bunun haricinde daha bir ok yerde, ortak kaynaa binen benzerliklere ulamak
mmkndr. Ebu Cehilin Bedrdeki duas her iki kaynakta da ayndr. Sz konusu haberi
Vkd, Mamer b. Rid-Zhr-Abdullah b. Salebe senedi ile zikrederken,
3548
bn shk,
Zhr-Abdullah b. Salebe senedi ile vermitir.
3549
Yine, bn shk ve Vkd, Sevde bnt.
Zemann, Ebu Yezd Sheyl b. Amr elleri bal grnce syledii sz ayn kaynaktan

3539
Vkd, el-Mez, I, 49
3540
3541
bn Him, II, 616
3542
Vkd, el-Mez, I, 52
3543
bkz. bn Him,II, 620
3544
Vkd, el-Mez, I, 53
3545
bn Sad, IV, 129
3546
bn Sad, IV, 204
3547
bn Sad, IV, 135
3548
Vkd, el-Mez, I, 70
3549
bn Him, II, 628
383
rivyet etmilerdir; bn shk Sevdenin szn, Abdullah b. Eb Bekr-Yahy b. Abdillah-
Abdurrahman b. Sad b. Zurra
3550
senedi ile zikrederken, Vkd, Abdurrahman b.
Abdilazz-Abdullah b. Eb Bekr-Yahy b. Abdillah-Abdurrahman b. Sad b. Zrra
3551
senedi
ile vermitir. Dolays ile her ikisinin de ortak kaynaa dayanmalarndan dolay ayn metinler
her iki mellifte de tekrar edilmitir.
Ayn kaynaktan nakil sebebiyle ortak metinler olduu gibi, ortak sylencelere
dayanmalarndan kaynaklanan benzerlikler de vardr. bn shkn, Baz insanlar, Hamzann
sancann, Resulullahn Mslmanlardan birine verdii ilk sancak olduunu syler
3552

eklindeki haber Vkdde, Dediler ki, Resulullahn Medineye geldikten sonra verdii ilk
sancak Hamza b. Abdilmuttalibindir
3553
eklinde, Bedrde mbareze haberinde bn
shkn, Denilir ki, ncleri Abdullah b. Ravahadr
3554
eklindeki ifade ise, Vkd de
olduu gibi tekrarlanmtr; Denilir ki, ncleri Abdullah b. Ravahadr
3555

Vkdnin, bn shakn eserinden ald izlenimini veren, ancak kendi kaynandan
alm olmas da ihtimal dahilinde olan bir haber vardr ki, o da, Hudeybiyenin slmn
yaylna etkisi hakkndaki senedsiz olarak naklettii yorumdur.
3556
Ne var ki, neredeyse
harfiyen benzer bu yorumu bn shk, Zhrden nakletmitir.
3557
Vkd ise bu yorumu, bir
takm kelime oyunlarna giderek kaynaksz olarak vermitir.
Her halkarda, iyi niyetle hareket edecek olursak ulaacamz sonu, bu
benzerliklerde Vkdnin herhangi bir intihal sulamasna muhatap olamayacadr. Ancak
Vkdnin, bn shkn sadece metinlerini deil, kaynan da intihal ettiini artracak
haberlerin gelmesi iyi niyet alanmz olduka daraltmaktadr. bn shkn, Abdullah b. Eb
Bekr-Abdullah b. Abbsdan anlatan biri-Abdullah b. Abbs-frl bir adam senedi ile
verdii Bedrde bulutlarn iinden sesin duyulmas haberini,
3558
Vkd, Ben frdan bir
adamdan anlatlr ki
3559
cmlesi ile nakletmi ve metni bir takm deiikliklerle nakletmitir.
Ayn ekilde, bn shkn, Yahy b. Abbd b. Abdillah b. ez-Zbeyr-babas ve Abdullah b.
Eb Bekr ve bu ikisinin dndakiler-Abdurrahman b. Avf
3560
ve Abdulvhid b. Eb Avn-Sad

3550
bn Him, II, 645
3551
Vkd, el-Mez, I, 118
3552
bn Him, II, 595
3553
Vkd, el-Mez, I, 9
3554
bn Him, II, 625
3555
Vkd, el-Mez, I, 68
3556
3557
3558
bn Him, II, 633
3559
Vkd, el-Mez, I, 76
3560
bn Him, II, 631
384
b. brahim-babas Abdurrahman b. Avf
3561
senedleri ile zikrettii, meyye b. Halefin
ldrlmesi haberini,
3562
Vkd senedsiz olarak, Abdurrahman b. Avf dedi ki
3563
eklinde
nakletmitir.
c-Vkdnin bn shka atfta bulunduu Metinler:
Vkdnin, bn shkn eserine muttali olduunu ve onun baz grlerini isim
belirtmeksizin reddettiini syleyebiliriz. Nitekim Zehebnin verdii bilgiye gre, bn shk,
Bedir Savana katlanlarn isimleri arasnda Rufann ismini zikretmi ve o bu konuda tek
kalmtr. Vkd, isim zikretmeksizin Bize gre bu sebt deildir
3564
diyerek, bn shkn bu
grn tenkit etmektedir. bn shkn tek kald bir rivyette, Vkdnin eletirisini baka
birine yneltmi olmas mmkn olamayacana gre, buradan kan sonu, Vkdnin, bn
shkn nakillerini incelemi olduudur.
Vkdnin, haberleri arasnda bu trden baka rivyetlere de rastlamak mmkndr;
bn shk, Ebul-Buhteryi ldren olarak Mcezzezi zikretmektedir.
3565
Vkd ise, Ebul-
Buhteryi ldren kii olarak Ebu Dvud el-Mzin olarak gsterir ve Mcezzez b. Ziyd
ldrd de denilir
3566
demektedir.
d-Vkdnin Daha Ayrntl Naklettii Metinler:
Vkdde baz haberlerin, bn shktan daha ayrntl olarak ele alnd
grlmektedir; Vkd, ..Ebu Sfynla, Rbi vadisi zerinde Ahy denilen bir su
kenarnda karlatlar
3567
Ayn haber bn shkta, Hiczda el-Mrre tepesinin alt
yannda bir suda karlatlar
3568
eklinde yer almaktadr. Vkd, Bedre giderken develere
srayla binenlerin isimlerini tek tek zikretmesine
3569
karn, bn shkta sadece birka isim
verilmitir.
3570
Ayn ekilde Vkd, Ben Kaynukann Medineden karlnda olanlar,
3571

Hendek Savandaki hdiseleri
3572
ve Hudeybiye grmelerini
3573
daha ayrntl
nakletmektedir.

3561
bn Him, II, 632
3562
3563
Vkd, el-Mez, I, 82
3564
bkz. Zeheb, Alm, II, 360
3565
3566
Vkd, el-Mez, I, 80
3567
Vkd, el-Mez, I, 10
3568
bn Him, II, 591
3569
3570
3571
bkz. Vkd, el-Mez, I, 178-179
3572
3573
bkz. Vkd, el-Mez, II, 593-613
385
Vkdnin, Ebu Sfynn kervan kurtarmas haberi de, bn shkn anlatmna
benzemektedir.
3574
Ancak, Vkdnin anlatm daha geni ve ayrntldr. zellikle konuma
metinlerinde bunu grmek mmkndr. Bundan hareketle, gerek Vkd olsun, gerekse bn
shk olsun, kendilerine ulaan haberlerde, metin ierisindeki mphem ksmlar -zellikle de
konumalar- hayal glerine dayanarak tamamladklarn syleyebiliriz. bn shkta, veya
buna benzer bir ey syledi gibi ibareler, Vkdde yer alan geni konuma metinleri bizim
bu grmz destekler mahiyettedir.
bn shkn genelde tercih ettii haberleri eserine almas, buna karn Vkdnin
farkl grleri zikrederek, tercihini belirtmesi eklinde tezahr eden, aralarndaki slup
farkll, Vkdnin metinlerindeki ayrntlar aklar niteliktedir. Ayn ekilde, Vkdnin
nakillerinin daha kapsaml olmasnn, siyer malzemesinin genilemesi ile alakal bir durum
olma ihtimalini de gzden uzak tutmamak gerekir. Burada sz konusu haberlerin,
orijinallerinin daha uzun olduunu, ancak bn Him tarafndan muhtasar hale getirildiini
sylemek de mmkn deildir. Zira bn Him, naklinden kard metinlere iaret etmitir.
e-bn shkn zikrettii Vkdnin Zikretmedii Metinler:
bn shkn zikrettii ancak Vkdnin gnmzdeki mevcut nshasnda bulunmayan
haberler de vardr. zellikle iir konusunda bunu grmek mmkndr. Vkd, Mcezzez b.
Ziydn, Ebul-Buhteryi ldrdn belirten iiri,
3575
Ebu Sfyn katBu, Ebu
Sfynn sznde anlatlr..
3576
dedii ancak zikretmedii iiri bn shk zikretmitir. leride
de zerinde duracamz gibi, bunlar Vkd nakletmi olmasna ramen mstensihler
tarafndan kartlmtr.
f-Vkdnin zikrettii bn shkn Zikretmedii Metinler:
Muhammed b. Meslemenin Zul-Kurraya seriyyesi, Ebu Bekrin Necde, Amr b. el-
sn, Suv putunun yklmasna gnderilme tarihlerini Vkd zikrederken, bn shk
zikretmemektedir.
3577

g-Vkd ile bn shkn Ayrt Metinler:
Vkd ile bn shk arasnda baz haber metinlerinde ise ayrma sz konusudur. Hz.
Muhammedin, Abdullah b. Caha verdii mektup her ikisinde de farkl bir ierikle
anlatlmtr.
3578

3574
Vkd, el-Mez, I, 40-41; kr. bn Him, II, 618
3575
Vkd, el-Mez, I, 80; kr. bn Him, II, 630
3576
Vkd, el-Mez, I, 274; kr. bn Him, III, 75
3577
3578
bkz. Vkd, el-Mez, I, 13; kr. bn Him, II, 602
386
Sonu olarak, Vkdnin bn shk eserinde zikretmemesi konusunda irdelenmesi
gereken husus, Vkdnin, neden bn shk dier eserlerinde zikretmesine karn, Mezde
zikretmediidir. ayet birinci iddiada dile getirilen, Mlik b. Enes taraftarlarn kzdrmamak
olsayd, dier eserlerinde de zikretmemesi gerekirdi.
3579
Bizim ahsi tercihimiz, Horovitzin
de ifade ettii gibi, Vkdnin, Mezde bn shk geme iddiasdr. ayet, Vkd, bn
shk zikretmi olsayd, kendi orijinalitesini, yetkinliini ortadan kaldracak, bir nevi nakilci
konumuna decekti. Bunun yerine o, bn shk atlayarak, baka kaynaklar aracl ile bn
shkn ulat haberlere ulamaya alm, ulaamad durumlarda da metinler zerinde
oynayarak bn shk kullanmtr. Vkdnin, K. Ridde veya Fth blmlerinde bn shk
zikretmi olmas bu durumu ortadan kaldrmaz, bilakis destekler mahiyettedir. Zira, Vkd,
bn shk mez konusunda rakip olarak grmekteydi.
Vkd ile bn shkn haberlerinin karlatrlmas neticesinde, siyer literatrnn
genilemesini gsteren deerli veriler elde edileceine phe yoktur; bn shkn, Kureyin
Bedre k haberinde naklettii, Huff b. Eym b. Rahada el-fr veya babas Eym b.
Rahada el-fr, Kureye kendi oluyla deve gnderdi
3580
eklinde naklettii ve onun
Kureye yardm teklifini konu alan haberi, Vkd, ayn ibarelerle nakletmektedir.
3581
Ancak
daha sonra, Abdurrahman b. el-Hris-dedesi Ubeyd b. Eb Ubeyd-Huff b. ym b. Rahada
kanal ile, ym[bn shkta; Eym] b. Rahadann Kureyi Bedre gitmekten engellemeye
almasn nakleder.
3582
Grlecei zere sonraki yllarda Mslman olan Huff veya aileden
biri, ailesinin onurunu kurtarmaya alm ve siyere yeni eklemelerde bulunmutur. Bu
konuda bir dier rnek de, Bedr Savandan geri durmayla alakal haberlerdir. Vkd,
Abdulmelik b. Cafer-mm Bekr bnt. el-Misver-Babas Misver-Ahnes b. erk kanal ile,
Ahnesin kavmi Ben Zhrenin
3583
ve Ebu Bekr b. Abdillah-Ebu Bekr b. mer b.
Abdirrahman b. Abdillah b. mer b. el-Hattb kanal ile, Ben Adnin Bedre katlmadan

3579
Burada u hatrlatmay yapmakta fayda vardr ki, Ebul-Ferecin, el-Ande zikrettii, Vkdnin bn
shktan haber aldn gsteren senedler problemlidir. Burada iki rnek verecek olursak, Esfehnnin,
Hseyin b. Yahy-Hammd-Babas-Vkd-bn Ebiz-Zind-Muhammed b. shk[Ebul-Ferec, VI, 352]
eklinde zikrettii senedin nceki halinin, Hseyin b. Yahy-Hammd-Babas-Vkd-bn Ebiz-Zind[Ebul-
Ferec, VI, 21] eklindeki olduu grlr. kinci rnek ise, bu konuda daha aktr. Esfehnnin, Taber-Hris
b. Sad-Vkd-Muhammed b. Humeyd-Seleme-bn shk eklinde zikrettii [Ebul-Ferec, IX, 194] senedde de,
muhtemelen mstensih hatasndan dolay Vkdden sonraki ve dmtr. Zira, bn Humeydin rvileri
arasnda Vkdnin ismi olmad gibi, Vkdnin kaynaklar arasnda da bn Humeydin ismi gemez.
3580
bn Him, II, 621
3581
Vkd, el-Mez, I, 60
3582
Vkd, el-Mez, I, 60
3583
Vkd, el-Mez, I, 44
387
geri dnd haberini nakletmektedir.
3584
Anlalan, ileriki yllarda kabile fertleri, kabilelerini
bu iin dnda tutmaya almlardr.
5. 2. 3. Nebhn Hadisi Meselesi
Nebhn hadisi diye mehur olan bu meselenin z, mm Selemenin mevls
Nebhnn, mm Selemeden rivyet ettii; Ben, Meymne ve Resulullah oturuyorduk. bn
mm Mektm yanmza geldi, bu rtnme emrinden sonra idi. Resulullah, rtnn dedi.
Biz, Ey Allahn Resul o kr deil mi, bizi gremez, bizi tanmaz dedik. Resulullah, Siz
de mi krsnz? Onu grmyor musunuz? dedi
3585
eklindeki haberi Vkdnin, Mamer
ve Muhammed b. Abdillah-Zhr-Nebhn-mm Seleme tariki ile nakletmi olmasdr.
3586

Bir ok muhaddis, zellikle de Ahmed b. Hanbel, bu rivyetinden dolay Vkdye
ciddi tenkitler yneltmilerdir. Bu konuda Ahmed b. Hanbelin, Vkdnin, Mamer-Zhr-
Nebhn-mm Seleme tariki ile rivyet ettii, Siz de kr msnz? hadisini grnceye
kadar onun durumunu mdafaaya devam ettim. Oysa bu Ynusun hadisidir ve ondan bakas
rivyet etmemitir
3587
ve Flan ve Flan -Zhr diye Nebhn hadisini Mamerden rivyet
etti. Onu Mamer rivyet etmedi, o Ynusun hadisidir ve onu bize Abdurrezzk-Ynus
kanalyla rivyet etmitir, o hadisi tayarak Mamerin olmayan hadisi ondan rivyet
etmitir
3588
dedii nakledilir. Ahmed b. Hanbelin bu konudaki tavrn gsteren bir dier
haber ise Ahmed b. Mansr er-Remd(265/877)den gelmitir; Ali b. Medn, Badata 207
ylndan sonra yanmza geldi. O dnemde bizde kad Vkd idi. Ben Ali ile beraber
dolayordum. Ona Vkdden iitmek ister misin? dedim. O bu konuda mtereddit idi. Daha
sonra ona tekrar ettim. O, Evet ondan iitmek istiyorum dedi ve Ahmede yazarak Vkdyi
zikretti. O, Ynusun tek kald Nebhn hadisini Mamerden rivyet eden bir adamdan
yazmay nasl uygun (helal) gryorsun? dedi.
3589
Ahmed b. Hanbele ek olarak, Ebu
Abdirrahman ed-Darr,
3590
Ebu Mrre,
3591
Yahy b. Man
3592
gibi isimler de Vkdyi bu
konuda tenkit etmilerdir.

3584
Vkd, el-Mez, I, 45
3585
bn Sad, VIII, 178; ayrca bkz. Humeyd, I, 138; Tirmiz, Snen, V, 102
3586
bn Sad, VIII, 178
3587
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 16; Mizz, XXVI, 182; bn Hacer, Tehzb, V, 218
3588
Mizz, XXVI, 185
3589
Hatbul-Baddnin rivyetinde veya 208 ylndan sonra eklindedir. Ancak Vkdnin vefat tarihini
dikkate alrsak bu mmkn grnmemektedir. Nitekim, bn Seyyidinns da yukardaki ekilde vermektedir. Bkz.
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 18; bn Seyyidinns, I, 71-72; Mizz, XXVI, 183; bn Hacer, Tehzb, V,
218
3590
Ukeyl, IV, 107
3591
Ukeyl, IV, 108; Mizz, XXVI, 185
3592
Ukeyl, IV, 108; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 13; Mizz, XXVI, 186-187; bn Hacer, Tehzb, V, 218
388
Ahmed b. Hanbel ve dierleri bu konudaki tenkitlerini, Ynustan bakasnn bu
hadisi rivyet etmedii temeline dayandrmaktadrlar. Oysa sz konusu hadisi Ynustan
bakalar da rivyet etmitir. Nitekim, yukarda Ali b. el-Medn ile olan hdiseyi nakleden
Ahmed b. Mansr er-Remd de bunu ifade etmitir; Daha sonra Msra gittim, orada bn
Eb Meryem Nebhn hadisini, Sad b. Eb Meryem-Nfi-Yezd-Akl-bn ihb-mm
Selemenin mevlas Nebhn-mm Seleme tariki ile rivyet etti. Daha sonra ayn hadisi Nfi
b. Yezd-Akl tariki ile rivyet etti Remd, bn Eb Meryem hadisin rivyetini bitirince ben
gldm. O, Neye glyorsun? dedi. Ben ona Alinin szn, Ahmedin ona yazm olduu
mektubu ve onun bu hadisin Ynus b. Yezdin tek kald hadis olduuna dair szn
anlattm. Daha sonra, imdi sen ayn hadisi farkl bir sened ile rivyet ettin ki, bu isnd
Ynustan daha li bir isnddr. dedim. bn Eb Meryem, Bu Msrl eyhlerimizin Zhr
hadisine inayetleridir dedi.
3593
Grlecei zere, bu konuda Vkdye yneltilen
ithamlarn bir geerliliinden veya hakllndan bahsedilemez. Burada, ondan rivyeti helal
grmeyecek kadar ilm snrlar zorlayan bu sulama karsnda er-Remdnin, Bu Vkdye
yaplan zulmlerdendir
3594
eklindeki tepkisine katldmz da, ayrca belirtelim.
5. 2. 4. Telfik Yapmas
Vkd de kendisinden nceki siyer mellifleri gibi isndnda telfike bavurmasndan
dolay tenkit edilmitir. Bunlardan biri de Ahmed b. Hanbeldir. brahim el-Harbnin
naklettiine gre Ahmed, Vkdyi zikretti ve Onun inkar edilecek bir durumu yok, ancak
isndlar topluyor ve baz konularda ihtilafa dm olan bir gruptan, tek siyakla, tek bir
metin getiriyor
3595
demitir. Mslman tarihilere yneltilen bu itham zerinde daha nce
durduumuz ve Vkdnin telfiki konusunu, ileride isnd kullanma yntemi bahsinde ele
alacamz iin burada sadece brahim el-Harbnin de belirttii gibi,
3596
ayn yntemi
Hammd b. Seleme, sm b. mer, Abdullah b. Eb Bekr, Zhr ve bn shkn da
bavurduklarn ifade ile iktifa ediyoruz.
Vkdye yneltilen ithamlar genel olarak bunlardan ibarettir. Netice itibariyle
diyebiliriz ki, teeyy, Nebhn hadisi ve telfik konularnda yaplan sulamalarn, bir aslndan
veya geerliliinden sz etmek mmkn deildir. Bununla beraber, intihal sulamasnda
-ksm de olsa- hakllk pay vardr. Ancak, Vkdnin, bn shktan haber armas, her ne
kadar gvenilirliliini sorgulamaya am olsa dahi, onun haber uydurduu anlamna gelmez.

3593
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 18; bn Seyyidinns, I, 72; Mizz, XXVI, 184; bn Hacer, Tehzb, V,
218
3594
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 19; bn Seyyidinns, I, 72; Mizz, XXVI, 185; bn Hacer, Tehzb,
V, 218; bu konuda ayrca bkz. Slem, el-Vkd, I, 124
3595
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 16
3596
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 15-16; bn Seyyidinns, I, 70-71
389
Vkd, slm tarih yazclnn nemli bir ismidir ve btn rivyetlerinin tek bir kusurla
aibe altna alnmas hakszlk olacaktr.
5. 3. Kaynaklar
Vkdnin, Kitbul-Mezde zikrettii en nemli kaynaklar; Abdulazz b.
Muhammed, Abdulazz b. Ukbe, Abdulhamd b. Cafer, Abdullah b. Cafer, Abdullah b. Eb
Ubeyde, Abdullah b. Muhammed, Abdullah b. Nfi, Abdullah b. Osman, Abdullah b. Yezd,
Abdurrahman b. Abdilazz, Abdurrahman b. Ebiz-Zind, Abdurrahman b. el-Hris,
Abdurrahman b. Muhammed, iz b. Yahy ez-Zrk, Ebu Bekr b. smail, Ebu shk b.
Muhammed, Ebu Maer, Dahhk b. Osman, Eflah b. Humeyd, Eyyb b. en-Numn, Hlid b.
lys, Hrice b. Abdillah, Him b. Sad, Hizm b. Him, brahim b. smil b. Eb Habbe,
bn Creyc, bn Eb Sebre, bn Eb Zib, brahim b. Cafer, shk b. Hzim, shk b. Yahy,
smail b. brahim, Kudme b. Mus, Ma'mer b. Rid, Mlik b. Enes, Muz b. Muhammed,
Mcemmi b. Yakb, Muhammed b. Abdillah, Muhammed b. Salih, Muhammed b. Yahy,
Mus b. Muhammed, Mus b. Yakb, Musab b. Sbit, mer b. Osman, Reba b. Osman,
Sad b. Muhammed, Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Sleyman b. Bill, uayb b. Ubde, Ubeyd b.
Yahy, Utbe b. Cebra, sme b. Zeyd, Yakb b. Muhammed, Yahy b. Abdilazz, Yahy b.
Abdillah ve Ynus b. Muhammeddir.
3597
Bunlara ek olarak, Heyseme b. Muhammed el-
Ensr,
3598
Zekeriy b. Zeyd
3599
gibi mehul kaynaklar da vardr.
Horovitz, Vkdnin kaynaklarna binen, onun ok erken dnemlerden itibaren haber
toplamaya baladn sylemektedir. Zira, baz kaynaklarnn lm tarihleri 150/767den az
sonradr ve bu srada Vkd, 25 veya daha gen bir yata olmaldr.
3600
Vkdnin
kaynaklarnn neredeyse tamam Medine ehlindendir ve orada yaamlardr. Horovitz, buna
dayanarak, Vkdnin Medine ekolnn temsilcisi olarak kabul etmenin mmkn olduunu
syler.
3601
Ancak ekol konusundaki grlerimizi belirttiimiz iin tekrar bu konuya
dnmyoruz.
Ebu Hzfe es-Sehmnin, Vkdnin 600 kmtar
*
kitab vard
3602
ve Yakb b.
eybenin, Vkd, bat tarafndan uraya tanrken, kitaplarnn 120 sanda yklendii

3597
Kitbul-Mezde en az be rivyeti olan ahslar baznda listelenmitir. Kaynaklar iin ayrca bkz. bn Eb
Htim, el-Cerh, VIII, 20; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 3; bn Seyyidinns, I, 67; Mizz, XXVI, 180-
181; Zeheb, el-Kif, I, 205; bn Hacer, Tehzb, V, 217; Lisnul-Mzn, VII, 521; Suyt, Tabakt, I, 149
3598
Zeheb, el-Mun, I, 215
3599
Zeheb, el-Mun, I, 239
3600
3601
* Kitaplk

3602
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 6; ayrca bkz. Zeheb, Alm, IX, 460-61; Mzn, VI, 275
390
sylenir
3603
eklindeki ifadeleri, onun kaynaklar arasnda nceki tasniftn da nemli bir yer
tuttuunu gstermektedir. Ayrca iki klenin kendisi iin, gece gndz kitap istinsah ettii
belirtilmitir.
3604
Ne var ki, Vkdnin, muhtemelen dneminin ilm anlayndan olsa gerek,
kitaplarnn okluundan rahatszlk duyduu grlmektedir. bn Sadn ondan naklettii
Bir ok insann kitab hafzasndan oktur, ancak benim hfzm kitaplarmdan oktur
3605

sz ile, bir nevi kendi asl kaynann hfz olduunu ima etmesi, muhtemel tenkitleri
savuturma gayesinden baka bir ey deildir.
Vkd, kaynaklar aracl ile de yazl kaynaklara ulamtr; Bana Mus b.
Muhammed b. brahim et-Teym rivyet etti ki, Babamn yazsyla buldum ki Resulullah(sav)
kefenlenince
3606
; Muhammed b. Abdillah-Zhr, Urve b. ez-Zbeyrin yanna girdim. O,
Veld b. Abdilmelikin veziri [bn Eb]Hneyde mektup yazyordu. O, Urveye
3607
;
Vkd-Slimin mevls Sbit-Yahy b. ibl-Ebu Caferin yannda kitapta okudum ki
3608

Vkd konusunda iki ciltlik doktora almas yapan Slemnin Vkdnin
kaynaklar konusunda taknd tavr olduka dikkat ekicidir. O, Vkdnin, Bazlar
bazlarndan daha iyi hfzetmiti eklindeki szlerine dayanarak, Vkd, Mez
rivyetlerini eyhlerinden efev olarak almtr. Nitekim, onlardan iittiini(Sema) tasrih
eder
3609
demektedir. Baka bir yerde de, Vkd, Mez kitabnn rivyetlerini eyhlerinden
efev rivyet yoluyla almtr
3610
diyerek, efev kaynaklar diye ayrd blmde
Vkdnin btn ricllerini zikreder.
3611
Grnen o ki, Slem, tasnif-telif dnemine oktan
girilmesine karn, rivyet lafzlarn szl nakle hamletmek gibi byk bir yanlg
ierisindedir.
Vkd, kaynaklar aracl ile, o dnemde oluturulan iir dvnlarndan da
yararlanmtr. Nitekim, Abdullah b. Abdullah b. beyy b. Sellun iirinin sonunda, Bunu
bana smail b. Musab b. smail b. Zeyd b. Sbit aktard. O, Bunu kitaptan aldm dedi
3612

eklindeki ifadesi de bunu desteklemektedir.

3603
3604
bkz. bnun-Nedm, 194
3605
Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 6; bn Seyyidinns, I, 68; Zeheb, Mzn, VI, 275; Vkdnin hfznn
kuvvetli olmas ile ilgili ayrca bkz. Mizz, XXVI, 191
3606
Zeheb, es-Sre, 404
3607
3608
3609
3610
3611
Slem, el-Vkd, I, 283-395
3612
391
5. 4. Rvileri
Kendisinden, Abdullah b. el-Hasan el-Him, Abdullah b. el-Veld b. Him, Ahmed
b. Mansr er-Remd, Ahmed b. el-Fadl ed-Dhkn, Ahmed b. el-Hall el-Burculn, Ahmed
b. Rec el-Feryb, Ahmed b. Ubeyd b. Nsih en-Nahv, Ali b. Yezd es-Sud, Ebu Bekr
Abdullah b. Muhammed b. Eb eybe, Ebu Bekr Muhammed b. shk es-San, Ebu Ubeyd
el-Ksm b. Sellm, Hamd b. Yahy el-Belh, Hris b. Muhammed b. Eb sme, Hasan b.
Dvud b. Mihrn, Hasan b. Osman Ebu Hassn ez-Ziyd, Hseyin b. Merzk, Muhammed b.
drs e-fi, katibi Muhammed b. Sad, Muhammed b. uca b. es-Selc, Muhammed b.
Yahy b. Eb Htim el-Ezd, Sleyman b. Dvud e-zkn, Yahy b. Ebil-Husayb ve
Zveyb b. mme es-Sehm rivyet etmilerdir.
3613

5. 5. Eserleri
Hatbul-Badd, Vkdnin tasnifleri hakknda, Kendisinin Mez, Siyer, Tabakt,
Ahbrun-Neb, Nebnin zamannda meydana gelen olaylar, vefatndan sonra meydana gelen
hdiseler, fkh kitaplar, hadiste insanlarn ihtilaflar ve daha baka ilimlerde bir ok kitab
vardr
3614
demektedir. Kaynaklarda, Vkdye olduka bol eser atfedilmitir.
3615
Biz burada
bn Nedimin Fihristi
3616
ve Badatl smail Paann Hediyyetul-rifninde
3617
zikredilen
Vkdnin eserleri ve ierikleri hakknda bilgi vermeye alacaz;
1-et-Trhul-Kebr: Bu eserinde o, haberleri yllara ve hdiselere gre tertip etmitir.
Taber, Vkdnin, Resulullah sonras dnemle ilgili nakillerinden azam lde
faydalanmtr.
3618
Ahmed Emin, Tabernin ondan en son naklinin 179/795 ylna ait
olduunu iddia eder.
3619
Ancak tespit edebildiimiz kadaryla Taber, Vkdden 188/803
ylna dair haber naklinde bulunmutur.
3620
Muhtemelen Ktib elebinin zikrettii Trhul-
Vkdden
3621
kastettii de bu eserdir. Vkdnin sonraki dnemlere ait verdii bilgiler veya

3613
Mizz, XXVI, 181-182; ayrca bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VIII, 20; Hatbul-Badd, Trhu Badd, III,
3; bn Seyyidinns, I, 67; Zeheb, el-Kif, I, 205; bn Hacer, Tehzb, V, 217; Lisnul-Mzn, VII, 521; Suyt,
Tabakt, I, 149
3614
3615
Vkdnin eserlerinin listesi iin bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 18-21; Badatl smail Paa, II, 10;
Horovitz, el-Mez, 115-119; Kehhle, Mucemul-Mellifn, II, 568; ulul, el-Vkd, 110-118; Vkd, K. er-
Ridde, (takdim), 14-16; Vkd, Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti), (takdim), 14-15; Slem, el-Vkd, I, 82-106
3616
bnun-Nedm, 195-196; Hediyyetul-rifndeki farkl isimlendirmeler parantez iinde verilmitir.
3617
3618
Taber, sirete dair haberlerin haricinde, dnemin olaylar, fetihler, ahsiyetler hakknda kronolojik olarak
Vkdden bir ok haber nakletmitir. Bkz. Taber, Trh, II, 594, 595, 599, 602, 606, 618, 619, 620, 637, 656,
657, 658, 661, 665, 666; III, 510, 523; IV, 25-28, 43, 59, 61, 62, 67, 97, 118, 121, 123, 149, 210, 215, 291, 329,
331, 437, 444, 454, 468, 474-475, 496, 501, 505, 511, 517, 547, 584, 608-609, 636, 670, 672
3619
A. Emin, Duhal-slm, II, 335; Subh es-Slih, 342
3620
bkz. Bkz. Taber, Trh, IV, 672
3621
Katip elebi, I, 280
392
tarihe dair yazd eserler bu eserin blm bblar veya ksmlar olabilir.
3622
Bizim
kanaatimiz, Vkdnin de tpk bn shk gibi, genel bir tarih kitab yazd ve blmlerinin
ayr ayr ondan nakledildiidir. Vkdye atfedilen tarihe dair kitap veya risleler bu hacimli
Tarihinin blmlerinden ibarettir.
Vkd, bu eserini tarihi kronolojiye dikkat ederek telif etmitir; 14. yl; Teravih
namaznn imamla klnmaya balanmas
3623
; 16. yl; Bu yl mer takvimi (ihdas) etti
3624
;
17. yl; mer, mm Glsm bnt. Ali b. Eb Talible evlendi
3625
; 18. yl; mer el-
Makamn yerini deitirdi
3626
; 19. yl; Medin, Celul fethedildi
3627
; 20. yl; Kudme b.
Mezn, Bahreynden azledildi
3628

Vkd, bu eserinde Halifeler Tarihi blmne de yer vermi, onlarn uygulamalar ve
faaliyetleri hakknda bilgiler vermitir.
3629
Vkd, Trhinde siyas ve din dnce
akmlar,
3630
imar
3631
ve ilm
3632
faaliyetler hakknda da bilgiler vermitir.
2-Kitbu Ahbri Mekke: Bu eser, Vkdnin genel tarihinin giri blmn
oluturmaktadr. Vkd bu blme, dolays ile genel tarihine muhtemelen, takvim konusunda
haberlerin zikri ile balamtr; Hris b. Muhammed-Muhammed b. Sad-Muhammed b.
mer b. Vkd el-Eslem-lim ehlinden bir ok kii, dediler ki, Her bir asr yz yldr ve
Ademle Nh arasnda 10 asr, Nh ile brahim arasnda 10 asr brahimle Mus arasnda
10 asr vardr
3633

Kendisi bu blmde, Mekke ve Kureye dair haberler de zikretmitir; Hris-
Muhammed b. Sad-Muhammed b. mer-Ebu Bekr b. Abdillah b. Eb Sebre-Sad b.
Muhammed b. Cbeyr b. Mutim, Abdulmelik b. Mervn, Muhammed b. Cbeyre, Kurey
ne zaman Kurey diye isimlendirildi? diye sordu. O, Daldktan sonra Harama
toplandklar zaman dedi
3634

3622
Bu konudaki tartmalar iin bkz. ulul, el-Vkd, 120-121
3623
3624
3625
3626
bn Kesr, el-Bidye, VII, 87; ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye, VII, 103, 104, 113, 122, 129, 135, 139, 146,
147, 148, 161, 162.. vd.; rnek olmas hasebiyle 145-188 yl olaylar iin bkz. Taber, Trh, IV, 437, 444, 454,
468, 474-475, 496, 501, 505, 511, 517, 547, 584, 608-609, 636, 670, 672
3627
Taber, Trh, II, 511
3628
Taber, Trh, II, 516; ayrca bkz. Taber, Trh, II, 517, 534, 536, 594; III, 151, 172
3629
bkz. bn Sad, V, 98-100; Taber, Trh, III, 495-496, 510-523, 541; IV, 9-10, 22-23, 33, 59, 94; Ebul-Ferec,
IV, 313; bn Kesr, el-Bidye, III, 220; VII, 148
3630
Haruriyye hakknda bilgi iin bkz. Taber, Trh, IV, 62, 329
3631
Ebu Caferin Kfe ve Basraya hendek ve surlar yaptrmas konusunda bkz. Taber, Trh, IV, 507
3632
Him b. Abdilmelikin, Ebuz-Zinda mektup yazarak, haccn snnetlerini kendisi iin yazmasn istemesi
konusunda bkz. Taber, Trh, IV, 118
3633
Taber, Trh, I, 495
3634
Taber, Trh, I, 511; ayrca bkz. Taber, Trh, I, 512
393
3-Kitbut-Trh vel-Meaz vel-Mebas: Bu eser muhtemelen yukardaki
Trhul-Kebrin farkl bir isimle zikredilmesinden ibarettir. Nakleden rvinin farkl
isimlendirmesinden dolay ayr bir eser gibi alglanm olabilir.
4-Kitbus-Sre: bn Hayr bu eseri; Kitbu Sreti Resulillah(sav) ve Mezhi
olarak isimlendirmekte ve kendisine gelme yolunu nakletmektedir.
3635
Vkd, bu eserinde -
daha dorusu bu blmnde- sosyal hayata dair ve Resulullahn gazveleri dndaki haberlere
yer vermitir. Bu eserden nakilleri de sonraki teliftta bulmak mmkndr. Bu blmn
ieriine dahil olan rivyetler arasnda; Abdullah ile minenin evlilii,
3636
Resulullahn
babasnn vefat,
3637
doumunda k kmas,
3638
st annesinin yannda olanlar,
3639
Zeyd b.
Amr b. en-Nfeylin bir Neb beklemesi, zelliklerini saymas,
3640
cinin Hz. Peygamberin
Nbvvetini Medinede haber vermesi,
3641
ama kervanla giderken khinenin Peygamberi
haber vermesi,
3642
Cinlerin vahiy dinlemekten alkonulmas,
3643
Resulullahn 3 yl gizli
davette bulunduu,
3644
ilk Mslman olann kimlii,
3645
Habe hicreti,
3646
Habe Hicreti
haberinde Necnin, Umra b. el-Velde sihir yapmas,
3647
Hz. merin Mslman
olmas,
3648
Resulullahn kabilelere slm arz etmesi,
3649
Resulullah(sav)in Kuba mescidini
ins
3650
gibi rivyetleri saymak mmkndr.
Vkd, cinlerin vahyi dinlemekten engellenmeleri haberinde olduu gibi,
3651
Kurn
anlatm tarih anlatma evirdii haberlere de yer vermitir. Ayn ekilde, Resulullahn vefat
haberinde, meleklerin kendi aralarnda konumalar rivyetinde olduu gibi,
3652
hayal gcne
dayal tarih anlatmlarda da bulunmutur.
Vkdnin bu blmde, kaynak-hdise ilikisini gzettii grlmektedir; Abdullah b.
Vbisa el-Abs-babas-Dedesi, Resulullah, Minada yanmza geldi (kabilelere arz).
3653

3635
bn Hayr, 231
3636
Taber, Trh, I, 500
3637
bnul-Esr, el-Kmil, I, 466; bn Kesr, el-Bidye, II, 665-666
3638
3639
3640
3641
3642
3643
3644
Taber, Trh, I, 543
3645
Taber, Trh, I, 535, 540, 541
3646
Taber, Trh, I, 546
3647
Ebul-Ferec, IX, 69-71
3648
bn ebbe, II, 659-661; Zeheb, es-Sre, 109
3649
Semhd, I, 220-221
3650
bn ebbe, I, 51
3651
3652
3653
394
Vkd, bu yntemi eserinin btnnde uygulamaya almtr. Yine bu blmde, kaynak
aratrmas da yapm, eyhine, naklettii haberi kimden aldn sormutur. Bu ekilde,
haberin sened asndan salkl olmasna dikkat etmitir; bn Eb Sebreye Ebu Bekr,
insanlara ka namaz kldrd? diye sordum. O, 17 namaz dedi. Ben, Sana bunu kim
haber verdi? dedim. O, Eyyb b. Abdirrahman b. Eb asa-Neb(sav)in ashabndan bir
adam ve
3654
Vkd, burada kaynak aratrmas yapt gibi, haber aratrmasna da
girimi, stadlarna sorular sormak suretiyle haberlere ulamaya almtr.
3655
Vkd bazen
bir eyhi ile yetinmeyip bakalarna da ayn konuyu sormutur.
3656

Vkd, bu blmdeki nakillerinin shhati konusunda yorumlarda bulunmu, tenkitler
yapmtr; Bize gre bu, Ukke b. Mhsan ve Sbit b. Akramn ldrlmeleri konusunda
anlatlanlarn en sebtidir. Allah en dorusunu bilir
3657
;Bu yanmzdaki Abdullah b.
Abdilmuttalibin vefat yayla ilgili rivyet ve szlerin en sebtidir
3658
gibi. Bu ifadeleri de
gstermektedir ki Vkd, bn shkn aksine, siyere dair haberlerde daha ok gr belirtmi,
tenkitlerini ifade etmitir.
Vkd de, talarn, aalarn Resulullah selamlamas,
3659
cinlerin
3660
ve Putun
iindeki sesin Nebnin geliini haber vermesi
3661
gibi mucize haberlerine yer vermitir. Ayn
ekilde Habe hicretine katlanlar,
3662
ilk Mslmanlar
3663
gibi listelere yer vermi, iirler
3664

zikretmitir.
Btn bunlarn muvacehesinde, Kitbus-Sre ile Kitbul-Meznin sluplarnn bir
birlerine olduka benzediini, bunlarn bamsz eserler deil, birbirlerinin devam eserler
olduunu syleyebiliriz.
5-Kitbu Veftin-Neb:
3665
Bu eseri, bn Sadn, Tabaktnda bulmak mmkndr.
bn Sad, dier konularda olduu gibi bu konuda da, kendisinin ulat haberleri ekleyerek
geniletmitir. Vkdnin Resulullahn katrlarnn, develerinin isimleri, kaplar, kllar,
mzrak ve zrhnn isimleri gibi,
3666
rivyetleri de muhtemelen bu blmn ieriine dahildir.

3654
bn Sad, II, 223-224; Taber, Trh, II, 231
3655
bkz. bn Sad, I, 191; Taber, Trh, I, 573; bn Kesr, el-Bidye, III, 107
3656
3657
bn Sad, III, 93
3658
bn Sad, I, 99; Vkdnin Siyerde tercihte bulunduu yerlere rnek olarak ayrca bkz. I, 98, 99, 219, 242,
313; II, 199, 223; III, 38, 234, 324
3659
bkz. bn Sad, VIII, 246; Taber, Trh, I, 529
3660
3661
Taber, Trh, I, 530
3662
3663
Taber, Trh, I, 541
3664
bkz. Taber, Trh, I, 573
3665
Liste ve dierleri eklinde bitmektedir. Bkz. Badatl smail Paa, II, 10
3666
395
6-Ezvcun-Neb: Vkd, bu blmde, Hz. Muhammed(sav)in bekar ve dul olarak
ald eleri, daha nce kiminle evli olduu, ne zaman evlendii, ikisinin de ka yalarnda
olduunu liste halinde vermektedir.
3667
Ayn ekilde, her bir eini tek tek ele alarak onlar
hakknda bilgiler vermitir.
bn Sadn, Tabaktnda Vkdnin, Ezvcun-Nebsinin tamamn naklettiini
syleyebiliriz.
3668
Bu blmden rnek olarak; Bu haber, Sevde iin zayftr. Bu Zeyneb bnt.
Cah iindir. O, Resulullahn elerinden ilk ona kavuandr
3669
; Reyhne bnt. Zeyd b.
Amr b. Hunfe Kuraziyye; Resulullah(sav)in cariyelerindendi. Onu azad etti ve
evlendiVkd, Bu haberde iki ynden zayflk vardr. ncelikle o Nadriyyedir ve
Resulullahn yannda vefat etmitir
3670
gibi rivyetlerini zikretmek mmkndr.
Grlecei zere Vkd, bu blmde de gerekli grd yerde haber tenkitlerinde
bulunmutur.
7-Kitbu Sreti Eb Bekr ve Veftihi: Bundan rivyetleri, bn Sadda bulmak
mmkndr. Vkd bu blmde de haber tenkidinde bulunmutur; bn Creyc-At kanal ile
rivyet ettii, Ebu Bekr, kendisini kars Esm bnt. Umeysin ykamasn, ayet o yapamazsa
Abdurrahman b. Eb Bekrden yardm almasn vasiyet etti
3671
eklindeki haberi, Bu sebt
yle mi! Ve nasl olur da olu Muhammed ona yardm edebilir? O, ancak, 10. ylda veda
haccnda Zul-Huleyfede dodu. Ebu Bekr vefat ettiinde yaklak yanda idi
3672
diyerek
reddetmitir.
8-Fthu-m: Vkdye bir ok fth kitab atfedilmitir. Brockelman, Vkdye
nisbet edilen fth kitaplar ve nshalarn zikrederken,
3673
Marsden Jones, gnmzde
matbu olan Fthu-m, Fthul-Irak ve dier Fth eserlerinin ona ait olmadn syler.
3674
Matbu halde bulunan Fthu-m zelinde konuacak olursak, sz konusu eserin,
Vkdye aidiyetinden ziyade, deiik tabakalardaki rviler tarafndan bir araya toplanan fetih
haberlerinden ibaret olduunu syleyebiliriz. Eserde yer alan baz nakiller de, bizim bu
grmz destekler mahiyettedir; Muhammed b. shk, Seyf b. mer [metinde Amr],
Ebu Abdillah Muhammed b. mer el-Vkd gibi am fetihlerini nakledenlerin her biri
3675
;

3667
bkz. bn Sad, VIII, 216-219
3668
Rivyetler iin bkz. bn Sad, VIII, 11-19, 52-140
3669
bn Sad, VIII, 55
3670
3671
bn Sad, III, 203
3672
bn Sad, III, 204
3673
Bunlar; Fthu-m, Fthu Msr, Fthul-Ermnyye ve Bildi m Beynen-Nehreyn, Fthul-Behnes
[Bu Abdullah b. Muhammede de nispet edilmektedir], Fthu frikiyye, Fthul-Acem vel-Irak, Fthul-
slm bi-bildil-Acem ve Horasan[Kahirede neredilmitir], bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 19-20
3674
3675
Vkd, Fthu-m, I, 84
396
Vkd, Ebu Cafer et-Taber, bn Hallikn, el-Bidye ven-Nihye, Muhammed b. shk, bn
Him tarih ve siyer ashabndan dierleri fethe katlanlar konusunda dediler ki
3676
Bunu
destekleyen bir dier husus ise, bu eserin baz blmlerinin bn shk isminde baka birine
nispetle, kopya edilmi olmasdr.
3677

Sz konusu eserde Vkdnin kimliini tespit etmek de mmkn grnmemektedir;
Bu kitabn mellifi Ebu Abdillah Muhammed el-Vkd dedi ki
3678
; Ebu Muhammed-
Babam-Hassn-Sudd-Yahy el-Vkd-ehr b. Abbs el-Beyrt
3679
; Vkd, erd b.
sm-irvn b. Mezzil-Kdim b. Bir-Zide b. Mamer dedi kiMellif dedi ki, Ve bu
haberi bana Abbd b. sm-mrn b. Husayndan rivyet etti
3680
Btn bunlardan
anlalan sz konusu Vkdnin, mellifimizle bir alakas yoktur.
Eserin baz yerlerinde Vkdnin kadlna iaretle, eserin ona aidiyetini savunan
ifadeler de vardr; bnu Shib ise Yahy b. Sad el-Mervezye okudu. Yahy da, Ebu
Abdillah [metinde bin] Muhammed el-Vkdye okudu. Bu srada o, bat yakas kads
idi
3681
; Vehbn b. Bir b. Hezn, Btn bu erhi Muhammed b. mer el-Vkdden
iittim. O, bu srada Badatn bat yakasnda kad idi dedi
3682

Sonu itibariyle, ieriinden, anlatm slubundan, senedlerindeki karmaadan,
kaynaklarnn geni bir zaman dilimine yaylmasndan ve mellif tespitinin imkanszl gibi
nedenlerden dolay, sz konusu eserin Vkdye nispeti mmkn grnmemektedir. Eserde
Vkdden nakiller bulunsa dahi, bunlarn ona aidiyeti sadece ihtimal dahilindedir.
9-Kitbur-Ridde ved-Dr[Kitbur-Ridde]: ki farkl muhakkik tarafndan ayr
ayr tab olunan,
3683
er-Riddenin geli yolunu bn Hayr zikretmitir.
3684
Vkd burada da
toplu isnda bavurmutur; Muhammed b. mer b. Vkd el-Vkd-brahim b. Abdillah b.
el-Al el-Kura el-Meden-Ahmed b. el-Hseyin el-Kind ve Nasr b. Hlid en-Nahv ve
(Ebu) Hamza el-Kura-Muhammed b. shk b. Yesr el-Muttalib-Zhr-Yezd b. Rmn ve

3676
Vkd, Fthu-m, II, 203
3677
Sz konusu risle Trkeye de evrilmitir. Bkz. Aycan, rfan- Sylemez, Mahfuz-Yurtseven, Necmeddin,
Apokratif Tarih Yazcl-Msrn Fethi Balamnda Bir Eser ncelemesi, Aratrma Yay., Ankara 2003
3678
Vkd, Fthu-m, I, 179; ayrca bkz. I, 236
3679
Vkd, Fthu-m, I, 292
3680
Vkd, Fthu-m, I, 276
3681
Vkd, Fthu-m, II, 111
3682
Vkd, Fthu-m, II, 88
3683
Vkd, Kitbur-Ridde(Ahmed b. Muhammed b. Asem el-Kf(314/926) rivyeti), thk: Yahy Vheyb el-
Cebr, Drul-arbil-slm, I. Bsk., Beyrut 1410/1990; ve Vkd, Kitbur-Ridde, thk: Mahmd Abdullah
Ebul-Hayr, Drul-Furkn, Ammn 1411/1991
3684
bkz. bn Hayr, 237
397
Slih b. Keysn ve Yahy b. Urve b. ez-Zbeyr ve Mesd b. Lebd ve sm b. mer b.
Katde, her biri haber verdi ki, Neb vefat edince, Yahudi ve Hristiyanlardan
3685

Kitbul-Mezden ok daha fazla iir zikredilen bu eserden nakilleri, sonraki
teliftta bulmak mmkndr.
3686
bn Kesr, bu eserden dorudan nakilde bulunmutur;
Vkd, er-Riddede diyor ki
3687

Vkdnin, Kitbu[Yevmid-]Drn ieriinden olduu anlalan baz nakilleri
Taberde bulmak mmkndr.
3688
Vkd bu blmde, Zhrye dayanarak yorumlarda da
bulunmutur; Muhammed b. mer-Muhammed b. Abdillah-Zhr, Osman baa geince, 12
yl emir olarak yaad. lk alt ylda insanlar onu eletirmediler. phesiz o, Kureye, mer
b. el-Hattbdan daha sevimli idi. nk, mer onlara sert davranyordu. Osman gelince
onlara yumuak davrand. Sonra akrabalarna ve aile yelerine son alt ylda grev
verdiKendisi bunu Allahn emrettii sla ile aklyordu
3689

10-Kitbu Mevlidil-Hasan vel-Hseyin: bnun-Nedm, ayn ierikli iki eser
zikretmektedir;K. Mevlidil-Hasan vel-Hseyin ve Maktelil-Hseyin(r.a) ve K. Maktelil-
Hseyin(r.a).
3690
Ancak bunlarn ayn eserin blmleri olduu kesindir. Zbeyr, bu eserden
bn Sad aracl ile nakilde bulunmutur; Ftma, Ali b. Eb Tlibin yannda idi. Hicretin,
3. yl Ramazann ortasnda Hasan b. Aliyi dourdu.(Bu bilgiyi) Vkdnin ktibi
Muhammed b. Saddan yani Mevlidul-Hasandan aldm
3691

11-Kitbul-Harre: Semhd
3692
ve Taber de
3693
bu ksmdan alntlar bulmak
mmkndr.
12-Kitbut-Tabakt: Della Vida Vkdyi, lmur-Riclin kurucusu olarak
tanmlar.
3694
bn Sad, Tabaktnn bir ok blmnde, Vkdye dayanmtr. yle ki eseri,
Vkdnin Tabaktnn geniletilmi hali gibidir.
Vkd bu eserinde, ele ald ahsn, knyesini, nesebini, ocuklarn, vefat tarihini,
ldnde yan ve sahabe olup olmadn belirtmektedir.
3695
En nemlisi de ele ald

3685
Vkd, Kitbur-Ridde, 54-55
3686
bkz. Vkd, Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti), (takdim), 18
3687
bn Kesr, el-Bidye, IV, 394; bu eser hakknda ayrca bkz. Vkd, Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti),
(takdim), 16-17
3688
Taber, Trh, II, 658, 668, 677; III, 69
3689
bn Sad, III, 64
3690
bnun-Nedm, 195-196
3691
Zbeyr, 23
3692
bkz. Semhd, I, 127, 129, 131-132, 136
3693
Taber, Trh, III, 353, 378
3694
3695
bn Kuteybe, bu konuda Vkdden bir ok nakilde bulunmutur. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 123, 187,
219-220, 236, 246, 248, 252, 254, 258, 263, 349
398
ahsn fizyonomisi hakknda ayrntl bilgiler vermesidir.
3696
Ayn ekilde Vkd,
biyografilerde tashihlerde de bulunmutur.
3697

Burada onun, Hz. merin biyografisine dair nakillerini verecek olursak, sanrz
eserinin ierii ve metodolojisi daha iyi anlalacaktr. O, Hz. merle ilgili olarak,
Mslman olmas,
3698
Fruk olarak isimlendirilmesi,
3699
hicreti,
3700
hicrette nereye indii,
3701

kiminle kardeletirildii,
3702
komutasndaki seriyye,
3703
Ebu Bekrin Hz. meri atamas
ncesi istiareleri ve atama mektubu,
3704
uygulamalar,
3705
ehadeti
3706
gibi haberlere yer
vermitir. Benzer anlatm slubunun Hz. Ali iin de geerli olduunu syleyebiliriz.
3707

Vkd, bu eserinde de, sk sk haberlerin shhati hakknda yorumlarda bulunmutur;
Bu yanmzdaki grlerin en sebtidir. Bundan baka eyler de rivyet edilmitir
3708
; Bu
konuda belde ehli arasnda ve ilim ehli iinde ihtilaf yoktur. Sad b. Zeyd Akkte
lmtr
3709
; Bu haber zayftr. Nuaym b. Mesd, Resulullah(sav) zamannda lmedi
3710

13-Kitbu htilfi Ehlil-Medine vel-Kfe: Medine ve Kfe ehlinin efaat, sadaka,
sat usulleri, gasp, hrszlk, hadler, ahitlik ve dier fkh konulardaki grlerini ihtiva
eder.
3711

Vkdye, fkhla ilgili olarak ihtilaf ve icma kitaplar atfedilmitir.
3712
zellikle de
Mlikin fetvalar konusunda ona bavurulmutur.
3713
Dneminin fakihleri arasnda saylan,

3696
Osmann fizyonomisi iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 191; Zbeyrin fizyonomisi iin bkz. bn Kuteybe,
el-Merif, 220; Abdurrahman b. Avfn fizyonomisi iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 236; Billin fizyonomisi
iin bn Kuteybe, el-Merif, 176; Alinin fizyonomisi iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 220
3697
bkz. Zbeyr, 447
3698
3699
bn ebbe, II, 662
3700
3701
bn ebbe, II, 664
3702
farkl rivyet zikretmitir. Bkz. bn ebbe, II, 664
3703
bn ebbe, II, 665
3704
3705
bn ebbe, II, 694
3706
Taber, Trh, II, 561
3707
bkz. Hz. Alinin, fizyonomisi, bn Kuteybe, el-Merif, 220; Taber, Trh, III, 161; Esmadan olan ocuklar,
Taber, Trh, III, 162; ya, ehadet tarihi ve yeri, Taber, Trh, III, 155, 160; Hz. Alinin soyunun kimlerle
devam ettii, Taber, Trh, III, 163; Hz. Osman hakknda verdii bilgiler iin bkz. bn ebbe, III, 953-956
3708
bn Sad, III, 365
3709
bn Sad, III, 385
3710
bn Sad, IV, 279
3711
bnun-Nedm, 195
3712
bkz. rencisi brahim el-Harb(285/898)nin fkh bilgisinin Vkdnin bu eserlerinden geldii konusunda
bkz. bn Seyyidinns, I, 70; Mizz, XXVI, 192
3713
Kadn sihirbazn katli konusunda bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 8; bn Seyyidinns, I, 69.
Rivyetler Vkdnin, mam Mlikin Mesilinin nsha sahipleri arasnda tercih edilen bir yere sahip olduunu
ifade etmektedirler. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 6, 12; bn Seyyidinns, I, 70; Zeheb, Mzn, VI,
276; Vkd ile Mlikin karlkl bilgi alveriinde bulunduklarn syleyebiliriz. Vkd ondan fkh konularda
bilgi alrken, Mlik de siyere dair haberlerde, Vkdye bavurmutur. Bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd,
III, 8; bn Seyyidinns, I, 69
399
kadlk yapm olan Vkd iin bu durum gayet doaldr. Ancak onun fakihliinin abartld
kansndayz. Muhaddislerin onun hakkndaki tecrhleri ortada iken, isminin ihtilaflar en iyi
bilenler arasnda gemesi,
3714
dikkat ekicidir.
Vkdye atfedilen dier eserler ise unlardr;
14-Kitbu Emril-Habee vel-Fl,
15-Kitbu Harbil-Evs vel-Hazrec,
16- Kitbu Zikril-Ezn,
17-Mevlidun-Neb,
3715

18-Taamun-Neb,
19-Kitbus-Sakfe ve Beyatu Eb Bekr,
20-Fthul-Irak,
21-Kitbu Mdd Kurey vel-Ensr fil-Kti ve Vadi mer ed-Devvn ve
Tasnfil-Kabil ve Meratibih ve Ensbih,
22-Kitbul-Cemel,
3716

23-Kitbus-Sffn,
24-Kitbu Makteli Hasan b. Ali,
25-Darbud-Dennir ved-Derhim,
26-Tefsrul-Kurn,
27-Zikrul-Kurn,
28-Trhul-Fukah,
3717

29-Kitbul-db,
30-Kitbut-Terb f lmil-Mez ve alatir-Ricl [Kitbur-Rab f lmil-
Kurn ve alatir-Ricl],
31- Kitbus-Sunne vel-Cema ve Zemmil-Hev ve Terkil-Huruc fil-Fiten,
32-Kitbu alatil-Hads,
33-Kitbul-Menkih,
34-Kitbus-Savif,
3718

35-Kitbul-Mez.

3714
bkz. bnul-Esr, el-Kmil, VI, 385
3715
Brockelman, bunun Zahiriye ktphanesi 74, 75de kaytl olduunu belirtir. Bkz. Brockelman, K. Trhil-
Edeb, II, 18; ulul, bn Hacer el-Heysemnin en-Nimetul-Kbr, 61-67 arasndaki blmn Vkdnin bu
eserinden alnm olma ihtimali zerinde durmaktadr. Bkz. ulul, el-Vkd, 118-119
3716
Bu ksmdan nakiller iin bkz. Taber, Trh, III, 133 vd.
3717
Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 552
3718
400
Yukarda da deindiimiz gibi, Vkdnin Tabakt hari, tarihe dair kapsaml tek bir
eseri vard ve bu alandaki dier eserleri, Vkdnin, Trhul-Kebr(veya Kitbut-Trh vel-
Mez vel-Mebas)in ksmlarndan ibarettir. Ancak rviler bazen, Vkd ile veya katibi
bn Sadla mlaki olma srelerine binen, sadece eserin baz blmlerini nakletmiler, bu da
onlarn farkl eserler olarak deerlendirilmesi sonucunu dourmutur. Burada sz konusu
eserden faydalanan melliflerin, ilgili blmleri isimlendirme ekillerinin de sonraki
dnemlerde alglama farkllklarna neden olduunu belirtmeliyiz. Kitap isimleri olarak
sunulan konu balklarnn, birbirinden bamsz eserler olarak deerlendirmek, bu alglama
farkllnn bir neticesidir. Zira, Kitbu Veftin-Nebnin Kitbu Mebasdan bamsz bir
eser olduunu, Kitbur-Ridde, Kitbus-Sakfe ve Beyatu Eb Bekrin, Kitbu Sreti Eb
Bekrden ayr eserler olduunu dnmek imkanszdr. bnun-Nedmin Kitbus-Sre olarak
zikrettii eseri, bn Hayrn, Kitbu Sreti Resulillah(sav) ve Mezhi olarak isimlendirmesi
de, bunu desteklemektedir. Bu grmz destekleyen bir dier husus ise, Vkdnin sz
konusu genel Trhinden yaplan nakillerdir. bn Eb Useybia bu eserden, Ben Trhu Eb
Abdillah Muhammed b. mer el-Vkdden naklettim ki, 38 ylnda
3719
eklinde alntda
bulunmakta ve alntsn bir blme deil, bizzat eserin kendisine dayandrmaktadr.
Zikredilen konu balklarna gre, Kitbu Trhil-Kebrin blmleri hakknda genel bir
ierik tasnifi yapmak mmkndr. Buna gre Vkdnin eserinin blmleri;
1. Ahbru Mekke,
2. Emrul-Habe vel-Fl,
3. Harbul-Evs vel-Hazrec,
4. Kitbus-Sre,
5. Mevlidun-Neb,
6. Kitbul-Mebas,
7. Ezn,
8. Mevlidul-Hasan vel-Hseyin,
9. Kitbul-Mez,
10. Veftun-Neb,
11. Ezvcun-Neb,
12. Tamun-Neb,
13. Kitbu Sreti Eb Bekr,
14. Sakfe ve Beyatu Eb Bekr,

3719
bn Eb Useybia, I, 174
401
15. Ridde,
16. Fth,
17. Kitbud-Dr,
18. Kitbul-Cemel,
19. Kitbus-Sffn,
20. Kitbu Makteli Hasan b. Ali,
21. Kitbul-Harre, eklindedir. Burada unu hatrlatmakta fayda vardr ki, byle bir tasnif
tamamen farazdir ve konular arasnda baka balklarn olmas, sralamann takdim-tehire
uramas kanlmazdr.
5. 5. 1. Kitbul-Mez
Muhammed b. uca es-Selc(181-262/797-875) tarafndan rivyet edilmi olan bu
eserin, M. Jones tarafndan tahkikli neri matbudur.
3720
Bu eser, Jonesun da belirttii gibi,
3721

Kitbut-Trh vel-Mez vel-Mebasn bir blmn tekil etmektedir.
Matbu konumdaki bu eserin senedi; Ebu mer Muhammed b. el-Abbs b.
Muhammed b. Zekeriy b. Hayye-Ebul-Ksm Abdulvehhb bn s b. Eb Hayye-Ebu
Abdillah Muhammed b. uca es-Selc-Ebu Abdillah Muhammed b. mer b. Vkd el-
Vkd
3722
eklindedir.
Kitbul-Mez, bir oklar tarafndan rivyet edilmi, ilm evrelerde byk ilgiye
mazhar olmutur.
3723
Daha nceki nakilci rviler de olduu gibi, Muhammed b. ucada ok
ender olmakla beraber, bu esere eklemelerde bulunmutur. Nitekim Nahlede Hakem b.
Keysnn esir alnmas haberini kendisi, Ali b. Yezd b. Abdillah b. Vehb b. Zema el-Esed-
Babas Yezd b. Abdillah b. Vehb-Halas-Halasnn annesi Kerme bnt. el-Mikdd-Mikdd b.
Amr senedi ile nakletmitir.
3724

Nshalar arasndaki farkllklarn Kitbul-Mezde etkin bir ekilde ortaya kt
grlmektedir. Yukarda belirtildii zere Uhuddan kaanlarn isimlerinin gizlenmesine
3725

ek olarak verebileceimiz bir dier rnek; mer b. el-Hattb, Sad [b. el-s]a Sen benden
yz eviriyorsun, baban benim ldrdm m sanyorsun? dedi. [bn Eb Hayyenin
nshasnda, Allaha yemin ederim ki, baban ben ldrmedim] bir mrii ldrmekten de

3720
Bu eserin tercme ve basklar iin bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 18; Horovitz, el-Mez, 119-120;
een, Vkd, A, XIII, 152; ulul, el-Vkd, 121-122
3721
3722
Vkd, el-Mez, II, 633; III, 1084
3723
bkz. Ensr, III, 390; Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 89; Kazvn, II, 141
3724
Vkd, el-Mez, I, 15
3725
402
zr dilemem. dedi
3726
eklindeki metindir. bn Sad da, Vkdnin nshalar arasndaki
farkllklara iaret etmektedir; Ebu Maerin ve Muhammed b. merin baz nshalarnda,
Rufa b. el-Hf b. Amr b. Zeyddir. Allah en iyisini bilir
3727

Eserin telif tarihi konusunda Slem, kaynaklarnn lm tarihlerine ve mescitte ders
halkasna yirmi cilt getirmesine dayanarak, Vkdnin eserini Badat yolculuuna kmadan
nce telif ettiini iddia etmektedir.
3728
Bizim kanaatimiz, bn shk da olduu gibi, Vkdnin
de bir sre dahilinde eserini telif ettiidir. Tabernin, Vkdden 188/803 ylna dair haber
naklinde bulunduunu
3729
hesaba katarsak, Vkdnin Medinede yazmaya balad eserini
sonraki yllarda tamamladn sylemek mmkndr. Ayrca Badata 170/786 ylnda, yani
krk yanda ktn kabul edersek, Vkd, slm ncesine, siyere dair blmleri
tamamladn, Kitbul-Mezyi bitirdiini sylemek biraz gtr. Slemnin delil olarak
getirdii konularda ise, malzeme toplama ameliyesi ile telifi birbirine kartrd
grlmektedir. Vkdnin, yirmi cilt halinde getirdii haberler de, eserin telif edildiine deil,
henz malzemesini topladna delildir.
5. 6. Metodu
Vkd, isndlarnda sk sk telfike bavurmutur. Bu konuda anlatlan bir hdise, onun
neden telfike bavurduunu da gsterir niteliktedir; brahim el-Harb-Mseyb, Bir gn
Vkdye, Sen riclleri topluyor ve bana flan, flan nakletti diyorsun ve tek bir metin
getiriyorsun, her biri iin ayr ayr metinlerini sylesen dedik. O Bu uzar dedi. Biz
buna razyz dedik. Bir hafta sonra geldiinde bize Uhud sava iin 20 cilt getirmiti. Bunun
zerine, nceki gibi yapalm dedik.
3730

Vkdnin dediler ki (,'') ibaresini, bn shktan intihal ettii haberleri ifade
etmek iin kulland yolundaki iddiaya yer vermitik. Onun bu ibare ile neyi kastettiini
anlamak iin kullanm yerlerine bakmak gerekmektedir. Vkd, toplu isnatlarndan sonra;
Hepsi bana bu haberin bir ksmn naklettiDediler ki
3731
; Haberde bazlar bazlarnn
haberine dahil oldu. Ayn ekilde onlardan bakalar da bize bunu anlatt. Dediler ki
3732
;
Her bir taife bu haberin bir ksmn anlatt. Bazlarnn bilmediini bazlar korumutu.

3726
Vkd, el-Mez, I, 92; ayrca bkz. II, 549, 741-745
3727
bn Sad, III, 544
3728
bkz. Slem, el-Vkd, I, 151-152
3729
bkz. Bkz. Taber, Trh, IV, 672
3730
Zeheb, Alm, IX, 460; ayn hdise Hatbul-Baddnin Bermek rivyetinde, yz cilt olarak gemektedir.
Bkz. Trhu Badd, III, 7; bn Seyyidinns, I, 69
3731
Vkd, el-Mez, I, 184
3732
Vkd, el-Mez, I, 194
403
Bana verilen btn haberleri topladm. Dediler ki
3733
gibi ibarelerle bunun telfik olduunu
ifade etmektedir.
3734
Bu ibarelerden de anlalaca zere, dediler ki ibaresi toplu
isndndaki kaynaklarna iaret etmektedir. Zira o, btn eseri boyunca, nce toplu halde
kaynaklarn zikretmekte, hemen mteakibinde dediler ki ibaresi ile haberini anlatmaya
gemektedir. Haber metninde ise, ana kaynaklarnn haricinde kendisine ulaan nakilleri
senedleri ile vermekte, haberin ana metne dndn ifade etmek iin de tekrar bu ibareye
bavurmaktadr. Bylece, her seferinde kaynaklarn tekrarlamak klfetinden kurtulmu
oluyordu.
Vkdnin Kitbur-Riddesinin tahkikinin yapan Ebul-Hayr, Vkdnin isnd ve
riclleri toplayarak tek bir metin getirmesi yntemi ile neredeyse ilk dnem Mslman
tarihiler arasnda tek kaldn iddia etmektedir.
3735
phe yok ki, bu yntemde Vkdnin
ilk ve tek olmas hibir ekilde mmkn deildir. Bununla beraber, Vkdnin toplu isnda
ok sk olarak bavurmas, siyer yazclnda byk bir gelimedir. sndn nemini
yitirmeye baladnn iareti olarak da deerlendirmenin mmkn olduu bu yntem,
Vkdnin, haberlerini derli toplu sunmasna yardmc olmu, haberinin, ikide bir sened
zikriyle, blnmesini engellemitir.
Vkdnin, Uhud ve Hayber haberlerinde deiik anlatlar nakletmek iin, dorudan
ilk kaynaa atfla
3736
haberler nakletmesini de, yine onun haberi senedlerle blmemek,
anlatmn uzatmamak arzusuna balayabiliriz. Bu nakilleri haberin bandaki kaynaklarndan
almtr ve tekrar tekrar sened vermek yerine dorudan ilk kaynaa atfta bulunmutur.
Vkdnin bu yntemine bakarak, onun kaynak zikrine nem vermedii eklinde bir
sonuca gitmek yanltr. Vkdnin hem dediler ibaresini, hem de senedi ayn anda
kullanmas, haber kaynann zikrine nem verdiini gstermektedir; Dediler ki; Vkd dedi
ki, Harce b. Abdillah b. Sleyman-Dvud bnul-Husayn-Ebus-Sfyn-Ebu Hureyre
3737

Vkdnin byle bir ynteme bavurmasnn sebebi, haber metnindeki uyumadr. Ana
kaynaklarndan gelen haber ile farkl yoldan elde ettii haber uyutuu iin hem dediler
) ,'' ( ibaresini, hem de bana rivyet etti ) -`-= ( ibaresini birlikte kullanmtr.
Vkd, toplu isndlardaki en byk sknty oluturan kimin neyi dediinin belli
olmamas olgusunu en aza indirmek iin, haber metninin hangi kaynak esas alnarak

3733
Vkd, el-Mez, I, 199
3734
bkz. Vkd, el-Mez, I, 346, 352, 354, 363, 395; II, 441, 572, 633, 731, 770, 774, 781; III, 885, 922, 989,
1077, 1088
3735
Vkd, K. er-Ridde, (takdim), 7. Kendisi de, bu yntemin Zhr ve bn shk tarafndan kullanldn ifade
etmitir. Bkz. Vkd, K. er-Ridde, (takdim), 27
3736
Uhud iin bkz. Vkd, el-Mez, I, 254, 255, 257, 258, 260, 261, 266, 266, 276; Hayber iin bkz. Vkd,
el-Mez, II, 634, 636, 638-639, 646
3737
Vkd, el-Mez, I, 262
404
nakledildiini belirtmitir; Ve ondan bakas da bu seriyyenin haberini anlatt, hdisenin
temeli mer b. Osman-Selemenin haberidir. dediler ki
3738
; Hepsi bu haberin bir ksmn
rivyet ettiler. Haberin temeli bn Eb Habbedir. Dediler ki
3739
Haberin temeli bn
Rmn, sm ve dierleridir
3740
Bir nevi gnmz aratrmaclarnn dipnotlarda temel
kaynan zikrinden sonra kullandklar ayrca bkz. ifadesini karlayan bu yntem, tespit
edebildiimiz kadaryla ilk olarak Vkd tarafndan kullanmtr.
Vkdnin kulland bir dier ibare ise, denilir ki ) '-, ( ibaresidir. Vkdnin bu
ibaresi, haberin zaafna iaret etmemektedir. Zira, Vkd baz durumlarda bu ibare ile verdii
haberi, senedi ile zikrettii haberlere tercih etmitir. Muhtemelen, Vkd bu ibareyi kaynan
zikretmek istemedii haberler iin kullanmtr.
bn shkn sk olarak kulland iddia etti/ler ) ,-= ( ibaresine Vkd, ok ender
bavurmutur; nsanlar onun tvbe ettiini iddia eder. Hrice b. Zeyd b. Sbit ise onun
tvbesini inkar ederdi ve Rezilliine lnceye kadar devam etti derdi
3741

Hadis tahamml lafzlarndan olan, bana rivyet etti ) -`-= ( ile bize rivyet
etti ) '-`-= ( yi Vkd ayn anlamda kullanmtr; Hepsi bu haberden bir ksmn bana rivyet
etti ) -`-= ( . Bazlar bazlarndan daha iyi korumutu. Ayn ekilde isimlendirmediklerim de
bize rivyet etti ) '-`-= ( . Dediler ki
3742

Vkd bazen senedindeki kayna hakknda dorudan veya kayna aracl ile bilgi
vermitir; bn Eb Sebre-Hlid b. Rabh-Yakb b. mer b. Katde-Nemle b. Eb Nemle Ebu
Nemlenin ismi Abdullah b. Muzd. Onun babas Muz, Ber b. Marrun anne tarafndan
kardei idi
3743
; Kendisine Abdulmelik b. Vehb denilen Nciyye b. el-Acem ocuklarndan
bir adam
3744
gibi.
Vkd, ilk olarak bn shkn kulland, ayn metne sahip haberi farkl senedlerle
zikretme yntemine de bavurmutur. Ben Kureyza haberinde senedle Sad b. Muzn
hakem tayin edilmesini anlatrken,
3745
baka bir senedle habere, nceki senedin kald yerden
devam etmitir.
3746
Yine, Ebu Sfynn nnden fetih ordusunun geirilmesi rivyetinde de
ayn metin olduu anlalan haberi, iki farkl senedle vermitir.
3747
bn shk da olduu gibi,

3738
Vkd, el-Mez, I, 340
3739
3740
3741
3742
3743
Vkd, el-Mez, I, 238
3744
Vkd, el-Mez, II, 588, 701; ayrca bkz. I, 88, 262, 408; II, 556
3745
3746
3747
405
Vkdnin de neden byle bir ynteme bavurduunu tespit etmek zordur. Ancak bn shkn
aksine intihal sulamasna maruz kalan Vkdnin, bu ynteme bavurma sebebini, kaynak
olarak mevcut olan bir siyer eserini deil de, kendi orijinal kaynaklarn kullandn, haberini,
kendi kaynaklarndan bizzat aldn gsterme arzusuyla aklamak mmkndr.
Vkd, Medine ehlinin grlerine de yer vermektedir; Bu yanmzda sebt olandr.
Medine ehlinin ayn grte olduunu grdm.
3748
Ancak Vkdnin Medine ehlinden
kastettii ak deildir. Resulullahn ka defa haccettii konusunda naklettii rivyet de, bu
tabir zerindeki karmaay gstermektedir; bn Eb Sebre-Hris b. el-Fudeyl, Sad b. el-
Mseyyibe, Resulullah(sav) vefat edinceye kadar ka defa haccetti? diye sordum. O,
Medinede bir defa dedi. Hris, Ebu Him Abdullah b. Muhammed b. el-Hanefiyyeye
sordum. O, Hicretten nce Mekkede ve Nbvvetten sonra Medinede dedi. Mchid, ki
hac, hicretten nce dedi. Yanmzda maruf olan, beldemiz halknn zerinde topland hac
Medineden bir kere olduudur. O da insanlarn veda hacc dedii hacdr
3749
Bu anlatma
gre, Medineli olan alimler belde halkndan saylmadklardr. Kanaatimizce Vkd, bu
ibareyi grnn shhatine delil olarak kullanmtr. Yoksa, gerek anlamda bir Medine
halk belde halk gibi atf kaynaklar sz konusu deildir ve bunlar arasnda da gr
birliinden sz etmek mmkn grnmemektedir.
Vkdnin kaynaklar arasnda, dolayl yoldan da olsa, ehl-i kitaptan kiiler yer
almtr. Nitekim kaynaklar aracl ile, bir Yahudinin[Hrisin olu Ebu Zeyneb], Hayber
gn babasn, Ebu Dcnenin ldrdn sylediini nakleder.
3750
Vkd, ok ender
olmakla beraber, kabile rivyetlerine de yer vermitir. Huzadan Umeyr b. Abdiamrla ilgili
bir haber verdikten sonra, Bunu bana, Huzadan ihtiyarlar naklettiler
3751
diyerek kaynak
kabileye iaret etmitir.
Vkd, kimi zaman kaynandan ne zaman iittiini de ifade etmitir; Hz. Alinin
Uhud gn syledii recez hakknda, Bunu Esba b. Abdilazzden ocukken iittim. O, Ebu
Zinddan daha bykt
3752
diyerek habere ulat dnemi belirtmitir.
Daha nceki siyer kaynaklarnda grlen, arkeolojik rivyetlere Vkdnin
nakillerinde de rastlamak mmkndr; Kl, Muhammed b. Mesleme ailesinin yannda idi.

3748
3749
Vkd, el-Mez, III, 1088-1089
3750
3751
bn Sad, III, 168
3752
Vkd, el-Mez, I, 289
406
zerinde bilinmeyen bir yaz vard. Onu Teym Yahudilerinden bir Yahudi okudu. Bu
Merhabn klcdr. Onu tadan helak olur yazl idi
3753

Vkd, eserinde bir ok vesika zikretmitir. Kendisi, Resulullahn mektuplarna,
anlamalarna yer vermekle kalmam, ayn zamanda zel mektuplara, vasiyetnamelere de yer
vermitir. Dolays ile, dnemin sosyal ve ekonomik hayatna dair kymetli bilgiler ieren bu
vesikalarn, bir sonraki nesle aktarlmasnda, Vkdnin rol byktr. Bu vesikalar arasnda,
kaynaklarna dayanarak naklettikleri kadar, bizzat kendisinin istinsah ettikleri de vardr; Hz.
Muhammedin, Hris b. Amr b. Kurayta mektubunu ve onlarn mektuba yaptklarn
anlattktan sonra,
3754
Vkd dedi ki, Mektubun bir ksmn grdm. Kelimeler belli
deildi
3755
Resulullahn Ezruh halk ile yapt anlama metnini anlatrken de, Ezruh
anlamasn yazdm. Onda u vard
3756

Kendisi, bunlardan bazlarnn metnini verirken, bazlarnn ise sadece ierii
hakknda bilgi vermekle iktifa etmitir. Vkdnin eserinde zikrettii vesikalar unlardr;
1- Medineli Mslmanlarn Mekkedeki Mslmanlara, haklarnda nzil olan ayetleri
bildirdikleri mektuplar,
3757

2- Ebu Sfynn Resulullaha ve Resulullahn da Ebu Sfyna mektubu,
3758

3- Hz. Peygamberin, Rfa b. Zeyd el-Cuzmye ve kavmine verdii eman anlamasnn
metni,
3759

4- Hudeybiye anlamasnn metni,
3760

5- Ebu Basr hakknda Mekkelilerin Resulullaha yazdklar mektup,
3761

6- Hz. merin Mekkedeki Mslmanlara, Ebu Basre katlmalar konusunda yazd
mektup,
3762

7- Kureyin Ebu Basri ve adamlarn kabul etmesi iin Resulullaha yazdklar mektup,
3763

8- Resulullahn, Hayber humsundan, kimlere ne kadar pay verdiine dair vesika,
3764

9- Fedek halk ile yaplan anlama,
3765

3753
3754
bkz. Vkd, el-Mez, III, 982-983
3755
3756
3757
Vkd, el-Mez, I, 73
3758
3759
3760
3761
3762
Vkd, el-Mez,II, 627
3763
3764
407
10- Teyma Yahudileri ile yaplan anlama,
3766

11- Resulullahn, Hayberde ldrlen Mslmanlar konusunda yazd mektup,
3767

12- Veld b. el-Veldin kardei Hlidi slma ard mektubu,
3768

13- Resulullahn Huzaya yazd mektup,
3769

14- Sadn, olu Kaysa bahe verdiine dair yazd vesika,
3770

15- Abdulmuttalib b. Himn Huza ile Cahiliyede yapt anlama,
3771

16- Resulullahn Hudeybiyede Breyde b. el-Husaybin kabilesine[Eslem kabilesi] verdii
eman,
3772

17- Htb b. Eb Belteann Kureyi uyard mektubu,
3773

18- Mslman olduklarnda Sakf heyetine verilen ahid,
3774

19- Resulullahn Sakiflilere yazd mektup,
3775

20- Resulullahn Hrise b. Amr b. Kurayta yazd mektup,
3776

21- Hz. Muhammedin Ukeydir b. Abdilmelikle yapt anlama,
3777

22- Resulullahn Yuhanna b. Rube ile Eyle halk adna yapt anlama,
3778

23- assn meliki Hris b. Eb emirin, Kab b. Mliki lkesine ard mektubu,
3779

24- Yemen Seriyyesinde Hz. Alinin, Hz. Muhammede yazd mektubu,
3780

25- Zekat oranlar ile ilgili Resulullahn emirlerini ihtiva eden vesika,
3781

26- Urve b. ez-Zbeyrin, bn Huneyde yazd mektup.
3782

Vkdnin, Dume ehlinden bir ihtiyardan, Hz. Muhammed(sav)in Ukeydir b.
Abdilmelike yazd anlamann metnini nakletmesi,
3783
onun vesika taramas yaptn
gsterir.

3765
3766
3767
3768
3769
3770
3771
3772
3773
3774
3775
3776
3777
Vkd, el-Mez, III, 1028, 1030
3778
3779
3780
3781
3782
3783
408
bn shkla karlatrdmz zaman Vkd, olduka az iir zikretmitir. Slem,
Vkd ile bn shk iir konusunda kyaslarken ilgin bir rnek verir; Buna gre, Vkd,
yaklak 297 beyit zikretmektedir. Oysa, bn shk sadece Bedr gnyle alakal olarak 393
beyit zikretmitir
3784

Burada eserin orijinalinde daha ok iir olduunu belirtmemiz gerekir. Ancak, eserin
mstensihlerinden biri veya bir ka bunlar karmtr. Nitekim, atfta bulunduu bir ok
iirin metni bulunmamaktadr; Ebu Sfyn katBu, Ebu Sfynn sznde anlatlr..
3785
;
Ona Ebu Sfyn b. el-Hris b. Abdilmuttalib cevap verdi
3786
; Hendek Konusunda sylenen
iirler
3787
Hassn b. Sbit, Sad b. Muza mersiye syledi
3788
; Denilir ki, o bunu Lt
konusunda syledi. Hassn b. Sbit dedi ki
3789
gibi iirlere atfta bulunulmasna, balklar
konulmasna ramen iirler zikredilmemitir. Ayn ekilde, Hayber konusunda sylenen
iirlerden demesine karn Nciye b. Cndebin iki- beytinden baka bir iir
zikredilmemitir.
3790
Anlalan o ki, bu iirleri, mstensihler, metinlerinden karmlardr.
ayet rviler karm olsayd, bunlarn varlna iaret etme lzumunu hissetmezlerdi. Netice
itibariyle, rviler Vkdnin iirlerini zikretmiler, ancak mstensihlerden bir veya bir ka
bunlar gereksiz grerek, nshalarna almamlardr. Vkdnin eserinden kartlan bu
iirlerin neredeyse tamamnn bn shkta yer aldn da ayrca belirtelim.
Vkd, iiri nadiren delil olarak kullanmtr. Hatta sadece bir yerde, Sheyl b. Amrn
Bedr esirleri arasnda olduuna dair, Mlik b. Duhemin iirini
3791
delil olarak getirmitir.
Ayrca Nfi b. Bdeyl b. Verkann iirinden sonra, Ashabmzdan onun sebt olduunu
iittik
3792
; sm b. Sbitin iirinden sonra, Ashabmzdan onu reddeden birini grmedim
3793
gibi ifadelerle iirin shhati hakknda da, bilgiler vermitir. Vkd, iirlerdeki farkl
varyantlara da iaret etmitir.
3794

3784
Slem, el-Vkd, I, 253; Vkdnin Mezde zikrettii iirler ve beyitlerin listesi iin bkz. Slem, el-
Vkd, I, 251-252
3785
Vkd, el-Mez, I, 274
3786
Vkd, el-Mez, I, 391
3787
3788
3789
3790
3791
Vkd, el-Mez, I, 143
3792
Vkd, el-Mez, I, 353
3793
Vkd, el-Mez, I, 356; ayrca bkz. Vkd, el-Mez, I, 191, 192
3794
409
Vkd de selefleri gibi anlatmlarnda ayetlerden azami lde istifade etmitir. O,
verdii ayetlerin tefsirlerini de yapmtr.
3795
Ancak o, bn shkn aksine, ayet aklamalarn
kaynaklarna dayandrmaya gayret gstermi, farkl grlere de yer vererek bn Mesd, bn
Abbs gibi sahablerin aklamalarna atflarda bulunmu,
3796
nakillerindeki bilgilerden
faydalanmtr.
3797

Vkdnin, Kurn anlatm tarih anlatma evirdii durumlar da vardr. Tebk
seferinde kendisinden binek isteyenlere, Resulullahn cevabn ayetten vermektedir;
Alayanlar-7 kiiydiler- Resule gelerek, kendilerini tayacak binek istediler. Onlar ihtiya
sahibi idiler. Resulullah(sav), Sizi bindirecek bir binek bulamyorum
3798
deyince alayarak
geri dndler
3799

5. 6. 6. Rivyetleri
Vkdnin fkha kar olan zel ilgisinin izlerini eserinde grmek mmkndr. Bu
adan o, hdiselerin fkh boyutuna, bn shktan daha fazla yer vermitir; ilk korku
namaznn ne zaman klndn tespit etmeye ynelik rivyetleri,
3800
namazn ilk nasl
klnd,
3801
Hayberde haram klnan etler,
3802
binek zerinde namaz,
3803
teyemmmn nasl
alnd,
3804
Ben Nadr
3805
ve Ben Kureyza
3806
araz ve ganimetleri hakknda Resulullahn
uygulamalar, hacla
3807
ve ihraml
3808
ile ilgili hkmler, iki satnn haraml,
3809
muta
nikahnn yasaklanmas,
3810
Fetih gn nelerin yasakland,
3811
Resulullahn Mekkede
namazlar ksaltmas,
3812
sadakalarla ilgili hkmler,
3813
azille ilgili hkm
3814
gibi anlatmlar
onun fakih kiilii ile dorudan alakal haberlerdir. Vkd, fkh konusundaki bilgisine

3795
bu konuda bkz. Vkd, el-Mez, I, 131-136, I, 319-329, 380-383; II, 618-624; III, 1022-1025, 1060-1076
3796
bkz. Vkd, el-Mez, I, 319-329, 380
3797
bkz. Vkd, el-Mez, III, 1060-1076; ayrca bkz. III, 1022-1025
3798
9/Tevbe, 92
3799
3800
lk olarak Zatur-Rka Gazvesinde klndna dair bkz. Vkd, el-Mez, I, 396, 583; Hudeybiyede
klndna dair bkz. Vkd, el-Mez, II, 583
3801
Vkd, el-Mez, I, 396; II, 546
3802
3803
Vkd, el-Mez, I, 398
3804
3805
Vkd, el-Mez, I, 377-378
3806
3807
bkz. Vkd, el-Mez, II, 735-737; III, 1089, 1092, 1095-1099, 1101-1110, 1113-1114
3808
Vkd, el-Mez, II, 576, 577-578
3809
Vkd, el-Mez, II, 864, 865
3810
3811
3812
3813
3814
410
dayanarak haber tercihlerinde de bulunmutur. Nitekim, Hayberde Resulullahn arazi
uygulamas ile ilgili kendisine ulaan farkl grleri naklederek, tercihini belirtmitir.
3815

Vkdnin rivyetleri arasnda da, Resulullahn mucizelerine dair nakiller bulmak
mmkndr. Bunlar arasnda; Yahudi Hbrlarnn Nebyi haber vermeleri,
3816
Resulullahn
yemee elini koyunca bereketlenmesi,
3817
Ukkeye verdii sopann, uzun bir klca
dnmesi,
3818
bir avu ta ile mriklerin yenilmesi,
3819
hurmann oalmas,
3820
az bir yemekle
Hendekteki ordunun doymas,
3821
su dklnce kayann paralanmas,
3822
gelecekteki
fetihleri haber vermesi,
3823
az bir suyun oalmas,
3824
akl tann kuyuya atlmasyla suyun
oalmas,
3825
Katde b. en-Numnn gzn yerine koymas,
3826
minberden Muteyi
anlatmas
3827
gibi haberlerini zikredebiliriz.
Daha nceki siyer kaynaklarnda olduu gibi Vkdde de, melek, cin ve eytann
dorudan hayata mdahale ettii rivyetlere, mitolojik anlatlara rastlamak mmkndr;
blisin denize girmesi,
3828
; Meleklerin bulut iinde grlmeleri, inmeleri,
3829
Bedr Savanda
meleklerin rzgarla beraber gelmeleri, sa ve sol cenaha yerlemeleri,
3830
Meleklerin,
Resulullahn etrafnda savamalar, melein mrik ldrmesi ve esir almas,
3831
Kureyin,
Bedre ktklarnda, iittikleri bir iir,
3832
Cul b. Sraka suretindeki blisin, kez
Muhammed ldrld diye barmas,
3833
Uhudda, Melein atmas iin Sada ok
vermesi,
3834
Bir melein Musab b. Umeyr suretine girerek sanca almas,
3835
Hendekte
Gney Rzgarnn Kuzey Rzgarna giderek, Resulullaha yardma gitmesini sylemesi,
3836

Sad b. Muzn kabri iin kazlan topraktan misk kokusunun gelmesi ve topran miske

3815
3816
3817
Vkd, el-Mez, I, 330
3818
Vkd, el-Mez, I, 93
3819
Vkd, el-Mez, I, 95
3820
3821
Vkd, el-Mez, II, 452, 476-477
3822
3823
Vkd, el-Mez, II, 449; ayrca bkz. 460
3824
3825
3826
Vkd, el-Mez, I, 242
3827
3828
Vkd, el-Mez, I, 71, ayrca bkz. 75
3829
Vkd, el-Mez, I, 78
3830
Vkd, el-Mez, I, 57
3831
Vkd, el-Mez, I, 78-79
3832
Vkd, el-Mez, I, 119-120
3833
Vkd, el-Mez, I, 232
3834
Vkd, el-Mez, I, 234
3835
Vkd, el-Mez, I, 234
3836
411
dnmesi
3837
gibi. Grlecei zere, bu trden anlatlar, nceki siyer melliflerine oranla
Vkdde belli bir art gstermitir. Btn bu rivyetler siyer malzemesinin genileme sreci
hakknda da bilgi vermektedir. bn shkta yer almayan bu trden rivyetlerin, Vkd
tarafndan nakledilmesi, kussas anlatlarnn, mitolojik unsurlarn, siyer malzemesine dahil
olduu dnemi tespit asndan nemlidir. Vkdde, baka kltrlerden arlan unsurlar,
slm bir kimlie brndrlerek nakledilmitir; Uhud ehitlerini tayan bir devenin
Medineye evrilince kt, Uhud ynne evrilince hzla ilerledii
3838
rivyetinde, Fil
ordusundaki filin yerini deve alrken, Uhud ehitlerinden, Abdullah b. Amr b. Haramn
kabrinde, hl yarasn eliyle tuttuu, elinin ekilmesi ile yarann kanamas
3839
rivyetinde ise,
Abdullah b. es-Smirin
3840
yerini Abdullah b. Amr almtr.
Vkd, daha nceki siyer kaynaklarna oranla sosyal hayata dair daha az bilgi
vermektedir; Sahabenin, Uhud ehitlerinin kabirlerini selamlamalar,
3841
Sad b. Muzn
mescitte kurulan Kuaybe bnt. Sad b. Utbenin adrnda tedavi grmesi,
3842
Resulullahn,
Efendinizin nnde kalkn sz,
3843
Hayberin fethinde Kureylilerin kendi aralarnda kimin
kazanaca konusunda iddiaya girmeleri,
3844
Mslmanlarn bir aacn altnda elence
yapmak istemeleri,
3845
Sakf lleri arasnda snnetsiz bir klenin bulunmas
3846
gibi olduka
az bilgi vermektedir. Bunun nedeni de, eserin ierii ile dorudan alakaldr.
Vkd, eserinde olduka az neseb zikretmektedir.
3847
Hatta, bn shkla
karlatrnca neredeyse hi vermemektedir. Vkdnin neseb zikretmemesi, bu konudaki
bilgisinin yetersiz olmas ile veya neseb bilgilerini gereksiz grmesi ile aklanabilir. Ancak,

3837
Vkd, el-Mez, II, 528; ayrca bkz. Hayberlilere yardm etmeyi dnen atafanllarn, nereden
geldiklerini bilmedikleri bir sesin, onlara Kaln demesi(Vkd, el-Mez, II, 651), Uzzdan kan siyah
kadnn iiri(Vkd, el-Mez, III, 873), Tebk Seferinde bir cinin ylan eklinde gelerek selam vermesi(Vkd,
el-Mez, III, 1015), Hz. Hamzann kabrine selam vermeleri, selamlarn alan bir ses iitmeleri (Vkd, el-
Mez, I, 314), mir b. Fuheyrenin gkyzne ykselmesi (Vkd, el-Mez, I, 349), Huneyn Savanda,
Allahn yardmnn karncalar eklinde gelmesi(Vkd, el-Mez, III, 905), Huneynde, Resulullahn att
akl talarnn hepsinin gzne girmesi, gkle yer arasnda beyaz kiilerin grlmesi (Vkd, el-Mez, III,
906), ganimetten alan Muhallim b. Cessmenin gmlnce toprak tarafndan dar atlmas(Vkd, el-Mez,
III, 921), Ben Mustalktan bir adamn atlar zerinde beyaz adamlar grmesi(Vkd, el-Mez, I, 409).
3838
3839
Vkd, el-Mez, I, 267
3840
bkz. bn Him, I, 36-37
3841
Vkd, el-Mez, I, 313-314
3842
3843
3844
3845
3846
3847
mm Himin soyu iin bkz. Vkd, el-Mez, II, 813; bn Huneydenin nesebi iin bkz. Vkd, el-
Mez, III, 907
412
kaynaklarndan da neseb bilgileri aktarmam olmas, ikinci ihtimali kuvvetlendirmektedir.
Pekal Vkd, pratikte bir faydas olmayaca dncesinden, hdiseye konu olan ahslarn
nesebleri zerinde durmam olabilir. Dneminde kabile otoritesinin zayflamaya balam
olmas da, bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Buna karn Vkd eserinde bir ok liste
vermitir. Bunlar;
1- Abdullah b. Cahla beraber seriyyeye katlanlar,
3848

2- Esirleri iin fidye getirenlerin isimleri,
3849

3- Bedr; karken, develere srayla binenlerin,
3850
mriklere yemek yedirenlerin,
3851
esir
alnanlarn,
3852
ehit Mslmanlarn,
3853
ldrlen Mriklerin
3854
ve katlan Kurey ve
Ensrn
3855
isimleri,
4- Uhud; kadnlar ile beraber kan Kureylilerin,
3856
ok atanlarn,
3857
ehit Mslmanlarn
3858
ve ldrlen Mriklerin
3859
isimleri,
5-Biru Manede ehit olanlar,
3860

6- Hendek; ehit olan Mslmanlar
3861
ve len Mriklerin isimleri,
3862

7- Uyeyne b. Hsnn seriyyesine katlanlar,
3863

8- Muhammed b. Meslemenin seriyyesine katlanlar,
3864

9- Hayber; ehit olan Mslmanlarn isimleri,
3865
Hz. mer zamannda Hayberdeki hisse
sahipleri,
3866

10- Hz. mer zamannda Vdil-Kurdan pay alanlar,
3867

11- Mutede ehit olanlar,
3868

12- Huneynde ehit olanlar,
3869

3848
Vkd, el-Mez, I, 19
3849
Vkd, el-Mez, I, 129
3850
Vkd, el-Mez, I, 24
3851
Vkd, el-Mez, I, 144-145
3852
Vkd, el-Mez, I, 138-144
3853
Vkd, el-Mez, I, 145-146
3854
Vkd, el-Mez, I, 147-152
3855
Vkd, el-Mez, I, 152-172
3856
Vkd, el-Mez, I, 202-203
3857
Vkd, el-Mez, I, 243
3858
Vkd, el-Mez, I, 300-303, 306-307
3859
Vkd, el-Mez, I, 307-309
3860
Vkd, el-Mez, I, 352-353
3861
3862
3863
Vkd, el-Mez, II, 538, 541
3864
3865
3866
3867
3868
413
13- Tifte ehit olanlar,
3870

14- Ciranede kimlere ne kadar verildii
3871
gibi isim listeleridir.
Vkd, bu listeleri olutururken bazlarn kendisi zel gayreti ile oluturmuken
bazlarn da dorudan kaynaklarndan almtr. Kaynaklarnn deikenliinden ve tek bir
liste halinde zikretmemesinden dolay, Bedre kta yemek yedirenlerin isim listesini
kendisinin hazrladn syleyebiliriz. Vkd, kendisinden nceki listeleri gelitirmeye de
almtr. Nitekim, Bedrde ldrlen mrik isimlerini senedsiz olarak zikretmesine karn,
kimin kimi ldrdn tespitine alarak,
3872
sz konusu listeyi gelitirmitir.

Vkd, Bedre katlanlarn isim listesini verirken, bir ok yerde aklama yapma
ihtiyac duymutur. Onun, Bu drt kii hakkndabir birlik yoktur
3873
; Onu btn
kaynaklar sayar
3874
; Hurey Bedre katld. Ashabmz bu grtedir
3875
gibi ifadelerinden
hareketle, listeler arasnda bir karlatrma yaptn syleyebiliriz. Vkdnin verdii
listelerinden anlald kadaryla, ilk siyer melliflerinin liste kaynaklar arasnda dvnlar
yer alrken, sonraki tarihiler seleflerinin nakillerine dayanmakla iktifa etmilerdir.
5. 5. 6. 3. Coraf Bilgiler
Daha nceden Vkdnin, hdiselerin olduu yerleri tespit etmeye ne kadar nem
verdiini ve buralara ahs gzlemler iin gittiini belirtmitik.
3876
yle ki, onun bu konudaki
zel gayretlerine binen Jones, Burada Vkdnin getirmi olduu coraf ayrntlar
gerekte, Arap Corafya Literatrnn ilk merhalesi olarak addedebiliriz.
3877
demektedir.
Bununla beraber, bn shkn rolnn unutulmamas gerektii kanaatindeyiz. Zira o,
Vkdden daha nce hdiselerin coraf konumlarnn zikrine yer vermitir.
Vkdnin eserinde bir ok coraf konum bilgilerine rastlamak mmkndr; Rbi,
Kudeyd yolu zerinde, Cuhfeden 10 mil uzaktadr
3878
; en-Nehbr, sahil zerinde Zul-
Mervenin arkasndadr
3879
; Ravha, Medine ynnde kldnda sa tarafta iki mil
uzaktadr
3880
; el-Kant; Bu gn Teymlerin saraylarnn yanndaki su kanal
3881
gibi.

3869
3870
3871
3872
Bu konuda 30 sened zikretmitir. Bkz. Vkd, el-Mez, I, 156-157
3873
Vkd, el-Mez, I, 101
3874
Vkd, el-Mez, I, 154
3875
Vkd, el-Mez, I, 166; ayrca bkz. Vkd, el-Mez, I, 91, 101, 150, 151, 153, 169, 172
3876
bkz. Terhn, 56; urrb, 82
3877
Vkd, el-Mez, (takdm), I, 31-32
3878
Vkd, el-Mez, I, 10
3879
Vkd, el-Mez, I, 19
3880
Vkd, el-Mez, I, 40
3881
Vkd, el-Mez, I, 250; Vkdnin dier coraf tanmlamalar iin bkz. Vkd, el-Mez, I, 17, 23, 43,
97, 113, 117, 183, 205, 207, 219; II, 536
414
Ayrca Mslman ordusunun Bedr,
3882
Hayber
3883
ve Tif
3884
gibi yerlere gidi gzerghlarn
da vermekte, gzerghlara dair coraf ayrntlar zikretmektedir. Vkdnin bu ekildeki
ayrntl bilgiler vermesi, bu yerlerin ouna gittiinin gstergedir.
Vkdnin Mezsinin en mmeyyiz vasf, zikrettii tarihlerde mtekmil bir dzen
salam olmasdr.
3885
Vkd, zikrettii tarihleri -gn, ay, yl- olarak ayrntl bir ekilde
vermitir. Burada, karmza ciddi bir sorun kmaktadr. O da, bu tarihlerin balangtan
itibaren olup olmad meselesi, baka bir ifadeyle, bu tarihleri Vkdnin imli mi, yoksa
tespiti mi olduu meselesidir. Bu konu zerinde duran Jones, Vkdnin, en kk olaylarn
tarihini bile, sadece kendisinin vermesi ve teyit edici baka delillerin bulunmamasndan
hareket ederek, tarihlendirme konusunda Vkdnin ahitliinin ihtiyatla karlanmas
gerektiini syler.
3886
Nitekim Vkdnin zikrettii baz tarihlerde elikiye dt
grlmtr.

Vkdnin hdiseleri tarihlendirme metodunun, bn shktan daha iyi olduunu
syleyen M. Jones, Vkdnin tarihlendirmelerindeki hatalarnn listesini zikretmeyi ihmal
etmez;
a-Kab b. Erefin ldrlme haberi: Vkd Neb, onlarla birlikte el-Bakye kadar
yrdOnlar, Rebulevvelin 14. gecesi Hicretin 25. ay banda yola kt
3887
demektedir.
Fakat o, Zu Emerr hdisesini anlatrken Nebnin Medineden atafana, Perembe gn,
Rebul-Evvelin 12sinde kt
3888
demektedir. Nebnin ktktan iki gn sonra Muhammed
b. Selemeyi uurlamasna imkan yoktur.
b-Bahrn Gazvesi: Meznin el yazmas iki nshasnda, iki farkl tarih verilmitir.
Birinde Cemdiyell, ikincisinde ise Cemdiyelahir gemektedir.
c-Rec Gazvesi: Tarihi olarak, hicretin 36. ay olan Safer aynn ban verir.
3889

Mslmanlar zerine yaplan bu saldrnn Sfyn b. Hlid b. Nebh el-Hzelnin
ldrlmesinden sonra olduunu syler. Fakat baka bir yerde Sfyn b. Hlidin
ldrlmesini hicretin 54. ay olarak verir.
3890

3882
Vkd, el-Mez, I, 21, 26
3883
3884
3885
3886
bkz. Jones, Marsden, lk Kaynaklara Gre Peygamberin Savalarnn Kronolojisi(Bir Metin Tahlili), ev:
Kasm ulul, Harran FD, II, (2001), 115-164, 138
3887
Vkd, el-Mez, I, 189
3888
Vkd, el-Mez, I,193
3889
3890
415
d-Kurt Gazvesi: Muhammed b. Mesleme; Muharremin 10. gecesinde 55. ayda
ktm dedi
3891
naklini veren Vkd baka bir yerde 54. ay demektedir.
3892

e-Ben Lihyn Gazvesi: Nebnin Medineden 6. yln Rebulevvel hilalinde ktn
syler.
3893
Fakat hdisenin sonunda 6. yln Muharremi olarak tarihlendirir.
3894
Bu gazve ile
ilgili olarak, Hubeyb b. Ad o gn, Mekkede Kureyin elindeydi der. Bununla beraber o
Hubeybin ldrlmesini Rec Gazvesi haberinde nakleder. Bunu da 4. yln Safer ay
3895

olarak tarihlendirmitir.
3896

Vkdnin kendisine ulaan farkl haberleri zikretmekle bu tr elikilere dt, rvi
veya mstensihlerin de bu hatalarda belli oranda pay sahibi olduklar anlalmaktadr.
Vkdyi herhangi bir eyle itham etmemekle beraber, Jonesun ifade ettii tarihlendirme
konusunda Vkdnin ihtiyatla karlanmas gerektii grne katlmaktayz. Bununla
beraber Vkdnin hdiselerin banda tarih zikretmeyi ihmal etmemesi, slm tarihilii
asndan nemli bir dnm noktasdr. Vkd, her hdisenin tarihini zikretme konusunda
seleflerine stnlk kurduu gibi,
3897
kendisinden sonraki tarihileri de, olumlu anlamda
etkilemitir.
5. 6. 8. Tenkit
Kendisinden nceki siyer melliflerinin-zellikle de bn shkn-aksine haberin
shhati konusunda grn en ok dile getiren ahs Vkddir. Burada unu belirtelim ki,
Vkdnin tercihlerinde, ashabmz dedii kaynaklarnn byk etkisi vardr. ncelikli
olarak onlarn grlerine dayanmtr. Bu da onun, sradan bir nakilci deil, bilakis haberler
zerinde tercih ve tenkidini velev kaynaklarna dayanarak dahi olsa- aklamaktan
ekinmeyen bir mellif olduunu gstermektedir.
Vkd, konu ile ilgili farkl haberleri zikrettikten sonra tercihini belirtmektedir. Oysa
bn shk, tercih ettii haberi zikretmekte veya tercih yapamad durumlarda farkl rivyetleri
naklederek Allah en dorusunu bilir ifadesi ile tercih hakkn okuyucuya brakmakta idi.
Vkd, bu ibareyi neredeyse hi kullanmamtr. Kendisi, iki haber karsnda ya sessiz
kalm ya da tercihini belirtmitir.

3891
3892
3893
3894
3895
Vkd, el-Mez, I, 354
3896
bkz. Vkd, el-Mez, (takdm), I, 32-33; Jones, lk Kaynaklara Gre Peygamberin Savalarnn
Kronolojisi, 141; Jonesun bu eletirisinin tenkidi iin bkz. Slem, el-Vkd, I, 237-247; K. Mezde
zikredilen gazve ve seriyyelerin kronolojik sralamas ile ilgili liste iin bkz. ulul, el-Vkd, 139-142
3897
Horovitz, el-Mez, 123; Vkd ile, bn shkn tarihlendirmelerinin karlatrmal tablosu iin bkz.
Slem, el-Vkd, I, 210-236
416
Vkdnin eserinde onun tercih ve tenkitlerini ifade eden onlarca rnek bulmak
mmkndr.
3898
Burada rnek olarak sadece birka tanesini zikretmekle iktifa ediyoruz;
Bedrde Mbarezeye kan Ensrdan olanlar hakknda, Yanmzda sebt olan, onlarn Ben
Afrdan olmalardr
3899
; meyye b. Halefin ldrlmesi konusunda iki farkl haber
verdikten sonra; Birincisi, yani ayann kesilmesinden sonra ldrld yanmzda daha
sebttir.
3900

Vkdnin naklettii bir konuda farkl rivyetler arasnda kyaslama yaparak sonuca
gitmesi, tenkit yntemini karlatrma temeli zerine kurduuna delildir. Ancak Vkd, sz
konusu haberi niin tercih ettiine dair herhangi bir aklama yapmaz. Her ne kadar,
Ashabmzdan onun sebt olduunu iittik
3901
; Ashabmzdan onu reddeden birini
grmedim
3902
gibi tercihlerinde ashabnn rol olduu anlalsa da, ashabnn gerekeleri
konusunda, tespit edebildiimiz kadaryla bir yer dnda herhangi bilgi vermez. Bunda da,
gerekesini Zhrye dayandrmaktadr; Hayberin(el-Ketbe kalesi) hums olup olmad
konusunda farkl grleri verdikten sonra,
3903
Zhrnin el-Ketbe, Resulullahn
humsudur grn nakleder ve Yanmzda sebt olan, onun Hayberden Neb(sav)in
humsundan olduudur. nk Resulullah, e-k ve en-Nettdan kimseye yedirmedi. Onlar
Mslmanlarn hissesi olarak ayrd. el-Ketbeden ise yedirdi
3904
eklinde tercih
gerekesini ifade eder.
Vkdnin tercih nedenleri konusunda rivyet sas, haberin senedli veya senedsiz
olmas gibi durumlarn etkili olmadn syleyebiliriz; Onlarla beraber olmad da
sylenirSeriyyede sadece Ensrdan kiiler vard. Bu yanmzda sebttir
3905
; Resulullah
(sav)in onlar dvmedii sylenir. Bu yanmzda daha sebttir
3906

Vkd, bazen kaynaklarna atf iin kulland, dediler ibaresi ile naklettii bir
haberi, kendi senedi ile verdii habere tercih etmektedir.
3907
Bazen ise tam tersi olmakta ve
dedi( ' ), dediler ) ,'' ( ibareleri ile verdii haberi deil, senedi ile ulat haberi tercih

3898
Vkdnin yanmzda sebttir, dorusu..anlattmzdr, bu konuda ittifak vardr vs. ibarelerle tercihini
belirttii haberler iin bkz. Vkd, el-Mez, I, 10, 45, 89, 128, 220, 227, 228, 244, 247, 300, 347, 384, 397,
407, 412, 444, 452, 459; II, 473, 487, 488, 491, 507, 509, 521, 548, 583, 628, 637, 707, 738, 764, 834, 851, 859,
861; III, 948, 961, 961-962, 994, 1057, 1089, 1090, 1099
3899
Vkd, el-Mez, I, 68
3900
Vkd, el-Mez, I, 84
3901
Vkd, el-Mez, I, 353
3902
Vkd, el-Mez, I, 356
3903
3904
3905
Vkd, el-Mez, I, 352
3906
Vkd, el-Mez, II, 434; ayrca bkz. Vkd, el-Mez, I, 35; II, 689, 690
3907
417
etmektedir.
3908
Vkdnin, senedle verdii haber yerine, denilir ('-,) ibaresi ile verdii
isndsz haberleri tercih ettii durumlar da vardr; senedleri ile beraber verdii, Muhasara 10
ksur gn srd ve 20 gn srd grlerinden sonra, denilir ki, 15 gn srd
eklindeki gr aktarr ve Bu yanmzda en sebtidir
3909
diyerek bunu tercih eder. Ayn
ekilde, Ebu Lbbenin kendisini hangi diree balad konusunda, isndyla bir haber
verdikten sonra denilir ) '-, ( ibaresi ile baka bir haber nakletmekte ve Bu iki grn en
sebtidir
3910
diyerek senedli haberi tercih etmediini belirtir.
3911

Vkd, herhangi bir tercihte bulunamad haberlere de iaret etmitir; Resulullahn
o gn(Cirane) insanlara verdikleri konusunda bizde ihtilaf vardr
3912
; Bunu syleyenin
Hlid b. el-Veld olduu da sylenir. Bilmiyoruz, belki ikisi de bu sz sylemitir
3913

Baz durumlarda ise, hibir gr belirtmeksizin, sessiz kalmay tercih eder; Bedr esirlerinin
saysn verirken, be farkl rivyet karsnda
3914
ve Hudeybiye seferinde okla kuyuya inenin
kimlii konusunda drt farkl ismi zikretmesine ramen, tercihi konusunda sessiz
kalmaktadr.
3915

Vkd bazen de nce tercih ettii, sonrada tercih etmedii haberi vermektedir; Zul-
Huleyfede iki rekat le namaz kld, o gn ihrama girdi. Bu yanmzda sebt olandr
3916

dedikten sonra bir sonraki gn ihrama girdiini konu alan, ancak onun tercih etmedii rivyeti
nakleder.
3917

Vkd hocalarna, ald haberlerin shhati
3918
ve kaynaklar
3919
gibi hususlarda
sorular sormutur. Btn bunlar onun haberin shhatine ve kaynana dikkat ettiini
gstermektedir. Ancak Vkd, kaynan sika olmasn haber kabul iin tek art olarak
grmemitir. Nitekim bir naklinde, Huza konusunda bizden nce kimsenin bilmedii baka
bir varyant daha iittik. Onu sika biri, rivyet etmitir Bunu bn Cafer, Muhammed b. Salih,
Ebu Maer ve bunlardan baka siyer ilmini bilenlere zikrettim. Onlarn hepsi bunu inkar

3908
3909
3910
3911
Vkdnin denilir ibaresi ile naklettii haberlerden tercih ettikleri konusunda ayrca bkz. Vkd, el-
Mez, II, 419, 477, 488; III, 961
3912
Vkd, el-Mez, III, 947; ayrca bkz. Vkd, el-Mez, III, 1092
3913
3914
Vkd, el-Mez, I, 143-144
3915
bkz. Vkd, el-Mez, II, 587-588; Vkdnin farkl haberler karsnda susmasna rnek olarak bkz.
Vkd, el-Mez, I, 157, 181; II, 536
3916
3917
3918
bkz. Vkd, el-Mez, I, 282, 344; II, 438, 493, 679, 699, 745, 754, 788; III, 988, 996
3919
bkz. Vkd, el-Mez, I, 99-100; II, 699
418
ettiler ve baka bir varyant olmadn sylediler
3920
eklinde, nce haberin yksn
anlatm, daha sonra ilgili haberin nakline gemitir.
3921
Haberin sonunda ise, tekrar ayn
meseleye dnerek, Ashabmzn tamam bu haberi inkar ettilerbu haberi Hizm b. Him
el-Kelbye zikrettim. O, Sana anlatan, herhangi bir eyi darda brakmam. Fakat i,
sana dediim gibidir
3922
dediini nakleder. Bu anlat da gstermektedir ki, o, haber
kabulnde sadece kaynan gvenilir olmas ile yetinmemi, bilakis stadlarnn grlerine,
baka bir ifade ile genel siyer anlatmna uygunluuna da dikkat etmitir.
Vkd, tenkidinde tarih verilerden de yararlanmtr; bn Vkd, Bu vehimdir.
Sheyl b. Beyd Habe Muhacirlerindendir. Bedre katlmad. Ancak onun Sehl denilen bir
kardei vard
3923
; Vkd, Yanmzda sebt olan, Hlidin Haybere katlmaddr. Kendisi,
fetihten nce, Amr b. el-s, Osman b. Talha b. Eb Talha ile beraber 8. yln Safer aynn ilk
gn Mslman olmutur
3924
diyerek tarih verilerden hareketle haberi reddetmitir.
Vkdnin rvileri, kendi ulatklar haberleri, grleri de Mezye eklemilerdir.
Ancak onlarn eser zerindeki tasarruflar, bn shkn rvileri ile karlatrlnca olduka
czi kalmaktadr. Burada kimin ekledii belli olmayan, ancak Vkdye ait olmad kesin
olan bir ifade, rvilerin esere mdahalesine rnek niteliindedir. Vkdnin, Mus b. Ukbeye
dayanarak; Mkyes, Bedr suyu zerinde dokuz(deve) kesti
3925
eklindeki rivyeti, bn Ebiz-
Zindn, Allaha yemin ederim ki, Mikyesin bir taneye dahi gc yetmez ve Vkd Kays el-
Cumehyi tanmyor
3926
cmlesi ile tenkit edilmitir. Gnmzde mtercim veya
muhakkiklerin dipnotlarla yapm olduklar aklama ve tenkitleri artran bu ifadenin
hangi rviye ait olduu bilinmemektedir. Bu durum, Mslman tarihilerin -rvi konumunda
dahi olsa- tenkitten mstani kalmadklarn gstermesi asndan ayrca nemlidir.
5. 6. 9. Yorum
Vkd, haberin shhati hakknda bir ok kez fikrini beyan etmesine karn, hdiseleri
yorumlama konusunda fazla istekli davranmamtr. Tespit edebildiimiz kadaryla ve o da
kendisine aitse, sadece Bedir savana katlmayanlar hakknda, Resulullahn, ashabndan
birok kii geri kald, kmay ho grmediler. Bu konuda bir ok sz ve ihtilaf vardr. Geri
kalanlar levm edilmedi. nk onlar savamak iin deil, kervan iin kmlard. yi niyet ve

3920
3921
3922
Vkd, el-Mez II, 787
3923
Vkd, el-Mez, I, 110
3924
3925
Vkd, el-Mez, I, 145
3926
Vkd, el-Mez, I, 145
419
gr sahibi bir topluluk geri kald, sava olacan sansalard geri kalmazlard
3927

eklinde bir yorum getirmitir. Ancak kendisi, kaynaklarndan ald yorumlar nakletmitir.
Kab b. el-Erefin ldrlmesi haberinin giriinde, Medinedeki din ve sosyal yap hakknda
yapt ksa yorumu, senedinde belirttii kaynaklardan ald kesindir.
3928

Bununla beraber Vkd, hdiselerin nedenleri zerinde durmay ihmal etmemi, her
seriyyenin nedenini mutlaka vermeye almtr. O, Kaynuka,
3929
Ben Nadr,
3930
Dumetul-
Cendel,
3931
Mreys,
3932
Hendek
3933
Gazvelerinin ve Abdullah b. neys Seriyyesi
3934
ile Zeyd
b. Hrisenin Hmsa seriyyesinin
3935
nedenlerini anlatm, baz isimlendirmelerin de nedenleri
hakknda bilgiler vermi,
3936
bu konularda aratrmalar yapmtr.
3937
Vkd, Hz. mer
dneminde Hayberlilerin srlme nedenini aktarmas gibi,
3938
sonraki dnem hdiselerinin de
nedenlerini nakletmitir. Ayn ekilde Vkd, savalarn sonularna dair grlerini de
aklamtr.
3939

Vkdde de, youn olmamakla beraber, cebr tarih telakkisinin izlerine rastlamak
mmkndr. zellikle bu anlayn sembol cmlesi haline gelen, Allah kalplerine korku att
cmlesinin Vkd tarafndan da alntland grlmektedir.
3940
Ayn ekilde yukarda
zikrettiimiz Allah ona hayr diledii iin iki defa kurtuldu
3941
cmlesi de yine bu telakkinin
tezahrdr.
5. 6. 10. slup
Ben Kureyzann grmek iin Ebu Lbbe b. Abdilmunziri istemeleri haberinden
nce, Ebu Lbbeyi ksaca tantmasnda olduu gibi
3942
Vkd, haberini nakletmeden nce
hdise ile ilgili ahs hakknda bilgi vermektedir. Bazen de, hdisenin sonunda bu trden
bilgiler vermitir.
3943

Haberlerindeki ayrntlar, mantk bir yolla birletiren Vkd, btn Mez
haberlerini belli bir slup dahilinde sunmaktadr. Onun haber naklindeki sralamas, haber

3927
Vkd, el-Mez, I, 21
3928
bkz. Vkd, el-Mez, I, 184-185; ayrca bkz. Vkd, el-Mez, I, 61
3929
Vkd, el-Mez, I, 176-177
3930
Vkd, el-Mez, I, 363-364
3931
Vkd, el-Mez, I, 403
3932
Vkd, el-Mez, I, 404
3933
3934
3935
3936
bkz. Vkd, el-Mez, I, 167, 399; II, 719
3937
3938
3939
3940
bkz. Vkd, el-Mez, I, 387; II, 670
3941
Vkd, el-Mez, I, 61
3942
3943
Mute seferi haberinde sme hakknda bilgi vermesi konusunda bkz. Vkd, el-Mez, III, 1125-1126
420
kaynaklarnn zikri ile balar ve gazvenin ismi, tarihi, komutan, Medine zerine kimin vekil
brakld, coraf ayrntlarla devam eder. Haberin sonunda da, Mslmanlarn parolalarn,
konuyla ilgili iirleri ve ayetleri zikreder.
3944
Ancak baz durumlarda sralamalarda
farkllklara gitmitir. Genelde hdisenin tarihini bata
3945
zikreden Vkd, Asm bnt.
Mervnn
3946
ve Ebu Afekin
3947
ldrl haberlerinde hdisenin tarihini, anlatmnn
sonunda vermitir.
Vkd, Tebkten geri kalanlardan olan Kab b. Mlikin haberini ikiye blerek
nakletmitir. Haberin ban Tebkten geri kalanlar ksmnda zikrederken
3948
devamn,
Resulullahn dn haberinde
3949
nakletmitir. Ayn ekilde, Hlid b. el-Veldin Ukeydir b.
Abdilmelik seriyyesini, Tebk seferi ierisinde zikretmektedir.
3950
Dolays ile Vkd, ada
bir tarihi gibi haberi, ilgili olduu blmde naklederek, anlatmnda konu btnln
salamaya almtr.
Vkd, anlatt bir hdisenin tarih sreteki konumuna da iaret etmi, hdiseyi
sadece Hz. Peygamber dnemi ile snrlandrmamtr. Hz. mer zamannda Hayberlilerin
neden ve nasl srldkleri,
3951
Abdulmelik b. Mervnn, Harem Blgesinin snrlarn
yenilemesi,
3952
Ebu Bekr, mer ve Alinin fey gelirlerini nasl kullandklar
3953
gibi
anlatmlar, onun bu abasnn rnleridir. Vkd, ok ender olmakla beraber, hdisenin
cahiliye dnemindeki durumuna da deinmitir. Hayberde Mslmanlar kimin ldrd
konusunda Resulullahn, Yahudilerden ve Ensrdan yemin istemesi haberini anlatrken,
Zhr-Sad b. el-Mseyyib kanal ile, Cahiliyye dneminde yeminleme vard, sonra
Resulullah(sav) bunu slamda da devam ettirdi bilgisini vermektedir.
3954
Ayn ekilde,
Cahiliye dneminde Kureyle Ben Kinne arasndaki meselenin kkeni hakknda bilgi
vermektedir.
3955

Vkdnin tarih kronolojiye uymadan konu btnln yakalamaya alt
anlatmlar da vardr. sme b. Zeydin l ilhe illallah diyen birisini ldrmesi haberini

3944
bkz. Horovitz, el-Mez, 122-123; Vkd, el-Mez, (takdm), I, 31
3945
bkz. Vkd, el-Mez, I, 176, 182
3946
Vkd, el-Mez, I, 174
3947
Vkd, el-Mez, I, 175
3948
3949
3950
3951
3952
3953
Vkd, el-Mez, I, 381
3954
3955
Vkd, el-Mez, I, 38
421
verdikten sonra,
3956
sz konusu hdiseyle alakas olmayan, Resulullahn Mslman oldum
diyen birini ldrmekten men etmesiyle ilgili baka bir haberi anlatmnn sonuna eklemitir.
3957
Bylece o, tarih erevenin dna km, ancak konu btnln salamtr.
5. 6. 11. Objektiflik
Vkdnin mrik gr ve gzlemelerine, ahitliklerine yer verdii bir ok anlats
vardr. Haberde eksik yer kalmamas dncesiyle yer verilen, bu tr anlatmlarn dnemin
tarih telakkisini gstermesi asndan ayr bir nemi vardr. Vkdnin, bu konudaki
rivyetlerine bakarak,
3958
iki tarafn da grlerine yer verme konusunda, bn shktan daha
ileri bir konumda olduunu syleyebiliriz.
Daha sonra Mslman olanlardan, kendi aralarndaki hdiseler veya hdisenin
kendileri tarafndan nasl algland hakknda, gerek Vkdnin gerekse de bn shkn
verdii bilgiler, mriklerin halet-i ruhiyelerini tespit konusunda yardmc olacak nitelikteki
rivyetlerdir; Haber, Mustalka ulat. Cveyriye bnt. el-Hris, Mslman olduktan sonra
yle diyordu, Bize, Resulullahn kt haberi, o gelmeden nce ulat. Babam ve onunla
beraber olanlar ok korktular
3959

Kendisinden nceki siyer kaynaklarnda olduu gibi, Vkdnin de objektiflii,
duygularn anlatmna yanstmama olarak deil, gelen rivyetleri olduu gibi nakletme
eklinde tezahr etmitir. Nitekim o, Kab b. el-Eref,
3960
Mikyes b. Subbe,
3961
Asm bnt.
Mervn,
3962
Ebu Afek,
3963
gibi mrik iirlerine yer vermitir.
3964
Hdiseleri ift ynl
anlatma konusunda bn shktan ileri dzeyde olan Vkdnin, mriklerin Hz. Peygamber
ve ashab hakkndaki olumsuz grlerini nakletme konusunda, onun kadar cesur olmad
grlr. Mrik grlerine sansr uygulamasnn, ayn dnem tarihileri olan Vkd ve bn
Himda grlmesi, siyer yazclnda bu anlayn balang dnemi ile ilgili de bir fikir
vermektedir.
Din hislerini, duygularn anlatmna yanstma konusunda Vkd, bn shk kadar
heyecanl deildir. Nitekim, Allahn dman,
3965
eytan vb. nitelemelere Vkdde bir iki
yer hari, neredeyse hi rastlanmaz. Ayn ekilde, bn shkta olduka sk karmza kan

3956
3957
3958
Hdise zamannda mrik olanlardan aktarlan haberler iin bkz. Vkd, el-Mez, I, 28, 34-35, 52, 65, 119,
230, 237, 261, 282-283, 299, 359, 408; III, 904
3959
Vkd, el-Mez, I, 406; ayrca bkz. I, 409
3960
3961
3962
Vkd, el-Mez, I, 172
3963
Vkd, el-Mez, I, 175
3964
Vkdnin naklettii Mrik iirlerine rnek olarak bkz. Vkd, el-Mez, III, 977, 982-983
3965
Vkd, el-Mez, I, 246
422
mriklere lanet okuma ameliyesi, Vkdde yok gibidir. Tespit edebildiimiz kadaryla, ona
aidiyeti kesinlik ifade etmemekle beraber, Fthu-mda byle bir bedduaya yer vermitir;
Vkd, Bu Mhan-ki Allah ona lanet etsin-
3966

5. 6. 12. Hatalar
Vkd de, bn shk gibi rivyetlerinden dolay tenkit edilmitir. bn Kesr, Vkd,
Bedr ashabnn says konusunda icma olduunu anlatyor. Bu sznde phe vardr. Zira,
Mus b. Ukbe ve Urve b. ez-Zbeyr bunun hilafn sylemilerdir. Bu ikisi, bu ilmin
imamlarndandr. Onlarn gr olmakszn ittifaktan bahsetmek mmkn deildir
3967

diyerek tenkit ederken, rencisi bn Sad da, Muhammed b. mer-Hizm b. Him-babas,
merin elilerini Mekke ile Medine arasnda grdmYezd b. Eb Sfyn ona, amdan
yiyecek gnderdi eklindeki haberini, Bu hatadr. Yezd b. Eb Sfyn, o zaman lmt.
Ancak o, Muviyeye yazmt
3968
diyerek eletirmitir.
5. 7. Tesiri
bn shk nasl ilk genel tarih mellifi olarak deerlendirmek mmknse, Vkdyi
de ilk slm tarihisi olarak deerlendirmek mmkndr. bn shkn aksine o, dier
mmetlerin tarihleri veya cahiliye dnemi haberleri ile fazla ilgilenmemi, btn ilgisini
slm dneme hasretmitir. Ancak Vkdnin bu yntemi sonraki dnemlerde fazla ilgi
grmemitir. Zira, Taber, bnul-Esr, bn Kesr gibi tarihiler eserlerine gemi mmetlerin
haberleri ile balamlardr.
Vkd, siyer yazclna yeni almlar getirmeye almtr. Her ne kadar baarl
olamasa da, icma kavramn, siyer anlatmna tamas, olay yeri incelemelerine youn bir
ekilde eilmesi, hdiselerin tarihinin tespitine ve zikrine nem vermesi, onun bu
giriimlerinin ifadesidir. Ayn ekilde Vkd, kendisinden nce tesis edilen uslleri de
gelitirmeye almtr. Nitekim, birleik isndl haberlerinde, metnini hangi kaynak
temelinde oluturduunu ifade ederek, bu konuda getirilen eletirilerin nn kesmeyi
hedeflemitir.
Kendisinden nceki siyer melliflerinde nadiren grnen, farkl rivyetler karsnda
tercihini belirtme, Vkd ile en st seviyeye kmtr. Bu durum Mslman tarihilerin
rivyetlere mdahil olmalarnn da balangc saylabilir. Deiik gerekelerle haberlere
sansr uygulamasnn balangc da ayn ekilde Vkdye dayanmaktadr. Rivyetlerinde

3966
Vkd, Fthu-m, I, 216
3967
3968
bn Sad, III, 311
423
neseb bilgilerinin azalmas, mucize haberlerinin oalmas gibi hususlar da, siyer yazclnn
geliiminin seyri asndan dikkate deer unsurlardr.
Vkd, biyografi konusunda da ciddi anlamda etkili olmutur. rencisi bn Sadn
kendisinden naklettii anekdotlar ricl ilmi konusunda onu, nemli bir mevkie ykseltmitir.
Vkdnin bir dier etkisi de hukuk alannda olmutur. Onun siyer haberlerine hukuk
adan yaklamas fakihlerin dikkatini ekmitir. Nitekim, Ahmed b. Hanbelin, en ok
bavurduu kitaplar arasnda Vkdnin eserlerinin ayr bir yeri olduu ifade edilmitir.
3969

3969
Abdullah b. Ahmed b. Hanbel; Babam, Ebu Ysuf ve Muhammedden 3 kmtar kitap yazd dedi. Ona
Onlara bakar myd? dedim. O, onlara bazen bakard, onun en ok baktklar ise Vkdnin kitaplar idi
dedi bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, III, 15; bn Seyyidinns, I, 70
424
IV. BLM: NAKL DNEM
A-KLASK NAKL DNEM
Klasik nakil dneminden kastmz, telif edilen eserlerin nakledildii, bylece eserlerin
yaygnlamaya balad dnemdir. Bu dnemin melliflerini, hibir surette esere mdahale
etmeyen nakilciler olarak deerlendirmemek gerekir. Nitekim bu blmde ele alacamz bn
shkn eserinin rvileri olan Ynus b. Bkeyr ve bn Him, stadlarnn hatalarn tashih,
mphem noktalarn izah ettikleri gibi, kendilerinin ulat haberleri de zikretmilerdir.
Onlarn bu yntemleri, kendilerini rvi derecesinden karp, mellif derecesine ykseltmitir.
Bu adan baktmzda Ziyd el-Bekk ile bn Himn siyer yazclnda konumlar
farkldr. Bu dneme Mamerin eserlerini nakleden Abdurrezzk (211/827) da dahil etmek
mmkndr. Ancak Mamerin, bir nev Zhrnin nakilcisi olmasndan ve siyer yazclnda
dier siyer melliflerine oranla etkin bir rolnden bahsedilemeyeceinden dolay,
Abdurrezzk aratrmamzn dnda tuttuk.
1- Ynus b. Bkeyr(199/814)
bn shkn nemli rvileri arasnda yer alan Ynus b. Bkeyr b. Vsln
3970
knyesi,
Ebu Bekr e-eybn el-Kfdir.
3971
Kendisi Ben eybnn mevlsdr.
3972

Ynus b. Bkeyrle ilgili bilgilerimiz olduka snrldr. Onun hakknda, Anne
tarafndan dedesinin isminin Ebul-Anbese el-Adev el-Kf olduu,
3973
Cafer b. Yahy el-
Bermeknin himayesine girdii,
3974
Mezlim mahkemelerinin banda bulunduu,
3975
bn
shktan, Bekk ile beraber Reyde dinledii,
3976
dnda bir bilgiye ulaamadk.
Ynus b. Bkeyr, Kfede 199/814 ylnda Memnun hilfeti dneminde vefat
etmitir.
3977

Onun hakknda, Yahy b. Man, Sadk
3978
; Sika
3979
; Leyse bihi bes
3980
ve
Sika, kendisi Mrciedendir. Sultanlar takip ediyor
3981
; Ebu Htim, Sdk mahallinde
3982
;

3970
bn Sad, VI, 399; Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 411; Icl, II, 377; bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 236; bn
Mnceveyh, II, 369; Mizz, IV, 232; Zeheb, Tezkira, I, 326; Alm, IX, 245; Mzn, VII, 311; Suyt, Tabakt,
I, 142
3971
bn Sad, VI, 399; Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 411; bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 236; bn Mnceveyh, II,
369; Zeheb, Tezkira, I, 326; el-ber, I, 330; el-Kif, II, 402; Suyt, Tabakt, I, 142; bnul-md, I, 357
3972
bn Sad, VI, 399
3973
Zeheb, el-Kif, II, 448
3974
Yahy b. Man bu durumu tenkit etmitir. Bkz. Zeheb, Alm, IX, 246
3975
Icl, II, 377; Mizz, IV, 233; Zeheb, Alm, IX, 247; Mzn, VII, 312
3976
Zeheb, el-Mun, II, 765
3977
bn Sad, VI, 399; Zeheb, Tezkira, I, 327; el-ber, I, 330; Mzn, VII, 313; bn Hacer, Takrb, I, 613; Suyt,
Tabakt, I, 142
3978
bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 236; bn Adiy, VII, 176; Zeheb, Tezkira, I, 327; Alm, IX, 246; el-ber, I, 330;
Mzn, VII, 312; el-Kif, II, 402; bnul-md, I, 357
425
Ebu Dvud, Hccet deil
3983
; Ahmed b. Abdillah el-Icl, Zayf
3984
; Nes, Kavi deil
3985

ve Zayf
3986
; Ali b. el-Medn, Ondan yazdm, ancak rivyet etmedim
3987
; Muhammed b.
Abdillah b. Numeyr
3988
ve Ubeyd b. Ya,
3989
Sika demilerdir.
Yahy b. Manin, Ynus b. Bkeyr hakkndaki szleri cerh ameliyesinde ahs
ilikilerin ne kadar etkili olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir; Yahy b. Man,
Ynus sika, sadktur, ancak Cafer b. Yahy el-Bermek ile beraberdi ve Cafer cmert biri
idi dedi. Kendisine, bazlarnn onu zndklkla itham ettii sylenince, Yalan dedi ve
devam etti, Ebu eybenin iki olu ona gelerek, bir kitap istediler. Ynus vermeyince de,
aleyhine konumaya baladlar dedi.
3990

Burada Ynus b. Bkeyre de ilik ithamnda bulunulduunu belirtelim.
3991

Ynusun bu ithama nasl maruz kaldn anlamak gerekten gtr. Zira, i gelenekte
olduka nemli bir yer tutan yemekte inzar hdisesini nakletmesine karn, Alinin vasilii
ksmn nakletmemitir.
3992

1. 2. Kaynaklar
Kendisi, Abdullah b. Leha, Ali b. el-Hazr, Ebu Hulde Hlid b. Dnr, Ebu Kab,
Esbt b. Nasr, Haccc b. Eb Zeyneb, Him b. Urve, Kuhmis b. el-Hasan, Leys b. Sad,
Muhammed b. shk, Mus b. Ali b. Rabh, Mutir b. Meymn el-Muhrib, Nadr Eb mer
el-Hazzz, mer b. Zer, Surr b. smil, Sleymn el-Ame, ube, Talha b. Yahy, Ynus b.
Eb shk ve Zekeriy b. Eb Zideden rivyet etmitir.
3993

1. 3. Rvileri
Kendisinden rivyet edenler ise, olu Abdullah b. Ynus, Ahmed b. Abdilcebbr el-
Utrid, Ahmed b. Muhammed b. Yahy, Ahmed b. Osman b. Hakm el-Edv, Ebu Amr
Ahmed b. Hzim, Ebu Sahr Ahmed b. Abdilazz, Ebu Bekr b. Eb eybe, Ebu Hayseme, Ebu

3979
bn Adiy, VII, 177; Zeheb, Alm, IX, 246; Mzn, VII, 312; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 448
3980
Zeheb, Alm, IX, 246
3981
Ukeyl, IV, 461; Zeheb, Alm, IX, 247; Mzn, VII, 312; ayrca bkz. Zeheb, el-Mun, II, 765; bnul-
md, I, 357
3982
Zeheb, Tezkira, I, 327; Alm, IX, 247; Mzn, VII, 312; el-Mun, II, 765
3983
Zeheb, Tezkira, I, 327; Alm, IX, 247; el-Mun, II, 765; el-Kif, II, 402
3984
Icl, II, 377; Zeheb, Mzn, VII, 312; el-Mun, II, 765
3985
Zeheb, Alm, IX, 247; Mzn, VII, 312; el-Mun, II, 765
3986
Zeheb, Alm, IX, 247; Mzn, VII, 312
3987
Zeheb, Alm, IX, 247; Mzn, VII, 312
3988
bn Adiy, VII, 176; Zeheb, Alm, IX, 248; Mzn, VII, 312
3989
bn Adiy, VII, 176; bn hn, Esmus-Sikt, I, 264; Zeheb, Alm, IX, 248; Mzn, VII, 312
3990
Zeheb, Alm, IX, 246-247; Mzn, VII, 313
3991
Zeheb, el-Mun, II, 765
3992
bkz. bn shk, Sre, 126-127. Ebu Bekrin hi itirazsz slm kabul ettiine dair rivyeti iin bkz. bn shk,
Sre, 120-121
3993
Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 411; bn Eb Htim, el-Cerh, IX, 236; Mizz, IV, 232; Zeheb, Alm, IX,
246; Tezkira, I, 326; Mzn, VII, 312; el-Kif, II, 402; Suyt, Tabakt, I, 142; bnul-md, I, 357
426
Kureyb, Ebu Sad, Haccc b. e-ir, Hseyin b. Ali b. el-Esved el-Icl, shk b. Mus el-
Hatm, Muhammed b. Abdilkerm el-Abd, Muhammed b. Abdillah b. Numeyr, Muhammed
b. Msenn, Muhammed b. Osman, Sfyn b. Vek, Ubeyd b. Ya, Ukbe b. Mkrim ed-
Dabb, Yahy b. Man ve Ysuf b. Yakb es-Saffrdr.
3994

1. 4. Eseri
Ynus b. Bkeyrin Mez mellifi olduu bir ok kaynakta defaatle beyan
edilmitir.
3995
Onun eserinin nshas, Fas, Kayrevn Ktphanesinde yazma olarak
mevcuttur.
3996
Ynus b. Bkeyrin rivyetlerini kapsayan bu yazma Sretu bn shk ismi ile
Hamidullah tarafndan neredilmitir.
3997
Hamidullahtan sonra, Sheyl Zekkr tarafndan da
tahkikli tab yaplan bu eser Th Abdurraf Sad ve Bedev Th Bedev tarafndan asl
nshaya dayanarak tekrar neredilmitir.
3998
bn Bkeyr, sadece bn shkla yetinmemi,
kendi katklar ile de eserini geniletmitir. Nitekim, Hamidullahn nerettii nshaya
baktmzda, te birden fazlasnn bn shka ait olmadn grrz(520 paragrafn
200). Bu yzden Semhd, onun naklini, ('-' ', ,- - -,,

) Ynus b. Bkeyr,
Mez Ziydelerinde
3999
diye isimlendirmektedir. Ayn ekilde bn Hacer de esere atfta
bulunurken, bazen bn shk tasrih ederken,
4000
bazen de ('-' ', )Mez
Ziydeleri
4001
ibaresini kullanmtr.
Ynus b. Bkeyr, eserinin banda, bn shk hadisinden olan her eyi, ya bana
yazdrm, ya bana okumu ya da bana anlatmtr
4002
diyerek nshasnn gvenilirlii
konusunda bir nevi gvence vermitir. Ne var ki, Ynusun nshas bn Himn nshas
kadar ilgi grmemitir. Hatbul-Baddnin Hseyin b. Humeyd b. er-Reb kaynakl olarak
naklettii ve daha nce zikrettiimiz, eserin gvercin pislikleri arasnda bulunmasn konu
edinen haber de bunu destekler mahiyettedir.
4003

3994
Mizz, IV, 232-233; Zeheb, Alm, IX, 246; ayrca bkz. Buhr, et-Trhul-Kebr, VIII, 411; bn Eb Htim,
el-Cerh, IX, 236; Zeheb, Tezkira, I, 326-327; Mzn, VII, 312; el-Kif, II, 402; Suyt, Tabakt, I, 142
3995
bkz. bn Sad, VI, 399; Zeheb, Alm, IX, 245; Tezkira, I, 326; el-ber, I, 330
3996
3997
Sz konusu parann senedi; Ebul-Hseyin Ahmed b. Muhammed b. en-Nekr el-Bezzz-Ebu Thir
Muhammed b. Abdirrahman el-Muhlis-Ebul-Hseyin Rdvn b. Ahmed- Ebu mer Ahmed b. Abdilcebbr el-
Utrid- Ynus b. Bkeyr-Muhammed b. shk eklindedir. Bkz. bn shk, Sre, 53-57, 109, 169, 227
3998
bn shk, es-Sretun-Nebevviyye(Ynus b. Bkeyr Rivyeti), I-II, cem: Th Abdurraf Sad-Bedev Th
Bedev, Dru Ahbril-Yevm, I. Bsk., Kahire 1419/1998
3999
Semhd, I, 250
4000
Bazen bn shk zikretmeksizin Ynus b. Bkeyr rivyetinde ibaresini kullanmaktadr. Sadece Mez
rivyeti atflar iin bkz. bn Hacer, el-sbe, I, 433; III, 531; IV, 263, 286
4001
bn Hacer, el-sbe, III, 440; IV, 552, 589; V, 424; VI, 463, 607, 651
4002
bn shk, Sre, 2
4003
Hatbul-Badd, Trhu Badd, IV, 264; Zeheb, Alm, XIII, 56-57
427
1. 5. Metodu
Ynus b. Bkeyr nshasnda,
4004
kendisinin ulat haberleri naklederken isnda
nem vermitir. Ynus b. Bkeyrin kaynaklar arasnda sadece bir yerde kaynak-hdise
ilikisinin kurulduunu tespit edebildik. Ancak bu durum, haberin shhatini vurgulamaktan
ziyade, uydurma olduuna delil olarak sunulabilecek niteliktedir; Ynus-Ysuf b. Suheyb-
Abdullah b. Breyde, lk Mslman olan Ali b. Eb Tlibtir. Sonra Ebu Zer, Breyde ve
Ebu Zerin amcas olu Mslman oldu
4005

Ynus, hocas bn shk gibi, Kurndan azam lde istifade etmitir. Rivyetleri
arasnda bir ok ayetin nzl sebebini ve aklamasn bulmak mmkndr. Ancak bunlar,
dorudan kendi anlatm olmayp, nakle dayanan bilgilerden olumaktadr.
4006

1. 5. 1. Rivyetleri
Ynusun rivyetleri arasnda, Mus b. Ukbe ve Mamer b. Ridde olduu gibi farkl
anlatmlara ulamak mmkndr. Eserinde, Tubbnn Mslman olduu,
4007
Mslmanlarn
balangta namaza anla arldklar
4008
gibi baka kaynaklarda zikredilmeyen nakiller
mevcuttur. Bunlardan en ilginci Haticenin Varaka ile grmesi haberidir. Ynus bu haberi
Ynus b. Amr-Ebu Meysere-Amr b. urhbl kanal ile nakleder; Resulullah(sav)
Haticeye, Ben tek bama kaldm zaman sesler duyuyorum dedi. Hatice, Allah korusun,
Allah bunu sana yapmaz, sen emanete riyet eder, akrabay gzetir, doru sylersin dedi.
Resulullah olmad bir zamanda Ebu Bekr geldi. Hatice, ona durumu anlatt ve Ey Atk,
Muhammedi Varakaya gtr dedi. Resulullah gelince, Ebu Bekr, onun elinden tutarak,
Benimle Varakaya gel dedi
4009

Sz konusu nshada da, daha nceki siyer melliflerinde grld gibi olaanst,
mitolojik anlatmlara rastlamak mmkndr. Bunlar arasnda, Adem(as) zamannda Kabe,
4010

Adem (as)n hacc,
4011
Hacerul-Esvedi Adem(as)n cennetten getirmesi,
4012
Kabenin
Tufnda gk yzne kaldrld, Kyamet gn konuaca
4013
gibi nakillerini saymak
mmkndr. Bunlara ek olarak, Meleklerin Turna kuu eklinde gelerek Hz. Muhammedin

4004
almamzda, Muhammed Hamidullahn, Sretu bn shk, Konya 1981 baskl nshay kullandk. Ancak
bu nshada sayfa numaralar konusunda bask hatalar yaplmtr. Bununla beraber, her sayfann bir kere
baslm olmas hasebiyle, sayfa numaralarn olduu gibi vermeyi tercih ettik.
4005
bn shk, Sre, 119
4006
bkz. bn shk, Sre, 41-42, 115, 116, 133, 140, 154-155, 184, 186, 213, 222, 255
4007
bn shk, Sre, 33
4008
bn shk, Sre, 277
4009
bn shk, Sre, 112
4010
bn shk, Sre, 72
4011
bn shk, Sre, 72
4012
bn shk, Sre, 73
4013
bn shk, Sre, 75
428
karnn yarmas,
4014
Resulullahn sfatlar, ncildeki isimleri,
4015
konumayan konuturmas,
4016
emri ile iki aacn birlemesi,
4017
bir daln ars ile gelip ehadette bulunmas,
4018
cin
karmas,
4019
Devenin gelerek ikayette bulunmas,
4020
gelecee dair ihbrlar,
4021
suyun
oalmas
4022
gibi Hz. Peygamberin mucizeleri ve alametlerine dair rivyetler de
nakletmitir.
Ynus b. Bkeyr nshasnda, bn shkn bir ok iirinden rnekler bulmak
mmkndr. Onun, bn Him gibi, iirde gerek etik, gerekse de usul asndan herhangi bir
sansre bavurmam olmas, nshasnn nemini artrmaktadr. Nitekim Ynus, bn Himn
zikretmedii Ebu Tlibin, Ebu Lehebi annesine ikayet ettii
4023
ve Nebnin Nbvvetinin
inkar edilemeyeceini dile getirdii iirlerini
4024
nakletmitir.
Ynus da, cahiliye dnemi hdiselerine yer vermi, Araplarn Cahiliyede tavaf
ederken ne dedikleri,
4025
Hums deti,
4026
Hac detleri
4027
gibi konularda rivyetler aktarmtr.
lk Mslman olanlar,
4028
Hz. Peygambere eziyet edenler,
4029
Habe Hicretine
katlanlar
4030
gibi listeleri Ynus b. Bkeyr hocas bn shk kanal ile nakletmektedir.
Ynusun zikrettii bu listelerin nemi, tpk iirde olduu gibi, dier nshalarla karlatrma
imkan vermesidir.
Ynus, Hz. merin Hz. Alinin kz ile evlenmesi,
4031
Hz. Peygamberin
evlilikleri
4032
gibi sosyal hdiselere de yer vermitir. Ynus b. Bkeyrin nshasnda
ilgilendii bir dier konu da, ahslarn Mslman olma haberleridir. Kendisi, Ad b.
Htem,
4033
mm erk ed-Devsiyye,
4034
Cerr b. Abdillah
4035
ve bir Yahudinin Mslman
olma
4036
haberlerine yer vermitir.

4014
bn shk, Sre, 28
4015
bn shk, Sre, 123
4016
bn shk, Sre, 258
4017
bn shk, Sre, 257, 258
4018
bn shk, Sre, 259
4019
bn shk, Sre, 257
4020
bn shk, Sre, 261
4021
bn shk, Sre, 268, 271
4022
bn shk, Sre, 262
4023
bn shk, Sre, 130-131
4024
bn shk, Sre, 189
4025
bn shk, Sre, 75
4026
bn shk, Sre, 75
4027
bn shk, Sre, 75-80
4028
4029
4030
bn shk, Sre, 156-157, 205-508
4031
4032
bkz. bn shk, Sre, 235-239, 241-249, 251
4033
4034
bn shk, Sre, 264-270[sayfa numaralnn hatal basldn burada tekrar hatrlatalm]
429
Muhammed Hamidullahn nerettii Ynus b. Bkeyrin bu nshas, bn Himn
almad, bn shk nakillerine ulamak, mstensihlerin mdahalelerinin tespitini yapmak ve
siyer yazclnn tekml seyrini takip asndan nemlidir. Nshada, bn shkn
rivyetlerinin yan sra, onun rvisi Ynus b. Bkeyrin ve Ynusun rvisi Ahmed b.
Abdilcebbr el-Utridnin de nakilleri vardr. Her rvi, bir nceki mellifin eserini sadece
nakletmekle yetinmemi, bilakis kendilerinin ulatklar haberleri de nakletmilerdir. Ne var
ki, bn Himn tasnif ve nakildeki baars, dier bn shk nshalar gibi, Ynusun naklini
de bir nevi unutturmutur. Yukarda deindiimiz Hatbul-Baddnin nakli de, esas olarak
Ynusun eserinin gerekli ilgiyi grmediinin teyididir.
2-bn Him(218/828)
Mez mellifi, edb ve neseb alimi bn Himn nesebi, Abdulmelik b. Him b.
Eyyb el-Hmyerdir.
4037
Knyesi, Ebu Muhammed el-Basrdir. ez-Zhel, es-Seds de
denilmitir.
4038
Basra asll olan bn Him, daha sonra Msra(Fustat) gitmi,
4039
orada
yaam ve vefat etmitir.
4040

Onun ne zaman Basradan ayrld ve Msra gitmeden nce tahsil iin dier ilim
merkezlerine seyahat edip etmedii bilinmemektedir. 175/791 ylnda vefat eden Leys b. Sad
ile grm olmasndan hareketle, Msra bu tarihten nce gittii sylenebilir. Ne var ki, bn
shkn eserini kendisine rivyet eden, Ziyd b. Abdillah el-Bekk ile grmek iin
Kfeye veya Badata gitmi olmas muhtemeldir.
4041
Onun vefat tarihi ile ilgili olarak
213/828
4042
ve 218/833
4043
yllar verilmektedir. Zeheb, 213 ylnn Abdurrahman b. Abdillah
es-Sheylnin vehmi olduunu belirterek, senedinde yer alan, Ebul-Ksm buna delil
olarak getirir.
4044
Zeheb, onun 13 Rebiulahir 213(1 Haziran 828) ylnda vefat ettiini
belirtmektedir.
4045

4035
4036
4037
Zeheb, Alm, X, 428-429; bnul-md, I, 45
4038
Zeheb dorusunun ez-Zhel olduunu belirtir. Bkz. Zeheb, Alm, X, 429; ayrca bkz. Kehhle, Mucemu
4039
Zeheb, Alm, X, 429; bnul-Verd, Trh, I, 209
4040
Zeheb, el-ber, I, 374; bnul-md, I, 45
4041
Fayda, Mustafa, bn Him, DA, stanbul 1999, XX, 71-73, 71
4042
bnul-Verd, Trh, I, 209; Katip elebi, I, 192
4043
bnul-Verd, Trh, I, 209
4044
Zeheb, Alm, X, 429
4045
Zeheb, Alm, X, 429
430
2. 1. Kaynaklar
bn Him, bn shkn es-Sresini, Ziyd b. Abdillah b. Tfeyl el-Bekk el-mir
el-Kf (183/799) kanal ile almtr. Ziyd, bn shktan rivyet edenlerin en salam olarak
gsterilmitir.
4046

bn Him, bn shka sadece Ziyd kanal ile ulamamtr. Nitekim, eserinde Ziyd
dnda biri
4047
diyerek, bn shktan alntda bulunmaktadr. Bu da gsteriyor ki, bn
Himn elinde bn shkn sadece Ziyd rivyetleri bulunmamakta, dier nshalar veya
nakillerinden paralar da bulunmaktayd. Ayn ekilde, bn Him, bn shka fi aracl
ile de ulamtr.
4048

bn Himn, ana metninin nakilcisi olan Ziyd dnda, eserinde faydaland
kaynaklar ise; Abdulazz b. Muhammed ed-Derverd, Abdullah b. Cafer b. el-Misver b.
Mahreme, Abdullah b. Hasan b. Hasan, Abdullah b. Vehb, Abdulvris b. Sad et-Tennr
(Ebu Ubeyde en-Nahv), Cuum b. Muviye b. Bekr b. Hevzin, Ebu Amr el-Meden, Ebu
Bekr ez-Zbeyr, Ebu Zeyd el-Ensr, fi,
4049
ufrenin mevls mer, Halld b. Kurre b.
Hlid es-Seds, bn Creyc, bn Eb Amr b. el-Al, Mlik b. Enes, Mesleme b. Alkame el-
Mzen, Rubeyh b. Abdirrahman b. Eb Sad el-Hudr, Sfyn b. Uyeyne, Vkd,
4050
Vek,
Yahy b. Sad, Ynus b. Habb en-Nahv ve Zeyd b. Eslemdir. Bunlardan bazlarndan,
bana ulatna gre kayd ile haber naklettiini ayrca belirtelim.
bn Himn kaynaklar arasnda, arkeolojik rivyetlere de rastlanmaktadr. Nitekim
bn shkn naklettii Amr b. el-Hris b. Amrn, Biz de sizin gibi insandk, bizi zaman
deitirdi, siz de bizim gibi olacaksnz eklindeki beyitleri hakknda bn Him, Bu iirin
ondan olduu doru deildir. Bana, iir ilmi ehlinden bazlar, bu beytin Arapada sylenen
ilk iir olduunu ve Yemende bir tan zerinde yazl bulunduunu, sylediler
4051
demek
suretiyle bu trden rivyetleri kullanr.
2. 2. Rvileri
bn Hayr, eserinde bn Himn eserinin nakil yollarn zikretmitir.
4052
bn Hayrn
verdii senedlerden de anlald zere, bn Himn eseri, bir ok rvi ve mellif tarafndan
nakledilmitir. Zeheb, bn Himdan eseri rivyet edenler arasnda, Muhammed b. Hasan el-

4046
bkz. bn Tariberdi, II, 111. Onun hakknda ayrca bkz. Tarb, 190-191
4047
bn Him, III, 64
4048
fi-Amr b. Habb-bn shk bkz. bn Him, IV, 612; ayrca bn Him, bn shkn nemli rvileri
arasnda yer alan Yahy b. Sadden de nakilde bulunmutur. Bkz. bn Him, IV, 416
4049
Mzennin verdii bilgiye gre, bn Him, fi ile Msrda grmtr. Bkz. Zeheb, Alm, X, 429
4050
Vkd; Kblemizi terk edersen i senin bildiin gibidir beytini eklemektedir bn Him, I, 52
4051
bn Him, I, 116
4052
bkz. bn Hayr, 233-236
431
Kattn, Abdurrahm b. Abdillah el-Berk,
4053
ve onun kardei Ahmed b. el-Berknin
4054

isimlerini saymaktadr.
4055

2. 3. Eserleri
bn Hima iki eser atfedilmektedir. Bunlardan, Kitbut-Tcn f Mlki Himyer
veya et-Tcn li-Marifeti Mlkiz-Zamn f Ahbri Kahtn adl eserin, Vehb b. Mnebbihe
ait olduu ve bn Him tarafndan rivyet edildii de ileri srlmtr.
4056
bn Himn
nakilci bir alim olmas bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Eserin ieriinde ehl-i kitap
hikayeleri, Peygamberlerle ilgili haberler ve Yemen meliklerinin hayat hikayeleri
anlatlmaktadr.
4057
Bu eserin en nemli zellii, Yemen tarihi ile ilgili olmasna karn, dier
Arap blgelerindeki hdiselere de deinmesidir. Esere efsnev bir slup hakim olmas
hasebiyle edeb tarih trndendir.
4058
Ktip elebinin, bn Hima nispet ettii Ensbu
Himyer ve Mlkuh
4059
adl eser de, muhtemelen bu eserdir.
bn Himn dier eseri ise, Ziyd el-Bekknin bn shktan rivyet ettii,
kendisinin muhtasar olarak naklettii, es-Sretun-Nebeviyye isimli eserdir. Bu eser, bn
shktan ok kendisine atfedilmitir.
4060
Kehhle bu eseri, Tehzbus-Sretin-Nebeviyye
eklinde isimlendirir.
4061

bn Himn, bn shkn eserindeki baz iirlere sansr uygulad konusu zerinde
durmutuk. Abdulan, bn Himn mrik ve Mslman ayrm yapmadan hiciv ieren
iirleri sansrlemesini, tarihinin adaletinin tezahrne rnek olarak vererek, onun mutaassp
tarihi olmadn syler.
4062
Bizim kanaatimiz ise, tam aksi yndedir. bn Himn hiciv
ieren iirlere uygulad sansr, onun taassupkarne bir tutum ierisinde olduunu
gstermektedir. Tarihiden beklenen, kendisine ulaan nakilleri olduu gibi, sonraki nesle
aktarmasdr. Oysa, bn Him, bn shkn rivyetlerine kar uygulad bu sansrler
neticesinde, hacimli bir edeb literatrn yok olmasna vesile olmutur.

4053
Hakknda bkz. Zeheb, el-ber, II, 83; bnul-md, I, 193
4054
Hamev, onun Trhi olduunu belirtir. Bkz. Hamev, I, 388
4055
bkz. Zeheb, Alm, X, 429
4056
Bu konuda bkz. Dr, lmut-Trh, 108-110; Fayda, bn Him, DA, XX, 73
4057
bkz. Zeheb, Alm, X, 429; bn Kesr, el-Bidye, II, 578-580; Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 16;
Abdulhamd, 35; eserin yazmalar iin bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 16
4058
bkz. Abdulhamd, 36
4059
Ktip elebi, I, 192; ayrca bkz. Kannc, II, 114
4060
Bu eserin, tercme, erh, nazm ve muhtasarlar iin bkz. Ktip elebi, II, 52; Brockelman, K. Trhil-Edeb,
II, 13-15; Fayda, bn Him, DA, XX, 72-73; Tarb, 194. Eserin tarikleri iin bkz. Tarb, 195-196
4061
bkz. Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 316
4062
Abdulan, 33
432
2. 4. Metodu
bn Him eserinde aklama, tashih veya eklemelerini genellikle bir senede
dayandrarak yapmtr. Nitekim, eserinde tekrarlar ile beraber yaklak 150 defa sened
zikretmitir.
bn Him senedinde, Bana ulatna gre
4063
; den bana ulat ki/zikredildi
ki
4064
; lim ehlinden biri
4065
; Kendisine gvendiim biri
4066
; dierleri/ilim ehlinden
bakalar/bir ok kii
4067
gibi ibareleri olduka sk kullanmaktadr. Ayn ekilde
Yemen(liler) dedi ki
4068
; Huza(llar) dedi ki
4069
; Kuda(llar) dedi ki
4070
gibi halk ve
kabilelere de atfla nakillerde bulunmutur. bn Himn kabile nakilleri hari, dier ibareleri,
zikretmek istemedii kaynana veya kaynaklarna iaret etmektedir. Onun neden kaynann
ismini vermedii konusunda herhangi bir fikrimiz olmamakla beraber, Hz. Peygamberin
zevcelerinin isimleri gibi genel bilgiler aktard zaman, kaynak zikrine ihtiya hissetmediini
ve lim ehlinden birok kiiyi
4071
referans olarak kullandn syleyebiliriz.
bn Him, kendisinin ulamad, Zhr,
4072
Mlik,
4073
Zeyd b. Eslem,
4074
gibi
ahslardan dorudan alntlarda bulunmaktadr. Bu tr haberler, muhtemelen bn Himn
ismini vermedii, kaynann kaynaklar arasnda yer almaktadr. Nitekim bn Him, bir ok
yerde, doru bir ifade ile, bunlardan nakilleri, Zhrden bana ulat ki
4075
; sndna
gvendiim biri-bn ihb ez-Zhr
4076
; Zeyd b. Eslemden bana ulat ki
4077
eklinde
vermitir.
bn Him da, baz haberlerinde ikili telfike bavurmutur. Bu konuda, Halld b.
Kurre b. Hlid es-Seds ve ondan baka Bekr b. Vilden ilim ehli olan eyhler
4078
; Ynus
b. Habb en-Nahv ve Ebu Ubeyde
4079
gibi senedlerini rnek olarak verebiliriz.

4063
bn Him, I, 98; II, 574 ; III, 86; IV,639
4064
bn Him, I, 70; II, 477, 638, 644, 683; III,107, 321; IV, 424, 500, 515, 522
4065
bn Him, I, 77, 87, 291, 349, 377; II, 486, 633; III, 63, 83, 100, 224, 239; IV,413, 429, 494
4066
bn Him, I, 241, 280; II, 476; III, 89, 222, 240, 261, 316; IV, 378, 416, 457, 483, 494, 518, 597, 601, 633
4067
bn Him, I, 90, 91, 187; II, 486, 636; III, 68; IV, 643
4068
bn Him, I, 75
4069
bn Him, I, 91
4070
bn Him, I, 10,
4071
bn Him, IV, 643
4072
bn Him, II, 644, 712
4073
bn Him, III, 355
4074
bn Him, IV, 492, 569, 569
4075
bn Him, I, 70; IV, 424, 522
4076
bn Him, IV, 494
4077
bn Him, IV,500
4078
bn Him, II, 386
4079
bn Him, II, 538; ayrca bkz. I, 90, 91; II, 636; IV, 666
433
bn Himn bir yerde ifh nakle dayand grlmektedir. O, Resulullahn devlet
bakanlarna gnderdii elilerin isimlerini ve gnderildikleri yerleri saydktan sonra, Ben,
Selt, Smme, Hevze ve Mnzirin nereye gnderildiklerini unuttum
4080
diyerek elinde yazl
bir metin bulunmadna iaret eder.
bn Him da, kendisinden nceki siyer kaynaklarnn yolundan gitmi ve kaynak-
hdise ilikisini az da olsa- kurmutur; Bekr b. Vilden ilim ehli olan eyhler(Bekr b.
Vilden bir airin Mslman olmak iin gelmesi)
4081
; Ebu Ubeyde ve ounluu Mekke
halkndan olan ilim ehli bana anlatt ki,(Mekkelilerin Hz. Muhammedin vefat ile dinden
dnmek istemeleri)
4082
gibi.
bn Him, kaynak olarak atfta bulunduu, ilim ehlinin hangi ilimde ehil olduklarn
belirtmek suretiyle, haber kaynann salamlna dikkat ekmektedir; Mez ilmi
ehlinden dierleri
4083
; Baz iir ilmi ehli
4084
gibi. bn Himn, Kendisinden rivyet
edilen sika biri
4085
eklinde kayna hakknda aklama yapmas, onun bu gayretine
balamak mmkndr. Bazen de ilim ehlinden birinin kimliine dair bilgiler vermektedir;
el-Esedden lim ehlinden bir adam
4086
; Kureyli lim ehlinden bir adam
4087
gibi.
bn Him da vesikalardan faydalanmtr. Kendisi Hz. Muhammedin, Hemdn
Heyetine verdii mektubun metnini naklettii gibi,
4088
Ebu Ubeyde kanal ile, Hz. merin
Ermeniyyede bulunan Selmn b. Rebaya yazd mektubun ierii hakknda da bilgi
vermektedir.
4089

2. 4. 4. Rivyetleri
bn Himn rivyetleri arasnda da, ilgin denilebilecek anlatlara rastlamak
mmkndr.
4090
Hz. Alinin, Hz. Peygamberi anlatmas haberinde olduu gibi,
4091
bn Him
da nakilleri arasnda emil rivyetlerine yer vermitir.

4080
bn Him, IV, 607
4081
bn Him, II, 386
4082
bn Him, IV, 666
4083
bn Him, II, 636
4084
bn Him, IV, 427
4085
bn Him, IV, 517
4086
bn Him, III, 106
4087
bn Him, IV, 418
4088
4089
bkz. bn Him, I, 41
4090
bkz. bn Him, I, 88; IV, 427
4091
434
bn Himn neseb konusundaki rivyetleri zerinde durmutuk. Bunlara ek olarak,
Resulullahn, Kureyli, Arap ve dier kabilelerden elerinin isimlerini zikretmi
4092
ve
yukarda da getii zere bn shkn eksik brakt isim listelerine, eklemeler yapmtr.
2. 4. 5. slup
bn Him konuya giri olarak, haberin ierii hakknda bilgi vermektedir; Crhm,
Zemzemin gmlmesi, Mekkeden kmalar, Crhmden sonra Mekkenin idaresi,
Abdulmuttalibin Zemzem Kuyusunu kazmasna kadar olan iler. Bize bunu Ziyd b. Abdillah
el-Bekk-Muhammed b. shk el-Muttalibden anlatt
4093

bn Himn tarihlerde veya farkl isimlerde bavurduu en nemli kayna Ebu Amr el-
Medendir.
4094
bn Him, bn shkn Sresi ile, onun rivyetlerini karlatrma yoluna da
gitmitir; Ebu Amr el-Meden dedi ki, Ben Nadrden sonra Resulullah, Ben Mustalk
zerine gazveye kt Bu haberi inallah bn shkn onu zikrettii yerde zikredeceiz.
4095

Ancak bu, bn Sadn ynteminden ok farkldr. bn Sad, btn haberlerinde ve bir ok
kaynak arasnda karlatrma yaparken, bn Him hem kaynak hem de ierik olarak snrl
bir karlatrmaya gitmitir.
2. 5. bn shk Nakli
bn Him eserinin giriinde bn shkn Sresi zerindeki tasarruflarn, neleri
darda braktn ve slubunu aklamaktadr; Bu kitaba, smail b. brahim ve onun
soyundan, Resulullahn atalarn sra ile zikretmekle balyorum. smailin dier
ocuklarndan olanlar ise terk ediyorum. Terk etme gerekem, Resulullah(sav)in sretine
kadar olanlar zetlemek iindir. Bu kitapta, ihtisar iin bn shkn zikretmi olduu,
Resulullah hakknda bilgi bulunmayan, Kurnda onun hakknda bir ey nzil olmam, bu
kitabn amacna uygun olmayan, hdisenin tefsiri ve ahidi bulunmayan eyleri zikretmedim.
Ayn ekilde bn shkn zikretmi olduu, ancak iir ilmi ehlince bilinmeyen, sz edilmesinin
uygun olmad, baz insanlar ktleyen ve el-Bekknin zikretmediklerini almadm. Allah
izin verirse burada, bunlarn dnda kalanlar anlatacaz.
4096

Klasik nakil dnemi melliflerinin, nakil yntem ve usllerinin salkl bir ekilde
ortaya konulabilmesi iin naklettikleri metinler zerindeki tasarruflarn incelemek

4092
bn Him, IV, 648
4093
bn Him, I, 111
4094
bn Him, lim ehlinden bir ok kii-Ebu Amr el-Meden [bn Him, I, 187] eklinde bir sened
vermektedir. Bu sened, ayet mstensih hatas deilse, onun Ebu Amr el-Medenye hem dorudan, hem de
dolayl yoldan ulatn gstermektedir.
4095
bn Him, III, 203
4096
bn Him, I, 4
435
gerekmektedir. Bu nedenle de, bn Himn, bn shk metinleri zerindeki tasarruflarn
maddeler halinde ele almann faydal olaca kansndayz.
2. 5. 1. Kelime aklamalar
bn Him, bn shkn rivyetlerinde geen kelimeleri aklama konusunda olduka
hassas davranmtr.
4097
bn Him kelime, isim, ayet veya neseb aklamalarnda iirden,
4098

coraf bilgilerden,
4099
ayetlerden
4100
ve Arap deyimlerinden
4101
faydalanmtr. Kelime
aklamalarnda bn Him, en ok Ebu Ubeydenin grlerine bavurmutur.
4102
Aklad
bir kelimeyi geni bir ekilde ele alm, kelimenin farkl kullanmlarna Kurndan, iirden
ve Arap mesellerinden rnekler getirerek aklamaya almtr.
4103
Nitekim kendisi, el-
Muhil kelimesini, Bakr, kurun gibi eyleri eriten her ey olarak akladktan sonra Ebu
Ubeydenin bu konudaki aklamasn, bn Mesd ve Hz. Ebu Bekrin bu kelimeyi nasl tefsir
ettiklerini, en sonunda da, air dedi ki diyerek beyitlerle kelimenin kullanmn vermitir.
4104
bn Him, mm Selemenin Habe hicreti rivyetinde geen Habece kelimelerde
olduu gibi,
4105
metinlerdeki yabanc kkenli kelimeleri de izah etmitir.
2. 5. 2. Tashihler
bn Him, bn shkn verdii neseb bilgilerini, isimleri, haberleri veya kulland
kelimeleri tashih etmitir;
a-sim Tashihleri: Bedr esirlerinin isimleri konusunda baz tashihlerde bulunmu,
4106

farkl grlere iaret etmitir.
b-Neseb Tashihleri: bn shk, Resulullahn babaannesinin nesebini ..iz b. Abd b.
mrn b. Mahzm.. eklinde vermektedir. bn Him ise bunu, ..iz b. mrn b. Mahzm
eklinde dzeltmitir.
4107
bn Him baka yerlerde de, nesep tashihlerinde de bulunur.
4108

4097
bkz. bn Him, I,18, 196, 200, 236, 252; II, 471, 612, 630
4098
bn Himn iiri, neseb tespiti konusunda kullanmas konusunda bkz. bn Him, I, 8-9, 10, 11; bn Him
tarih hdiselerin aklanmasnda da iirden faydalanmtr. Nitekim Ezdlerle Akk halk arasndaki sava
konusunda Abbs b. Mirdsn iirini delil olarak kullanmtr. Bkz. bn Him, I, 13; bn Him iiri, daha ok
kelime-zellikle de ayet- aklamalarnda kullanmtr. Bkz. bn Him, I, 36, 43, 55-56, 206, 242-243, 263, 271,
272, 302, 303, 304, 305, 309, 310-311, 312, 352, 356-359, 363; II, 393, 394, 420, 424, 484, 520, 524, 528-529,
530, 532, 533, 535, 536, 537, 542, 545, 548, 551, 555, 557, 558, 561, 569, 572, 580, 581, 583, 664, 670, 671,
674, 675; III, 99, 75, 100, 106, 107, 108, 112, 113, 114, 174, 175,; IV, 545, 547, 549
4099
assnn ne olduunu anlatrken, coraf bilgiler vermesi gibi. Bkz. bn Him, I, 9
4100
bn Him, Merib Seddi ile alakal haberi verdikten sonra konuyla ilgili ayeti getirmektedir. Bkz. bn
Him, I, 13; bn Him, ayetlerde geen kelimeleri, iirle veya ayetle aklamaktadr. Onun, ayet
aklamalarnda ayetlerden faydaland yerler iin bkz. bn Him, I, 212, 310, 312. Bu adan baktmz da o,
bir nev Kurnn Kurnla tefsirini yapmaktadr.
4101
bn Him, I, 6; III, 250
4102
bkz. bn Him, I, 14; II, 624
4103
bkz. bn Him, I, 311
4104
bn Him, I, 363
4105
bn Him, I, 338
4106
bn Him, III, 3-7
4107
bn Him, I, 153, 179, 194
436
c-Kelime Tashihleri: bn Him, bn shkn kulland bir kelimeyi, Kurndan ayet
getirerek dzeltmektedir.
4109

d-Haber Tashihleri: bn shkn, Veddn Gazvesinde Mriklerin banda krime b.
Eb Cehil vard haberini, kendi senedi ile, onlarn banda Mikrez b. Hafs b. el-Ahyef
vard eklinde
4110
tashih etmitir.
e-iir Tashihleri: leride gelecei zere iirin kayna, eidi, ierii ve shhati ile ilgili
tashihlerde bulunmutur.
2. 5. 3. Farkl Grler
bn Him, bn shkn naklettii haberlerle ilgili, farkl gr ve haberleri de
nakletmitir; Adnn b. dde denilir
4111
el-Hevn b. Huzeyme denilir
4112
gibi. bn Him
bu konuda olduka titiz davranmtr. yle ki, bn shkn, Mudd b. Amr el-Crhm
olarak verdii bir isim hakknda araya girerek, Midd b. Amr el-Crhmde denilir
4113

demektedir. Nesepler veya isimler konusunda farkl grleri bn Him denilir ki ibaresi
ile vermektedir.
4114
sim ve neseblerde olduu gibi, boykot anlamasn kimin yazd,
4115

Sad b. Eb Vkks Seriyyesinin zaman,
4116
Bedrde kimi kimin ldrd haberlerinde
4117

de farkl grleri zikretmitir.
bn Him, hdiselerin nedenleri konusunda da farkl nakillere yer vermitir. Nitekim
bn shk, Kurey olarak isimlendirilmelerini daldktan sonra toplanmasna balarken,
kendisi bunu onlarn ticaretine dayandrmaktadr.
4118
bn shk, Mekkenin nceki isminin
Bekke olma nedeni olarak, orada zulm yapanlarn boyunlarnn krlmasna balarken, bn
Him, Ebu Ubeydeden, Bekke isminin Mekkede bir yer olduu, orada insanlarn kalabalk
olmasndan dolay bu ismin verildiini syler ve Ebu Ubeydeden bir iiri buna delil olarak
getirir.
4119

bn Him gazvelerin sonular ile ilgili farkl grlere de yer vermitir. Mute Sava
konusunda bn shk, Mslmanlarn malup olduklar ynnde bir tavr sergilerken o, Bize
ulatna gre Zhr, Mslmanlar, Hlid b. el-Veldi kendilerine emir tayin ettiler. Allah

4108
bkz. bn Him, I, 47; II, 464-465
4109
bkz. bn Him, I, 160
4110
bn Him, II, 592
4111
bn Him, I, 8; bn Himn, isimler konusundaki farkl grler zikrettii yerler iin bkz. bn Him, I, 12,
161; II, 429-430, 431-433
4112
bn Him, I, 93
4113
bn Him, I, 111
4114
bkz. bn Him, I, 96, 97, 105, 106, 117, 124, 137, 261-262, 264, II, 456...
4115
bn Him, I, 350
4116
bn Him, II, 600
4117
bn Him, II, 708, 709, 710, 711, 712, 713
4118
bn Him, I, 94
4119
bn Him, I, 114
437
onlara fethi nasip etti. Hlid, onlarn banda iken, Neb(sav)e geri dndler demitir
4120

eklinde bu konudaki farkl gre yer vermitir.
2. 5. 4. Tenkit
bn Him, bn shkn rivyetlerini tenkit konusunda olduka istekli grnmektedir;
Akabe listesinde yer alan Sad b. Hayseme hakknda, bn shk onu Ben Amr b. Avfa nispet
ediyor. Oysa o, Ben anem bn es-Selemdendir. nk bir adam hangi kavimde ise onlara
nispet edilir ve onlarla arlr
4121
; bn shkn, Safiy b. Sevd b. Abbd b. Amr b. anem
eklinde verdii isim hakknda, Safiy b. Esved b. Abbd b. Amr b. anem b. Sevddr.
Sevdn anem denilen olu yoktur
4122
; bn shkn, Bundan kastedilen, mir b. el-
Hadramdir. O, Bedr esirleri arasnda idi eklindeki aklamasn bn Him, Ebu
Sfynn yeminli mevls yani Ukbe b. Abdilhris b. el-Hadramdir. mir b. el-Hadram,
Bedr savanda ldrld
4123
gibi bir ok konuda bn shkn rivyetlerini eletirmi, farkl
grlere yer vermitir.
bn Him, bn shkn hatalarn olduka gsterili bir tarzda sunmaktadr; bn
shk, haberinde Hlid b. el-Veldin gnderilmesini anlatyor, ancak onu birlik ve
seriyyelerin says iinde zikretmiyor. Dolays ile ona gre mfreze says 39 olmas
gerek
4124
; bn shk, Ebu Kays, burada Ben Vkfa nispet ediyor. Ancak, Fil Hdisesinde
onu Hatmeye nispet etmiti. nk Araplar bir adam dedesinden daha mehur olan
dedesinin kardeine nispet ederler
4125
; Onlar(bn shkn Mnafklar arasnda sayd iki
kii hakknda) Ben meyye b. Zeyddendirler, Bedir ehlindendirler, mnafklardan
deillerdir. Nitekim bn shk da, Bedr ehli isimleri arasnda, Salebe ve Hrisi Ben meyye
b. Zeydin iinde saymaktadr.
4126
gibi.
bn Him tenkidinde, kaynaklaryla beraber, Kurn ve iiri de kullanmtr. bn
shkn, Bedrde Mrik llerinin saysn elli olarak vermesine bn Him, nakil, iir ve
ayetten deliller getirerek itiraz etmektedir; Ebu Ubeyde-Ebu Amr, Mriklerin Bedrde l
says yetmi kiidir, esirler de o kadardr. Bu bn Abbs ve Sad b. el-Mseyyibin
grdr Kurnda Yce Allah demektedir. Bana Ebu Zeyd el-Ensr, Kab b. Mlike
ait olan u iiri okudu, Onlardan Bedrin meydanlarnda yetmi kii kald. Utbe onlardand,

4120
bn Him, IV, 383
4121
bn Him, II, 456
4122
bn Him, II, 462
4123
bn Him, II, 656; ayrca bkz. bn Him, I, 89; II, 505; III, 283
4124
bn Him, IV, 641
4125
bn Him, I, 282-283; onun kastettii nispet etme iin bkz. bn Him, I, 58; baka bir rnek iin bkz. bn
Him, IV, 644
4126
bn Him, II, 522; bu konuda ayrca bkz. bn Him, III, 222; IV, 450
438
Esved de
4127
Burada bn Himn, Kurn ikinci srada zikretme sebebi, kendi yorum ve
tevili ile byle bir sonuca ulam olmasdr. bn Hima gre kesin bilgi daima nceliklidir.
bn Himn, bn shk en ok tenkit ettii alan hi phe yok ki, iirlerdir. Onun
iirler konusundaki tenkitlerini drt balk altnda incelemek mmkndr:
a-iirin Shhati Konusunda: bn Him, bn shkn zikrettii bir ok iiri shhati
asndan tenkit etmi ve sahih grmediklerini nakletmemitir; Bu beyitlerin iinde olduu
iir, uydurmadr. Bunun iin onu yazmaktan geri durduk
4128
bn Him bazen de, kendisinin
sahih olarak grd ksm vererek, dier ksm nakletmez; Bu kasideden bana sahih
gelenidir. iir ilminin ehlinden bazlar bu kasidenin ounu inkar eder
4129
Abdullahla,
develer arasndaki kura ekimi haberinde zikredilen iirler Ynus b. Bkeyrin rivyetinde
olmasna ramen, bn Him nshasnda yer almamaktadr. Bu konuda bn Him, Bu
haberin satr aralarnda recez bahrinde iirler sylenmitir. Fakat iir ilmi ehlinden, bunlarn
doru olduuna dair bir ey ulamamtr
4130
diyerek almama gerekesini aklar. Bununla
beraber, Bu iir, Bedrle ilgili iirlerin en sahihidir
4131
; Bu sylenilenlerin en gzelidir
4132

gibi ifdelerle bazen shhati konusunda olumlu grler de bildirmitir.
4133

b-iirin Kayna Konusunda: bn Him, Bu iirin ondan(Amr b. el-Hris b. Amr)
olduu doru deildir
4134
; iir ilmini bilenler, bu kasidenin Ebu Bekre ait olduunu
inkar ederler
4135
gibi ifadelerle bn shkn zikrettii iirlerin kaynaklar hakknda
tenkitlerde bulunmu, farkl grleri zikretemitir.
4136

c-iirin eidi Konusunda: Zemzem hakknda Abdulmuttalibe sylenen szler iin
Bu szlerbize gre iir deil, secidir
4137
derken, baka bir yerde de, Esved b. el-
Muttalibin iirinin ikva deil, ikf olduunu
4138
belirtir.
d-iirin erii Konusunda: Baz durumlarda bn Him, iirin ieriine dair
tenkitlerde de bulunmutur. bn shkn verdii Abbs b. Mirdsn kasidesi ile ilgili olarak,
iirde iki savatan bahsedildiini ancak bn shkn onlar birletirdiini syleyen bn

4127
bn Him, II, 714
4128
bn Him, I, 23
4129
bn Him, I, 280
4130
bn Him, I, 155
4131
bn Him, III, 34
4132
bn Him, III, 149
4133
bkz. bn Him, I, 51, 52
4134
bn Him, I, 116
4135
bn Him, II, 592
4136
bn Himn iirlerin iindeki herhangi bir beytin aidiyeti veya kayna konusunda yapt dier aklamalar
iin bkz. bn Him, I, 65; II, 497, 594, 596, 598, 605, 649, 650; III, 8, 22, 23, 28, 33, 36, 39, 53, 78, 132, 141,
143, 147, 155, 162, 165, 168, 176, 183; IV,420, 434, 563
4137
bn Him, I, 146
4138
bn Him, II, 648
439
Him,
4139
Abdullah b. Ravahann, kaza umresinde okuduu iiri hakknda ise, Biz sizinle
onun tevili zerine savatk beytinden sonuna kadar olan Ammr b. Ysirin baka bir
gnde syledii beyittir
4140
diyerek iirin ieriine dair tenkidini ifade etmitir.
iir konusunda bu kadar hassas olan bn Himn da naklettii iirlerden dolay tenkit
edildiini, burada belirtelim. Nitekim Sheyl, bn Himn naklettii, Ann haberi ve
Hz. Peygamberi vd iiri
4141
tenkit etmitir.
4142

Baz durumlarda bn Himn, tenkit ettii, shhati hakknda phesini izhar ettii
iirleri kulland grlmektedir. Ancak, onun bu iirleri kullanmasnn sebebi, bn shk
tenkit etmek, bir nev dikkatsiz olduunu gstermek iindir. bn shkn Ali b. Eb Tlibe
atfla verdii iir hakknda bn Him, iir ilmi ehlinden kimsenin bu iiri ve ona cevap
iirini bildiini grmedim. Bu iki iiri de yazdm. nk, iirde, Amr b. Abdillah b.
Cudann Bedr savanda ldrld syleniyor. Oysa bn shk onu ller arasnda
saymamt. Bu iirde ise onu zikrediyor
4143
demitir. Yine, daha nceden lim ehli
tarafndan inkar edildiini
4144
syledii bir iiri, Resulullaha saldr olduu iin baz
kelimelerini kartmak suretiyle nakletmitir.
4145
bn Himn, inkar edilen iiri sansrleyerek
nakletmesini, onun bn shktan farkn -ilm ve din adan- ortaya koyabilme arzusu ile
aklamak mmkndr. Bununla beraber, bn Himn buradaki amacnn ne olduunu
kestirebilmek gerekten mmkn grnmemektedir.
2. 5. 5. Sansr
Daha nce de getii zere bn Him, Abbsn Bedr esirleri arasnda zikredilme
haberine sansr uygulad gibi
4146
baka haberlerine de sansr uygulamtr. Mescid yapm
esnasnda Ammr b. Ysire sataan sahab hakknda bn Him, Ammr bunu ok
syleyince, Resulullah(sav)in ashabndan biri, kendisine bu ekilde tarizde bulunulduunu
sand. Bunu Ziyd b. Abdillah-bn shktan haber verdi. bn shk o kiinin ismini
vermitir
4147
demekte ancak kendisi bu ismi zikretmemektedir.
bn Himn sansrn ifade eden bir ok rnek bulmak mmkndr. Onun sansre
bavurmasnn deiik gerekeleri vardr; Bu iirdeki iki kelimeyi deitirdik, Bunlar, son
beyitteki =-' [vnme] ve birinci beyitteki '- ,'=' [hilm sahibine ne oldu]

4139
bn Him, IV, 442
4140
bn Him, IV, 371; ayrca bkz. bn Him, IV, 448
4141
bn Him, II, 386-388
4142
bkz. Sheyl, III, 231
4143
bn Him, III, 11
4144
bn Him, III, 8
4145
bn Him, III, 11
4146
4147
bn Him, II, 497
440
kelimeleridir. Zira o, bu kelimelerle Resulullah(sav)e saldrmakta idi
4148
; Hassnn
kasidesinin sonundaki beyti iinde kt szler olduu iin almadk
4149
; Bu iirden
mstehcen olduu iin bir beyti kardk
4150
; Bu iirin sonunda baz kafiyelerinin muhtelif
olmasndaki irkinlikten dolay terk ettik.
4151
Grlecei zere bn Him, din, ahlak ve
edeb kayglarla sansr uygulamtr. Bu balamda diyebiliriz ki, bn shk, bn Himdan
ok daha ileri dzeyde bir tarihidir.
2. 5. 6. Aklamalar
bn Him, naklinde, bn shkn mphem ifadelerini, zerinde durmad konular
veya ahslarn kimliklerini aklamaya gayret gstermitir; bn shk, Irak topraklarndan
bir yere ulanca bn Him, lim ehlinden bazlarnn bana zikrettiine gre Bahreyn
4152
;
bn shk, Sonra Bedre yakn bir yere indi. O ve ashabndan bir adam bineklerine
bindiler bn Him, O adam, Ebu Bekr es-Sddktr
4153
; Bedrden dn yolunda bn
shkn Mslmanlardan birinin recez sylediini belirttii haberde bn Him, O, Adiyy b.
Ebiz-Zabdr
4154
; bn shkn fetih gn mm Hninin emn verdii iki kii hakknda,
Bu ikisi Hris b. Him ve Zheyr b. Eb meyye b. el-Muradr
4155
diyerek haberdeki
mphem noktalar aklamtr.
2. 5. 7. htisar
bn Him bir ok yerde, hdisenin aslnda daha uzun olduunu, ancak kitabnn
amacna uygun olmad gerekesiyle uzatmadn, muhtasar olarak nakletmekle yetindiini
syler; Bu uzun bir hikayedir. zetle zikrettiklerim, uzun uzun anlatmam engelliyor
4156

Ficr haberi, zikretmi olduumdan daha uzundur. Resulullahn haberini kesmemek gayesi,
haberi uzun uzadya anlatmaktan beni alkoydu
4157
Bu ifadelerinden hareketle onun, bn
shkn eserinden neleri ksalttn karmak mmkndr. bn Him, ayn amaca matuf
olarak iirlerde de ihtisara bavurmutur; Ebu smenin bir kasidesini terk ettim. Orada
birinci ve ikinci beyitte Bedr zikrediliyordu. Uzatmak istemedim
4158

4148
bn Him, III, 11
4149
bn Him, III, 19
4150
bn Him, II, 413
4151
bn Him, III, 213; iinde svme veya kt sz olduu iin nakletmedii dier beyitler iin bkz. bn Him,
I, 268; II, 372; III, 20; IV, 567
4152
bn Him, I, 28
4153
bn Him, II, 616
4154
bn Him, II, 643
4155
bn Him, IV, 411; ayrca bkz. bn Him, III, 185, 186, 208
4156
bn Him, I, 14
4157
bn Him, I, 187
4158
bn Him, III, 38
441
2. 5. 8. Haber Tamamlama
bn shkn Nizrn olunu sayd rivyette,
4159
bn Him, Criye b. el-
Hacccn iirini delil getirerek, yd isminde bir ocuu daha olduunu,
4160
bn shkn
Mudarn oullar rivyetinde, bn Him, annelerinin Crhml olduu bilgisini,
4161
bn
shkn, hibir bilgi vermedii Hendek kazma fikrinin kimden geldii konusunda,
4162
bn
Him, denilir ki kayd ile, Selmn el-Frisnin ismini
4163
verir. Ayn ekilde, Kab b.
Mlikin nakiblerin isimlerini sayd iire dayanarak, bn shkn zikretmedii Ebul-
Heysem b. et-Teyyehn nakiblerin isimlerine ekleyen bn Him,
4164
yine bn shkn
saymad, Bedrde Mrik llerinin,
4165
Uhudda ehit olanlarn isimlerini
4166
nakleder.
2. 5. 9. Tercihte Bulunma
bn shkn farkl rivyetler karsnda tercihte bulunmaktan ekindiini daha nce
belirtmitik. Oysa bn Him, bn shkn farkl rivyetlerinden birini tercih ettii yerler
vardr. bn shkn Abdullah b. Ravaha veya Ebu Haysemeye atfla verdii iir hakknda,
Bu Ebu Haysemeye aittir
4167
diyerek tercihte bulunmutur. Her ne kadar tek bir rivyete
dayanarak bir genelleme yapmak mmkn olmasa da, bn Himn tercih ifadelerinde,
Vkdnin slubundan etkilendiini sylemek mmkndr.
bn Him, rivyetler arasnda tercihte bulunamad zamanlarda Allah bilir ibaresi
ile bunu belirtmitir. bn shkn, Sib b. Ebis-Sibi Bedrde len mrikler arasnda
zikretmesine itiraz ederken, onun Mslman olduunu bana ulatna gre (-'- '-,)
kaydyla verir ve Allah bilir '= - ( ) der. Sonra, Zhrden, ayn ahsn Resulullaha biat
edenler arasnda olduuna dair bir bilgi nakleder. Btn bunlardan sonra ise, bn shk
dndakiler, onu Zbeyr b. el-Avvmn ldrdn sylerler
4168
demektedir. Grlecei
zere bn Him elindeki farkl bir bilgiyi yeterli derecede destei olmad iin
savunamamakta ve sadece iaret etmekle yetinmektedir.
2. 5. 10. Ziydeler
Rvilerin naklettii eserlere katkda bulunduklar konusu zerinde daha nceden
durmutuk. bn Him da, bn shk nakillerine bir ok eklemelerde bulunmutur. Bu adan,

4159
bn Him, I, 73
4160
bkz. bn Him, I, 74
4161
bn Him, I, 75
4162
bn Him, III, 216
4163
bn Him, III, 224
4164
bn Him, II, 445
4165
4166
bn Him, III, 127
4167
bn Him, II, 655
4168
bn Him, II, 712; Allah bilir ibaresini kulland bir dier yer iin bkz. bn Him, III, 168
442
Tarbnin, bn Himn dier siyer nakilcilerinden fark olarak, Siyerde yapt, ziyde
deil ihtisardr
4169
eklindeki gr genel anlamda doru olsa bile, ierik olarak hataldr.
Zira bn Him bir ok yerde eklemelerde de bulunmutur:
a-iirde Ziydeleri: Burada bn Himn, kelime ve ayet aklamak iin ya da delil
getirmek iin zikrettii iirlerin haricinde, yapt eklemeleri kastediyoruz. bn Him, iirde
geen galib deil [ ,' -''' ] ifadesi bn shk dndakilerdendir
4170
; kinci beyit bn
shktan bakasndan rivyet edilmitir
4171
gibi, yapt bu eklemeleri ve kaynan
belirtmitir. Ayn ekilde iirlerin sylenme nedenleri
4172
ve sonraki dnem airlerin konu ile
ilgili iirlerini de
4173
nshasna dahil etmitir.
b-Verilen Bilgilere Dair Ziydeleri: bn Him, bn shkn verdii bilgilere de
eklemeler yapmtr. bn shk, Cahiliye Araplarnn Bahra, es-Sibe, el-Vasle, el-Hmi
detleri hakknda bilgi verirken bn Him, Rivyet edilir ki, bundan sonra olanlar kzlar
deil erkekler iindir.. diyerek onlar hakknda bilgiler vermektedir.
4174
Ayn ekilde, Hassn
b. Sbitin, iirinde geen, Resulullah onlardan himaye ettin beytini aklarken, Cahiliye
dneminde himaye altna almann kural ve uygulamalar hakknda bilgi verir.
4175
bn
Himn ganimetlerle ilgili bir takm fkh uygulamalara da iaret ettii grlr; Ebu Ubeyde
kaynakl olarak; mer b. el-Hattb, Ermeniyyede bulunan Selmn b. Rebaya mektup
yazarak, ganimette asil at sahiplerini, melez at sahiplerine stn tutmasn emretti
4176
gibi.
c-Neseb Bilgilerine Dair Ziydeleri: bn Him, metinlerde geen her kabile ve
ismin nesebini vermeye alt gibi,
4177
bn shkn zikretmedii baz nesepleri de
zikretmitir.
4178
bn Him, Hz. Muhammedin anne tarafndan nesebini,
4179
Haticenin
nesebini vermi,
4180
Resulullahn, daylar ile akrabalk bann nereden geldiini
aklamtr.
4181

4169
Tarb, 193
4170
bn Him, I, 53
4171
bn Him, II, 587; bn Himn bn shktan olmad halde iire ekledii kelime ve bunu belirttii yerler
iin bkz. bn Him, I, 356; II, 381, 474, 488, 630; III, 52, 138, 155; IV, 376, 381-382, 556, 557, 559, 616
4172
bkz. bn Him, I, 101
4173
bkz. bn Him, I, 60-61, 93; IV, 561, 622
4174
bn Him, I, 89-91
4175
4176
bn Him, I, 41
4177
bkz. bn Him, I, 10, 15-16, 19
4178
Daha ayrntl verdii Huzann nesebi iin bkz. bn Him, I, 91; bn Him, neseb bilgilerinde iirden de
faydalanmtr. Bkz. bn Him, I, 104
4179
bn Him, I, 110
4180
bn Him, I, 189
4181
bn Him, I, 168
443
d-Tarih Hdiselere Dair Ziydeleri: bn Him, bn shkn deinmedii
anlatmad hdiselere de yer vermitir. O, Ebu Kaysn iirinden hareketle Dhis
4182
ve
Htb
4183
savalarn anlatmaktadr. Ayn ekilde, bn shkn nakletmedii baz hdiselerin
nedenleri hakknda da aklamalar getirmitir.
4184

bn Himn, bu trden ziydeleri arasnda, Resulullah(sav)in, olmad zamanlarda
Medine zerine kimlerin vekil brakld,
4185
Savalarda Mslmanlarn iarlar,
4186
Bedr
esirlerinin fidye miktarlar,
4187
Bedrde ldrlen mrikler
4188
ve Bedr esirleri arasnda bn
shkn saymad baz isimleri,
4189
baz hdiselerin tarihlerini,
4190
Hemdn heyeti ile ilgili
haberi ve Resulullahn onlara yazd mektubu,
4191
Resulullahn krallara, eliler
gndermesini,
4192
Amr b. meyye ed-Damr,
4193
Zeyd b. Hrise
4194
ve Ali b. Eb Talibin
4195

seriyyelerini anlatmaktadr.
2. 5. 11. Metne Mdahale
bn Him, bn shkn metnine mmkn mertebe mdahale etmemektedir. Bu
nedenledir ki, her seferinde kendisi araya girerek grn veya haberini nakletmi, haberin
nereye kadar kendisinin, nereye kadar bn shkn olduunu, beyan etmitir. Bu ekilde bn
Him, anlatmlarn birbirine karmasn nlemeye almtr; Kureyza oullarndan
bazlar bana haber verdi ki sznden, Tevrt en iyi bilendir szne kadar bn shkn
szdr. Daha sonrakiler nceki haberin devamdr
4196
bn Him, haber metnine veya iire
bn shkn rivyetinden farkl bir kelime dahi ekleyecek olsa, bunu metnin sonunda
belirtmektedir; Burada geen ard isem ibaresi bn shk dndakilerdendir
4197
gibi.
bn Himn bu tavr, ilm drstlk adna takdire ayandr.
Tespit edebildiimiz kadaryla, bn Him, bn shk metnine sadece bir yerde
dorudan mdahale edip deitirmitir; bn shkn mir b. el-Edbetn ve onu ldren

4182
bn Him, I, 286
4183
bn Him, I, 287-288
4184
bkz. bn Him, I, 185; III, 45; IV, 413
4185
bkz. bn Him, II, 598, 601; III, 43, 45, 46, 49, 64, 102, 190, 203, 209, 213, 220, 234, 279, 284, 289, 308;
IV, 370, 519, 601
4186
bn Him, II, 634; III, 68, 294, 333; IV, 409
4187
bn Him, II, 660
4188
bn Him, II, 714-715
4189
bn Him, III, 7-8
4190
bn Him, III, 191, 213; IV, 560
4191
bn Him, IV, 596-599
4192
bn Him, IV, 606-607
4193
bn Him, IV, 633
4194
bn Him, IV, 635
4195
bn Him, IV, 641
4196
bn Him, II, 565
4197
bn Him, I, 252; ayrca bkz. bn Him, II, 381
444
Muhallim b. Cessmenin haberini anlattktan sonra,
4198
bn Him, Bu haberdeki btn
Muhallimler(yani tekrar isimler) Muhallim b. Cessme b. Kays el-Leysdir. Muhallim ismini
bn shktan bakas rivyet etmitir. Ziydn, bn shktan rivyet ettiine gre, bn shk,
Mleccem demitir
4199
nceki metinlerde denilir ) '-, ( ibaresi ile farkllklara iaret
eden bn Him, sadece burada bizzat deitirme yoluna gitmi, haberi deitirdii ekliyle
nakletmitir.
Btn bunlardan sonra diyebiliriz ki, bn Him, bn shkn nakli zerinde titizlikle
alm, bir metin zerinde yaplabilecek btn ilemleri, bihakkn yerine getirmitir. bn
Him gibi, klasik nakil dneminin dier mellifleri de, bu ilemleri ama az ama ok-
yapmlar, en azndan yapmaya gayret gstermilerdir. Klasik nakil dnemi kaynaklarn,
sradan bir rvi olmaktan karp, orijinal mellif olarak deerlendirilmelerini salayan da
onlarn bu zellikleridir.
2. 6. Tesiri
bn shkn eseri, bn Himn muhtasar olarak naklettii nsha sayesinde mehur
olmutur. bn Himn bu eserinden, Yakb(292/905) Trhinde,
4200
Mesd(346/957)
Murcuz-Zehebinde,
4201
Tabern(360/970) el-Mucemul-Kebrinde, bn Askir(571/1175)
Trhu Dmekinde, bnul-Esr(630/1232) sdl-besinde, Zeheb(748/1347) Siyeru
Almin-Nbelsnda,
4202
bn Kesr(774/1372) el-Bidyesinde
4203
faydalanmtr.
Klasik nakil dnemi mellifleri, siyer yazclnn tasnif/telif dneminden,
karlatrmal nakil dnemine, sorunsuz bir ekilde gemesini salamlar, stadlarnn
eserlerini koruma konusunda, slm kltr tarihi asndan, hayati nemi hiz bir grev if
etmilerdir. Mus b. Ukbe ve Ebu Maerin eserlerinin gnmze ulaamamasnda, bir ok
etkenin yan sra, Abdurrezzk, Ynus b. Bkeyr, bn Him ve hatta bn Sad gibi rvilerinin
olmamasnn da byk pay vardr. u an iin, bn shkn, Mamerin ve hliyle Zhrnin,
Urvenin rivyetlerinden bahsedebiliyorsak, hi kuku yok ki bu dnem melliflerinin
nakilleri sayesindedir.
Klasik nakil dnemi, daha uzun mddet devam etmi, her rvi stadnn eserini
-kabiliyeti nispetinde- sonraki nesillere aktarmak iin almtr. Ancak slm tarih yazcl,
bn Sadla beraber yeni bir boyut kazanm, tek mellife bal naklin yerini, bir ok mellifin
rivyetlerinin karlatrmal olarak aktarld nakil almtr.

4198
bn Him, IV, 626-629
4199
bn Him, IV, 629
4200
Yakb, II, 6
4201
Bkz. Mesd, II, 272
4202
Tarb, 196-200
4203
bkz. bn Kesr, el-Bidye, II, 568, 569, 576, 584
445

B-KARILATIRMALI NAKL DNEM
slm tarih yazclnn gnmze kadar devam eden en uzun dnemidir. Bu dnem
mellifleri, kendilerinden nceki telifleri karlatrmal olarak ele almlar, bir konuyla ilgili
farkl melliflerden gelen rivyetleri sralamlar, tercihlerini veya tenkitlerini buna gre
yapmlardr. Bu dnemin bn Sadla baladn syleyebiliriz. Her ne kadar kendisini,
Vkdnin eserlerini nakletmesi hasebiyle klasik nakil dnemine almak mmknse de, onunla
snrl kalmayarak, kendisinden nceki siyer malzemesinin tamamn kullanmaya almas,
konuyla ilgili farkl melliflerin rivyetlerini nakletmesi, onu yeni bir dnem ierisinde ele
almay gerekli klmtr. Bu dnemin mellifleri, gerek nceki dnemlerde grlen rekabet
ortamndan uzak olmalar, gerekse de siyas ve mezheb taassup ierisine girmemelerinden
dolay, kaynaklardan faydalanma konusunda herhangi bir skntya dmemilerdir.
1-bn Sad(230/845)
bn Sadn nesebi, Muhammed b. Sad b. Mun ez-Zhr el-Basr el-Him
eklindedir.
4204
Kendisi Ben Zhrenin mevlsdr.
4205
Ayn zamanda atalarndan birinin,
Hseyin b. Abdillah b. Ubeydillah b. Abbsn mevls olmas hasebiyle,
4206
Himdir.
4207

Knyesi ise Ebu Abdillahdr.
4208

bn Sad, Basrada 168/784 ylnda dodu.
4209
Bu yzden oraya nispet edilir.
4210
Sonra,
Medine, Kfe ve Badata yolculuklar yapt.
4211
Badatta Tabakt ve Mez mellifi
Vkdnin katipliini yapt.
4212
Vkdnin rencisi ve yardmcs olmasndan dolay
Ktibul-Vkd olarak bilinmektedir.
4213

4204
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160; Mizz, XXV, 255; Zeheb, el-Kif,
II, 174; Mzn, VI, 163; bn Hacer, Tehzb, V, 110; Lisnul-Mzn, VII, 359; Takrb, I, 480; Suyt, Tabakt, I,
186; Subh es-Slih, 338; Emin el-Kudt, 191; Tarb, 354
4205
bn Hallikn, IV, 160; Subh es-Slih, 338
4206
bn Sad, VII, 364; Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Mizz, XXV, 257; Zeheb, el-Kif, II, 174;
bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 359; Subh es-Slih, 338
4207
Zeheb, Tezkira, II, 425; bn Hacer, Tehzb, V, 110; Takrb, I, 480; Subh es-Slih, 338; Tarb, 354
4208
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Mizz, XXV, 255; bn Hacer, Tehzb, V, 110; bn Hacer,
Lisnul-Mzn, VII, 359; Ktip elebi, II, 121; Badatl smail Paa, II, 11
4209
Subh es-Slih, 338
4210
bn Hallikn, IV, 160; bn Hacer, Tehzb, V, 110; Takrb, I, 480; Lisnul-Mzn, VII, 359; Suyt, Tabakt,
I, 186; Subh es-Slih, 338
4211
Subh es-Slih, 338
4212
bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 262; bn Hallikn, IV, 160; Subh es-Slih, 339
4213
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Zeheb, Tezkira, II, 425; bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b.
Muhammed el-Askalan(852/1448), Nzhetul-Elbb fil-Elkb, thk: Abdulazz b. Muhammed b. Slih es-Sedd,
Mektebetur-Rd, I. Bsk., Riyd 1989, 109; Takrb, I, 480; Lisnul-Mzn, VII, 359; Suyt, Tabakt, I, 186;
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 21; Subh es-Slih, 339; Emin el-Kudt, 191
446
bn Sad, Badatta
4214
4 Cemadiyelahir 230(16 ubat 845) tarihinde vefat etti.
4215

Bbu-m kabristanna defnedildi.
4216
Vefat tarihi olarak, 222/836 yl da zikredilmitir.
4217

Ancak dorusu 230 ylnda vefat ettiidir. Vefat ettiinde 62 yanda idi.
4218

Emn el-Kudt, bn Sad, Basra medresesinde zikrederken,
4219
een, Vkd ve bn
Sad ile Medine Tarih ekol, Irak tarih ekol ile birlemi ve grevini tamamlamtr
4220

diyerek onu hem Medine, hem de Irak ekolne dahil eder. Nebrv ise, bn Sadla Medine
Medresesinin ilk dnemi son bulmutur diyerek onu Medine ekol ierisinde
zikretmektedir.
4221
Ancak bn Sad da herhangi bir ekole dahil etmek mmkn
grnmemektedir. Her ne kadar, Irak, Basra, Msr gibi ehirler en az Medine kadar ilm
merkezler haline gelmi, oralarda da alimler yetimeye balam olsa dahi, genel anlamda
siyer haberlerinin ehirlere gre deiiklik arz ettiini veya eyh eksenli nakilden, ehir
eksenli anlatma geildiini sylemek ok zordur. Nitekim, bn Sad, Medine ve Irak ehline
atflarda bulunmakla beraber, bunlardan herhangi birine intisaptan kaynaklanan bir tercihte
bulunmaz. Resulullahn Veda hacc konusunda syledikleri de bunu destekler mahiyettedir;
Yanmzda neye niyet ettii konusunda ihtilaf vardr. Medine halk, Mfrid hacca niyet
ettiini sylerken, onlarn dndakiler, Haccyla beraber Umreye niyet ettiini, karn hacc
yaptn sylerler. Bazlar ise, Mekkeye Umre ile girdi, sonra ona hacc ekledi
demektedirler. Hepsi rivyettir. Allah en dorusunu bilir
4222
Bununla beraber siyer
malzemesinin genilemesine, mezheplerin itikad oluumlarn tamamlamalarna paralel
olarak farkllamalarn balad da grlmektedir. bn Sadn nakilleri arasnda ekollemeyi
artran en nemli anekdot bn mmi Mektmun ismi konusunda naklettiidir; Medine
halk ismi Abdullahtr derken, Irak halk ve Him b. Muhammed b. es-Sib, smi Amrdr
derler. Sonradan onun nesebi konusunda birleirler
4223
Ne var ki, bn Sad, burada da
herhangi bir gr tercih etmemitir.

4214
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Mizz, XXV, 257; bn Hacer, Tehzb, V, 111; Subh es-Slih, 338
4215
bkz. bn Sad, VII, 364; bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 262; Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321;
bnul-Esr, el-Kmil, VII, 18; bn Hallikn, IV, 160; Mizz, XXV, 257; Zeheb, Tezkira, II, 425; bn Kesr, el-
Bidye, X, 750; bn Hacer, Tehzb, V, 111; bn Hacer, Takrb, I, 480; Suyt, Tabakt, I, 186; Brockelman, K.
Trhil-Edeb, II, 21; Badatl smail Paa, II, 11; Subh es-Slih, 338
4216
bn Sad, VII, 364; Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160; Mizz, XXV, 257
4217
bkz. Badatl smail Paa, II, 11
4218
bn Sad, VII, 364; Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160; Mizz, XXV, 257;
Zeheb, Tezkira, II, 425; bn Hacer, Tehzb, V, 111; Takrb, I, 480; Subh Slih, 338
4219
bkz. Emin el-Kudt, 191
4220
4221
bkz. Nebrv, 122
4222
bn Sad, II, 173
4223
bn Sad, IV, 205
447
bn Sadn ismi, Memn dneminde Halkul-Kurn meselesinde
4224
gemektedir.
Cafer el-Mtevekkilin insanlar Kurn konusunda konumay yasaklayarak, bu yzden
hapiste bulunanlar serbest brakncaya kadar geen dnemde,
4225
Memn,
4226
Mutasm
4227

ve Vsik
4228
dnemlerinde devam eden bu mesele yznden bata Ahmed b. Hanbel olmak
zere dnemin bir ok alimi skntya dmtr. 218/833 ylnda Memn, Badat Valisi
shk b. brahime mektup yazarak, Badattaki kad ve muhaddisleri Kurn konusunda
imtihan etmesini ve bunlardan yedi kiiyi de bizzat kendisinin sorgulamas iin yanna
gndermesini emreder. Aralarnda bn Sadn da bulunduu bu yedi kii Rakkada,
Halifenin arzusu dorultusunda cevap vermeleri zerine serbest braklmlardr.
4229
Fayda,
buna dayanlarak bn Sadn Mutezil olduunun iddia edildiini ve haksz yere tenkit
edildiini belirtir.
4230
Halkul-Kurn konusunda Mslman ilim adamlarnn yaklamnn,
4231
bn Sadn bu trden thmetlere muhatap olmasnda etkili olduu kanaatindeyiz.
Mnekkitler, hocas Vkdnin aksine bn Sad hakknda genelde olumlu gr
belirtmilerdir. Hatbul-Badad, Kendisi ilim, fazilet, anlay, adalet ehlindendir. Kendi
dnemine kadar sahabe ve tbina dair byk bir Tabakt telif etti
4232
ve Muhammed
yanmda adalet ehlindendir. Hadisi onun sdkna delildir
4233
derken, Ahmed b. Kmil-bn
Fehm kanalyla gelen, Ben Musab b. ez-Zbeyrin yannda idim. Bize Yahy b. Mn
urad. Musab ona, Ey Ebu Zekeriy, Ktib olan Muhammed b. Sad, bize unlar unlar
rivyet etti dedi. Yahy, Yalan sylemi dedi.
4234
eklindeki rivyetle ilgili olarak da
Hatbul-Badad, Sanrm Musab, Yahyya, bn Sadn naklettii Vkdnin
mnkerlerinden olan hadisler zikretmitir
4235
diyerek onun savunusunu yapmtr. bn Sad
hakknda ayrca, bn Eb Htim, Babama, Muhammed b. Saddan sordum, o, Doru

4224
Devletin resm ideolojisi haline getirilen ve mihne olarak isimlendirilen bu konu hakknda bkz. bn Sad,
VII, 336; bn Serr, 5-36 bnul-Esr, el-Kmil, VI, 423-427; Hudr, ed-Devletul-Abbsiyye, 203-209
4225
Yakb, II, 484
4226
Yakb, II, 467-468
4227
Yakb, II, 472
4228
Yakb, II, 482
4229
bkz. bn Serr, 40-41; bnul-Esr, el-Kmil, VI, 423; bn Kesr, el-Bidye, X, 715
4230
Fayda, Mustafa, bn Sad, DA, stanbul 1999, XX, 294-297, 294
4231
Adem b. Eb ys, bu gr kabul etmenin kfr olduunu savunmaktadr. Bkz. bn Serr, 664-65
4232
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160; bn Hacer, Tehzb, V, 110
4233
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hacer, Tehzb, V, 111
4234
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Mizz, XXV, 257; Zeheb, Mzn, VI, 163; bn Hacer, Tehzb, V,
110
4235
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Mizz, XXV, 257; bn Hacer, Tehzb, V, 110-111
448
syler dedi
4236
; bn Hacer, Sika, byk hafzlardan
4237
; Zeheb, Allame, Hafz
4238
ve bn
Hallikn, Sika
4239
demilerdir.
1. 2. Kaynaklar
bn Sadn, Vkdye oranla dier siyer melliflerinden daha az faydalandn
belirten
4240
Horovitz ksmen de olsa hakldr. phesiz bn Sadn, en nemli kayna
Vkddir. Ancak, Vkdnin rislelerini, kendi kaynaklar ile genileterek eserine der etmi
olan bn Sad, sadece Vkd ile yetinmemi bilakis kendisinden nceki bir ok musennefttan
da faydalanmtr. Nitekim kendisi, Mus b. Ukbe, bn shk, Ebu Maer ve Vkdnin
Mezleri,
4241
Him b. Muhammed b. es-Sibin Kitbun-Nesebi,
4242
Abdullah b.
Muhammed b. Umra el-Ensrnin, Kitbu Nesebil-Ensr,
4243
bn Marufun kitab,
4244
Ali
b. Muhammed el-Kuranin muhtemelen Resulullaha gelen heyetlerle ilgili eseri
4245
ve
melliflerini zikretmedii Nesebul-Ensr,
4246
Kitbu Nesebin-Nebt
4247
ve el-hkm
4248

isimli eserlerden nakillerde bulunmutur. bn Sadn dier siyer melliflerine oranla en ok
Vkdye bavurmas, biraz da ilgi alanlar ile alakal bir durumdur. Dolaysyla bn Sadn,
ayn zamanda Tabakt mellifi olan hocas Vkdyi ska zikretmesi de gayet doaldr.
bn Sad, hocas Vkdnin aksine bn shkn eserini kullanma konusunda herhangi
bir ekince duymamtr. Tespit edebildiimiz kadaryla, bn Sad, bn shka drt kanaldan
ulam ve rivyetlerine yer vermitir. Bunlar; brahim b. Sad,
4249
Hrn b. Eb s,
4250
smil
b. brahim b. Miksem
4251
ve Abdullah b. drstir.
4252

bn Sad da, bn shk gibi ncilleri kaynak olarak kullanmtr. Ancak onun ncilden
faydalanmas, kaynaklar vastasyladr.
4253

4236
bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 262; Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; Mizz, XXV, 257; Zeheb,
Tezkira, II, 425; bn Hacer, Tehzb, V, 111
4237
4238
Zeheb, Tezkira, II, 425
4239
bn Hallikn, IV, 160; ayrca bkz. Zeheb, el-Kif, II, 174; bn Hacer, Lisnul-Mzn, VII, 359
4240
4241
4242
bkz. bn Sad, III, 391; VII, 38
4243
bn Sad, III, 470, 479, 548, 552, 582, 626
4244
bn Sad, IV, 37
4245
bkz. bn Sad, I, 305, 310, 315, 348, 351, 355, 357
4246
Bu bn Umrann eserinden baka bir eserdir. Zira o, Kitbu Nesebil-Ensra baktk, onda nesebini
bulamadk. Orada Mlik b. Amr b. Atk b. Amr b. Mebzlu bulduk. O, mir b. Mlik b. en-Neccrdr. Nesebul-
Ensrda bulduumuz ise Mlik b. Amrdr demektedir. Bkz. bn Sad, III, 626
4247
bn Sad, IV, 371
4248
bn Sad, V, 74
4249
4250
4251
bkz. bn Sad, IV, 117
4252
4253
bkz. bn Sad, I, 104, 360-363
449
Bunlara ek olarak bn Sad, Ebu Damre, Ebul-Veld et-Teylus, Enes b. Iyd,
Hueym, bn Eb Fudeyk, bn Ulye, Maan b. s ve Sfyn b. Uyeyneden nakillerde
bulunmutur.
4254
slm ncesi haberlerinde ise, Him b. Muhammed b. Sib el-Kelbye
(206/821) ve Vkdye dayanmtr. bn Sad, Tabakt ksmndaki ana kaynaklarn ise,
eserinin banda zikretmitir.
4255

1. 3. Rvileri
Kendisinden rivyet edenler arasnda, Ahmed b. Ubeyd, Ahmed b. Yahy b. Cbir el-
Belzur, Ebu Bekr b. Ebid-Dny, Ebu Muhammed Hris b. Eb sme et-Temm, Hseyin
b. Muhammed b. el-Fehm gibi isimler zikredilmitir.
4256
Taber, bn Sadn rivyetlerine,
Haris b. Muhammed kanalyla ulamaktadr.
4257

1. 4. Eserleri
bn Sad, Vkdnin kitaplarnn yannda olduu drt kiiden biri olarak
saylmaktadr.
4258
bn Sadn kitaplarnn ok olduunu ifade eden Hatbul-Baddnin
4259

muhtemelen kastettii Tabaktndaki blm balklardr. Yoksa, bn Sada nispet edilen
eser says snrldr. Bunlar;
1- Kitbu Ahbrin-Neb(sav) ve Mezhi ve Seryihi,
4260

2- Tabaktus-Sahabe vet-Tbin vel-Hulef(et-Tabaktul-Kbr/Kebr),
4261

3- et-Tabaktus-Sur(Sar),
4262

4- ez-Zhruful-Kasr f Tercmeti Eb Sad el-Basr,
4263

5- el-Kasidetul-Hulvniyye f ftiharil-Kahtaniyyn alal-Adnniyyn,
4264

Zeheb, onun eserlerini sayarken, et-Tabaktul-Kebr, et-Tabaktus-Sar ve Trh
musannafdr
4265
demektedir.

4254
bkz. bn Eb Htim, el-Cerh, VII, 262; Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160;
Zeheb, Tezkira, II, 425; el-Kif, II, 174; bn Hacer, Tehzb, V, 110; Lisnul-Mzn, VII, 359; Suyt, Tabakt,
I, 186
4255
bkz. bn Sad, III, 5- 6
4256
bkz. bn Hallikn, IV, 160; Zeheb, Tezkira, II, 425; el-Kif, II, 174; bn Hacer, Tehzb, V, 110; Lisnul-
Mzn, VII, 359; Suyt, Tabakt, I, 186
4257
bkz. Taber, Trh, I, 505, 515-516; II, 220
4258
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160; Zeheb, Tezkira, II, 425
4259
bkz. Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321; bn Hallikn, IV, 160; ayrca bkz. Zeheb, Tezkira, II, 425
4260
bnun-Nedm, bn Sadn eseri olarak sadece bunu zikretmektedir. Bkz. bnun-Nedm, 196; Zehebnin,
bn Sadn eserlerini sayarken zikrettii, Trh, muhtemelen bu eserdir. Bkz. Zeheb, Tezkira, II, 425
4261
Zeheb, Tezkira, II, 425; Ktip elebi, II, 121; Badatl smail Paa, II, 11; Brockelman, K. Trhil-Edeb, II,
21; Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 487
4262
Zeheb, Tezkira, II, 425; Badatl smail Paa, II, 11
4263
Badatl smail Paa, II, 11; Kehhle, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, 487
4264
Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 22; eserleri konusunda ayrca bkz. Horovitz, el-Mez, 127-128; Subh
es-Slih, 339; ulul, el-Vkd, 162-163; Fayda, bn Sad, DA, XX, 297
4265
Zeheb, Tezkira, II, 425
450
1. 4. 1. et-Tabaktul-Kbr
4266

Tabakt hakknda Hatbul-Badd, Sahabe, tbin ve zamanna kadar ki halifelerle
ilgili byk bir Tabakt telif etti. O, bu almasnda olduka baarldr derken,
4267
bn
Hallikn da, Bu eser on be ciltti. Kendisinin Kk Tabakt(et-Tabaktus-Sur) da
vardr
4268
demektedir. Bir ok aratrmac, ilk kitabn(Ahbrun-Neb, Tabaktul-Kebr
ve Sar) aslnda tek bir kitap olduunu tercih etmektedirler. Zira, dierlerinin ieriklerine
Tabaktta ulamak mmkndr.
4269
Ktip eleb, on be cilt olarak kaleme ald eseri daha
sonra muhtasar hale getirdiini syler.
4270

Daha nce de deindiimiz gibi, bn Sadn, Tabaktnda, en nemli kayna
Vkddir. Ancak, hocasnn eserine, kendi ulat biyografileri de eklemi, gerek ierik
gerekse de kemiyet olarak gelitirmi, hacimli zgn bir eser meydana getirmitir.
Tabakt, Hris b. Seleme, Hseyin b. Fehm, Ahmed b. Ubeyd, bn Ebid-Dny ve
daha baka rviler aracl ile gnmze ulamtr.
4271
bn Sadn talebeleri, eserin iki ana
ksmn, siyer(Ahbrun-Neb) ve Sahabe, tbin, tebeut-tbinin hayatlar (tabakt)
blmlerini ayr ayr rivyet etmilerdir. 300/912 yl civarnda bn Maruf bu iki blm
birletirerek imdiki eklini vermitir.
4272

bn Sad, Hz. Peygamberin hicretten sonraki faaliyetlerini ele ald Medine
dneminin yazlmasnda bn shktan daha farkl bir yntem izlemitir. bn shkn,
hdiseleri kronolojik bir srayla ele almasna karlk, bn Sad, Hz. Muhammedin devlet
bakanlarna, kabile reislerine gndermi olduu slma davet mektuplar ve kabile
heyetlerinin gelmeleri haberlerinde olduu gibi ayn konular bir arada incelemitir.
4273
Ancak
buradan bn Sadn, kronolojiye dikkat etmedii gibi bir sonu karlmamaldr. O da,
kendisinden nceki siyer mellifleri gibi belli bir sralama dahilinde konular ele almtr.
Horovitz, bn Sadn, Delilun-Nbvve haberlerinin ilk toplaycs olduunu
syler.
4274
Kendisinden nceki siyer melliflerinin de delil haberleri zikretmi olmalarna
karn, ilk olarak belli balklar altnda bunlar nakledenin bn Sad, olduuna phe yoktur.

4266
Bu eserin nshalar, evirileri ve ierii konularnda bkz. Brockelman, K. Trhil-Edeb, II, 21-22; Fayda,
bn Sad, DA, XX, 296-297
4267
Hatbul-Badd, Trhu Badd, V, 321
4268
bn Hallikn, IV, 160; Suyt, Tabakt, I, 186
4269
bkz. Subh es-Slih, 339
4270
Ktip elebi, II, 121
4271
Fayda, bn Sad, DA, XX, 296
4272
4273
bkz. Fayda, bn Sad, DA, XX, 295
4274
451
bn Sad, kendisinden nceki dank malzemeyi bir araya getirerek, belli bir tasnife tabi
tutmutur.
Bu eser, eldeki mevcut en eski Ricl kitab olmas bir yana, Vkdnin eserlerinin
naklinde de nemli bir yeri vardr. Ayn ekilde slm kltr ve medeniyeti asndan
ierisinde dank ekilde yer alm olan, sosyal ve kltrel hayata dair bilgiler olduka
deerlidir.
1. 5. Metodu
bn Sadn, siyere mteallik olan eserinin birinci ksmnda zikrettii senedleri, tespit
edip, belli bir tasnife koymak ayr bir almaya konu olabilecek kadar hacimlidir. O, haberin
kaynan verme konusunda olduka hassas davranm, kendisine ulaan btn haberleri
mutlaka senedleri ile birlikte zikretmitir. Bununla beraber, bn Sad, Tabakt ksmnda,
bazen mellifin senedini tekrarlamamakta, sadece mellifin ismini vermekle iktifa etmektedir.
bn Sad, siyer blmnde ayr ayr onlarca sened zikretmekle beraber, toplu isnda
bavurduu yerler de olduka oktur. Hatta, neredeyse btn haberlerinde toplu isnda
bavurduunu syleyebiliriz. Bu adan selefleriyle arasndaki fark barizdir.
4275
phesiz,
kendisinden nceki siyer literatrn elinde toplam olmas, onun youn bir ekilde toplu
isnda bavurmasnda en nemli etkendir. Kendisi, telfik senedinden sonra buna iaret olarak,
tpk daha nceki siyer mellifleri gibi; Bazlarnn haberi bazlarnn haberine dahil oldu.
Dediler ki
4276
; ..bazlar bazlarna ekledi
4277
; Ayn ekilde bunlardan daha bakalar
da bu haberin bir ksmn bana rivyet ettiler. Dediler ki
4278
gibi ifade kalplarn
kullanmtr. bn Sadn, gazve ve seriyye haberlerinde kulland, ) ,'' ( dediler ki ibaresi
bataki genel isnda
4279
atftr. bn Sadn bu konuda hocas Vkdden etkilendii aikardr.
bn Sad, daha ok ikili senedden mteekkil toplu isnda bavurmutur. Daha
ncekilerden byle bir metot beklemek imkanszdr. Zira ellerinde genellikle bir veya iki
haber ularken, imdi bn Sadn elinde bir ok haber kayna vardr. Aslnda iki farkl
senedle zikredilen haberlerin dierlerine gre ayet kaynak kii farkl ise -daha gvenilir bir
haber olduunu sylemek mmkndr. ki veya daha ok senedle gelmi olmasna karn

4275
bn Sadn eserinin ilk iki cildindeki birleik isndla verdii haberler iin bkz. bn Sad, I, 88, 90-91, 94, 99-
102, 116-119, 124, 126, 145, 201-202, 205, 208, 210-211, 213, 216-217, 219-221, 230, 238, 241, 244, 246, 248-
249, 258, 264, 305, 321, 348, 470-472; II, 202, 206, 213, 249-250, 225, 273, 284, 309-311
4276
bn Sad, I, 91, 102, 116, 118, 202, 208, 214, 217, 221, 227, 258, 264, 305, 470 vd.
4277
bn Sad, I, 348, 472; II, 201; IV, 37
4278
bkz. bn Sad, I, 126, 214, 216
4279
bn Sad, II, 5
452
kaynak kiinin ayn olmas durumunda ise, haberin gvenilirlii tek senedle gelen haberle
ayn konumdadr.
bn Sad, telfikten doan skntlar gidermek iin haber metinlerindeki farkllklara
iaret etmi,
4280
bu suretle de telfike yneltilen kimin neyi sylediinin belli olmad
eletirisini ortadan kaldrmay hedeflemitir; Vehb b. Cerr b. Hzim ve Affn b. Mslim ve
Amr b. el-Heysem(Hepsi)-ube-Hakem-brahim-Esved, ieye Resulullah(sav) evinde ne
yapard? dedim. O, Ailesine yardm ederdi. dedi. Vehb b. Cerr haberinde, Namaz vakti
gelince kar, namaz klard; Affn haberinde, Namaz gelince namaza kalkard; ube ve
Sahifede, Namaza kard vardr. ube, namaza kalkard ibaresini de
kaydetmitir.
4281

bn Sad, telfik haberlerinde sadece metin zerinde farkllklara iaret etmekle
yetinmemi, bilakis seneddeki farkllklara da iaret etmitir; Esved b. mir ve Heysem b.
Hrice(kisi)-Yahy b. Hamza-Zeyd b. Vkd ve Numn-Mekhl,[Metin]. Heysem,
haberinde Numn zikretmemi, Zeyd-Mekhl demitir
4282
Onun telfike bavurma gerekesi
olarak, her seferinde isnd zikretme klfetinden kurtulmak ve ayn zamanda konu
btnln bozmamak olduunu syleyebiliriz. Ancak esas nokta, konu btnln
salamaktr.
Tabaktta muhtemelen mstensihlerden kaynaklanan sened hatalar da grlmektedir.
Nitekim bn Sad, eserinin bir ok yerinde ana kaynaklarndan olan Ali b. Muhammed el-
Kuraden haberler nakletmitir.
4283
Ne var ki, baz yerlerde isim, mstensihlerin dikkatsizlii
sebebiyle Muhammed b. Ali el-Kura
4284
eklini almtr.
bn Sadn, Muhammed b. Sad-Babam-Amcas-Babas-Babasndan-bn Abbs
4285

gibi aile senedleri de vardr.
bn Sad, kitabnda bir ok ayeti, gerek delillendirme konusunda olsun gerekse de
haber kayna olarak olsun kullanmaktadr.
bn Sadn, ok ender olarak atfta bulunduu baz ilim ehlini
4286
onun gizledii bir
kaynak olarak deerlendirmek yanl olacaktr. Bilakis bn Sad, bir kaynaa irca edemedii,

4280
bkz. bn Sad, I, 406, 432, 437, 442, 466, 472, 488; II, 24, 30, 102, 139, 187, 193, 206, 209, 252, 276, 278,
281, 294, 300
4281
bn Sad, I, 365-366
4282
bn Sad, I, 496
4283
bkz. bn Sad, I, 305, 309, 310, 315, 316, 348, 351, 355, 357
4284
bkz. bn Sad, I, 310, 315
4285
bkz. Taber, Trh, II, 62, 85
4286
bn Sad, IV, 261
453
duyuma bal haberlerinde bu ifadeyi kullanmtr. Ayn ekilde onun kulland
ashabmz
4287
ibaresini beraber olduu ilim ehli olarak deerlendirmek gerekir.
bn Sad da kendisinden nceki siyer mellifleri gibi eserinde bir ok vesikay
nakletmitir. O, sadece Resulullah(sav) dnemine ait vesikalar deil, Him b. Abdimenfn
Kayserle yapt anlama, Kayserin, Necye Kureyin topraklarna girmesine izin
vermesi konusundaki mektubu
4288
gibi, slm ncesi dneme ait vesikalardan da rnekler
vermitir.
Resulullahn mektuplarn ilk kez tek balk altnda toplayan
4289
bn Sad, bu
mektuplarn bazlarnn metnini, bazlarnn ieriini, bazlarnn ise sadece ismini vermitir.
bn Sad, Resulullahn, devlet bakanlarna gnderdii mektuplarnn yan sra,
4290
daha
birok mektubunu nakletmitir.
4291
bn Sadn, sz konusu vesikalar birleik isndla
nakletmi olmas,
4292
tek bir kaynaa bal kalmadn, zel aratrma yaparak deiik
kaynaklardan topladn gstermektedir. bn Sad, vesika olarak sadece mektuplara yer
vermemi, anlama metinlerini de zikretmitir.
4293
Kendisinin, vesikalarn akbetleri hakknda
da bilgiler verdiini ayrca belirtelim.
4294

bn Sadn eserinde, uydurma olduu belli olan bir ok vesikaya ulamak
mmkndr. Bu tr vesikalarn en nemli zellii, bireysel menfaatlerin n plana karld,
kendisinin, ailesinin veya kabilesinin, bir ykmllkten muaf tutulduklarn beyan eden
metinlere sahip olmalardr. erik gibi, vesikann teknik analizi de shhati konusunda nemli
ip ular verecektir. Vesikann henz Mslman olmam biri tarafndan yazlmas veya
hayatta olmamas, ahitlerin konumlar, Resulullah dnemine aitse mektupta tarih bulunmas,
sonradan konulacak olan vergi, har vs.nin zikredilmesi gibi hususlar, vesikann shhatini
olumsuz anlamda etkileyen unsurlardr. bn Sadn nakilleri arasnda yer alan, bu trden
shhati pheli mektuplara rnek olarak;

4287
bn Sad, VI, 249
4288
bn Sad, I, 78
4289
bkz. bn Sad, I, 258
4290
Necye gnderdii mektuplar iin bkz. bn Sad, I, 258-259; Kaysere mektubu iin bkz. bn Sad, I, 259;
Kisraya mektubu iin bkz. bn Sad, I, 259; Mukavksa mektubu iin bkz. bn Sad, I, 260; assn Melikine
mektubu iin bkz. bn Sad, I, 261
4291
bkz. bn Sad, I, 258-291
4292
bkz. bn Sad, I, 258
4293
bkz. bn Sad, I, 289, 302, 303, 325, 335, 340, 344; II, 34, 97, 166; bn Sad, Amr b. el-sla, Muviye b.
Eb Sfyn arasndaki anlamann metni gibi, sonraki dnemlere ait vesikalar da kaydetmitir. Bkz. bn Sad,
IV, 254
4294
bkz. bn Sad, I, 280, 302, 303, 355; II, 34
454
1- Mallarnn koruma altna alndn ieren ve Muviyenin yazd sylenen,
Resulullahn, Reba b. Z Merhab el-Hadramye, kardelerine, amcalarna mektubunu,
4295

2-Arazilerinin kendisinden sonra gelen soyuna ait olduunu ifade eden ve Ali(ra)
tarafndan yazlan Hz. Muhammedin, Nuaym b. Evse yazd mektubunu,
4296

3- Resulullahn, Abd Yas b. Vale el-Hris,
4297
Ben Cuayl
4298
ve Nehel b. Mlik
el-Vilye,
4299
Har ve r onlardan kaldran mektuplarn,
4-Hz. Peygamberin, bireysel menfaatlerin ne karld, Bill b. el-Hrise
mektubunu,
4300

5- Resulullahn, Ben Cenbeye-Makna Yahudileri- yazd, onlarn cizye ve suhre
vergilerinden muaf tutulduklarn beyan eden mektubunu,
4301

6-Hz. Muhammedin, Sakfe yazd, Hasan ve Hseyinin ahit olduu,
4302
onlara,
Allahn ve Muhammed b. Abdillahn zimmetini zikrettii mektubunu
4303
sayabiliriz.
bn Sad da eserinde bir ok iire yer vermitir. Hdise ile alakal iir getirme gelenei
bn Sadda da devam etmektedir. Kendisi, Huzadan bir grubun Abdulmuttalibe gelerek,
anlama yapmalar zerine Abdulmuttalibin iirini,
4304
Mriklerin Talib b. Eb Talibi ve
dier Ben Himi zorla Bedre karmalar zerine, Talibin iirini,
4305
ayn hdise ile alakal
olarak Nevfel b. el-Hrisin iirini
4306
nakleder.
bn Sad, iirden haber tercihinde de faydalanmtr. Nitekim, Hendek Gazvesine
katlan kabileler hakknda; Birincisi yani, onlarn Hris bn Avf ile beraber hazr
bulunduu gr daha dorudur. Zira onu Hassn b. Sbit hicv etmitir
4307
diyerek iiri
tercih nedeni olarak kullanr. Bununla beraber, mutlak manada iirin delil olamayaca
grndedir.
4308

bn Sadn eserinde imal iirlere de rastlamak mmkndr. Daha nceki siyer
kaynaklarnda da tekrar edilen, Kaza Umresinde Abdullah b. Ravahann, Sizinle tenzili iin

4295
bkz. bn Sad, I, 266
4296
bkz. bn Sad, I, 267
4297
bn Sad, I, 268
4298
bn Sad, I, 270
4299
bkz. bn Sad, I, 284
4300
bn Sad, I, 272
4301
bn Sad, I, 277
4302
bn Sad, I, 285
4303
bn Sad, I, 284
4304
bn Sad, I, 86
4305
bn Sad, I, 121
4306
bn Sad, IV, 45
4307
bn Sad, II, 66
4308
bkz. bn Sad, II, 81
455
savatmz gibi/ tevili iinde savatk beytini nakletmekte, ancak shhati konusunda
herhangi bir ey sylememektedir.
4309
Bununla beraber, nadiren de olsa iir tenkidinde
bulunmutur.
4310

1. 5. 5. Rivyetleri
bn Sad, slm ncesi dneme ait haberlerle de ilgilenmitir. Peygamberler tarihi ile
ilgili nakillerin ounu Him b. Muhammed b. Sib el-Kelbden alan bn Sadn, zikrettii
haberler arasnda; Adem(as)n ya, yaratlmas,
4311
Havv,
4312
drs(as),
4313
Nh(as),
4314

Nh(as)n ocuklar, Babil,
4315
brahim(as)
4316
ve smail(as)
4317
hakknda rivyetler bulmak
mmkndr.
Siyer malzemesinin genileme sreci bn Sadla beraber dorua ulamtr. bn Sad,
kendisinden nce siyer melliflerinde ender olarak grlen, Resulullahn isimleri,
4318

Resulullah emzirenler, st erkek ve kz kardelerinin isimleri,
4319
Resulullahn
fizyonomisi
4320
gibi konulara daha fazla yer vermitir. bn Sad, irhast haberlerine yer
verdii gibi,
4321
Nbvvet alametleri hakknda da rivyetler nakletmitir.
4322
bn Sadn
naklettii bu haberlerin ok az Vkd ve bn shk

kaynakldr. Bu durum da ilgili haberlerin
tarih srete geliimini ve genilemesini gstermesi bakmndan dikkate deer bir hdisedir.
bn Sadn zikrettii mucize haberleri arasnda; Resulullahn kalkanndaki ko ba resminin
Allah tarafndan giderilmesi,
4323
hicrette rmcein maarann azna a rmesi,
4324
direin
alamas,
4325
bir kurdun vahi hayvanlarn elisi olarak gelmesi,
4326
Rdvn biatinde,
parmaklarndan su kmas,
4327
zehirlenmesi ve bunu koyunun haber vermesi,
4328
Katde b.

4309
bn Sad, II, 121
4310
bn Sad, I, 80
4311
bn Sad, I, 25-39
4312
bn Sad, I, 39-40
4313
bn Sad, I, 40
4314
bn Sad, I, 40-45
4315
bn Sad, I, 43-44
4316
bn Sad, I, 46-48
4317
bn Sad, I, 48-52
4318
bn Sad, I, 104-106
4319
bn Sad, I, 108-112
4320
bkz. bn Sad, I, 410-425
4321
bkz. bn Sad, I, 150-168
4322
bkz. bn Sad, I, 170-190
4323
Taber, Trh, II, 220
4324
bn Sad, I, 228
4325
bn Sad, I, 250-253
4326
Vkd kaynakldr. Bkz. bn Sad, I, 359
4327
bn Sad, II, 98
4328
bn Sad, II, 201
456
Numnn gzn yerine koymas,
4329
elilerinin gnderildikleri kavmin dile ile
konumas
4330
gibi nakillere rastlamak mmkndr.
Kendisinden nceki siyer mellifleri gibi bn Sad da, kimsenin nakletmesinin
mmkn olamayaca, kurgusal anlatmlara yer vermitir. Resulullahn vefat haberinde lm
melei ile smail isimli baka bir melek arasnda geen konuma,
4331
eytann Mute
Savanda Cafere gelerek hayat sevdirmesi
4332
gibi rivyetlerini bu kategori ierisinde
deerlendirmek mmkndr.
Bedre katlan meleklerin sarklar, sarklarnn renkleri,
4333
eytann Uhud Savanda
Muhammed ldrld diye barmas,
4334
Huneyn Savanda, meleklerin sarklar,
4335
Uzz
ve Mentn iinden siyah bir kadnn kmas,
4336
eytann Cafere gelerek yaam
sevdirmeye almas
4337
gibi bn Sadn rivyetlerinde de cin, eytan ve meleklerin bilfiil
hdiselerde yer ald grlmektedir.
bn Sadn rivyetleri arasnda fkh uygulamalarla ilgili nakiller de vardr. O,
Ramazan orucu, Ftr, zekat, Kurban bayramlar, kurban
4338
gibi ibadetlerin ne zaman farz
veya snnet olduklarna dair bilgiler vermektedir. Bu adan eseri, ibadetler tarihi asndan
da nemli bir kaynak konumundadr. bn Sad, Vkdye dayanarak Medine fukahasnn
grlerine de yer vermitir.
4339

bn Sad, Resulullahn Medine,
4340
Ben Lihyn
4341
ve Bedre gidi gzergahlar,
4342

gibi daha bir ok hdisenin coraf konumlarn zikretmeyi ihmal etmemitir.
4343

bn Sadn eserinin bir dier nemi ise, sosyal ve kltrel hayata dair bilgiler
vermesidir. O, gerek Neb(sav)in hayat ksmnda olsun, gerekse de biyografiler ksmnda
olsun, bu alanda deerli bilgiler aktarmaktadr; Kitabet(yaz), Araplar iinde azd
4344
;

4329
bn Sad, III, 453
4330
bn Sad, I, 258
4331
bn Sad, II, 258-260
4332
bn Sad, IV, 37
4333
bkz. bn Sad, II, 16
4334
bn Sad, II, 42, 44-45
4335
bn Sad, II, 151
4336
bn Sad, II, 146-147
4337
bn Sad, IV, 37
4338
bkz. bn Sad, I, 248-249
4339
bkz. bn Sad, I, 249
4340
bn Sad, I, 232-233
4341
bn Sad, II, 79
4342
bn Sad, II, 13
4343
bkz. bn Sad, I, 257; II, 7, 9, 31, 35, 60; III, 397
4344
bn Sad, III, 465. Bu cmleyi bn Sad devaml surette tekrar etmektedir. Bkz. bn Sad, III, 498, 522, 526,
531
457
Cahiliyede ve slmn balarnda Araplara gre Kmil, Arapa yazmasn bilen
4345
;
Bedrus-Safr, Araplarn toplanma yeri ve pazar idi. Zilkade aynda kurulur, son sekizinde
dalrd..
4346
gibi bir ok sosyal, ticr ve kltrel hayata dair bilgiler aktarmtr.
bn Sad, dnce hareketlerinin k noktalar hakknda da bilgiler vermekte,
psikolojik tahlillerde bulunmaktadr.
4347
Ayn ekilde, slm tarihindeki ilk uygulamalar
4348

bn Sad, hdiseye konu olan ahslarn neseplerini de zikretmitir. Onun, neseb
konusunda da ana kayna Him b. Muhammed b. Sib el-Kelbdir.
4349
bn Sad, nesepler
arasndaki ihtilaflarn nedenlerini, bunlarn iyi korunmam olmasna ve ehl-i kitaptan yaplan
evirilere balamakta,
4350
dolaysyla neseb bilgilerine fazla gvenilemeyeceini ifade
etmektedir.
bn Sad, daha nceki siyer melliflerinde olduu gibi, eserinde isim listelerine de yer
vermitir. Onun zikrettii listeler arasnda;
1-Habe hicretine kanlar,
4351

2-Ensrdan ilk Mslman olanlar,
4352

3-Resulullaha dmanlk yapanlar,
4353

4-I. Akabeye katlanlar,
4354

5-Ensrdan Mslman olan kabileler,
4355

6- Bedirde ehit olanlar,
4356

7-Uhudda ehit olanlar
4357
ve ldrlen mrikler,
4358

8- Hayberde ldrlen Yahudilerden bazlar,
4359

4345
bn Sad, III, 542
4346
bn Sad, II, 60; ayrca bkz. bn Sad, I, 257; II, 44; IV, 159
4347
Tevvbn hareketi hakknda verdii bilgiler, bu trden rivyetleri arasndadr; Hseyin b. Aliye Kfeye
gelmesi iin mektup yazanlar o gelince, ondan uzak durdular. Onunla beraber savamadlar. Onlarn ek ve
ekinceleri oktu. Hseyin ldrlnce Sleyman b. Surad b. el-Cevn, Mseyyib b. Necebe el-Fezr ve
Hseyini yalnz brakanlar, onunla beraber savamayanlar piman oldular. Dediler ki bkz. bn Sad, IV,
292-293
4348
bkz. bn Sad, II, 61, 107, 129
4349
bkz. bn Sad, I, 53-66
4350
bkz. bn Sad, I, 57-58
4351
bn Sad, I, 204
4352
bn Sad, I, 218-219
4353
bn Sad, I, 200-201
4354
bn Sad, I, 220
4355
bn Sad, I, 219
4356
bn Sad, II, 17-18
4357
bn Sad, II, 42-43
4358
bn Sad, II, 43
4359
bn Sad, II, 107
458
9- Mellefe-i Kulbtan kimlere ne kadar verildii,
4360

10- Seriyyelerin isimleri ve tarihleri
4361
gibi listeler vardr.
bn Sad, bu listeleri kendisine ulat ekliyle tam olarak zikretmemi, onlar zerinde
bir takm tasarruflarda bulunmutur. Nitekim, Hayber savanda ldrlen Yahudilerin
isimleri ile ilgili olarak; Bizlere isimleri sylenenlerden sadece bazlarn, kavmin ileri
gelenlerinden olduklar iin zikrettik
4362
diyerek seme listeler oluturduunu ifade etmitir.
Melliflerin zikrettii listeler arasndaki, uyumazlklara ilk dikkat eken bn Saddr.
Tabaktnda, biyografileri verirken, Mus b. Ukbe, bn shk, Ebu Maer ve Vkdnin
Mezlerindeki listeleri karlatrmal olarak kullanm, aralarndaki uyum ya da ihtilaflara
iaret etmitir. Nitekim, Bedre katlanlarn saysn, drt kaynandan karlatrmal olarak
zikretmektedir.
4363
bn Sad, btn listelerde bu karlatrmaya atfta bulunmakta, bylece de
listeleri yeniden dzenlemektedir; Midlc b. Amr, Bedr ve Uhuda ve btn savalara
katld. Onu Muhammed b. shk, Ebu Maer ve Muhammed b. mer zikrediyor. Mus b.
Ukbe ise zikretmiyor
4364
; Onu(Ayys b. Eb Reba), Mus b. Ukbe ve Ebu Maer
kitaplarnda Habee kanlar arasnda zikretmezler
4365
; Bunu, Mus b. Ukbe, Muhammed
b. shk, Ebu Maer, Muhammed b. mer zikretmilerdir. Onlar bu konuda icma
etmilerdir
4366
gibi bir ok yerde karlatrma yaparak birletikleri veya ihtilafa dtkleri
konular zikretmitir. Bu adan baktmzda onun, listeler konusunda bir otorite olduunu
syleyebiliriz.
bn Sad, naklettii hdiselerin tarihlerini mutlak surette zikretmitir. Onun, btn
kaynaklara ulam olmas hasebiyle, gerek Vkd, gerekse de dier siyer melliflerinden
daha iyi bir konumda olduunu sylemek durumundayz.
1. 5. 7. Tenkit
Horovitz, bn Sadn, eserinde ahs mlahazalarn asla zikretmediini, neredeyse
kaynaksz hibir sznn olmadn iddia eder.
4367
Oysa, bn Sad, stad Vkd gibi,
haberlerin shhati konusunda aklamalar da bulunmu, rivyet tercihini aklamtr; Amr b.
Srkann kardei Abdullah b. Srkann Bedre katldn sadece bn shk sylyor. Bu

4360
bn Sad, II, 152-153
4361
bn Sad, III, 46
4362
bn Sad, II, 107
4363
4364
bn Sad, III, 98
4365
bn Sad, IV, 129
4366
bn Sad, III, 123; ayrca bkz. I, 51; III, 98, 454; IV, 120
4367
459
yanmzda sebt deildir
4368
; Birinci gr yani, babasnn Resulullah(sav) henz domadan
vefat ettii haberi dorudur
4369
;Bu hatadr. Annesinin kabri Mekkede deil, el-
Ebvdadr
4370
gibi daha bir ok yerde haber tercihini veya tenkidini yapmtr.
4371
Btn
bunlardan sonra, bn Sadn kendi grn zikretmedii yolundaki bir gre katlmak
mmkn deildir.
bn Sad, z kalan rivyetleri de iaret etmek suretiyle tenkitte bulunmutur; Enes b.
Mlik kaynakl olarak, Resulullahn Mekke ve Medinedeki zaman ile ilgili bir haber
naklettikten sonra, Bu Enesin grdr. Mekkede on yl kaldn ondan baka syleyen
kimse yoktur
4372
; Bedrin tarihi ile ilgili grleri verdikten sonra, Muhammed b. Sad dedi
ki, Hlid b. Hdtan gelen Ramazann 17si Cuma gn eklindeki tarih sebttir. O, Cuma
gn oldu. Pazartesini ifade eden haber azdr
4373

bn Sadn, tercih nedenleri arasnda, ounluun grnn etkili olduunu
syleyebiliriz. Genellikle o, rivyetler arasnda karlatrma yaparak, en ok zikredilen
gr kabul etmitir; bn Sad, Abdullah b. Muhammed b. Umrann rivyet ettiinin
doru olduunu zannetmiyorum. nk bunlar siyer ve mezyi dierlerinden daha iyi
bilirler.
4374
; Bu Mus b. Ukbe, Muhammed b. shk, Ebu Maer ve Muhammed b. merin
rivyetindedir. Bu konuda birlemilerdir. Aralarnda sadece Muhammed b. shk, kardei
Abdullah b. Srkann katldn syler. Ondan bakas bunu zikretmez. Bu yanmzda sebt
deildir
4375
gibi aklamalarla zerinde birleilen veya kaynak asndan ounluun
rivyetini kabul ettiini ifade eder.
4376

Bunun tek istisnas alanlarnda otorite kabul ettiklerinin rivyetidir; Ebu Maer ve
Muhammed b. shk, Rfi b. Zeyd derler. Abdullah b. Muhammed b. Umra el-Ensr onlara
muhalefet eder. Kendisi Ensrn neseb alimi idi
4377
Grlecei zere, ittifak dahi etmi
olsalar, Ensrn neseb alimi olarak deerlendirdii Abdullah b. Umrann neseb
konusundaki grne iltifat etmitir.
Nakledilen haberle ilgili olarak, reddini gerektirecek veya tercih sebebi olabilecek
herhangi bir karine bulunmad zamanlarda bn Sad, herhangi bir tercihte bulunmayarak,

4368
bn Sad, III, 385
4369
bn Sad, I, 100
4370
bn Sad, I, 117
4371
bkz. bn Sad, II, 12, 24, 41, 64, 107, 166, 206, 233, 237, 287, 309; III, 79, 203, 386, 402, 454; IV, 120, 135
4372
bn Sad, I, 190
4373
bn Sad, II, 21
4374
bn Sad, III, 627
4375
bn Sad, III, 386
4376
bkz. bn Sad, II, 6, 44; III, 168, 402; IV, 135
4377
bn Sad, III, 442; Abdullah b. Muhammed b. Umradan dier nakilleri iin bkz. III, 469, 477, 478, 479,
480, 481, 482, 487, 493, 502, 514
460
haberleri pe pee sralamaktadr. Nitekim, Resulullahn sa ve sakaln boyatmadna dair
haberleri naklettikten sonra
4378
Resulullah(sav) boyatt diyenlerin zikri bal altnda,
aksini syleyenleri nakletmesi
4379
onun herhangi bir tercihte bulunamadnn gstergesidir.
bn Sad, gr sahipleri say olarak eit olduu durumlarda da, herhangi bir tercihte
bulunmaz; Him b. Muhammed, Mabed b. el-Hris der. Muhammed b. mer ise,
Mamer b. el-Hris der
4380
; Mus b. Ukbe ve Muhammed b. shk, Sad b. Amr Ebu
Maer ve Muhammed b. mer ise, Mabed b. Amr derler
4381
bn Sad, siyer alannda iki
otorite olarak kabul ettii bn shkla Vkdnin rivyetleri arasnda da herhangi bir tercihte
bulunmamaktadr. Haberi sunarken, bazen, Bu bn shkn rivyetidir. Muhammed b. mer
ise bazen de, Bu Muhammed b. merin rivyetidir. bn shkn rivyetinde ise
demekle yetinir.
4382

bn Sadn tenkit sisteminde onun aratrmaclnn, sorduu sorularn ayr bir yeri
vardr. O, kendisine ulaan haberleri stad Vkdye sormu, onun grlerine yer
vermitir.
4383
bn Sad, aratrmalarnda sadece Vkd ile yetinmemi, baka kaynaklara da
bavurmutur; nsanlardan bazlar onu(Ubeyd b. Eb Ubeyd) ve Rfi b. Andeceyi, Ben
Amr b. Avfa nispet ederler. O ikisinin doumunu ve nesebini Ben Amr b. Avfn Ensabnda
aradm. Ancak bulamadm
4384

bn Sad, rivyetlerinde dikkatli davranmasna karn, haberlerinde elikiye dt
yerler de vardr. Kendisi Mekkenin Fethi haberinde, dediler ibaresi ile, Resulullah(sav)
Medine zerine, Abdullah b. mmi Mektumu vekil olarak brakt
4385
bilgisini nakleder.
Daha sonra ise, Abdulvehhab b. At el-Icl-Muhammed b. Amr-Ebu Seleme ve Yahy b.
Abdirrahman Htib kanal ile, Fetih gn, Resulullah(sav) Mekkede es-Safa ve el-
Mervenin nnde iken, Abdullah b. mmi Mektum onun nndeydi ve o yle diyordu
4386

demek suretiyle, ondan iir naklinde bulunur. Muhtemelen veda haccnda gereklemi olan
birinci veya ikinci haberi, Mekkenin fethi haberleri arasna dahil etmek suretiyle elikiye
dmtr.

4378
bn Sad, I, 432-433
4379
bn Sad, I, 437-438; ayrca bkz. bn Sad, IV, 197
4380
bn Sad, IV, 197
4381
bn Sad, IV, 197
4382
bkz. bn Sad, III, 52, 52-53, 54, 234
4383
bn Sad, I, 191; II, 100, III, 93, 129; IV, 17, 382; VIII, 37
4384
bn Sad, III, 462
4385
bn Sad, II, 135
4386
bn Sad, II, 141
461
1. 5. 8. Yorum
Horovitzin iddiasnn aksine bn Sad, haberlerin shhati konusunda gr bildirdii
gibi, hdiselerin nedenlerine dair aklamalarda da bulunmutur; Ebu Abdillah Muhammed
b. Sad dedi ki, Bunlarn arasnda ihtilaf grmedim. Mead, Kayzer b. smailin oludur. Bu
grnen ihtilaf onun korunmadna iarettir. Bu nesepler, ehl-i kitaptan tercme yoluyla
alnmtr. Bylece ihtilaf olumutur
4387
Ayn ekilde bn Sad, Ficr Savalarnn,
4388

Habeten dnn,
4389
Resulullahn Taife gitmesinin
4390
nedenlerini aklamtr.
bn Sad, hdiselerin tarih kkenlerine de inmi, Himler ile meyye arasndaki ilk
dmanln sebebi,
4391
Kurey ticaretinin kkenleri
4392
gibi anlatmlara yer vermitir.
1. 5. 9. slup
bn Sad, bir konu hakkndaki haberleri naklederken, birleik isndla veya
kaynaklarndan birine dayanarak verdii ana haber metninin ierisine, aklayc bilgiler
ieren ara nakiller yerletirmekte, daha sonra da, ana metne kald yerden devam etmektedir.
Onun, Sonra haber Muhammed b. merin haberine dnd
4393
; Haber ilkine
dnd
4394
gibi ifadeleri onun aklamalarnn bittiine, ana metne dndne iaret
etmektedir. Bu ekilde konu btnln salayan bn Sad da, stad Vkd gibi, ana habere
dnerken ) ,'' ( dediler ibaresi ile nceki habere gei yapmaktadr. bn Sad, bu yntemi
ile, herhangi bir haberi naklederken, hdiseye mteallik olan baka bilgileri de atlamam
olmaktadr. Nitekim, Zul-Ueyra Gazvesini anlatrken Resulullahn Aliyi, Ebu Turb olarak
knyelendirmesini,
4395
Abdullah b. Cah seriyyesini anlatrken; ..slmdaki ilk hums bu
idi
4396
ve Bu seriyyede Abdullah b. Cah emirul-mminn diye isimlendirildi
4397
gibi bilgi
anekdotlarn bu yntemle zikretmektedir.
bn Sad bazen de, ortak isndl metnini naklettikten sonra, birleik senedine dahil
olmayan haberlerini sralamaktadr. O, Bedr haberini anlatrken, nce telfiki ile ana metnini
aktarm,
4398
daha sonra da mnferit senedlerle kendisine ulaan dier haberleri vermitir.
4399

4387
bn Sad, I, 57-58
4388
bn Sad, I, 126-127
4389
bn Sad, I, 205-206
4390
bn Sad, I, 210-212
4391
bkz. bn Sad, I, 76
4392
Him b. Abdimenfn Kayser ve Nec ile ticaret anlamas yapmas konusunda bkz. bn Sad, I, 78
4393
bkz. bn Sad, I, 81-83, 85
4394
bn Sad, I, 229, 236
4395
bn Sad, II, 10
4396
bn Sad, II, 11
4397
bn Sad, II, 11
4398
bn Sad, II, 11-19
4399
462
Resulullahn ahlak, mektuplar, elileri, hastal ve vefat haberlerinde, bn Sad, bn
shktan daha tafsilatl bilgiler nakletmitir.
4400
Hi phesiz bunun nedeni, dnem olarak
daha geni bir literatre ulama imkanna sahip olmas ve bn shkn ulaamad veya
ulap da zikretmedii haberlere de yer vermi olmasdr.
bn Sad, nce Neblerin
4401
daha sonra da Resulullahn nesebini zikretmektedir.
4402

Onun byle bir ynteme bavurmasnn nedeni, Hz. Peygamberle, nceki enbiya arasndaki
ilikiyi kurmaktr. Ayn ekilde Adem(as)la Hz. Muhammed(as) arasndaki asr ve yllarn
zikrini
4403
vermesi, onun tarihi bir btn olarak deerlendirdiinin de gstergesidir.
bn Sadn en nemli zellii, konuyla ilgili nakilleri ayn balk altnda bir araya
getirmesidir. Byle bir metodun ilk olarak bn Sad tarafndan kullanldn sylemek biraz
zordur. Muhtemelen bu konuda o, Vkdden etkilenmitir. Vkdye atfedilen eserler -daha
dorusu kitap bblar- bizim bu grmz desteklemektedir.
bn Sad, bir seriyye veya gazveyi anlatrken haberin giriinde, seriyyenin
ismini/komutann, nereye olduunu, zamann, yol gzergahn, sonra da, gazvenin haberini
vermitir. Ayrca seriyye ve gazvelerde sanca kimin tad, ka kii olduklar ve
Medineye kimin vekil brakldn belirtmitir.
Listeler konusunda da zikrettiimiz zere, bn Sad, eserinde ok sk olarak
karlatrmaya yer vermi, mellifler arasndaki ihtilaflara iaret etmitir. bn Sad, sadece
isimler konusunda deil, haber metinleri arasnda da karlatrmalar yapmtr;
Muhammed b. shk, Mus b. Ukbe, Ebu Maer ve Muhammed b. merin rivyetinde
ise, Bedre, Kurey, Ensr, halifleri ve mevlileri dnda kimse katlmad eklindedir
4404

Ayn ekilde, lib b. Abdillah el-Leysnin, el-Keddde Ben Mlevveh zerine seriyyesini,
bn shka dayanarak anlattktan sonra,
4405
Vkdnin anlatmndaki farkllklara iaret
etmesi
4406
onun bu karlatrma metodunu sk sk kullandna delildir. bn Sad, bn shkla
Vkd metinleri arasndaki karlatrma neticesinde ulat ortak metinlere de, Muhammed
b. shk ve Muhammed b. mer dedi ki
4407
demek suretiyle iaret eder.
bn Sad, kaynaklarnn naklettii haberlerde eksik ksmlar tamamlam, aklamalar
getirmitir. Nitekim, Resulullahla mcdele eden ve ona dmanlk gsterenlerin isimlerini

4400
4401
bn Sad, I, 54-55
4402
bn Sad, I, 55-59
4403
bn Sad, I, 53-54
4404
bn Sad, VI, 39
4405
bn Sad, II, 124-125
4406
bn Sad, II, 125; bn Sadn, bn shkn rivyetleri ile Vkdnin rivyetleri arasnda yapt
karlatrmalara rnek olarak bkz. bn Sad, III, 52, 52-53, 54
4407
bkz. bn Sad, III, 47; IV, 129, 204
463
Vkdden saydktan sonra,
4408
Onlardan Ebu Sfyn ve Hakem dnda kimse Mslman
olmad
4409
eklinde aklayc bilgi eklemitir.
bn Sadn objektiflik anlay kendisinden nceki siyer melliflerinden farkl
deildir; O ikisinin zerine, Allah ona lanet etsin Ebu Cehil saldrd
4410
eklinde inanc
gerei beddua etmekten ekinmeyen bn Sadn, Garanik kssasn nakletmi olmas,
4411
bir
kez daha gstermektedir ki, Mslman tarihilerin objektiflik anlaylarnn temelinde, insan
doasna uygunluk ve tarihilik mesleine sadakat yatmaktadr.
1. 6. Tesiri
bn Sadn eserini ilk siyer ansiklopedisi olarak nitelendirmek mmkndr. Bu eser
sayesinde kendisinden nceki siyer kaynaklarna ait zellikle de Vkdnin-nakillerine
ulamak mmkndr.
bn Sad, stad Vkdnin ve kendisinden nceki siyer malzemesini karlatrmal
olarak kullanmas hasebiyle, nakilci konumundadr. Ancak, mevcut malzemeye yeni
eklemeler de bulunmas, kaynaklarnn ulaamad haberleri tespit etmesi bakmndan
orijinal bir melliftir. Bu sebepledir ki, bn Sad siyer yazclnn en son zirvesi olarak
deerlendirmek gerekir. Kendisi ile beraber, klasik nakil dnemi, karlatrmal nakil
dnemine gemitir. bn Sadn bu sistemi sonraki dnem tarihileri tarafndan da byk
lde benimsenmitir. Taber, bnul-Esr, bn Kesr gibi tarihiler eserlerinin siyer
blmlerini karlatrmal olarak telif etmilerdir. Ayn ekilde onun siyeri konu balklar
halinde ele almas da sonraki dnemlerde ilgi grm, ayn yntem uygulanmaya allmtr.
zellikle bu yntemin, herhangi bir tarih dneme yerletirilmesinin zor olduu, delil
haberlerinin tasnifi iin yeni bir r at kesindir. bn Sadn bu tr haberleri ayr balklar
halinde zikretmesi, eserini, delil, hasis, emil edebiyatnn ilk nvesi haline getirmitir.
bn Sad, kendisinden nceki siyer metodolojisini gelitirme konusunda da olduka
baarldr. Telfik haberlerine yneltilen eletiri noktalarn izale etmek gayesi ile, hem metin
ierisindeki ihtilaflar ayrntl olarak belirtmi, hem de isnd zincirindeki farkllklara iaret
etmitir.
bn Sadn slm Tarihilii asndan inkar edilemez bir dier katks ise ricl ilmi
asndandr. Eseri, elimizdeki en eski tabakt kitab olmas hasebiyle, kendisinden sonraki
ricl kitaplarna rnek olmu, gerek ierik, gerekse de metodoloji asndan sonraki dnem
melliflerini etkilemitir.

4408
bn Sad, I, 200-201
4409
bn Sad, I, 201
4410
bn Sad, III, 492
4411
bkz. bn Sad, I, 205-206
464
SONU
slm ncesi Araplarnda her ne kadar ilm anlamda bir tarih anlaynn olduunu
syleyemesek de, gerek d, gerekse i dinamikleri ekseninde basit formda bir tarih
anlaynn mevcut olduu aikardr. Araplar, komu kltrlerle-Fars, Bizans, Yemen veya
Yahudi, Hristiyan- kurduklar iktisad, siyas ve din ilikilerine paralel olarak, onlarn
gemie dair hikayelerini, anlatlarn renmiler ve kendi toplumlarna tamlardr.
Kureyin ticr gayelerle Habe, ran, Bizans gibi evre devlet ve medeniyetlerle ilikileri,
onlarn tarih ithal etmi olma ihtimalini her zaman baki klmaktadr.
Araplarda tarih anlaynn olumasnda etkili olan bir dier unsur ise i bnyesinde
barndrd ehl-i kitap kltrdr. slmn balang dnemlerine ait haberler arasnda,
Mekkede Hristiyan klelerin olduu, tartmal dahi olsa baz Araplarn Hristiyanl din
olarak kabul ettii eklinde rivyetlere rastlamak mmkndr. Ayrca, Medine, Hayber gibi
yerleim alanlarnda Yahudilerin varl ve Araplarn bunlarla ilikilerinden haberdarz. Btn
bu hususlar gz nne alndnda Araplarn, sanld kadar kapal bir toplum olmadklar
anlalacaktr. Araplarn kendi i dinamiklerinden kaynaklanan tarih telakkisinde, soy
bilgisi(neseb) ve Eyymul-Arap etkindir. Mefhir ve menfire nem vermeleri, onlar kendi
neseplerini korumaya gtrm, bu da bir nevi gemiin bilgisi olan neseb ecerelerinin
hfzna vesile olmutur.
slmn gelii ile beraber, Araplarn tarihe baklar da deimitir. Kurnn kssalar
kullanma yntemi, daha nce elence meclislerine renk katmak iin kullanlan tarihi, belli bir
amaca hizmet gayesi ile kullanlr hale getirmiti. Bu balamda slm tarihiliini vahyin
yazlmaya balanmas ile balatrsak hata etmi olmayz. Kurnn slm ilimlerde ana
kaynak olmas itibariyle slm tarihiliinin de onunla balam olmas gayet doaldr.
slm toplumunda siyer yazclnn douuna etki eden bir ok unsurla
karlamaktayz. Bunlarn banda, Mslmanlarn, Resulullahn model insan olma
vasflarnn sonraki nesillere bir btn olarak aktarma arzusu gelmektedir. Nitekim, Kurnn
Hz. Muhammede ittiba etmeyi emreden ayetleri, siyer aratrmalarna ynelen Mslmanlar
iin muharrik g olmutur.
Siyas ve mezheb ekimeler, slm kltr tarihinde derin izler brakmtr.
Balangta siyas olan ihtilaflarn din bir veheye brndrlmesi, itikad bir takm
problemlerin temelinde tarih hdiselerin yatmas, sz konusu olaylarn iyi bilinmesi
gerekliliini dourmu, her mezhebin kendi argmanlarn tarihte zellikle de Resulullahn
szlerinde/hareketlerinde aramaya kalkmas, her kesimden Mslman Hz. Peygamberin
hayatn aratrmaya yneltmitir. Her ne kadar kt niyetli baz hareketlerin temelinde de
465
siys ve mezheb ekimeler yatmakta ise de, sonu itibariyle, gerek kendi metodolojisinin
oluturulmas, gerekse de yeni bir takm aratrmalara vesile olmas hasebiyle, siyas ve
itikad ekimeler, siyer yazclnda nemli rol oynamtr.
Siyas iktidarlar, slmda siyer yazclnn gelimesine nemli katklarda
bulunmulardr. Emev ve Abbas halifeleri, siyer alannda aratrmalar yaplmasn tevik
etmilerdir. Siyer yazclnn geliiminde etkili olan bir dier husus ise resm veya zel
teebbsler neticesinde deiik dillerden Arapaya yaplan tercmelerdir.
Tarih ilminin balangta Hadis ilminin bir ubesi olduu yolundaki genel kannn
yeniden sorgulanmas gerekmektedir. Hadis eserlerinin bblara ayrlmas ile siyer eserleri
olutu eklindeki iddiann da, sz konusu eserlerin telif tarihleri dikkate alnacak olursa, bir
geerliliinin olmad grlr. lk siyer eserlerinden nce, hacimli hadis klliytnn mevcut
olduuna dair kaynaklar herhangi bir iarette dahi bulunmamlardr. Bilakis en kt ihtimalle
siyer eserleri ile hadis eserleri birbirlerine yaklak tarihlerde ortaya kmtr. Hadisle tarihin
usl asndan da ortak metodolojiye sahip olduklarn sylemek zordur. Aralarndaki
benzerlik sadece ortak kaynak ahslar ve rivyet formundaki benzerliktir. Btn slm
disiplinlerde haber nakil arac olarak kullanlan isnd ortak bir yntemdir. Ayrca, tarih
haberlerin naklinde teshl gsterildiinin itiraf

dahi Hadisle Tarihin rivyet asndan bile
farkl olduklarna iarettir. Urve, Zhr gibi ortak kaynak ahslarn hem hadiste hem de
siyerde kaynak olmalar bu iki ilmin birinin dierinin ubesi olduu anlamna gelmedii gibi,
tam tersine siyer ve hadisin e zamanl olarak gelitiklerine delildir.
slm rivyet literatrnn neredeyse tamamnn ikinci nesilden itibaren yazl
metinler haline getirildii son zamanlarda yaplan almalarla zellikle de Fuad Sezginin
almalar ile ortaya konulmutur. Bununla beraber, Batl ve kendi literatrne yabanc olan
Mslman aratrmaclar, slm rivyet malzemesinin nesiller boyunca azdan aza
aktarlarak geldii konusunda srarcdrlar. Siyer yazclnda ifh anlatmn izlerine
rastlamak da mmkndr. zellikle de, soru-cevaplar eklindeki anlatmlarn yazl metinlere
dayandn syleyemeyiz. Yine, mellifin veya rvinin, hdiseye ahit olan birinci kaynaktan
ald haberler de -Urvenin, ieden ald haberler gibi- szl nakillerdir. Bu tr anlatmlar
genel bilgiler veya ilk ahitlik snfndadr. slm tarihiliinde szl gelenek, Abbsler
dneminde olduka youn bir ekilde kullanlmtr. Genel anlamda slm ilimlerin telif asr
olan bu dnemdeki hdiselerin kayt altna alnmasnda, hdise ile telifin ayn zaman
diliminde meydana gelmi olmasna binen, szl ahitliklerin nemi artmtr. Ayn durumu
bn Sadn Tabaktnda da grmekteyiz. bn Sad, ada olduu ahslar hakknda bilgi
verirken szl ahitliklere de bavurmutur. Siyer rivyetlerinin grg ahitleri olan
466
sahablerden tbina aktarlmas dneminde de grlen bu hususiyet, haberlerin yazya
aktarlmas ile son bulmutur.
Siyer kaynaklarnn, zamanla doru orantl olarak devaml surette geniledii
grlmektedir. lk risleler, bunlarn cemi, tasnif, telif ve nakil dnemlerinde siyer malzemesi
hem ierik olarak, hem de kaynak olarak alabildiince deimi ve genilemitir. Siyer
kaynaklarnn genilemesi, ierik ve kaynak genilemesi olmak zere iki ynden olmutur.
Metinsel genileme de diyebileceimiz, siyer rivyet literatrnn ieriinin
genilemesi aslnda ok erken dnemlerde balamtr. Hz. Peygamberden sonraki siyas,
asker, iktisad ve ictima hdiseler, rivyet malzemesinin ieriini etkilemi, yeni unsurlarn
idhali veya mevcut unsurlarn ihracn dourmutur. Balangta siyas ierikli olan
hdiselerin zamanla din bir ierie brndrlmeleri, taraflarn kendi dncelerinin
temellerini Resulullahtan -sz veya sretinden- arama gayretleri, btn slm ilimleri
etkilemitir. Siyer rivyetleri de gerek sosyal-siyasal deiimlerden, gerekse de itikad
temellendirme gayretlerinden etkilenmitir. Siyas gruplarn, hareket noktalarn
salamlatrma, iktidarlarna meruiyet bulma ihtiyalar, kendilerini yeni haberlerin imaline
srklemitir. Belli bir amaca matuf olarak imal edilen bu haberlerden ayr olarak, halis
niyetlerle bu tr eylemlere itirak edenlerin de olmas, siyere dair nakledilen malzemenin
devasa boyutlara ulamasn salamtr.
lk dnem siyer alimlerinin Hz. Peygamberin hayatna dair kullandklar kaynaklar,
balangta snrl iken, zamanla biraz da ieriinin genilemesine bal olarak, kemiyet ve
keyfiyet asndan artmtr. zellikle de, mcavir kltrlerle slm kltrnn karlamas
ve karmas Mslmanlarn karsna yeni kaynak trlerini kartmtr. Kurnn, ehl-i
kitab ve kitaplarn Hz. Muhammedin nbvvetine ahit tutmas, din mnazaralarda
kullanlmak iin argmanlar aranmas gibi etkenler, Mslmanlar ehl-i kitap kltrne
yneltmitir. Mslmanlar, ncil ve Tevrat renmiler ve eserlerinde delil getirmek veya
nakzetmek iin kullanmlardr. Ne var ki kaynak genilemesi bunlarla snrl kalmam,
emil ve delil edebiyatna bal olarak, eski Yunan hikmetlerinden tutun da, Hint mitoloji
anlatmlarna kadar geni bir literatr, siyer kaynaklar arasnda grlmeye balanmtr.
Ehl-i kitap kltrnden gelen mhtediler, beraberlerinde dncelerini de slm
toplumuna tamlard. Farkl din-kltrel ortamdan gelmeleri hasebiyle, toplumun hi de
kolay benimsemedii bu ahslar, kendilerini topluma kabul ettirebilmek, toplumda belli bir
yer sahibi olabilmek iin azami aba gstermilerdir. te bu yzendir ki, Kabul-Ahbr,
Vehb b. Mnebbih ve hatta Ebu Hureyre gibi benzer kltrel kaynaklardan beslenen ahslar,
nceki bilgi birikimlerini slma, biraz da Mslmanlarn arzusu dorultusunda tamlardr.
467
Bazen toplumda alay konusu edilmelerine karn her frsatta Tevrattan, ncilden veya
kimsenin bilmedii nzil olmu kitaplardan nakillerde bulunmular, kutsal kitaplardan
Resulullaha ve ashaba dair haberler nakletmilerdir.
evre kltrler, Peygamber tasavvurundaki deiim ve buna bal olarak oluan
literatr zerinde de etkili olmutur. Mslmanlar bu etkileim neticesinde, siyer ve tarih
kitaplarna, Yaratl, Peygamberler Tarihi gibi blmler eklemilerdir. Her ne kadar, kltrel
karlamadan nce de, siyer rvilerinin Kurnn zikrettii Peygamberlere ait haberler
naklettiklerini biliyorsak da, sistemli ve hacimli bir hale gelmesi, d unsurlarn tesiri ile
olmutur.
Mslman Tarihiler, haber nakil arac olarak kullandklar isnd zerinde bir takm
tasarruflarda bulunmulardr. Bunlarn banda ise telfik(toplu/birleik isnd) yntemi
gelmektedir. Siyer rvi ve mellifleri, senedleri uzatarak dinleyiciyi veya okuyucuyu
skmamak ve anlatlan olayn btnln bozmamak iin toplu isnda bavurmulardr. Bu
konuda muhaddislerin tenkitlerini de zerlerine eken tarihiler, zaman ierisinde bu sistemi
gelitirerek tarihilik alannda byk ilerlemeler kaydetmilerdir.
slm kltrnde Siyer ve Tarih kitaplar, Hadis kitaplar gibi zellikle de Sahihler
gibi telakki edilmiler, iindeki haberler, mellifin sahih olduuna inandklar haberler olarak
anlalm, zayf, mevz haberlere ulaldka da, tarihilerin tenkitten uzak olduklar veya
tarih malzemesinin tenkite ak olamayaca sonucuna ulalmtr. Oysa bu durum
tarihilerin, telif usulleri ile ilgili bir konudur. slm Tarihileri, daima genel okuyucu kitlesini
gz nne almlar, bazen onlar elendirmek, bazen de ibret almalarn salamak iin bu tr
haberlere gz yummular veya iir imaline ynelmilerdir. Hi phesiz bunda yaadklar
dnemin ihtiyalar etken olduu gibi, eserlerinin amalarn da dikkate almlardr. Onlarn
birinci ncelikli amac, kendilerine ulaan haberleri, sonraki nesillere aktarma, bir nev slm
rivyet literatrn olduu gibi muhafaza etmekti. Dolaysyla tarihiler kendilerine gelen
haberleri bir sonraki nesle aktarmay grev telakki etmiler, bu haberlerin shhat ve yorum
asndan deerlendirmesini ise sonraki nesillere brakmlardr. Bununla beraber, Vkd, bn
Him, bn Sad gibi ilk dnem melliflerinin eserlerinde, yaptklar tenkitlerine dair bir ok
rnek bulmak mmkndr.
slm tarihilerinin eletirildikleri bir dier konu ise, eserlerinde yorum
yapmadklardr. Bu eletirinin temelinde de, onlarn metodolojilerini anlayamamak
yatmaktadr. Taber, bn Kesr, bnul-Esr gibi -ki onlarda eserlerinde azmsanmayacak
lde kendi gr ve dncelerini aktarmlardr- ansiklopedik tarih melliflerinin
eserlerindeki tenakuzlu haberlere bakarak bu hkme varmlardr. Byle bir itiraz karsnda,
468
slm tarihiliinin savunusu, nesnel bilgi aktarma grevi ile veya ortaa tarih yazmnn
karakteristik zellii ile aklamak mmkndr. Bunlara ek olarak, tenkit konusunda da
deindiimiz gibi slm tarihilerinin amalarn da ekleyebiliriz.
Mslman siyer melliflerinin, objektiflik anlaylar, kendi dnemlerine gre ve hatta
gnmzdeki Mslman bilin altnn ynlendirdii objektiflik anlaymza oranla, olduka
ileri boyutlarda ve takdire ayandr. Onlar, nesnel olmay, hibir zaman hislerini, duygularn
belirtmemek veya buna gre yorumlarda, deerlendirmelerde bulunmamak olarak
alglamamlardr. Bilakis, inanlarn, duygularn bazen u nokta diyebileceimiz ekilde
ifade etmekten imtina etmemilerdir. Bununla beraber kendilerine ulaan her trl haberi,
inanlarna ramen nakletmekten de geri durmamlardr. Nitekim bn shk gibi en nde
gelen mellifler, eserlerinde azami lde mrik gr ve dncelerine, szlerine, iirlerine
yer vermilerdir.
lk dnem siyer yazclnda bir ekol tasnifi yapmak imkanszdr. Hi phesiz bunun
en byk sebebi; siyer malzemesinin-fkh ekollerinde olduu gibi- blgeden blgeye bir
deiiklik gstermemesi, metin okumalarnn, bir ekol oluturabilecek derecede farkllamaya
gtrmemesidir. Ayrca kaynak ahslarn, tek bir blgeye mnhasr ilm oluum ierisinde
olmamalar, blgesel ekollemeyi de imkansz klmtr. Metodoloji asndan da, bir ekolden
bahsetmek gtr. Zira ekol tasnifinde herhangi bir kriterin veya kriterlerin baz
alnmas(ehir, siyas gr, metot, itikad gibi), ilk dnem siyer melliflerinin konumlar gz
nne alnrsa, neredeyse imkanszdr.
slm tarihiliinde, ekoller yerine dnemlerden veya anlaylardan bahsetmek daha
doru olacaktr. Zaman tahdidinde bulunmak tam manasyla mmkn olmamakla ve baz
zorluklar beraberinde tamakla beraber, siyer/tarih yazcln dnemlere ayrmak, slm
tarih yazclnn geliimini takip asndan faydal olaca gibi, rvi ve mellifleri ekollere
dahil ederek genelletirmekten kaynaklanan yanl anlamalarn da nne geecek, melliflerin
her ynyle ele alnmasna katk salayacaktr. Bu balamda bizim nerdiimiz dnemler u
ekildedir:
a-Balang Dnemi: Mslman ilim evrelerince, Hz. Peygamberin hayatn
aratrmaya duyulan ihtiyalarn hasl olduu, bunun teknik ve slubunun ekillenmeye
balad dnemdir.
b-Risleler Dnemi: Hz. Peygamberin hayatndan deiik kesitleri konu alan veya
belirli bir rviye ait rivyetlerin risalelerde ve sahifelerde toplanmas dnemidir.
c-Cem Dnemi: Risaleler veya Sahifelerde dank halde bulunan siyer malzemesinin
bir araya getirildii dnemdir.
469
d-Tasnif-Telif Dnemi: lk zgn siyer eserlerinin telif dnemidir. Mellifler, cem
olunan veya henz risalelerde bulunan malzemeleri, konularna gre tasnifini yaparak, belli
bir kronoloji dahilinde ilk eserlerini telif etmilerdir. Bu dnemin en bariz vasflarndan biri,
siyer malzemesinin genilemeye balamasdr.
e-Klasik Nakil Dnemi: Bir nceki dnemde telif edilen eserlerin, nakledilmesi
dnemidir. Ancak bu dnemin mellifleri sadece stadlarnn eserlerini nakletmekle
yetinmemiler, kendi bulduklar rivyetleri de eklemiler, gerekli grdkleri yerlerde tenkit,
yorum ve erhlerini zikretmilerdir.
f-Karlatrmal Nakil Dnemi: slm siyer yazclnn en uzun dnemidir ve bn
Sadla balamtr. Bu dnemde mellifler, kendilerinden nceki eserleri karlatrmal
olarak nakletmilerdir. Vkdnin eserlerini nakletmesi ile klasik nakil dnemi ierisinde yer
alan bn Sad, haberleri karlatrmal olarak nakletmesi ile de yeni bir r am,
kendisinden sonraki tarihileri etkilemitir.
Her ne kadar Mslman tarihiler, srarla belli mezheb eilimlere mntesip olarak
gsterilmek istense de, onlarn herhangi bir siyas-mezheb oluum ierisinde yer aldklarn
sylemek zordur. bn shk ve Vkdnin eserlerinde farkl grleri destekler mahiyette
rivyetlere ulamak mmkndr. Bundan hareketle onlar herhangi bir mezhebe irca etmek
yerine, kendilerine ulaan her haberi nakletmeyi grev bilen, eserlerinde bitaraf olabilmeyi
baaran tarihiler olarak deerlendirmek daha doru olacaktr.
Siyer alimlerinin, Kurn, iir, vesika, sahife gibi ortak kaynaklar her zaman
kullandklar grlmektedir. Ancak kullanm ekilleri ve oranlar birbirlerinden farkllklar
gstermitir. Kaynak ahslar konusunda ise dikkati eken en nemli hususiyet, hdise ile
alakal ahslara bavurmay hepsinin prensip edinmi olmalardr. bn shk, bn Him ve
Vkd baz arkeolojik buluntular, kitbeleri veya vesikalar rivyet formunda
nakletmilerdir. Bu tr kaynaklardan alnan bilgilerin rivyet formunda nakledilmi olmas,
onlarn bu kaynaklar kullanmadklar anlamna gelmez. En azndan unu ifade etmeliyiz ki,
her ne ekilde nakletmi olurlarsa olsunlar, ilk dnem siyer rvi ve mellifleri arkeolojik
kalntlarn, tarihin kaynaklar arasna olduu uuruna sahiptiler ve mmkn mertebe bunlar
kullanmlardr.
Siyer alimlerinin, konuyla ilgili bir birine zt rivyetleri nakletmeleri, tenkit
metotlarnn bir paras olmasnn yan sra, hangi haberi neye kar tercih ettiklerini de
gstermek istemelerinden kaynaklanmaktadr. ayet tercihleri konusunda gr
belirmemilerse, iki haber arasnda bir tercih yapamadklarnn ve her haberi nakletmeyi
grev bilmelerinden dolaydr.
470
Her ne kadar, slm tarihileri, kendilerine ulaan her haberi olduu gibi nakletmiler
ve bunu genel prensip haline getirmiler ise de, bn Him gibi baz mellifler, bu
uygulamann dna kmlar, kendilerine ulaan haberleri, din, siyas ve edeb gerekelerle
sansre tabi tutmular ve nakletmemilerdir. Bu da, bir hayli yekn tutan siyer malzemesinin,
zellikle de iirlerin, kaybolmasna neden olmutur.
Siyer yazcl yntem olarak tarihsel sre ierisinde gelierek mkemmele doru
gitmitir. Her alim bir nceki alimin rencisi iken bir sonrakinin de hocas olmak gibi bir
silsile oluturulmu, her gelen alim bir ncekinin sistemini gelitirmitir. Yntem konusunda
olduu gibi, ierik asndan da geliim sreklilik arz etmitir. Her mellif, naklettii habere
veya esere, kendisinin ulat haberleri, bulgular da eklemi, kaynak-kaynak/rvi eklinde
teekkl eden silsile dahilinde eserler tekamle ulamtr. Dolaysyla siyer eserlerini tek
mellifin kaleminden km, mstakil eserler olarak deerlendirmemek gerekir. Ne var ki,
bn Sadla zirveye ulaan slm Tarih Yazcl, belli bir tkanmaya uram, sonraki nesil
tarihiler kendilerinden nceki rivyet malzemesini bazen tek bir kanaldan, bazen de
karlatrmal olarak nakletmekle yetinmilerdir.
Siyer rivyetleri, ahslar baznda bir araya toplanarak mstakil eserler haline
getirilmeye allmtr. Ancak bu almalar arasnda baarl olanlarn says olduka azdr.
slm rivyet literatrnn geliiminin salkl bir ekilde tespiti iin bu trden almalara
olan ihtiya hli hazrda devam etmektedir.

471

EKLER
Ek-1: Mus b. Ukbe senedleri459
Ek-2- bn shk Senedleri(bn Him). 470
Ek-3- bn shk Senedleri(Yunus b. Bkeyr).. 488
Ek-4-bn shk'n eserinin senedi(bn Seleme)490
Ek-5-bn shk'n eserinin nshalar491
Ek-6-Ma'mer b. Rid Senedleri495
Ek-7-Vkd senedleri(Kitbu'l-Mez)510
Ek-8-Rviler-Mellifler, snd emalar542

472

BBLYOGRAFYA
Kurn- Kerm
Kitab Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit, Kitab Mukaddes irketi, st. 1996
ncil, Kitab Mukaddes irketi, stanbul 1999
Abbd, Ahmed Muhtr, fit-Trhil-Abbs vel-Endelus, Drun-Nahdatil-
Arabiyye, Beyrut tz.
Abd b. Humeyd, b. Nasr Ebu Muhammed el-Kiss(249/863), el-Muntehab min
Msnedi Abd b. Humeyd, thk: Subhil-Bedr es-Smir-Mahmd Muhammed Hall,
Mektebetus-Snne, I. Bsk., Kahire 1408/1988
Abdulan, Muhammed Hasan, et-Tercm ves-Siyer, Drul-Merif, III. Bsk.,
Kahire 1980
Abdulhamd, Sad Zall, f Trhil-Arab Kablel-slm, Drun-Nahdatil-
Abdurrezzk, b. Hemmm, es-Sann(211/827), el-Mussannef, thk: Habiburrahmn
el-Azm, I-XI, el-Mektebul-slm, Beyrut tz.
Accc, Muhammed Hatb, Uslul-Hads Ulmuhu ve Mustalhuhu, Drul-Fikr,
Beyrut 1989
--------, es-Snnetu Kablet-Tedvn, Drul-Fikr, VI. Bsk., Beyrut 1997/1418
Acln, smail b. Muhammed el-Cerrah(1162/1748), Keful-Haf ve Muzlul-lbs
amm tehera minel-Ahdsi al Elsinetin-Ns, I-II, tsh: Ahmed Kala,
Messesetr-Risle, IV. Bsk., Beyrut 1405
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah e-eybn (241/855), Fedilus-Sahbe, I-II, thk:
Vasiyyullah Muhammed Abbas, Messesetur-Risle, Beyrut 1403/1983
------------------------, el-Esm vel-Kn, thk: Abdullah b. Ysuf el-Ced, Mektebet
Dril-Aks, Kuveyt 1406/1985
------------------------, Msned, I-IV, ar Yay., II. Bsk., st. 1992
Ahmed Emin, Fecrul-slm, Drul-Kitbil-Arab, XI. Bsk., Beyrut 1975
-----------------, Duhal-slm, I-III, Drul-Kitbil-Arab, X. Bsk., Beyrut tz.
Ahmed skender-Ahmed Emin ve dierleri, el-Mufassal f Trhil-Edebil-Arab-
fil-Usril-Kadme vel-Vasta vel-Hadse-, tkd: Hassn Hallk, Dru hyil-Ulm,
I. Bsk., Beyrut 1994/1414
473
Aar, Murat, slm Corafyacl ve Mslman Corafyaclar-Douu, Geliimi ve
Temsilcileri-, Kitabevi Yay., stanbul 2002
Akpnar, Ali, Kuran Corafyas, Fecr Yay., Ankara 2002
Aktulum, Kubily, Metinler Aras likiler, teki Yay., II. Bsk., Ankara 2000
Al, Ebu Sad b. Hall(761/1359), Cmiut-Tahsl f Ahkmil-Mersl, thk: Hamd b.
Abdilmecd es-Selef, lemul-Ktb, II. Bsk., Beyrut 1407/1986
Aliyyul-Kr, Ali b. Muhammed b. Sultan(1014/1605), el-Esrrul-Merfua fil-
Ahbril-Mevdua(Mevdtul-Kbr), thk, tlk, rh: Muhammed b. Ltfi es-Sebb,
el-Mektebul-slm, II. Bsk., Beyrut/Dmek 1986
ls, Mahmd kr el-Badd(1270/1853), Blul-Ereb f Marifeti Ahvlil-
Arab, I-III, tsh: Muhammed Behcet el-Eser, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz.
n, Mnzir Redf Davud, e-ehd fi-iril-Arab-Dirsetu Fenniye, er-
Risletul-slmiyye, say: 209-210, (Badat 1408/1987), 37-50
Arab, Muhammed Memdh, Devletur-Resl(sav) fil-Medne, el-Heyetul-
Msriyyetil-mme lil-Kitb 1988(tpk basm; Mektebetul-rd, st. tz)
Arafat, W. N., Medine Yahudileri ve Ben Kureyza Hikayesi zerine Yeni
Baklar, ev: aban z, slm Aratrmalar Dergisi, XVII/2, (2004), 139-144
Arnold, T. W, ntiar- slm Tarihi(slmn Yayl Tarihi), ev: Hasan Gndzler,
Aka Yay., II. Bsk., Ankara 1982 (I. Bsk. 1971)
k, Nevzat, Sahbe ve Hads Rivyeti(Tahamml, Nakil ve Tenkdleri), Akyol
Neriyat, zmir 1981
kkutlu, Emin, Hadiste Rical Tenkidi (Cerh ve Tadil lmi), Marmara . . F Yay.,
st. 1997
Avc, Casim, slm Bizans likileri, Klasik Yay., stanbul 2003
Aycan, rfan-Sylemez, Mahfuz-Yurtseven, Necmeddin, Apokratif Tarih Yazcl-
Msrn Fethi Balamnda Bir Eser ncelemesi, Aratrma Yay., Ankara 2003
Aycan, rfan-Sylemez, M. Mahfuz, deolojik Tarih Okumalar, Ankara Okulu Yay.
Ankara 1998
Aydemir, Abdullah, Tefsirde sriliyat, DB Yay., Ankara 1979
Aydn, Mehmet, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma
Konular, TDV Yay., Ankara 1998
Aydnl, Osman, Kader Anlayn lk Tezahrleri, slm Aratrmalar Dergisi,
XVI/2, (2003), 249-262
474
Aytemr, Cemaleddin, Kutsal Kitaplarda Hz. Muhammed, Ay Kitaplar, st. 2004
Azam, Muhammed Mustafa, lk Devir Hadis Edebiyat ve Peygamberimizin
Hadislerinin Tedvin Tarihi, ev: Hulusi Yavuz, z Yay., st 1993
------------, slm Fkh ve Snnet-Oryantalist J. Schacta Eletiri-, ev: Mustafa
Ertrk, z Yay., stanbul 1996
------------, Dirstu fil-Hadsin-Nebeviyye ve Trhi Tedvnih, I-II, el-Mektebul-
slm, Beyrut/Dmek/Ammn 1413/1992
Azimli, Mehmet, Hz. merin Mslman Oluuyla lgili Rivyete Farkl Bir
Yaklam, slmiyt, VI/1, (2003), 173-183
Bc, Ebul-Veld Sleyman b. Halef b. Sad (474/1081), et-Tadl vet-Tecrh li-men
Harrace lehu el-Buhr fil-Cmiis-Sahh, I-III, thk: Ebu Lbbe Hseyin, Drul-
Liv, Riyad 1406/1986
Badd, Ebu Mansr Abdulkahir(429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar(el-Fark
beynel-Frk), ev: E. Ruhi Flal, TDV Yay., Ankara 1991
Badatl smail Paa, Hediyyetul-rifn-Esmul-Mellifn ve sril-Musannifn,
tsh: Kilisli Rfat Bilge-Mahmut Kemal mge, I-II, MEB Yay., stanbul 1951
Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi, ev: M. Fuad Kprl, DB Yay., II. Bsk.,
Ankara 1963
Baykara, Tuncer, Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, Akademi Kitabevi, zmir 1999
Bedev, Abdurrahman, Bat Dncesinin Oluumunda slmn Rol, ev: Muharrem
Tan, z Yay., st. 2002
Behiy, Muhammed, slam Dncesinin lah Yn, ev: Sabri Hizmetli, Fecr Yay.,
Ankara 1992
Bek, Muhammed Ahmed Cdel-Mevl-Becv, Ali Muhammed-brahim,
Muhammed Ebul-Fadl, Eyymul-Arab fil-Chiliyye, Dru hyit-Trsil-Arab
1961
Bekr, Abdullah b. Abdilaziz b. Muhammed b. Eyyb b. Amr(487/1094), Mucem m
Istacem min Esmil-Bild vel-Mevdi, I-IV, thk: Mustafa es-Sekk, lemul-
Ktb, III.Bsk., Beyrut 1403
Belzur, Ahmed b. Yahy b. Cbir (279/892), Fthul-Buldn, thk: Abdullah neys
et-Tbba-mer neys et-Tbba, Messesetul-Merif, Beyrut 1407/1987
Belens, Ebu Ubeydillah Muhammed b. Abdillah b. Eb Bekr, et-Tekmiletu li-Kitbis-
Sika, thk: Abdusselm el- Herrs, Drul-Fikr, Beyrut 1995
475
Bernheim, E., Tarih lmine Giri(Tarih Metodu ve Felsefesi), ev: M. kr Akkaya,
st. 1936
Beyt, A. Csim, Dirsetu Mukrene li-Melhimil-Eyymil-Arabiyye[Ebu Ubeyde,
Kitbul-Eyymil-Arabn I. Cildi], lemul-Ktb/Mektebetun-Nahdatil-Arabiyye,
Beyhk, Ebu Bekr Ahmed b. Hseyin b. Ali(458/1066), el-Medhal iles-Snenil-
Kbr, thk: Muhammed Ziyaurrahmn, Drul-Hulef lil-Kitbil-slm, Kuveyt
1404
-------------, es-Snenl-Kbr, I-X, thk: Muhammed Abdulkadir At, Mektebet
Dril-Bz, Mekke 1414/1994
-------------, uabul-mn, I-VIII, thk: Muhammed es-Sad, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut 1410
Beygn, mer b. Muhammed b. Futh(1080/1669), erhul-Menzmetil-Beygniyye
f Mustalahil-Hads, cem, trt: Abdullah Sircuddin, Drul-Felh, Haleb tz.
Bezzr, Ebu Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhlik el-Bezzr(292/904), Msned, I-X, thk:
Mahfuzurrahmn Zeynullah, Messesetu Ulmul-Kurn/Mektebetul-Ulm vel-
Hkm, I. Bsk., Beyrut/Medine 1409
Bloch, Marc, Tarihin Savunusu Yada Tarihilik Meslei, ev: M. Ali Klbay, Gece
Yay., II. Bsk., Ankara 1994
Bozkurt, Nahide, Mutezilenin Altn a-Memun Dnemi-, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2002
Bratton, Fred Gladstone, Yakn Dou Mitolojisi-Eski Yakn Douda Tanr ve Tarih
Hikayeleri-, ev: Nejat Muallimolu, M. lhiyat Fak. Yay., stanbul 1995
Brockelman, Carl, Kitbut-Trhil-Edebil-Arab, I-II, Arp. ev: Mahmd Fehm
Hicz vd., nr: el-Heyetl- Msriyye 1993
---------------, bn shk, A, Eskiehir 1997, V/2,757-758
Brown, Daniel, slam Dncesinde Snneti Yeniden Dnmek, ev: S. Kzlkaya-S.
zer, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002
Buhr, Ebu Abdillah Muhammed b. smail(256/870), et-Trhul-Kebr, I-VIII, thk:
Seyyid Him en-Nedv, Drul-Fikr, Beyrut tz.
-----------, et-Trhus-Sar(el-Evsat), I-II, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Va/
Mektebet Drit-Trs, Haleb/Kahire 1397/1977
-----------, ed-Duafus-Sar, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Va, Haleb 1396
476
-----------, Sahh, I-VII, ar Yay., II. Bsk., st 1992
Burhanuddn, brahim b. Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Muflih
(884/1479), el-Maksadul-Ered f Zikri Ashbi mam Ahmed, I-III, thk:
Abdurrrahman b. Sleyman, nr: Mektebetur-Rd, Riyad 1990
Cbir, Muhammed bid, Arab Aklnn Oluumu(Tekvnul-Aklil-Arab), ev:
brahim Akbaba, z Yay. st. 1997
Carr, E. Hallet, Tarih Nedir, ev: M. Gizem Grtrk, letiim Yay., V. Bsk., st. 1994
Cebert, Abdurrahman b. Hasan, Trhu Acibil-sr fit-Tercim vel-Ahbr, I-III,
Drul-Cl, Beyrut tz.
Chokr, Melhem, slmn Hicr kinci Asrnda Zndklk ve Zndklar, ev: Aye
Meral, Anka Yay., stanbul 2002
Cihan, Sadk, Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo-Politik Olaylarla lgisi, Ett
Yay., II. Bsk., Samsun 1997
Collingwood, R. G, Tarih Tasarm, ev: Kurtulu Diner, Gndoan Yay., II. Bsk.,
st. 1996
Cnd, Ebu Sad el-Mufaddal b. Muhammed b. brahim (308/920), Fedilul-Medine,
thk: Muhammed Mut- azve Bedr, Drul-Fikr, Dmek 1407
Crcn, Ebul-Ksm Hamza b. Ysuf (428/1036), Trhu Crcn, thk: Muhammed
Abdulmudhan, lemul-Ktb, III. Bsk., Beyrut 1401/1981
Czcn, Ebu shk brahim b. Yakb(259/872), Ahvlur-Ricl, thk: Subh el-Bedr
es-Smirn, Messesetur-Risle, I. Bsk., Beyrut 1405
alkan, smail, Siyasal Tefsirin Oluum Sreci, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003
elikkol, Yaar, slm ncesi Mekke, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003
, Muazzez lmiye, Kuran ncil ve Tevrtn Smerdeki Kkeni, Kaynak Yay., VI.
Bsk., stanbul 2002
Drakutn, Ebul-Hasan Ali b. mer b. Ahmed(385/995), Zikru Esmit-Tbin, I- II,
thk: Bevrn ed-Danev-Keml Ysuf el-Ht, Messestl-Ktbis-Sakfe, Beyrut
1985
------------, Sultul-Berkn, thk: Abdurrahm Muhammed Ahmed, Ktbhne
Cmeyl, Pakistan 1404
Drim, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman(255/869), Snen, I-II, thk, tlk,
thrc: Seyyid Abdullah Haim, ar Yay., II. Bsk., st. 1992
477
Dartma, Bahattin, Arkeolojik Veriler Balamnda Kurn Kssalarnn Fiilen
Gereklememi Hadiseler Olduklarna Dair, Akademik Aratrmalar Dergisi, V/18,
(2003), 163-176
Dayhan, Ahmet Tahir, lk Dnem Hadis Tarihinde Mn ile Rivyet Meselesi,
slm Aratrmalar Dergisi, XIII/1(2000), 93-100
Dekasse, Muhammed Ali, es-Sefretus-Siysiyye ve Edebuh fil-Asril-Chil,
Drul-lm, Dmek 1989
Delcambre, Anne-Marie, Allahn Resul Hz. Muhammed, ev: Mahmut Kank, Yap
Kredi Yay., II. Bsk., st. 2002
Demir, ehmus, Mitoloji Kuran Kssalar ve Tarihi Gereklik, Beyan Yay., st. 2003
Demirci, Mustafa, Beytul-Hikme, nsan Yay., stanbul 1996
----------, Antik Yunan Kitaplarnn Abbasiler Badatna Yolculuu, slmiyt,
VII/2, (2004), 43-60
Dere, Ali, Rivyet Malzemesinde Toplumsal Deiimin zleri, slmiyt, I/2,
(1998), 11-37
Derveze, zzet, Kurna Gre Hz. Muhammedin Hayat, I-III, ev: Mehmet Yolcu,
Yneli Yay. II. Bsk. st. 1995
Dfa, Ali b. Abdillah, Raviul-Hadratil-Arabiyyetil-slmiyye, er-Risle, I. Bsk.,
Beyrut-Lbnan 1998/1418
Dinever, Ebu Hanife Ahmed b. Dvud(282/895), el-Ahbrut-Tvl, thk:
Abdlmmin mir, Drul-hyil-Ktbil-Arabiyye, I. Bsk., Kahire 1960
Dimek, Muhammed b. Salih(972/1536), Peygamber(sav) Klliyt(Sbll-Hud
ver-Red f Sreti Hayril-bd vez-Zikri Fedilihi ve Ahvlihi fil-Mebde vel-
Med), I-XII, ev: H. brahim Kaar, Ocak Yay., II. Bsk., stanbul 2006
Dr, Abdulaziz, lk Dnem slam Tarihi-Bir nsz-, ev: Hayrettin Ycesoy,
Endls Yay. st. 1991
--------, Bahsun f Neeti lmit-Trh indel-Arab, Drul-Merik, II. Bsk., Beyrut
1993
--------, Divan, DA, IX., st. 1994, 377-381
Ebu Abdillah, Muhammed b. Abdilvahid b. Ahmed el-Hanbel el-Makdis(643/1245),
el-Ahdsul-Muhtra, I-X, thk: Abdulmelik b. Abdillah b. Duhey, Mektebetn-
Nahdatil-Hads, Mekke 1410
478
-----------------, Fedilu Beytil-Makds, thk: Muhammed Mut el-Hfiz, Drul-Fikr,
I. Bsk., Dmek 1405
Ebu Avne, Yakb b. shk el-Esferin(316/928), Msned, I-V, thk: Eymen b. rif
ed-Dmek, Drul-Marife, I. Bsk. Beyrut 1998
Ebu Dvud, Sleyman b. Eas b. shak b. Ber b. eddd b. Amr b. mran el-
Ezd(275/888), Snen, I-V, thk, hy, rh: Bedreddin etiner, ar Yay., II. Bsk., st.
1992
Ebul-Ferec, Ali b. Hseyin b. Muhammed b. Ahmed el-Esfehn (356/967), el-
An, I-XXVI, thk: Abdulemr Ali Mehenn-S. Ysuf Cbir, Drul-Ktbil-
lmiyye, II. Bsk., Beyrut 1992
Ebu Gudde, Abdlfettah, Mevzu Hadisler, ev: Enbiya Yldrm, nsan Yay., III.
Bsk., stanbul 2003
Ebu sml, Hammd b. shk b. sml b. Zeyd el-Badd(267/880), Tereketun-
Neb(sav), thk: Ekrem Ziy Umer, yer yok 1404
Ebul-Mehsin, Muhammed b. Ali b. el-Hasan b. Hamza ed-Dmek (765/1363), el-
kml f Zikri men lehu Rivye f Msnedil-mm Ahmed miner-Ricl, thk:
Abdulmut Emin Kalac, Cmitud-Dirstil-slmiyye 1409/1989
Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. shak b. Mus b. Mihran el-Esbehn
(430/1038), Hlyetul-Evliy ve Tabaktul-Esfiy, I-X, Drul-Ktbil-Arab, IV.
Bsk., Beyrut 1405
--------------, Kitbud-Duaf, thk: Faruk Hamde, Drus-Sakfe, Drul-Beyd
1405/1984
---------------, Delilun-Nbvve, I-II, thk: Muhammed Ravvs Kalac-Abdulber
Abbas, Drun-Nefis, Beyrut 1412/1991
Ebu Suaylik, Muhammed Abdullah, Muhammed b. shk mmu Ehlil-Mez ves-
Siyer, Drul-Kalem, Dmek 1415/1994
Ebu Sleyman, Muhammed b. Abdillah b. Ahmed b. Zbeyr er-Reb (379/989),
Trhu Mevlidil-Ulem ve Vefeytihim, I-II, thk: Abdullah Ahmed Sleyman, Drul-
sme, Riyad 1410
Ebut-Tayyib, Muhammed b. Ahmed el-Fs el-Mekk(832/1428), ez-Zuhrul-
Muktetafetu min Trhi Mekketel-Merrefe, thk., tlk: Edb Muhammed el-Gazv,
tkd: Mahmd el-Ernvt, Dru Sdr, Beyrut 2000
479
Ebu Ubeyd, el-Ksm b. Sellm(224/838), Kitbul-Emvl, thk, tlk: Muhammed Hall
Herrs, Drul-Ktbil-lmiyye, II. Bsk., Beyrut tz. (I. Bsk. 1406/1986)
Ebu Ubeyde, Mamer b. el-Msenn et-Teym(209/824), Kitbu Eyymil-Arab
Kablel-slm, I-II, thk, cem: dil Csim el-Beyt, lemul-Ktb/Mektebetun-
Nahdatil-Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1987/1407
Ebul-Vef, brahim b. Muhammed b. Sbt el-Haleb et-Trablus(841/1437), et-Tebyn
li-Esmil-Mdellisn, thk: Muhammed brahim Davud el-Mevsl, Msessestr-
Reyyn, Beyrut 1414/1994
-------------, el-Keful-Hass ammen Rumiye bi-Vadl-Hads, thk: Subh es-Smir,
lemul-Ktb/Mektebetn-Nahdatil-Arabiyye, Beyrut 1407/1987
Ebu Yal, Ahmed b. Ali b. el-Msenn el-Mevsl et-Temim(307/919), Msned, I-
XIII, thk: Muhammed Selm Esed, Drul-Memn lit-Trs, Dmek 1404/1984
-------------, el-Mucem, thk: rdulhk el-Eser, dretl-Ulmil-Eseriyye,
Faysalbd 1407
Ebu Zehra, Muhammed, slmda Siyas tikad ve Fkh Mezhepler Tarihi, I-II, (I.
slmda Siyas ve tikd Mezhepler Tarihi, ev: Hasan Karakaya-Kerim Aytekin; II.
slmda Fkh Mezhepler Tarihi, ev: Abdulkadir ener), Hisar Yay., stanbul tz.
Emin el-Kudt, Medresetul-Hads fil-Basra-hatt el-Karnis-Slis el-Hicr-, Dru
bn Hazm, I. Bsk., Beyrut 1998/1419
Endels, Muhammed b. Yahy b. Eb Bekr el-Mlik (741/1340), et-Temhd vel-
Beyn f Makteli-ehd Osman, thk: Mahmd Ysuf Zyid, Drus-Sakfe, Katar
1405
Ensr, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Cafer b. Hayyn (369/979),
Tabaktul-Muhaddisn bi-Esbehn vel-Vridne aleyh, I-IV, thk: Abdulfur
Abdulhk Hseyin el-Bel, Messesetur-Risle, II. Bsk., Beyrut 1412/1992
Erul, Bnyamin, Tasarruftur-Ruvti f Mutnil-Merviyyt(Rivyet Metinlerinde
Ravilerin Tasarruflar) AFD, XLII, (2001), 173-212
-----Hz. Peygamberin Risalet ncesi Hayatna Farkl Bir Yaklam, Diyanet lmi
Dergi(Peygamberimiz Hz. Muhammed(sav) zel Says), Ankara 2000, 33-66
-----, Hicr II. Asrda Rivayet slubu (I) II. Rivayet Asndan Mamer b. Ridin el-
Cmii, AFD, XLIII/ 1, (2002) 27-61
-----, Hicr II. Asrda Rivayet slubu (II) II. Dirayet Asndan Mamer b. Ridin
el-Cmii, AFD, XLIII/ 2, (2002) 57-90
480
Estn, Collette-Laporte, Hlne, Yunan ve Roma Mitolojisi, ev: Musa Eran, Tbitak
Yay., X. Bsk., stanbul 2003
Fahreddn Raz, Muhammed b. mer b. Hseyin(606/1209), Kelama Giri(el-
Mufassal), ev: Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yay., I. Bsk., Ankara 2002
Fkih, Ebu Abdillah Muhammed b. shk b. el-Hasan (275/888), Ahbru Mekke f
Kadmid-Dehr ve Hadsih, I-VI, thk: Abdulmelik Abdullah Duhey, Drul-Hadr, II.
Bsk., Beyrut 1414
Fayda, Mustafa, Abdullah b. Selm, DA, stanbul 1988, I, 134-135
--------, Ebn, DA, stanbul 1994, X, 78-79
--------,Abdullah b. Eb Bekr b. Muhammed, DA, stanbul 1988, I, 95
--------, bn shk, DA, stanbul 1999, XX, 93-96
--------, bn Him, DA, stanbul 1999, XX, 71-73
--------, bn Sad, DA, stanbul 1999, XX, 294-297
Fazlurrahman, Allahn Elisi ve Mesaj-Makaleler-I, ev: Adil ifti, Ankara 1997
Fevz, Faruk mer, e-ubiyye ve Tevhut-Trhil-Arabil-slm, er-Risletul-
slmiyye, say: 186-187, (Badat 1406/1985), 109-126
Fck, Johnn, Muhammad Ibn Ishq, Frankfurt 1925
Gabriel, Nikola Yakub, Din Alimleri Tartyor, st. tz.
Gibb, Hamilton A. R., slam Medeniyeti zerine Aratrmalar, ev: K. Durak, A.
zkk, H. Ycesoy, K. Dnmez, Endls Yay., st. 1991
Grmez, Mehmet, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji
Sorunu, TDV Yay., II. Bsk., Ankara 2000
Grafton, Anthony, Kalpazanlar ve Eletirmenler, ev: Emre Yaln, Dost Kitabevi,
Ankara 1998
Guillaume, Alfred, The Life of Muhammad-Translation of Ibn Ishaks Sirat Rasul
Allah, Oxford University Press 1955
Gutas, Dimitri, Yunanca Dnce Arapa Kltr, ev: Ltf imek, Kitap Yay., st.
2003
Gnaltay, M. emseddin, slam Tarihinin Kaynaklar-Tarih ve Mverrihler- haz:
Yksel Kanar, Endls Yay., st. 1991
----------, slam ncesi Araplar ve Dinleri, sad: M. Mahfuz Sylemez-Mustafa
Hizmetli, Ankara Okulu Yay., Ankara 1997
Gner, Osman, Reslullahn Ehl-i Kitapla Mnasebetleri, Fecr Yay., Ank. 1997
481
Hafc, Muhammed Abdulmunim-eref, Abdulazz, et-Tefsrul-lm lis-Sretin-
Nebeviyye, Drul-Cebel, I. Bsk., Beyrut 1992/1412
Hkim en-Neysbr, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Hamdeveyh en-
Neysbr(405/1014), el-Mstedrek alas-Sahiheyn, I-IV, thk: Mustafa Abdulkdir
At, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1411/1990
-----------, Tesmiyet men Ahrecehum el-Buhr ve Mslim, thk: Keml Ysuf el-Ht,
Messesetl-Ktbis-Sakfiyye/Drul-Cinn, Beyrut 1407
------------, Kitbu Marifeti Ulmil-Hads, thk: Seyyid Muazzam Hseyin, Dru
hyil-Ulm, I. Bsk., Beyrut 1997/1417
Haleb, Ali b. Burhniddn(1044/1634), es-Sretul-Halebiyye f Sretil-Eminil-
Memn(nsnul-Uyn), I-III, Drul-Marife, Beyrut tz.
Halefullah, Muhammed Ahmed, Kurnda Anlatm Sanat-el-Fennul-Kasas-, ev:
aban Karata, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002
Hlid, Hasan, Muctemaul-Medine Kablel-Hicre ve Badeh, Drun-Nahdatil-
Arabiyye, Beyrut 1406/1986
Halfe b. Hayyt, Ebu mer el-Leys (240/854), Trhu Halfe b. Hayyt, thk: Ekrem
Ziya Umer, Drul-Kalem/Messesetur-Risle, II. Bsk., Dmek/Beyrut 1397
Hall, Ebu Yal el-Hall b. Abdillah b. Ahmed el-Hall el-Kazvn (446/1054), el-
rd f Marifeti Ulemil-Hads, I-III, thk: Muhammed Sad mer drs,
Mektebetur-Rd, Riyad 1409
Halkn, Lone E., Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev: B. Yediyldz, Trk Tarih Kurumu
Yay., Ankara 1989
Hallk, Hassn, Dirsetu f Trhil-Hadartil-slmiyye, Beyrut 1989
Hamde, Faruk, Mesdirus-Sretin-Nebevviyye ve Takvmuh, Drus-Sakafe, II.
Bsk., Ribat 1410/1989
----------, el-Ilkatul-slmiyyetun-Nasraniyye f Ahdin-Nebev, Drul-Kalem, I.
Bsk., Dmek, 1426/2005
Hamev, Ebu Abdillah Ykut b. Abdillah(626/1229), Mucemul-Buldn, I-V, Drul-
Fikr, Beyrut tz.
Hamidullah, Muhammed, Mecmutul-Vesikis-Siysiyye li-Ahdin-Nebev vel-
Hilfetir-Ride, Drun-Nefis, VI. Bsk., Beyrut 1987/1407
-------------, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam bn Mnebbih, ev: Kemal
Kuu, sad: Mesut Karaahan, Beyan Yay., stanbul 2004
482
-------------, Hemmm b. Mnebbihin Sahfesi, ev: Talat Koyiit, AF Yay.,
Ankara 1967
-------------,Allahn Elisi(sav) ve Sahabe Devrinde Yaz Sanat, slm
Aratrmalar Dergisi, II/7, (1998), 95-102
Hamm, Necde, e-m f Asril-slm(Minel-Feth hatt Sukti Hilfeti Ben
meyye), Dru Tls, Dmek 1987
Hasan Hanefi, slm limlere Giri, ev: Muharrem Tan, nsan Yay., II. Bsk.,
stanbul 2000
Hasan brahim Hasan, Trhul-slam es-Siys ved-Dn ves-Sakf vel-ctima, I-
IV, Drul-Fikr, Beyrut/Kahire 1991
Hatibolu, Mehmet Said, slami Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Douu,
(Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1962
-------------, Mslman Kltr zerine, Kitbiyt Yay., Ankara 2004
Hatbul-Badd, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit(463/1070), Trhu Badd, I-
XIV, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz.
----------------------, el-Cmi li-Ahlkir-Rv ve dbis-Smi, I-II, thk: Mahmd et-
Tahhn, Mektebetl-Marif, Riyad 1403
----------------------, Muvaddhu Evhmil-Cemi vet-Tefrk, I-II, thk: Abdulmut Emn
Kalac, Drul-Marife, Beyrut 1407
-----------------------, el-Kifye fi lmir-Rivye, thk, tlk: Ahmed mer Haim, Drul-
Kitbil-Arab, II. Bsk. Beyrut 1986
-----------------------, Takydul-lm, nr: Ysuf el-I, Dru hyis-Snnetin-
Nebeviyye, II. Bsk., Dmek 1974
Hazer, Dursun, Hz. mere Gre Arap iiri ve airleri, slm Aratrmalar
Dergisi, XVI/3, (2003), 359-364
Herodotos, Herodot Tarihi, ev: Mntekim kmen, Trkiye Bankas Yay., st.
2002
Heykel, Muhammed Hseyin, Haytu Muhammed, Matbaatus-Snnetil-
Muhammediyye, XIII. Bsk., Kahire 1968
Heysem, Ebul-Hasan Ali b. Eb Bekr(807/1404), Mecmauz-Zevid ve Menbul-
Fevid, I-X, Drur-Reyyn lit-Trs/Drul-Kitbil-Arab, Kahire/Beyrut 1407
-----------, Mevriduz-Zmn il Zevidi bn Hbbn, thk: Muhammed Abdurrezzk
Hamza, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz.
483
Herev, Ebul-Fadl Ubeydullah b. Abdillah b. Ahmed(405/1014), Mtebihu Esmil-
Muhaddisn, thk: Nazar Muhammed el-Feryb, Mektebetur-Rd, I. Bsk., Riyd
1411
Hitti, Philip K., Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I-II, ev: Salih Tu, st. 1989
Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, DB Yay., Ankara 1991
Horovitz, Josef, el-Mezil-Ul ve Mellifh, Arp. ev: Hseyin Nassar, Kahire
1949 [Trkesi; Horovitz, Josef, slm Tarihiliin Douu, lk Siyer/Mez Eserleri
ve Mellifleri, ev: Ramazan Altnay- Ramazan zmen, Ankara Okulu Yay., Ankara
2002]
-----------, Abdullah b. Selm, A, Eskiehir 1997, I, 41-42
-----------, Vehb b. Mnebbih, A, Eskiehir 1997, XIII, 260-262
Hooke, Samuel Henry, Ortadou Mitolojisi, ev: Aleddin enel, mge Kitabevi, IV.
Bsk., Ankara 2002
Hourani, Albert, Arap Halklar Tarihi, ev: Yavuz Alogan, letiim Yay., III. Bsk.,
stanbul 2001
Hoyland, Robert G., Earliest Christian Writtings on Muhammed, The Biography of
Muhammed The Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden, Koln, Boston 2000),
276-295
Huart, Clment, Arab ve slam Ebiyat, ev: Cemal Sezgin, Ankara tz.
Hudr, Muhammed Bek, ed-Devletul-Emeviyye, I-II, Messesetl-Ktbis-
Sakfiyye, Beyrut 1995
---------, ed-Devletul-Abbsiyye, Messesetl-Ktbis-Sakfiyye, Beyrut 1415/1995
Humeyd, Ebu Bekr Abdullah b. ez-Zbeyr(219/834), Msned, I-II, thk:
Habburrahmn el-Azam, Drul-Ktbil-lmiyye/Mektebetul-Mtenebb, Beyrut/
Kahire tz.
Humphreys, R. Stephen, slam Tarih Metodolojisi Bir Sosyal Tarih Uygulamas, ev:
Murtaza Bedir-Fuat Aydn, Litera Yay., st. 2004
Hseyin, Muhammed ez-Zeheb, el-sriliyyt fit-Tefsr vel-Hads, Drut-Tevfik
en- Nemvuzeciyye, nr: Mektebetul-Vehbe, III. Bsk., Msr 1406/1986
Itr, Nureddin, Ulmul-Kurnil-Kerm, Dmek 1993
-----, Menhecun-Nakdi f Ulmil-Hads, Drul-Fikril-Musr(Beyrut)/Drul-
Fikr(Dmek), III. Bsk., Beyrut/Dmek 1997/1418(I. Bsk. 1972)
484
bn Abdilber, Ebu mer Ysuf b. Abdillah (463/1071), el-stb f Marifetil-
Ashb, I-IV, thk: Ali Muhammed el-Becv, Drul-Cl, Beyrut 1412
-----------------, et-Temhd li-m fil-Muvatt minel-Man vel-Esnd, I-XXIV, thk:
Mustafa b. Ahmed el-Alev-Muhammed Abdulkebr el-Bekr, Vizretu Ummil-
Evkf ve unil-slmiyye, Marib 1387
-----------------, ed-Drer fi htisril-Mez ves-Siyer, tlk, thrc: Mustafa Db el-
Bua, Tecldul-Fid, Dmek 1984
bn Abdirabbih, Ebu mer Ahmed b. Muhammed(327/939), Kitbul-Ikdil-Ferd,
I-VIII, thk: Muhammed Abdulkdir hn, Mektebetul-Asriyye, Beyrut 1423/2003
bn Abdilan, Ebu Bekr Muhammed el-Badd(629/1231), Tekmiletl-kml, I-V,
thk: Abdulkayym Abdreybunneb, Cmiatu mmil-Kur, Mekke 1410
bn Adiy, Ebu Ahmed Abdullah el-Crcn(365/975), el-Kmil f Duafir-Ricl, I-
VII, thk: Yahy Muhtr azv, Drul-Fikr, III. Bsk. Beyrut 1409/1988
bn Ahmed b. Hanbel, Abdullah e-eybn(290/902), es-Snne, I-II, thk:
Muhammed Sad Slim el-Kahtn, Dru bn Kayyim, Dimam 1406
bnul-Cad, Ebul-Hasan Ali b. el-Cad b. Ubeyd el-Cevher el-Badd (230/844),
Msned, thk: mir Ahmed Haydar, Messesetu Ndir, Beyrut 1410/1990
bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed(597/1200), ed-Duaf
vel-Metrkn, I-II, thk: Abdullah el-Kd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1406
--------------, Kitbul-Mevdt, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1415/
1995
---------------, el-Muntazam f Trhil-Mlk vel-mem-hatta 257-, I-XII, thk:
Muhammed ve Mustafa Abdulkadir At, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1412/1992
---------------, Sfvetus-Safve, I-IV, thk: Mahmd Fhr-Muhammed Revvs Kalac,
Drul-Marife, II. Bsk., Beyrut 1399/1979
----------------, el-lell-Mtenhiye fil-Ehdisil-Vhiye, I-II, thk: Hall el-Meys,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1403
bn Eb sm, Ebu Bekr Ahmed b. Amr b. Eb sm ed-Dahhk eybn (287/900),
el-hd vel-Mesn, I-VI, thk: Bsim Faysal Ahmed el-Cevbire, Dru Rye, Riyd
1411/1991
----------------, Kitbuz-Zhd, thk: Abdulal Abdulhamd, Drur-Reyyn lit-Trs, II.
Bsk., Kahire 1408
485
bn Eb Cerde, Kemaludddin mer b. Ahmed, Buyetut-Taleb f Trhi Haleb, thk:
Sheyl Zekkr, Drul-Fikr, Beyrut 1988
bn Eb Htim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Eb Htim Muhammed b. drs er-
Rz et-Temim(327/938), el-Cerh vet-Tadl, I-IX, Dru hyit-Trsil-Arab,
Beyrut 1271/1952
------------------, lelul-Hads, I-II, thk: Muhibuddin el-Hatb, Drul-Marife, Beyrut
1405
bn Eb eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kf(235/849), el-Kitbul-
Musannef fil-Ahds vel-sr(Musannefu bn Eb eybe), I-VII, thk: Keml Ysuf
el-Ht, Mektebetr-Rd, Riyad 1409
bn Eb Useybia, Ebul-Abbas Ahmed b. el-Ksm b. Halfe b. Ynus es-Sad
(668/1269), Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, thk: Nezzr Rza, Dru Mektebetil-
Hayt, Beyrut tz.
bn Eb sme, Hris b. Eb sme - Hfz Nuruddin el-Heysem, Buyetl-Bhis
an Zevidi Msnedil-Hris(Msnedul-Hris), I-II, thk: Hseyin Ahmed Salih el-
Bkir, Merkezu Hdmetis-Snne ves-Sretin-Nebevviyye, Medine 1413/1992
bn Ebil-Vef, Ebu Muhammed Abdulkadir b. Ebil-Vef Muhammed el-Kura
(775/1373), el-Cevhirul-Mudiyye f Tabaktil-Hanefiyye, nr: Mr Muhammed
Ktphanesi, Kerate tz.
bn Eb Yal, Ebul-Hseyin Muhammed (521/1127), Tabaktul-Hanbile, I-II,
thk: Muhammed Hmid el-Fk, Drul-Marife Beyrut tz.
bnul-Esr, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed(630/1232), sdl-be f Marifetis-
Sahbe, I-VI, Drul-Fikr, Beyrut 1414-1415/1993-1995
--------------, el-Kmil fit-Trh, I-XII, Dru Sdr, (I-IV. Ciltler) Beyrut 1399/1979
(V-XII. Ciltler) 1402/1982
bn Ferhn, Burhnuddn brahim b. Ali b. Muhammed Ferhn el-Mliki(799/1396),
ed-Dbcul-Mzheb f Marifeti Ayni Ulemil-Mezheb, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut tz.
bn Habb, Muhammed el-Badd(245/859), Kitbul-Munammak f Ahbri Kurey,
tsh, tlk: Hurd Ahmed Fruk, lemul-Ktb, I. Bsk., Beyrut 1405/1985
bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalan(852/1448), Tarfu
Ehlit-Takds bi-Mertibil-Mevsfne bit-Tedls, thk: Abdulgaffr Sleyman el-
Bendr-Muhammed Ahmed Abdlazz, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1987
486
-------------, el-sbe f Temyzis-Sahbe, I-VIII, thk: Ali Muhammed el-Becv,
Drul-Cl, Beyrut 1412/1992
-------------, ed-Dirye f Tahrci Ahdsil-Hidye, I-II, thk: Seyyid Abdullah Him
el-Yemn el-Meden, Drul-Marife, Beyrut tz.
-------------, Takrbut-Tehzb, thk: Muhammed Avvme, Drur-Red, Suriye
1406/1986
-------------, Tehzbut-Tehzb, thk: Hall Memn iyhen-mer es-Selm-Ali b.
Mesd, I-VI, Drul-Marife, Beyrut 1417/1996
-------------, Tabaktul-Mdellisn, thk: sm b. Abdillah el-Karyt, Mektebetl-
Menr, Umman 1403/1983
-------------, Lisnul-Mzn, I-VII, Messesetl-Alem lil-Matbt, III. Bsk., Beyrut
1406/1986
-------------, Nzhetul-Elbb fil-Elkb, thk: Abdulazz b. Muhammed b. Slih es-
Sedd, Mektebetur-Rd, I. Bsk., Riyd 1989
------------, ed-Drerul-Kmine f Aynil-Mietis-Smine, I-VI, thk: Muhammed
Abdulmudhan, Diretul-Marifil-Osmniye, II. Bsk., Haydarabad 1972
-------------, Nuhbetul-Fiker erhi, ev: Talat Koyiit, Ankara 1971
bn Haldn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Abdirrahman el-
Hadram(808/1406), es-Sretun-Nebeviyye, tsh, thrc: Ahmed el-Bezre, Mektebetul-
Merif, I. Bsk., Riyad 1998/1418
----------------, Mukaddime, Drul-Kalem, V. Bsk., Beyrut 1984
bn Hallikn, Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr(681/1282),
Vefeyytul-Ayn ve Enbu Ebniz-Zamn, I-VI, thk: Ysuf Ali Tavl, Meryem
Ksm Tavl, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1419/1998
bn Hayr, Ebu Bekr b. Hayr b. mer(575/1179), Fihrist, el-Mektebetul-Endelusiyye/
Messesetul-Hanc, Kahire tz.
bn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad b. Hazm el-Endelus(456/1063),
Cemheretu Ensbil-Arab, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1421/2001
bn Hbbn, Ebu Htim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst
(354/965), Mehru Ulemil-Emsr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1959
----------------, es-Sikt, I-IX, thk: Seyyid erefuddin Ahmed, Drul-Fikr, Beyrut
1395/1975
487
----------------, Sahhu bn Hbbn bi-Tertbi bn Belbn, I-XVIII, thk: uayb el-
Arnavt, Messesetr-Risle, II. Bsk., Beyrut 1414/1993
----------------, es-Sretun-Nebeviyye, thrc: Abdusselm b. Muhammed b. mer All,
el-Mektebetul-slm, I. Bsk., Beyrut 2000/1410
----------------, es-Sretun-Nebeviyye ve Ahbrul-Hulef, thk: Aziz Bek,
Messesetul-Ktbis-Sakafiyye, I. Bsk. Beyrut 1407/1987
----------------, Kitbul-Mecrhn minel-Muhaddisn ved-Duaf vel-Metrkn, I-III,
thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Marife, Beyrut 1992
bn Him, Ebu Muhammed Abdulmelik b. Eyyb el-Hmyer(213/828), es-Sretun-
Nebeviyye, thk, rh: M. es-Sekk-. el-Ebyr-A. elb, I-IV, Kahire tz.
bn Huzeyme, Ebu Bekr Muhammed b. shk es-Slem en-Neysbr(311/923),
Sahh, I-IV, thk: Muhammed Mustafa el-Azam, el-Mektebl-slm, Beyrut
1390/1970
bnul-md, Ebul-Fellh Abdulhay b. Ahmed el-Ukr ed-Dmek (1089/1678),
ezertuz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, I-IV, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz.
bn shk, Muhammed b. Yesr(151/768), Sretu bn shk, thk, tlk: Muhammed
Hamidullah, Konya 1981
-------------, es-Sretun-Nebevviyye(Ynus b. Bkeyr Rivyeti), I-II, cem: Th
Abdurraf Sad-Bedev Th Bedev, Dru Ahbril-Yevm, I. Bsk., Kahire 1419/1998
bnul-Kd, Ebu Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. mer (851/1447), Tabaktu-
fiiyye, I-IV, thk: Abdulalmhan, lemul-Ktb, Beyrut 1407
bn Kni, Ebul-Hseyin Abdulbk (351/962), Mucemus-Sahbe, I-III, thk: Salh
b. Slim el-Msrt, Mektebetl-urab el-Eseriyye, Medine 1418
bn Kayyim, Ebu Abdillah emsuddn Muhammed b. Eb Bekr el-Cevziyye,
(751/1350), Cmius-Sre, cem: Yusris-Seyyid Muhammed, Drul-Vef, I. Bsk.,
Beyrut 1423/2002
bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer(774/1372), Tefsrul-Kurnil-Azm, I-IV,
Drul-Fikr, Beyrut 1401
------------, el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Drul-Marife, III. Bsk., Beyrut 1998
bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever (276/889), el-Merif,
thk: Servet Ukke, Mektebetul-rd, VI. Bsk., stanbul 1992(I. Bsk. 1960)
----------------, el-mme ves-Siyse, I-II, thk: Hall el-Mansr, Drul-Ktbil-
lmiyye, I. Bsk. Beyrut 1422/2001
488
----------------, e-ir ve-uar, tkd: Hasan Temm, Drul-hyil-Ulm, Beyrut
1417/1997
bn Mce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvin(275/888), Snen, I-II, thk,
rh, tsh: M. Fuad Abdulbak, ar Yay., II. Bsk., st. 1992
bn Man, Ebu Zekeriyy Yahy (233/847), Trhu bn Man(Rivyetud-Dr), I-
IV, thk: Ahmed Muhammed Nr Seyf, Merkezul-Bahsil-lm, Mekke 1399/1979
bn Manzr, Muhammed b. Mukrim (711/1311), Lisnul-Arab, I-XV, Dru Sdr,
Beyrut tz.
bn Muhammed, Ahmed b. Muhamed b. Hanbel b. Hill b. Esed b. drs b.
Abdillah(266/879), Mesilul-mm Ahmed, thk: Fadlurrahmaniddn Muhammed,
Drul-lmiyye, Delhi 1988
--------------------, Kitbu Bahrid-Dem f men Tekelleme fhil-mm Ahmed bi-Medhin
ev Zemmin, thk: Ebu sme Vasiyyullah b. Muhammed b. Abbs, Drur-Rye, Riyad
1989
bn Mnceveyh, Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-sbehn(428/1036), Riclu Sahhi
Mslim, I-II, thk: Abdullah el-Leys, Drul-Marife, Beyrut 1407
bnun-Nedm, Ebul-Ferec Muhammed b. shk(385/995), el-Fihrist, thk: Nhid
Abbs Osman, Dr el-Katar b. el-Fuce, I. Bsk., Doha 1985
bn Sad, Ebu Abdillah Muhammed(230/845), et-Tabaktul-Kbr, I-IX, tkd: hsan
Abbs, Dru Sdr, Beyrut tz.
bnus-Salh, Ebu Amr Osman b. Abdirrahman (643/1245), Ulmul-Hads, thk:
Nuruddn Itr, Drul-Fikril-Musr(Beyrut)/Drul-Fikr(Dmek), III. Bsk., 1421/
2000
---------------, Mukaddimetu bnis-Salh f Ulmil-Hads, thk: Abdulhamd Hindv,
el-Mektebetul-Asriyye, Beyrut 1424/2003
bn Sellme, Ebu Abdillah Muhammed b. Sellme b. Cafer el-Kad(454/1062),
Msnedu-ihb, I-II, thk: Hamd b. Abdilmecd es-Selef, Messesetr-Risle, II.
Bsk., Beyrut 1407/1986
bn Serr, Abdulan b. Abdilvhid b. Ali b. Serr Makdis(600/1203), Mihnetul-
mm Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, thk: Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turk, Hicr,
I. Bsk., mbbe 1407/1987
489
bn Seyyidinns(737/1336), Uynul-Eser f Fnnil-Mez ve-emili ves-
Siyer, I-II, thk: Muhammed el-d el-Hatrv-Muhyiddin Mest, I. Bsk., Mektebetu
Drit-Turs 1992
bn hn, Ebu Hafs mer b. Ahmed b. Osman el-Viz(385/995), Trhu Esmis-
Sikt, thk: Subh es-Smir, Drus-Selefiyye, Kuveyt 1404/1984
------------, Nsihul-Hds ve Menshuhu, thk: Smeyr b. Emn ez-Zheyr,
Mektebetl-Menr, Zurk 1408/1988
bn ebbe, Ebu Zeyd mer en-Numeyr el-Basr(262/845), Kitbu Trhil-
Medinetil-Mnevvere, I-IV, thk: F. Muhammed eltut, yer ve tarih yok
bn ihb ez-Zhr, Muhammed b. Mslim(124/741), (Kitbul) Mez, cem:
Sheyl ez-Zekkr, Drul-Fikr, Dmek 1401/1981
bn Tariberdi, Cemaluddin Ebul-Mehsin Ysuf el-Atabek (874/1469), en-
Nucmuz-Zhira f Mulk Msr vel-Khire, Messesetul-Msriyye, Msr tz.
bnul-Verd, Zeynuddn mer b. Muzaffer(749/1348), Trhu bnil-Verd, I-II,
Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1417/1996
Icl, Ebul-Hasan Ahmed b. Abdillah b. Salih el-Kf(261/874), Marifets-Sikt, I-
II, thk: Abdulalm Abdulazm el-Bster, Mektebetd-Dr, Medine 1405/1985
mduddn, Hall, slam Tarihi(Bir Yntem Aratrmas), ev: Ubeydullah Dalar,
nsan Yay., st. 1985
------, Dirsetu fis-Sre, Messesetur-Risle/Drun-Nefis, Beyrut tz.
------, slmn Tarih Yorumu, ev: A. Araka, Risale Yay., st. 1988
shk b. Rheveyh, shk b. brahim b. Muhallid b. Rheveyh el-Hanzel el-Mervez,
Msned, I-II, thk: Abdulfur Abdulhak Hseyin, Mektebetul-mn, I. Bsk., Medine
1995
zmirli, smail Hakk, Siyer-i Celile-i Nebeviye, Mukaddimt: . Hakk Uca, Esra
Yay., Konya 1996
zzet, Ebul-Fazl, slmn Yayl Tarihine Giri, ev: Cahit Koytak, nsan Yay.,
stanbul 1984
Jarrar, Maher, Early Shii Sources on the Biography of the Prophet (Sirat ahl al-
Kis), The Biography of Muhammed The Issue of the Sources, ed: H. Motzki,
(Leiden, Koln, Boston 2000), 99-152
Jones, Marsden, lk Kaynaklara Gre Peygamberin Savalarnn Kronolojisi(Bir
Metin Tahlili), ev: Kasm ulul, Harran FD, II, (2001), 115-164
490
---------, ntihal Asndan bn shk ve Vakidye Gre tikenin Ryas ve Nahle
Seriyyesi, ev: Kasm ulul, Dokuz Eyll FD, XVI, (zmir 2002), 309-328
Juynboll, G. H. A., lk Devir slm Toplumunun snd Kullanma Yntemi,
Oryantalistik Hadis Aratrmalar-Makaleler, der. ve ev: Mustafa Ertrk, Ankara
Okulu Yay., Ankara 2001(71-116)
-----------, Fitne ve Bidat Kavramlarnn Tarihlendirilmesine Dair, Oryantalistik
Hadis Aratrmalar-Makaleler, der. ve ev: Mustafa Ertrk, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2001 (59-71)
-----------, slmda lk Byk Siyas Fitnenin Tarihi, Oryantalistik Hadis
Aratrmalar-Makaleler, der. ve ev: Mustafa Ertrk, Ankara Okulu Yay., Ankara
2001(39-58)
------------, Hadis Tarihinin Yeniden nas, ev: Salih zer, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2002
Kd Iyd, Iyd b. Mus el-Yahsub(544/1149), el-lmu il Marifeti Uslir-Rivye
ve Takydis-Sem, thk: Seyyid Ahmed Sakr, I. Bsk., Drut-Turs(Kahire), el-
Mektebetul-Atka(Tunus), 1389/1970
-------------, e-if bi Tarifi Hukkil-Mustaf, I-II, thk: Ahmed Ferd el-Mezd, el-
Mektebetut-Tevfkyye, yer ve tarih yok
Kaddra, Ftma e-m, Tatavvuru Trhil-Arab es-Siys vel-Hadr-minel-
Asril-Chil il Asril-Emev, Drun-Nahdatil-Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1997
Kaegi, Walter E., Bizans ve lk slam Fetihleri, ev: Mehmet zay, Kakns Yay. st.
2000
Kalkaend, Ahmed b. Abdillah(821/1418), Measirul-nfe f Melimil-Hilfe, I-V,
thk: Abdusettr Ahmed Firc, Matbatu Hkumetil-Kuveyt, II. Bsk., Kuveyt 1985
Kandemir, M. Yaar, Mevz Hadisler(Menei,Tanma Yollar,Tenkidi), DB Yay.,
Ankara tz.
Kannc, Sddk b. Hasan(1307/1889), Ebcedul-Ulm el-Veiyyil-Merkm f Beyni
Ahvlil-Ulm, I-III, thk: Abdulcebbr Zekkr, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1978
Karadeniz, Osman, lim ve Din Asndan Mucize, Marifet Yay., stanbul 1999
Karata, Mustafa, Hadislerde snd Sistemi, Diyanet lmi Dergi, IV, (2003), 71-84
Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Yay., stanbul
2004
491
Ksim, Muhammed Cemluddn ed-Dmek(1332/1913), Kavidut-Tahds min
Funn Mustalahil-Hads, thk: Muhammed Behcet el-Beytr, tkd: Muhammed Red
Rza, Drun-Nefis, III. Bsk., Beyrut 2001/1422
Kif, Seyyide smail, slam Tarihinin Kaynaklar ve Aratrma Metotlar, ev: M.
eker-R. Sava-R. imek, zmir 1997
Kiful-Gt, Muhammed el-Hseyin, Aslu-a ve Usluh, Messesetul-Alem li
Matbut, IV, Bsk., Beyrut 1993
Ktib elebi, Mustafa b. Abdillah(1067/1657), Kefuz-Zunn an Esmil-Ktb vel-
Fnn, I-VI, Drul-Fikr, Beyrut 1419/1999
Kays, tf Abbs Hammd, Sakf ve Devruh fit-Trhil-Arabil-slm hatt
Evhiril-Asril-Emev, Drul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk., Beyrut 1424/2003
Kazvn, Abdulkerim b. Muhammed er-Rf, et-Tedvn f Ahbri Kazvn, thk:
Azzullah el-Utrid, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1987
Kehhle, mer Rza, Mucemu Musannifil-Ktbil-Arabiyye fit-Trh vet-Tercim
vel-Curfiy ver-Rihlt, Messesetur-Risle, I. Bsk., Beyrut 1406/1986
----------, Mucemul-Mellifn Tercimu Musannifil-Ktbil-Arabiyye, I-IV,
Messesetur-Risle, I. Bsk., Beyrut 1993,
Kenn, Ahmed b. Eb Bekr b. smail(840/1436), Misbhuz-Zccce f Zevidi bn
Mce, I-IV, thk: Muhammed el-Muntak el-Keenv, Drul-Arabiyye, II. Bsk.,
Beyrut 1403
Kl, Sadk, Mitoloji Kitab- Mukaddes ve Kurn- Kerm, Nil Yay., zmir 1993
Kll, Mustafa, Arap Edebiyatnda ubiyye, aret Yay., st. 1992
Krbaolu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitbiyt Yay., Ankara 2002
Koyiit, Talat, Hadis Istlahlar, AF Yay., II. Bsk., Ankara 1985
-----------, Hads Usl, AF Yay., III. Bsk., Ankara 1987
-----------, Hads Tarihi, AF Yay., II. Bsk., Ankara 1988
-----------, bn ihb ez-Zhr, AFD, XXII, (1976), 51-84
Kksal, Mustafa Asm, Msterik Caetaninin Yazd slm Tarihindeki snad ve
ftiralara Reddiye, DB Yay., I. Bsk. Ankara 1986
Kramer, Samuel Noah, Tarih Smerde Balar, ev: Hamide Kayukan, Kabalc Yay.,
stanbul 1999
492
Kulbz, Ebu Nasr Ahmed b. Muhammed b. el-Hseyin el-Buhr(398/1007), el-
Hidyet vel-rd f Marifeti Ehlis-Sika ves-Sedd (Riclu Sahhil-Buhr), I-II,
thk: Abdullah el-Leys, Drul-Marife, Beyrut 1407
Kutlu, Snmez, slm Dncesinde lk Gelenekiler-Hadis Taraftarlarnn man
Anlay Balamnda Bir Zihniyet Analizi-, Kitbiyt Yay., II. Bsk., Ankara 2002
Kurtub, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr(671/1272), el-Cmi li-
Ahkmil-Kurn, I-XX, thk: Ahmed Abdulalm el-Berdn, Dru-ub, II. Bsk.,
Kahire 1372
Kk, Rait, snd, DA, XXIII, st. 2001, 154-159
Ktkolu, Mbahat S., Tarih Aratrmalarnda Usul, Kubbealt Neriyat, IV. Bsk.
st. 1995
Laoust, Henry, slmda Ayrlk Grler, ev: E. Ruhi Flal-S. Hizmetli, Pnar
Yay., st. 1999
Leknev, Ebul-Hant Muhammed Abdulhay(1304/1886), er-Rafu vet-Tekmil fil-
Cerhi vet-Tadl, thk, tlk, thrc: Abdulfettah Ebu Gudde, Beyrut 1987
Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, ev: H. Dursun Yldz, Anka Yay., st. 2000
--------, slam Dnyasnda Yahudiler, ev: B. Sina ener, mge Kitabevi, I. Bsk.,
Ankara 1996
Macfie, J. M., Hint Efsaneleri, ev: Hseyin Ylmaz, Okyanus Yay., stanbul 2000
Mlik b. Enes(179/795), el-Muvatt, I-II, thk, tlk: M. Fuad Abdulbaki, ar Yay.,
II. Bsk., st. 1992
Mverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Habb(450/1058), Almun-Nbvve,
thk: Hlid Abdurrahman el-Ik, Drun-Nefis, I. Bsk., Beyrut 1994/1414
----------, el-Ahkmus-Sultniyye, Msr 1973
Mahmud akir, Peygamberimizin Hayat-Siyer-, ev: Ferit Aydn, Kahraman Yay.,
st. 1994
Mhir Hamde, Muhammed, Mukaddimetu f Trhil-Ktb vel-Mektebt,
Messesetu er-Risle, I. Bsk., Beyrut 1417/1996
Mubrekfr, Ebul-Al Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahm(1353/1934),
Tuhfetul-Ahvz bi-erhi Cmiit-Tirmiz, I-X, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz.
Muhammed kbal, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, ev: Ahmet Asrar,
Birleik Yay., stanbul tz.
493
Muhibbut-Taber, Ebu Cafer Ahmed b. Abdillah b. Muhammed (694/1294), er-
Riydun-Nadra f Menkbil-Aera, I-II, thk: s Abdullah Muhammed Mni el-
Hmyer, Drul-arbil-slm, Beyrut 1996
Makdis, Ebul-Fadl Muhammed b. Tahir(bnul-Keysern)(507/1113), Kitbu
Marifetit-Tezkira fil-hdisil-Mevdua, thk: maduddin Ahmed Haydar, Beyrut
1985
Mamer b. Rid(153/770), el-Cmi, I-II, thk: Habb el-Azam, el-Mektebul-
slm, II. Bsk., Beyrut 1403
Margoliouth, David Samuel, slamiyet ncesi Arap-srailoullar likileri, ev: Suat
Ertzn, Kakns Yay., stanbul 2003
Mazhar, Cell, el-Hadaratul-slmiyye, nr: Ktbi-arkil-Evsat, Muheymir
Matbaas 1969
Mansurolu, Mecdud, Dvn, A, Eskiehir 1997, III, 595-596
Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin(346/957), Murcuz-Zeheb ve Medinul-
Cevher, I-IV, thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamd, V. Bsk., Riyad 1393/1973
Mevdud, Ebul-Al, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamberin Hayat,
I-III, ev: Ahmed Asrar, Pnar Yay., III. Bsk., st. 1992
Mizz, Ebul-Haccc Ysuf b. Zek Abdurrahman(742/1341), Tehzbul-Keml, I-
XXXV, thk: Ber Ivd Marf, Messesetur-Risle, Beyrut 1400/1980
Muavvi, Slim, el-Kavidul-Marifetil-slmiyye f Edebi Sadril-slm, Drun-
Nahdatil-Arabiyye, I. Bsk., Beyrut 1422/2001
Muhammed Feth, Osman, el-Medhal ilat-Trhil-slm, Drun-Nefis, II. Bsk.,
Beyrut 1412/1992(I. Bsk. 1988)
Muhammed Kutub, Keyfe Nektubut-Trhel-slm, Riyad 1412
Muhammed e-eybn, Ebu Abdillah(189/804), el-Huccetu al Ehlil-Medine, I-IV,
thk: Mehd Hasan el-Keyln, lemul-Ktb, III. Bsk., Beyrut 1403
Munis, Hseyin, et-Trh vel-Merrihn-Dirsetu f lmit-Trh-, Drul-Merif,
Yer yok 1984
Mus b. Ukbe(141/758), el-Mez, cem: Muhammed Bak Ebu Mlik,
Memleketul-Maribiyye Cmiatu bn Zuhr 1994
Mutahhar b. Thir, Ebu Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belh el-Makdis, (355?/965), el-
Bedu vet-Trh, Mektebetus-Sakfetid-Dniyye, Kahire tz.
494
Mslim, Ebul-Hseyin Mslim b. el-Haccac(261/874), Sahh, I-III, thk, tsh, tlk: M.
Fuad Abdulbaki, ar Yay., II. Bsk., st. 1992
----------, el-Kn vel-Esm, I-II, thk: Abdurrahim Muhammed Ahmed, el-Cmiatul-
slmiyye, Medine 1404
-------------, el-Mnferidt vel-Vahdn, thk: Abdulaffr Sleyman el-Bundr,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1408/1988
Mnv, Abdurraf, Feydul-Kadr bi erhil-Cmiis-Sar, I-VI, el-Mektebett-
Ticriyyetul-Kbr, Msr 1356
Mnzir, Ebu Muhammed Abdulazm b. Abdilkav(656/1258), et-Terb vet-Terhb
minel-Hadsi-erf, I-IV, thk: brahim emsuddin, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1417
Nagel, Tilman, Hadis ya da Tarihin mhas, ev: Ali Dere, slm Aratrmalar
Dergisi, X/1-4, (1997), 163-167
Nebrv, Fethiyye Abdulfettah, lmut-Trh Dirsetu f Menhicil-Bahs, el-
Mektebul-Cmiil-Hads, skenderiyye 1993
Neccd, Ebu Bekr Ahmed b. Selmn(348/959), er-Reddu al men Yekl el-Kurnu
Mahlkun, thk: Rdaullah Muhammed drs, Mektebets-Sahbetil-slmiyye,
Kuveyt 1400
Neccr, Abdulvehhb, el-Hulefur-Ridn, Drul-Ktbil-lmiyye, II. Bsk.,
Beyrut 1410/1990
Nes, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb(303/916), Snen, I-VIII, rh: Suyt, ar
Yay., II. Bsk., st. 1992
---------, Tesmiyet Fukahil-Emsr min Ashbi Reslillah ve min Badihim, thk:
Mahmd brahim Zyid, Drul-Va, Haleb 1369
---------, ed-Duaf vel-Metrkn, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Va, Haleb
1369
---------, Amelul-Yevm vel-Leyl, thk: Faruk Hamde, Messesetr-Risle, II. Bsk.,
Beyrut 1406
Nevev, Ebu Zekeriyy Muhyiddin Yahy b. eref b. Mer b. Hasan b. Hseyin b.
Hzm (676/1277), Sahhu Mslim bi-erhin-Nevev, I-XVIII, Dru hyit-Trsil-
Arab, II. Bsk., Beyrut 1392
---------, Tehzbul-Esm vel-Lut, Drul-Fikr, Beyrut 1996
495
Neysbr, Ebu Bekr Muhammed b. brahim b. el-Mnzr(318/930), el-Evsat fis-
Snen Vel-cm vel-htilf, I-II, thk: Ahmed Muhammed Hanf, Dru Tayyibe,
Riyad 1405
Nuaym, Abdulkadir b. Muhammed ed-Dmek(978/1570), ed-Dris f Trhil-
Medris, I-II, thk: brahim emsudddin, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1410
Oflaherty, Wendy Doniger, Hindu Mitolojisi, ev: Kudret Emirolu, mge Kitabevi,
Ankara 1996
Oki, M. Tayyib, Baz Hadis Meseleleri zerine Tetkikler, st. 1959
------, Tefsir ve Hadis Usulnn Baz Meseleleri, Nn Yaynclk, st. 1995
Oleary, De Lacy, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev: Y. Kutluay-H. Yurdaydn,
Pnar Yay., stanbul 2003
nkal, Ahmet, slm Tarihiliinde Tarafszlk Problemi, slm Aratrmalar
Dergisi, VI/3, (1992), 189-197,
z, aban, Hz. Peygamberin Siretiyle lgili Mevz Haberlerin Tarihi Deeri,
(Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1999
-----, Asm Kksaln Caetani Reddiyesi zerine, slm Aratrmalar Dergisi,
XVII/3, (2004), 162-170
zafar, Mehmet Emin, deolojik Hadisiliin Tarih Arka Plan-Mihne Olay ve
Haeviye Olgusu, Ankara Okulu Yay., Ankara 1999
zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar-Medeniyet Tarihi-, I-III, TDV Yay.,
Ankara 1997
----------, Siyer Yazclndaki Deiim zerine, Kutlu Doum Sempozyumu,
Ankara 2002
zdemir, Ali hsan, Kurnn Kayna Smerde mi?, slm Aratrmalar Dergisi,
XVI/2, (2003), 232-248
zsoy, mer - Gler, lhami, Konularna Gre Kuran(Sistematik Kurn Fihristi),
Fecr Yay., VI. Bsk., Ankara 2003
ztrk, Mustafa, Snni ve ii Kaynaklarda Muta Nikh Tartmas, slmiyt,
VIII/3, (2005), 95-120
Paac, Mehmet, Hadiste Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyat, slmiyt, I/1,
(1998), 35-53
Polat, Selahaddin, Mrsel Hadisler ve Delil Olma Ynnden Deeri, TDV Yay.,
Ankara 1985
496
-------, Ebn b. Osman, DA, stanbul 1994, X, 66-67
--------, Hadiste Metin Tenkidi, Erciyes FD, VI, (1989), 113-130
Rb el-sfehn, (425/1033), Mfredtu Elfzil-Kurn, thk: Safvn Adnn
Dvud, Drul-Kalem/ed-Dru-miyye, I. Bsk., Dmek/Beyrut 1412/1992
Rmhurmuz, Hasan b. Abdirrahman(360/970), el-Muhaddisul-Fsl beyner-Rv
vel-V, thk: Muhammed Accc el-Hatb, Drul-Fikr, Beyrut 1984
Rz, Muhammed b. Eb Bekr b. Abdilkdir(721/1321), Muhtarus-Shh, thk:
Mahmd Htr, Mektebetu Lbnan, Beyrut 1415/1995
Revyn, Ebu Bekr Muhammed b. Hrn er-Revyn(307/919), Msned, I-II, thk:
Eymen Ali Ebu Yemn, Messesetu Kurtuba, I. Bsk., Kahire 1416
Robson, James, bn shkn snd Kullan, ev: Talat Koyiit, AFD, X,
(1962), 117-126
Rubin, Uri, The Life of Muhammad and The slamic Self-mage, The Biography of
Muhammed The Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden, Koln, Boston 2000), 3-
17
Ryan, William-Pitman, Walter, Nuh Tufan, ev: Dursun Bayrak, Arkada Yay.,
Ankara 2003
Sad, Ali b. Abdillah b. Cafer Ebul-Hasan(234/848), Tesmiyet Men Rv anhu min
Evldil-Aere, thk: Ali Muhammed Cemmz, Drul-Kalem, Kuveyt 1402/1982
Sad, Muhammed Rafet, Mamer b. Rid es-Sann Mesdiruhu ve Menhecuhu ve
Eseruhu f Rivyetil-Hads, limul-Ktb, I. Bsk. Riyd 1403/1983
Slim, es-Seyyid Abdlazz, Trhul-Arab f Asril-Chiliyye, Drun-Nahdatil-
Sanni, Amidu, Features and Orientations of the Early Works on Arabic Poetics,
Hammard Islamicus, XIV/2, (1991), 5-11
Schact, Joseph, snadlardan Elde Edilen Kantlar, snad Analiz Yntemleri, der. ev:
Salih zer, Ankara Okulu Yay., Ankara 2005
Schmitz, M., Kab al-Ahbar, A, Eskiehir 1997, VI, 2-4
Schoeler, Gregor, Musa b. Uqbas Meghazi, The Biography of Muhammed The
Issue of the Sources, ed: H. Motzki, (Leiden, Koln, Boston 2000),67-96
Sehv, Muhammed b. Abdirrahman (902/1496), el-ln bit-Tevbh li-men Zemmet-
Trh, thk, tlk: Frans Rosenthal, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut tz.
497
---------, et-Tuhfetul-Latfe f Trhil-Medineti-erfe, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut 1993
Semhd, Ali b. Ahmed (911/1506), Veful-Vef bi Ahbri Dril-Mustaf, I-IV, thk,
tlk: Muhammed Muhyiddin Abdulmecid, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1984
Seyidolu, Bilge, Mitoloji zerine Aratrmalar Metinler ve Tahliller, Dergh Yay.,
stanbul 2002
Seyf b. mer, ed-Dabb el-Esed (200/815), el-Fitne ve Vakatul-Cemel, thk: Ahmed
Rtib Urm, Drun-Nefis, Beyrut 1391
Seyyid Kutub, Tarihte Dnce ve Metod, ev: Kamil M. etiner, Arslan Yay., st.
1997
Sezgin, M. Fuad, slam Tarihinin Kayna Olmak Bakmndan Hadisin
Ehemmiyeti, slami Tetkikler Enstits Dergisi, II, st. 1957
-----------, Buhrnin Kaynaklar, Kitbiyt Yay., st. 2000 (I.Bask st. 1956)
------------, Rivyet Literatrnn Geliimi, ev: Ali Dere, Buhrnin Kaynaklar,
23-50
Shaman, Messad Sveylim Ali, Trk Edebiyatnda Siyerler ve bn Hiamn
Siyerinin Trke Tercmesi, (Baslmam Doktora Tezi) AF Ktphanesi no:
29318, Ankara 1982
Sddk, Mazharuddin, Kuranda Tarih Kavram, ev: Sleyman Kalkan, Pnar Yay.,
st. 1990
Sinanolu, Nzhet Haim, Grek ve Romen Mitolojisi, Kaynak Yay., II. Bsk., yer ve
tarih yok
Snmez, bidin, Reslullahn Diplomatik Mnasebetleri, nklb Yay., st. tz.
Sylemez, M. Mahfuz, Bedevlikten Hadrlie Kfe, Ankara Okulu Yay., Ankara
2001
------------, Bilimin Yitik ehri Cndipur, Aratrma Yay., Ankara 2003
Subh es-Slih, Ulmul-Hads ve Mustalahuhu, Drul-lm lil-Melyin, XXV. Bsk.,
Beyrut 2002
Subk, Ebun-Nasr Abdulvehhb b. Ali b. Abdilkf (771/1369), Tabaktu-
fiiyyetil-Kbr, thk: Abdulfetth Muhammed el-Hulv-Mahmd Muhammed et-
Tnh, II.Bsk., el-Cze 1992
Suyt, Ebul-Fadl Abdurrahman b. Eb Bekr(911/1505), Trhul-Hulef, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut 1408/1988
498
-----------, Tabaktul-Huffz, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1403
-----------, Tedrbur-Rv f erhi Takrbin-Nevv, thk, tlk: Ahmed mer Haim, I-II,
Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 1993
Sheyl, Abdurrahman(581/1185), er-Ravdul-Unuf, I-VII, tlk: mer Abdusselm es-
Selm, Dru hyit-Trsil-Arb, Beyrut 1421/2000
Slem, Abdulazz b. Sleymn b. Nsr, el-Vkid ve Kitbuhul-Mez-Menhecuhu
ve Mesdiruhu-, I-II, el-Cmiatu slmiyye, I. Bsk., Medine 1425/2004
fi, Ebu Abdillah Muhammed b. drs(204/819), Kitbul-mm, I-VII, Drul-
Msriyye, Kahire 1987
------, es-Snenul-Mesra, thk: Abdulmut Emin Kalac, Drul-Marife, Beyrut
1406
, Ebu Sad el-Heysem b. Kuleyb(335/946), el-Msnedu li-, I-II, thk:
Mahfzurrahmn Zeynullah, Mektebetul-Ulm vel-Hkm, I. Bsk., Medine 1410
kir Mustafa, et-Trhul-Arab vel-Merrihn, I-IV, Drul-lm lil-Melyin, III.
Bsk., Beyrut 1983(I. Bsk. 1978)
ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm(548/1153), el-Milel ven-Nihal, I-
II, thk: M. Abdulkdir el-Fdil, el-Mektebetul-Asriyye/Drun-Nemvuzeciyye,
Beyrut 1422/2002
engl, dris, Kurn Kssalar zerine, Ik Yay., zmir 1994
een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, tkd: E. hsanolu, sar
Yay., st. 1998
------------, Tercme Faaliyetleri, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a
Yay., III/453-479, stanbul 1986
-------------, Vkid, A, Eskiehir 1997, XIII,150-153
evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed(1250/1834), el-Fevidul-Mecmua fil-
Ahdisil-Mevdua, thk: Abdurrahman el-Muallim, Drun-Nefis, III. Bsk., Beyrut
1987
----------, Neylul-Evtr min Ahdsi Seyyidil-Ahbr erhu Muntekal-Ahbr, I-IX,
Drul-Cl, Beyrut 1973
evk, Ebu Hall, Fit-Trhil-slm, Drul-Fikr, Beyrut/Dmek 1991
rz, brahim b. Ali b. Ysuf e-rz Ebu shk(476/1083), Tabaktul-Fukah,
thk: Hall el-Meyyis, Drul-Kalem, Beyrut tz.
urrb, M. Muhammed Hasan, f Usli Trhil-Arabil-slm, Dmek/Beyrut 1993
499
ulul, Kasm, lk Siyer ve Megaz Melliflerinden Muhammed b. mer b. Vkd el-
Vkd-Hayat, Eserleri, Tarihilii ve Etkileri-, Uluda nv. Sosyal Bilimler Enst.
Baslmam Doktora Tezi, Bursa 1996
Th, Abdulvhid Zenn, Neetu Tedvnit-Trhil-Arab fil-Endelus, Dru-
unis-Sakafiyyetil-mme, Badat 1988
Th Hseyin, Chiliye iiri zerine, ev: aban Karata, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2003
Tabern, Ebul-Ksm Sleyman b. Ahmed(360/970), el-Mucemul-Kebr, I-XX,
thk: Hamd b. Abdilmecd es-Selef, Mektebetl-Ulm vel-Hikem, II. Bsk., Mavsl
1404/1983
------------, el-Mucemul-Evsat, I-X, thk: Tark b. Ivadullah b. Muhammed,
Abdulmuhsin b. brahim el-Hseyn, Drul-Harameyn, Kahire 1415
Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhul-Umem vel-Mlk
(Trhut-Taber), VI, Beyrut 1988
---------, Cmiul-Beyn an Tevilil-Kurn(Tefsrut-Taber), I-XXX, Drul- Fikr,
Beyrut 1405
Takk, Muhammed Sheyl, Trhud-Devletil-Emeviyye, Drun-Nefis, III. Bsk.,
Beyrut 1421/2001
---------, Trhud-Devletil-Abbsiyye, Drun-Nefis, III. Bsk., Beyrut 1422/2001
Tarb, Mut, Ruvtu Muhammed b. shak b. Yesr fil-Mez ves-Siyer ve
Siril-Merviyyt, Drul-Fikr, Beyrut-Dmek 1414/1994
Terhn, Muhammed Ahmed, el-Merrihn vet-Trh indel-Arab, Drul-Ktbil-
lmiyye, Beyrut 1991
Terzi, Mustafa Zeki, slm Tarih Yazclnn Douu ve Gelimesi, Samsun Yksek
slm Enstits retim yelii Tezi, Samsun 1981
----------, sm b. mer b. Katde, DA, stanbul 1991, III, 479
Thompson, Paul, Gemiin Sesi Szl Tarih, ev: ehnaz Laykel, Tarih Vakf Yurt
Yay., stanbul 1999
Tirmiz, Ebu s Muhammed b. s b. Sevre b. Mus b. ed-Dahhk(279/892), e-
emilun-Nebeviyye, thk: Fevvz Ahmed Zmerl, Drul-Kitbil-Arab, I. Bsk.,
Beyrut 1996/1417
---------, Snen, I-V, thk, rh: Ahmed Muhammed akir, ar Yay., II. Bsk., st.
1992
500
Trkmen, Sabri, Kurnn Mucizelii Meselesi, Diyanet lmi Dergi, IV, (2003),
55-70
Togan, A. Zeki Velidi, Tarihte Usl, Enderun Yay., IV. Bsk., stanbul 1985
---------, Ortaa slam Aleminde Tenkidi Tarih Telakkisi, slami Tetkikler Enstits
Dergisi, (1953), I/1-4, 43-49
Tosh, John, Tarihin Peinde, ev: zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay., st. 1984
Touati, Houari, Ortaada slam ve Seyahat-Bir lim Urann Tarihi ve
Antropolojisi, ev: Ali Berktay, Yap Kredi Yay., I. Bsk., st. 2004
Ts, Ebu Cafer Muhammed b. el-Hasan(460/1067), el-Fihrist, Messesetul-Vef,
III. Bsk., Beyrut 1403/1983
Uur, Mcteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, TDV Yay., Ankara 1993
Ukm, Muhammed Fruk, Trhut-Teril-slm, Cmiatu Dmek, IV. Bsk.,
Dmek 1992-1993
Ukeyl, Ebu Cafer Muhammed b. mer b. Mus(322/933), ed-Duaful-Kebr(Duafu
Ukeyl), I-IV, thk: Abdulmut Emn Kalac, Drul-Mektebetil-lmiyye, Beyrut
1404/1984
Umeri, Ekrem Ziya, Hadis Tarihi, ev: smail Kara, Esr Yayn., Konya 1990
Urve b. ez-Zbeyr, Ebu Abdillah el-Esedi el-Kurei(94/713), Kitbul-Meaz, thk.
cem: Muhammed Mustafa A'zam, Mekteb't-Terbiyyeti'l-Arab, Riyd 1981
Uyar, Mazlum, mmiye asnda Dnce Ekolleri Ahbrilik, Ay Kitaplar, st.
2000
nal, smail Hakk, Hz. Peygamberin Dilinden Konuturulan Tarih: Yere
Batrlacak Ordu Rivyeti, slmiyt, I/2, (1998), 39-51
Vacca, V., Urve b. ez-Zbeyr, A, Eskiehir 1997, XIII, 66
Vf, Muhammed Abdulkerm, Menhecul-Bahsi fit-Trh ve Tedvnit-Trh indel-
Arab, Cmiatu Kryunus, I. Bsk., Binz 1990
Vhid, Ebul-Hasan Ali b. Ahmed en-Neysbr (468/1075), Esbbun-Nzl, thk:
Eymen Salih aban, Drul-Hads, II. Bsk., Kahire 1995
Vkd, Muhammed b. mer b. Vkd (207/822), Kitbul-Mez, thk, tkd: Marsden
Jones, I-III, lemul-Ktb, III. Bsk., Beyrut 1984
--------, Kitbur-Ridde(Ahmed b. Muhammed b. Asem el-Kf(314/926) rivyeti),
thk: Yahy Vheyb el-Cebr, Drul-arbil-slm, I. Bsk., Beyrut 1410/1990
(Kitbur-Ridde(el-Kf rivyeti))
501
----------, Kitbur-Ridde, thk: Mahmd Abdullah Ebul-Hayr, Drul-Furkn, Ammn
1411/1991 (K. er-Ridde)
-----------, Fthu-m, I-II, tsh: Abdullatf Abdurrahman, Drul-Ktbil-lmiyye,
Vst, Eslem b. Sehl er-Rezzz(292/904), Trhu Vst, lemul-Ktb, Beyrut 1406
Viyarthi, A. H.-Ali, U., Dou Kutsal Metinlerinde Hz. Muhammed, ev: Kemal
Karata, nsan Yay., II. Bsk., stanbul 1997
Vida, G. Lvi Della, Sire, A, Eskiehir 1997, X, 699-703
Watt, W. Montgomery, Kurana Giri, ev: Sleyman Kalkan, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 1998
-------, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev: E. Ruhi Flal, a-to Yay., III. Bsk.,
st. 2001
Winternitz, Moritz, Hint Destanlar, ev: Korhan Kaya, mge Kitabevi, II. Bsk.,
Ankara 2002
Yakb, Ahmed b. Ebil-Yakb b. Cafer b. Vehb b. Vdh (292/905), Trhul-
Yakb, I-II, Dru Sdr, Beyrut 1412/1992
Yardm, Ali, emil Nevinin Douu ve Tirmiznin Kitbu-emili, Dokuz
Eyll FD, I, (1983), 349-409
Ysuf b. Muhammed, b. mer b. Kd ehbe(789/1385), Ehdisu Muntehabe min
Mez Mus b. Ukbe, thk: Mehur Hasan Selmn, Dru bn Hazm/Messesetur-
Reyyn, I. Bsk. Beyrut 1412/1991
Zahir, hsan lh, e-a ves-Snne, Dru Taybe, Riyd 1973
Zapsu, Abdurrahim, Byk slm Trihi, Sebil Yay., III. Bsk., st. 1978
Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), el-ber f Haber
men aber, thk: Salahuddin el-Muncid, Matbaatu Hkumetil-Kuveyt, II. Bsk.,
Kuveyt 1948
---------, es-Sretun-Nebevviye, thk: Husamuddin el-Kuds, Drul-Ktbil-lmiyye,
II. Bsk., Beyrut 1988
---------, Siyeru Almin-Nbel, I-XXIII, thk: uayb el-Arnavt-Muhammed Nuaym
el-Urkuss, Messesetur-Risle, IX. Bsk., Beyrut 1413
---------, Marifetul-Kurril-Kibr alt-Tabakti vel-Asr, I-II, thk: Ber Ivd
Marf-uayb el-Arnavt-Salih Mehd Abbs, Messesetr-Risle, Beyrut 1404
502
---------, el-Kif f Marifeti men lehu Rivye fil-Ktbis-Sitte, I-II, thk: Muhammed
Avvme, Drul-Kble lis-Sakfetil-slmiyye, Cidde 1413/1992
---------, el-Mun fid-Duaf, thk: Nureddin Itr, yer ve tarih yok
---------, el-Mkten f Serdil-Kn, I-II, thk: Muhammed Salih Abdlazz el-Murd,
el-Cmiatul-slmiyye, Medine 1408
---------, Zikru Esmi men Tkillime fhi ve Huve Mevsukun, thk: Muhammed ekr
Emrr el-Meydn, Mektebetl-Menr, Zrk 1406
---------, Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, I-VII, thk, tlk: A. Muhammed Muavvd-A.
Ahmed Abdulmevcd-Abdulfettah Ebu Snne, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1995
---------, Tezkiratul-Huffz, I-IV, Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrut tz.
Zemaher, Mahmd b. mer (538/1143), el-Fik f arbil-Hads, I-IV, thk: A.
Muhammed el-Becv-M. Ebul-Fadl brahim, Drul-Marife, II. Bsk., Lbnan tz.
Zerke, Bedruddin, Hz. ienin Sahabeye Ynelttii Eletiriler, ev: Bnyamin Erul,
Kitbiyt Yay., Ankara 2002
Zettersten, K. V., Ebn b. Osman b. Affn, A, Eskiehir 1997, IV, 2
Zuhayl, Vehbe, Nizmul-slm, Dru Kuteybe, II. Bsk., Beyrut/Dmek 1413/1993
Zurkn, Muhammmed b. Abdilbk b. Ysuf(1122/1710), erhuz-Zurkn al
Muvatt, I-IV, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1411
Zbeyr b. Bekkr,(256/869), el-Ahbrul-Muveffakiyyt, thk: Sm Mekk el-f,
lemul-Ktb, II. Bsk., Beyrut 1416/1996
Zbeyr, Ebu Abdillah Musab b. Abdillah b. el-Mus(236/850), Kitbu Nesebi
Kurey, nr, tsh, tlk: E. Levi Provencal, Drul-Merif, IV. Bsk., Kahire tz.

503
ZET
lk Siyer Kaynaklar Ve Mellifleri
I-TEZN AMACI:
lkemiz zelinde siyer kaynaklarna dair yaplan aratrma eksiklerinin
giderilmesi, siyer kaynaklarnn metodolojilerinin tespiti ve yanl bilgilerin tashihidir.
II. TEZN ER:
Tezimizi drt ana blmde inceledik. I. Blm: Siyer Ve Kaynaklar; II. Blm:
Balang, Risleler ve Cem Dnemi, III. Blm: Tasnif-Telif Dnemi, IV. Blm: Nakil
Dnemi.
I. Siyer Ve Kaynaklar: Bu blm drt alt balk altnda inceledik. Bunlar;
A-Siyer Ve Mez; kelime, douu ve geliimi. B-Siyer Yazclnn Kaynaklar:1-Kurn-
Kerim, 2-Hadis, 3-Sahifeler/Risleler, 4-Vesikalar, 5-iir, 6-Szl (ifah) Kaynaklar. C-
Siyer Literatrnn Genilemesi: 1-evre Kltrlerin Siyer Yazclna Etkisi, 2- Siyas ve
Mezheb Mcadelelerin Siyer Yazclna Etkisi ve 3- emil-Delil Edebiyatnn Siyer
Yazclna Etkisi. D-Klasik Dnem Siyer Yazclnn Karakteristik zellikleri: 1-Kitbet, 2-
snd, 3-Tenkid, 4-Yorum, 5-Objektiflik, 6-Ekoller
II. Balang, Risleler, Cem Dnemi: Bu blm ise toplam 3 balk altnda ele
aldk. A-Balang Dnemi: 1-Kabul-Ahbr(32/652), 2-Abdullah b. Selm(43/663), 3-
Vehb b. Mnebbih(114?/732); B-Risleler Dnemi: 1-Urve b. Zbeyr(94/713), 2-urahbl
b. Sad(123/740), 3-sm b. mer(120/737), 4-Abdullah b. Eb Bekr(135/752) [ve 5-Ebn b.
Osman(105/723 )]; C-Cem Dnemi:1-Zhr(124/741)
III. Tasnif-Telif Dnemi: Bu blmde ise toplam be mellifi inceledik. Bunlar; 1-
Mus b. Ukbe(141/758), 2-bn shk(151/768), 3-Mamer b. Rid(153/770), 4-Ebu Maer
es-Sind(170/787), 5-Vkd(207/822)
IV. Nakil Dnemi: Bu blm ise iki ana blmde inceledik: A-Klasik Nakil Dnemi: 1-
Yunus b. Bkeyr(199/814), 2-bn Him(218/828) ve B-Karlatrmal Nakil Dnemi: 1-
bn Sad(230/845)n hayatlar, eserleri, rivyetleri ve metodolojilerini inceledik.
III. EKLER:
Tezimizin sonunda Mus b. Ukbe, bn shkn (bn Him), (Yunus b. Bkeyr),
(bn Seleme), Ma'mer b. Rid ve Vkdnin senedlerini, Rv ve melliflerinin birbirlerine
ulama yollarn gsterir tablo ve ekillere de ayrca yer verdik.
IV. KAYNAKLARIMIZ:
504
Siyer-tarih kitaplar, hadis, ricl, tabakt kitaplar ve aratrmalardan faydalandk.
Melliflerin rivyetlerinin tespiti iin ise tefsir, genel tarihlerden ve yeniden in edilen
almalardan faydalandk.
V. ULAILAN BAZI SONULAR:
a-Siyer yazclnda d etkenlerin katks olduu kadar slm toplumunun kendi i
bnyesinden kan ihtiyalar da etkin olmutur.
b-Siyer rivyetleri ehl-i kitap kltrnden abartlmamas ve belirli konularla snrl
kalmak kaydyla- etkilenmitir.
c-Siyer yazcl mezheb mcadelelerden de ayn ekilde etkilenmitir.
d-slm tarihinin balangta hadis ilminin bir ubesi olduu konusundaki genel
kannn yeniden sorgulanmas gerekmektedir.
e-slm bilgi kaynak arac olan rivyet formu, szl deil yazl kaynaklara
dayanarak gelimitir, bununla beraber szl rivayetlerde kullanlmaya devam etmitir.
f-Siyer malzemesinin ve kaynaklarnn zamanla doru orantl bir ekilde gelitii
gzlenmektedir. Bunda da gerek i(mezhebi mcadeleler) gerekse de d(ehl-i kitap
kltr) etkin olmutur.
g-slm tarihilerine yneltilen tenkit ameliyesinden ve yorumdan uzak durduklar
eklindeki genel kan, onlarn metodolojiler ve amalarnn anlalmamasndan
kaynaklanmaktadr. Zira gerekli olduu kadar tenkid ve yorumda bulunmulardr.
h-slm tarihilerinin objektiflik anlaylar, din duygu ve hislerini aktarmamak
olarak deil, kendilerine gelen rivyetleri olduu gibi aktarma eklinde tezahr etmitir.
-lk dnem Siyer/tarih yazclnda bir ekol tasnifi yapmak bir ok adan mmkn
deildir. Siyer yazclnn tarih sre ierisinde doru incelenmesinin yaplabilmesi iin
dnemlere ayrlmas daha doru olacaktr. Bu balamda bizim nerdiimiz dnemler; a-
Balang Dnemi, b-Risleler Dnemi, c-Cem Dnemi, d-Tasnif-Telif Dnemi, e-Klasik
Nakil Dnemi, f-Karlatrmal Nakil Dnemi
i-slam tarihilerinden zellikle de bn Him bir takm amalarla sansr
ameliyesine girimitir. Bu da byk bir literatrn(zellikle de iir konusunda)
kaybolmasna neden olmutur.
j-Siyer yazclnn metodolojisi tarih srete mkemmele doru gitmi, her rvi ve
mellifleri stadlarnn yntemlerini gelitirmeye eksiklerini ikmal etmeye
gitmiledir(Telfik sisteminde olduu gibi)
k-Birok aratrmada siyer kayna olarak gsterilen Ebn b. Osman siyer alimi
olarak lanse etmek mmkn deildir.
505
SUMMARY
EARLY BOGRAPHES OF THE PROPHET AND THER AUTHORS
The goal of the thesis is to get rid of the deficiency of the research about the sources
of the biography of the Prophet, to determine the methodology of it and to correct the false
information.
The content of the thesis; we have examined the thesis in four main parts. The firt
chapter: The biography of the Prophet(Sira or maghazi) and its sorcues. The second
chapter; The era of Begining, Brochures(Risala) and Collect. The third chapter: The era of
Classification and Composition, The fourth chapter: The era of Transferring.
We have examined the chapter one, called the biografphy of the Prophet and its
sources undur four headlines. These are:
A-The Biography of the Prophet and Maghazi; the word, its first appearance and
its development.
B-The Sources of the biography of the Prophet writing; 1-Holy Koran, 2-The Study
of the Hadiths, 3- Brochures
C-The Broadening of the biography of the Prophet literature; 1-The effects of the
different cultures to the biography of the Prophet writing, 2-The effects of the political and
religious sects to the biography of the Prophet writing and 3-The effects of Shemail-Dalail
Literature to the biography of the Prophet writing.
D-The characteristic features of classic period of the biography of the Prophet
writing: 1-The writing (kitabat), 2-mputation, 3-criticism, 4-The interpretation, 5-
objectivity, 6-the schools.
We examined chapter two called; The era of Begining, Brochures(Risala) and
Collect three main headlines. A-The Era of Begining; 1-Kab al-Ahbar(32/652), 2-
Abdullah b. Salam(43/663), 3-Vahb b. Munabbih(114/732?). B-The Era of Brochures; 1-
506
Urve b. Zubayr(94/713), 2-Shurahbil b. Sad(123/740), 3-Asim b. Omar(120/737), 4-
Abdullah b. Abu Bakr(135/752), [and 5-Aban b. Osman(105/723), C-The Era of Collect; al-
Zuhri( ).
We have examined chapter three called; The Era of Classification and Composition
five authors; 1-Musa b. Uqba(141/758), 2-Ibn Ishaq(151/768), 3-Mamar b.
Rashid(153/770), 4-Abu Masher as-Sind(170/787), 5-Vaqid(207/787)
And finnally chapter four called; The era of Transferring. We examined this
chapter two main headlines: A-The Era of Classic Transferring: 1-Yunus b.
Bukayr(199/814), 2-Ibn Hisham(218/828). B-The Era of Comparative Transferring: Ibn
Sad(230/845). We examined the lives of all authors, Their Works, hearsays and
methodologies.
The Appendix: We also discussed the documents of Musa b. Uqba, Ibn Ishaq,
Mamar b. Rashid and Vaqid and also the panoramas and diograms showing the ways of
Ravis being renewed with his Authors in our thesis.
The Sources: We beneffitted from some boks such as the biography of the Prophet
and history, hadith, high officials, the boks of catogories and also from some researches.
We benefitted from the commentary on the Koran, general history and the researches being
renewed to determine the hearsays of the Authors.
The Results: a-The exterior factor wasnt only assist in the biography of the Prophet
writing but also the needs of Islamic people assisted in that.
b-The biography of the Prophet hearsays were affected from the culture of the
people of the book on condition that it wouldnt be exaggerated and it would be restricted in
some subjects.
c-The biography of the Prophet was also affected the struggles of religious sects in
the same way.
507
d-The general thought, which was that the history of Islam had been one of
thebranch of the hadith study, must be interrogated again.
e-The hearsay from, which is a source of Islamic information, has been developed
supporting on the written sources not on the oral sources and oral hearsays have also been
continued to use.
f-Its seen that the supplies and sources of the biography of the Prophet have been
developed well-proportioned with the time. Not only the struggles of religious sects but also
the culture of the people of the book caused it.
g-The general thought, which was that the Islamic Historians stayed away from the
interpretations and criticism aganist themselves, was caused by not understanding Their
aims and methodologies. They interpreted and criticised them enough.
h-The thought of objectivity of Islamic Historians was to convey the hearsays as
they were not to transfer Their religious thoughts and feelings directly.
i-It wasnt possible to make a classification of a school of thought from the Early
biography of the Prophet and history writing in many points of view. It will be correct to
seperate the biography of the Prophet into Eras to examine it correctly in historical period.
In this context, the eras we suggest are that: a-The begining period, b-The brochures
period, c- collect period, d-The Classic transferring period, e-Comparative transferrin
period.
k-Ibn Hisham who was one of the Islamic Historians especially participated in
cencorship process. It caused the big literature (especially about the poem) to be
disoppeored.
m-The methodology of the biography of the Prophet writin went to perfect, every
ravi and his Authors began to developed and complete the missings of the methods of Their
masters.(It was the same as the Telfik system)
508
n-Its not possible to say that Eban b. Osman, which is thought as a sourve of the
biography of the Prophet in many researches, as an amniscient of a biography of the
Prophet.

İlk Siyer Kaynakları Ve Müellifleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İlk Siyer Kaynakları Ve Müellifleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.

bn Eb Htim, el-Cerh, VIII,

You might also like