bilig

ISSN : 1301.0549

EKP GRAFK MATBAA REKLAM HZMETLER TCARET VE SAN. LTD. T. Kazm Karabekir Caddesi Kltr ars No: 7/11 Tel : (0.312) 341 65 56 - 384 27 26 Faks : (0.312) 384 27 26 skitler/ANKARA

bilig
Say-6/ Yaz '97
Sahibi Ahmet Yesevi niversitesine Yardm Vakf Adna Namk Kemal ZEYBEK Genel Yayn Ynetmeni Himmet KAYHAN

Yaz leri Mdr lker TASLACIOLU

Grafk-Tasarm Aye ZTEKN

Teknik Koordinatr Cengiz KELE

Yaz Kurulu Naci BOSTANCI Mustafa SEN Ayhan PALA Yayn Danma Kurulu Bener ORDAN Yusuf HALACOLU Glin ANDARLIOLU Nevzat KSOLU A. Bican ERCLASUN Oktay SNANOLU Hrriyet ERSOY Uygur TAZEBAY Reat GEN Sadk TURAL Namk Kemal ZEYBEK dare Merkezi Takent Cad., 10. Sokak., No: 30, Bahelievler / ANKARA Tel: (0-312) 215 22 06 (3 Hat) Belgegeer: (0-312) 215 22 09 e-posta: bilig@yesevi.edu.tr Teleks: 42027 hayy tr Abone Bedelleri Yurtii : 2.400.000TL (Yllk) Yurtd : 80 USD (Uakla) Hesap No: Vakfbank Bahelievler /ANK ubesi: 2026391 Dviz Hesap No: Vakfbank Bahelievler /ANK ubesi: 402680 bilig, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 'nn ibirliiyle yaynlanmaktadr. Cengiz KELE Aye ZTEKN

indekiler
Rahmankul BERDBAY Dertli ecere ..................................................................................................................................... A. Mehmet KOCAOLU Birlemi Milletler rgtnn Trk D Politikasna Etkileri .......................................................... Hac Murat SABANCI Malkar Trklerine Yaplan Zulm.................................................................................................... Azat NAZAROV Hindistan Tarihinde Trkmen Hanlklar .......................................................................................... Feyzullah BUDAK Trkistan Topranda "Rusistan" Oyunlar ....................................................................................... Beyazt ABLAY Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikas.............................................................................................. Amangl DURDUYEVA Trk Dilli Halklarn Folklorunda Geleneksel iir likileri.............................................................. Gnhan KAYHAN "Gk Kubbe'nin ocuu" ile Gnl Sohbeti .................................................................................... Ata RAHMANOV Korkut'un Kabri Kazld.................................................................................................................... Davud VELAHD Dedem Korkud'un Deyimlerinden .................................................................................................... 9 26 50 57 61 69 77 89 93 113

MAKAS, Zeynelbidib Mani Tipli Azeri Bilmeceleri ............................................................................................................... 117 Areznepes MEHMETCUMAYEV Molla Murat Harezm'nin "Dilaver ve Glesrar" Destan Hakknda Baz Tespitler.......................... Kzlgl KIYANOVA Kuyumculukta Kullanlan Baz Aletlerin Adlar............................................................................... smail Muhtarolu HAVYEV Nahivan'da Eshab'l Kehf Abidesi ve Halk nanlar...................................................................... Eblfez Kulu AMANOLU Nahivan'da Eski Trk nanlarnn zleri (Aa Klt)................................................................... Danday SKAKULU ulama ..............................................................................................................................................

130 134 139 142 148

Hseyin HAML Azerbaycanl Yazar Rza Zaki ve Trk Edebiyat ............................................................................ Llifer BALBEYOLU Byk Trk Astronomu Ulu Bey ...................................................................................................... Mehmet Akif ERBA D Yaynclmz ve Trk Dnyas ................................................................................................ Arslan KKYILDIZ Trk Dnyas ve Sanat zerine ........................................................................................................ Glniza AYNAKULOVA Krgzlarda Evlilik ve Aile ............................................................................................................... Uygur TAZEBAY Trk rf ve Adetlerine Gre Sosyal Yardm Kurumlar................................................................... A. M. HACEVA Karaay-Malkar Trklerinin Eski Folklor rnleri ......................................................................... Hacmurat SABANCI- Hamit MALKONDU Karaay Malkar Trklerinde Tre Messesesi................................................................................. Bahargl ANYAZOVA Medeniyet Toplum ve Politika.......................................................................................................... Ziya MEK Avrupa'da Trk Kltrn renme Messeseleri .......................................................................... Tevfik ERDEM Sivil Topluma Kavramsal Bir Bak.................................................................................................

155 158 165 169 174 180 184 193 200 203 207

erif AKTA Muhtar Avezov'da Milli Kimlik Araylar.......................................................................................... 215 N. B. KUTNYAKOVA Muhtar Avezov'un Etnografk Miras .................................................................................................. 219 Murat AVEZOV Babam Muhtar Avezov ........................................................................................................................ 221 Banu MUHYAEVA Abay iirlerinin Muhteva ve ekil Asndan ncelenmesi.................................................................. 224 Yunus ZEYREK Halk iirinde Divan/Divani.................................................................................................................. 248 Lyubov A. TATLIYEVA air Mahtumkulu Hakknda Kitaplar ................................................................................................... 256 Hayriye (Sleymanolu) YENSOY Trk Bulgar Dil likileri Konusunda Deerli Bir Kitap ...................................................................... 259

bilig 'den Himmet KAYHAN Genel Yayn Ynetmeni bilig 'in bu saysndaki kapamz "Baykal'dan Balkan'a... " Engin bir corafyay bir rpda, en yldz hzyla anlatabilen bu iki kelimelik ifade, aslnda bir kitabn addr. Trk tarihinden, Trk medeniyetinden, bugnn Trk dnyasndaki kltrel ve siyasi gereklerden szlerek karlan ibretler ve derslerle ykl olan bu kitap; Kazakistan'l bilim adam Rahmankul Berdibay'n eseridir. "Baykal'dan Balkan'a" bir milletin tarih iinde durmayan dinmeyen yryn, yayld her iklimde yeerttii rengrenk medeniyetini, btn bu corafyada daa taa sinmi kltrn; sanatn, iirini, her rzgrdan toplad ve her rzgra savurduu msiksini... velhasl Trk'n insanlk tarih ve medeniyetine katt btn uultular harman etmi bir kitap. Bugn dnya Trkl 'nn iinde bulunduu hali, eiimizde bekleyen tehlikeleri ve nmzde yl imkanlar gznne seriyor. Prof. Dr. Rahmankul Berdibay' bilig'in nceki saylarnda kan makalelerinden tanyoruz. Trkoloji sahasndaki almalar ve eserleriyle tannan Berdibay Hoca, Ahmet Yesevi niversitesi 'nde retini yesidir. Bu saymzda Prof. Dr. Danday skakul'nn "Gulama" adl makalesinde Berdibay Hoca'nn bilim adam ve bir aydn olarak kiilii hakknda olduka geni bilgi verilmektedir. Bir bilim ve kltr adamnn; yarm asrlk birikimle yazd, derinleri didikleyen, kayglar ve umutlar birbirine saran, tarihten gelecee uzanan dnce sanclaryla yorulmu bu kitabn adn bilig 'in kapana almzn iki sebebi var: Birincisi, nceki saylarmzdaki gibi "Trk Kltrnn Tarih ve Corafya Ufuklar" vurgusunu pekitirmesi; ikincisi ise, bu deerli eserin Trkiye'de bugnlerde yaynlanmakta oluudur. "Baykal'dan Balkan 'a... " bilig yaynlarnn on ikinci kitab...
*

Bu saymzda; Kazakistan, Azerbaycan, Trkmenistan, Karaay-Malkar, Krgzistan ve Trkiye 'den gelen yazlarla yine olduka renkli ve zengin bir harman sunuyoruz. Trk halklarnn ortak kltr deerlerini gelitirmek, birbirinden alaca bilgi ve grgy aktarmak, Trk leheleri arasnda ortak kprleri pekitirerek "dilde birlik"ten, "fikirde birlie" ve "ite birlie" ulamak; stelik bunlar srayla deil, ayn zaman iinde birlikte meydana getirmek, Trk dnyasnda aydnlarn tarih

grevidir. te bunun iin bilig'in her says, "Baykal'dan Balkana kltr ve dnce harman olarak kyor. Gelecein Trk dnyas tablosu, iinde bulunduumuz dnemde ileyen siyasi ve ekonomik karar ve icraatlarla ekillenecektir. Ancak Trk devletleri arasndaki ibirlii, dayanma ve dostluun asl faktr, siyasi dengeler ve menfaat terazisinin ok tesinde, Trk halklarnn kardeliidir. Trk halklarnn kk, dil ve duygu birlii, geleceimizi ekillendirecek btn stunlarn oturduu gerek ve salam temeldir. Siyasi ve ekonomik karar organlarnn gc ve etkisi, gn iinde var, zaman iinde yoktur. Trk devletlerindeki siyasi ve brokratik organlar, tarih nehrinin muazzam akn yakalamak basiretine sahip olmak zorundadr. "Zaman"n iki ufku var; mthi ak hzyla zaman, bu iki noktadan geen izgide sonsuzlua akp gidiyor. Ufuklardan biri tarihle; dieri ise, gelecekle aramzda perde olmaktadr. Gelecei doru grebilmek iin nce tarihi doru grebilmek gerekir. nk ufkun tesini grebilme yetenei, tarihe ulaabilmekle balyor. Tarihin gelecee uzanan klar, yakn gelecein dnyasnda Trk devletlerinin birlikte meydana getirecekleri tablonun stne dmektedir. Ufkun tesini grebilenler, o muhteem tablonun scak renklerini yreklerinde duyuyor... * Gelecek saymzda daha gzel ve daha zengin bir bilig'de bulumak dileiyle...

DERTL ECERE
erli ecire

Edebiyat aratrmaclarnn Trk halklarnn ve onlardan birisi olan Kazak halknn eski edebiyatnn 1500 yl nceki Orhon yaztlaryla baladn kabul ettikleri bilinmektedir. Ders kitaplar da artk buna gre yazlmaktadr. Fakat tarih ilmi dier itimai ilimlerin ve zellikle Kazak tarihinin Trk (Gktrk) Hanl ile baladn sylemeye hala cesaret edemedii de bir gerektir. O bir yana XIV. asrda merkezi Srderya ehri olan ve Ors Han'n kurduu devletin bizim kurduumuz bir devlet olduunu szde kabul edilmekle beraber "bu dorudur" diye kesin hkmler verilememektedir. Hatta yllar iinde tarihi eserlerde kalplam olan "Kazak" adyla XV. asrn ortalarnda kurulan devletimizin temellerinin atld da sylenmektedir. Son bir ylda Kazak devletinin kuruluunun 540. Ylnn kutlanmas iin byk almalar vardr. Devletimizin nde gelen kurumlar tarafndan bu meseleye o kadar ehemmiyet verilmemitir. Btn bir halkn kaderinin sz konusu olduu ok byk ve nemli bir olaya ilgi duyulmamas, kendi z tarihimizi bilmeme, ona hrmet gstermeme deil de nedir? Buna bilmem kimler dmanca engel olmaktadr. Bize gre mesele, genel Kazak tarihini yarm yamalak bilmemizden ve onu renme gayretinin azlndandr. Kazak devletinin kuruluunun zerinden birka asr gemi olsa da, gemiimizi ele alp inceleme ve gerek neticeler karma imkanmzn olmad da dorudur. Aka ifade edecek olursak, yurdumuz asrlarca dman elinde kald, halkmz rzgarn nnde srklenir bir halde hayat srd iin, milletimizin kendine gelebildii bir devir olmamtr. Kazak Hanl kurulduktan sonra her ynden saldran dmanlar bize dnme frsat vermedi desek abartm olmayz. Halkmz byk cesaret rnei gstererek her trl dman yenilgiye uratp bamszlmz ve topramz koruyabilmitir. En byk dmanmz olan Kalmak igalcilerini uzun mcadelelerden sonra topraklarmzdan kovmutur. Kazaklar Kalmaklar vastasyla yok etmek isteyen komu emperyalist devletlerin zalimce dncesi de gereklememitir. Ablay Han zamannda halkmz yine hrriyet havasn tenefs etme, bar iinde yaama, byme ve gelime imkanna kavuur. Ne are ki bakalar-

Prof. Dr. Rahmankul BERDBAY Ahmet Yesevi . r. yesi

bilig-6/Yaz97

10

nn topraklarn igal etmeye alm insanlara zulm yapan, hyanet eden, insanlktan mahrum Rus emperyalizminin derin tuzana yakalandk. Bu olay, ksaca syleyecek olursak Kazaklarn hazin tarihinin balangcyd. Bunun iin son 250 yllk tarihimizde bamszlktan mahrum bakalarnn altnda yaadk. Halkmzn tutsakl kendi istekleriyle kabul ettiine dair sylene gelen szlerin gerekten uzak olduunu yeni yeni syleyebiliyoruz. Yurdumuzun kahraman evlatlar, hrriyet uranda ylmadan savatlar. Srm, Eset, Jankoja (Cankoca), satay gibi erlerin balatt ayaklanma aslnda smrgecilie kar yaplmtr. XIX. asrn ortalarnda Kenesar liderliinde yrtlen, uzun yllar sren Kazak halknn eitlik ve eref iin bir araya gelerek balatt hareket ebedi olarak snmeyecek olan ruhumuzun bir grndr. 1916 ylndaki milli bamszlk ayaklanmasna g veren bu bitmeyen mit tkenmeyen gayrettir. Bu ayaklanmann liderleri Abdiganar, Amangeldilerin bu hareketiyle eski kahramanlk bayran yeniden dalgalandrmlardr. Yine bu hareket iteki fkenin da vurmasdr. Halkn tutsaklk elbisesini karp atmak istemesinin ifadesi olan gsteriler ve ayaklanmalara daha birok rnekler verilebilir. Onun parlak bir misali ve devam olan Kazak rencilerin 1986 yl Aralk aynda smrgeci gcn sultasna kar yaptklar ayaklanmadr. Tarihi olaylar, devirler, mehur ahsiyetler hakknda son zamana kadar yanl fikirlerin yer almasnn esas sebepleri bellidir. Bunun birinci sebebi z tarihimizi kendi grlerimize gre aratrma imkanmzn olmamasdr. Son iki, asr iinde Rusa ve dier Avrupa dillerinde kan eserlerde ounlukla Kazakistan'daki tarihi olaylar saptrlarak Avrupa'nn bak asyla ele alnm, yle deerlendirilmitir. Hangi seyyah, gzlemci, tarihi etnolog, msterik olursa olsun aratrmalarn Kazak yurdunun zenginliini ve topran sahiplenmek iin yapmlardr. Elbette, misyonerlik ve ajanlk iin gelenlerden baka bir ey beklemek de saflk olur. Kazakistan'n gerek tarihini yazmay amalayanlar dediimiz eserleri tenkit gzyle incelemeli, bunlardan yle faydalanmaldr. Avrupa'nn bak asyla yazlan birok eserde kalplam kavramlarn, Kazak aydnlar

stndeki tesirin "meyvesini" grmekteyiz. Btnyle Rusa kitaplar okumu Kazak'n kendi ecerelerini okumaktan mahrum olan vatandalarmzn bazlar milli tarihimizi, kaderimizi bakalarnn bak asyla yazmaya meyil gsteriyor. Kazak'n ninnisini duymayan, ecere okumayan, destanlarn, hikayelerini, halk trkleriyle ezgilerini dinleyip, onlardan lezzet almayan, Kazaka yaynlarn bir sayfasn bile ap okumayan, byle ok bilmilerin zarar az da deildir. Baka dinlere girerek, Kazak'n kendi medeniyetini "Kazak adna" tenkit eden, byle yarm yamalak Kazaklardr. "Avrupa'nn tesiri olmasayd, Kazakistan bamsz bir devlet derecesine ykselemezdi.", diyen, zalimce, hyanet kokan szleri yayanlar da "kendi iimizden km", kendimize yabanc karakterlerdir. Kazakistan'n bamsz devlet olarak geliebileceine pheyle bakanlar da, ad Kazak olup, yine zne yabanc olanlardr. Hazindir ki, byleleri btn bir halkn byk eserler vermi kabiliyetine deer vermiyorlar, yurdumuzun bamszl iin yrtlen byk mcadelelerden habersizler. Kazak halknn dnya uygarlna byk katkda bulunduunu, Kazak dilinin dnyadaki en zengin dillerden birisi olduunu, halkmzn dahilik kabiliyetiyle ortaya karlan destanlarmzn be yz atn bilmiyorlar ve ac taraf bilmek de istemiyorlar. Buna ramen onlar Kazak halknn gelecei hakknda kehanette bulunuyorlar. Milli kltrmze ve milli psikolojik yapmza bakmyorlar. Onlarn, Kazak halknn gemi ve geleceinden sz ederken, dile getirdikleri l kendilerinin tek tarafl anlayla kabul ettikleri yalan yanl eylerdir. Bunu eserlerini Rusa yazan Kazak'n "kehanetileri" olmak isteyen Masanov ile Amirekulovlarn makalelerinden anlayabiliriz. Her halkn medeniyeti, z topranda ncellikle kendi adetlerine dayanarak gelitirdiini kabul etmeyip, bizi bakalarnn tesirine girmeye aranlar topluma doru yol gsteremezler. Son yllarda birden zenginleen iadamlarnn bir grubu ve Kazakastanskaya Pravda gazetesinde "Kazak topran satalm, milletimizi telaffuz etmeyelim" demeleri ters, yanl, cahil anlayn tezahrdr. Bizim sevindiimiz bir nokta, tarihimizin silinmeye yz tutmu veya sisli kalm, karanlk ynlerini aydnlatmaya alan ve bu sahada gzel eserler ortaya koyan aratrmaclarn da, tarih aratrmalarnn

bilig-6/Yaz97

11

da metadolojik meselelerinin hallinde byk pay olan M. Kozbayev'in, Kazakistan'daki milli bamszlk mcadeleleri hakknda yeni neticeler ortaya koyan J. Kasmbayev'in "Alaorda" hareketini yeni bir anlayla ele alan M. Koygeldiyev ile K. Nurpeyisov'un aratrma, inceleme eserleri, Kazak halknn (s. 192) otuzlu yllarn banda yokluk ve ala urama sebeplerini geni bir biimde aratrarak ele alan T. Omarbekov'un almalarn iyi bir balang olarak kabul ediyoruz. Kazakistan' "Kpak Aratrma Merkezi"ne dntrmeyi amalayan ve bu ynde uzun yllardan beri alan B.Kmekov'un aratrmalar da nemlidir. Gemi tarihimizin srlarn yeni bak asyla ele alan kitaplarn yaynlanmas da gzel gelimelerden biridir. Bu ve daha baka eserler Kazak tarihi ve medeniyetini aratrma, inceleme, bilme konusunda daha iyiye doru gidileceine olan gvenimizi artryor. Avrupa merkezli fikirlerin zararl tesirlerinden arnma, kurtulma en nemli grevimiz olmaldr. Kazakistan'da gemite ehir olmamtr, yerleik hayat gelimemitir, bozkr halk btnyle gebe hayat srmtr gibi fikirlerin tesirinde olanlar hala oktur. Eski Kazak ehirleri hakknda A. Margulan, K. Akev, K. Baybakov gibi arkeologlarn gzel eserlerine gerekli deer verilmemitir. Kazakistan'n tarihi ve etnoloji mzelerinde hakknda toplanan bilgiler de ok yetersizdir. Trk halklarnn ve onlardan biri olan Kazak halknn dnya medeniyetine kazandrd muhteem bulular, eski Trk alfabesi hakknda bilgisi yok denecek kadar azdr. Birok tarihi malumatn talara kaznarak kaydedildii kitabeler Trklerden baka millette yoktur. te bu byk hazine hakknda halkmz birka kelime syleyecek kadar bile bilgi sahibi deildir. Orhon kitabeleri hakknda birok nemli eser yaymlayan G. Aydarov'un aratrmalarna ehemmiyet veren ilmi merkez olduunu syleyemeyiz. Vaktiyle ark dnyasnn ikinci Aristo'su diye adlandrlan ansiklopedist alim, byk filozof, vatandamz Farabi'nin eserlerini bugn halkmza srekli anlatmakla megul olan ve bu konuda kitap, makale yazm olan profesr A. Maanov'un almalarn hatrlayan idari makamlar var m acaba? Kazakistan arkeoloji ilmine birok yenilikler getiren, bu konuda birok monografi yaymlayan akademik A. Margulan'n eserlerini tam olarak anlayabildiimizi syleye-

meyiz herhalde. Orta Kazakistan Blgesinin zengin bir medeniyete sahip olduunu, bu blgede gemite bakr ileme sanatnn gelitiini kesin misallerle gsteren Margulan'dr. Bu gibi eserler tantlmad iin hala baz aratrmaclar eski Sarkaya'y sadece hayvanclkla uraan gebelerin mekan olarak nitelendirmektedir. Dorusu Kazak tarihinden ayr olarak dnemeyeceimiz Altn Ordu devleti hakknda bilgimiz de ok az. Aratrmaclar Altn Ordu devletinin 110 ehri olduunu sylyor, bizse bunlarn hi olmazsa birisi hakknda yeterli bir malumata sahip deiliz. Tarihimizin ok sathi olarak sz edilegelmesinin bir sebebi de gemi asrlardaki olaylar sadece snflar aras mcadelelerin tarihi olarak grmemizdir. Btn bir tarihi, zenginler snf ile fakirler snfnn kavgasndan ibaret grmek ok byk hatalara yol amtr. Bu bak as sebebiyle st tabakaya mensup birok ahsiyetimizden hi bahsedilmemitir. Eer bahsedilmi ise tenkit etmek kastyla bahsedilmitir. XX. asr banda Kazak halknn durumunu inceleyen eserler yazan dnrlerin kitaplar uzun yllar sakl kald. Edebiyatmzn ok byk kabiliyetlerin eserleri zenginlerin ideolojisini destekledi bahanesiyle ktlendi, bu yzden yaynlanmad. Asrmzn banda halkn tarihi, kaderi, gelecekteki durumu, itimai hali, milli ideali hakknda fikri eserler ile hibir zaman ehemmiyetini kaybetmeyecek olan bedii eserler, ders kitaplar yazan, szlkler hazrlayan, tercmeler yapan A. Bkenhanolu, . Kudayberdiolu, H. Dosmuhammedolu, J. Aymatvolu gibi byklerimizin eserlerinde asrn sonuna kadar habersiz kalmamz, onlar okuyamamz telafi edilmesi ok zor olan bir eksikliimizdir. Bu ve emsali dier aydnlarmzn eserlerinde yer alan halkmzn trajedisinden, milli ideoloji olabilecek hayati neme sahip fikirlerden bir iki nesil Kazak aydn habersiz olarak byd. Bizler milli gelime srecimizi, rf ve adetlerimizi esas alarak pedagoji ve psikoloji kitaplar yazmay ancak bugn ele almaktayz. Bu gibi eserler ana dilimizde 20. asr banda yazlmt. Profesr E. Ermekolu yksek matematik ders kitabn otuzlu yllarn banda yazmtr. Bunun gibi H. Dosmuhhamedolu'nun tp, S. Asfendiyarov ve M. Tnbayev'in Kazak tarihi sahasndaki aratrmalarn da burada zik-

bilig-6/Yaz97

12

retmeliyiz. Bunlar gibi kamil dnceli ahsiyetlerin eserlerinin halktan sakl tutulmas bir yana bu ahsiyetlere hakaret etme, onlar hakknda kt sz syleme de hi durmamtr. Bunlardan sonraki nesil iinden kan ilim sahibi aydnlar da tutuklanarak yok edilmilerdir. Btn bunlar dnrsek, XX. asrn Kazak halknn milli gelimesini engelleyen trajediler asr olduunu syleyebiliriz. Orta dereceli ve yksek okullardaki ders programlarnn milli karakterimizi yok ederek, soysuz, mankurtlam uzmanlar yetitirmeye ynelik hazrlanmtr. Tarih aratrmalarnn ok geri kalmasnn bir baka sebebini de burada sylememiz gerekir. Dnyada birbiriyle ilikiye girmeyen, etkileim iinde olmayan lke yoktur. Fakat Sovyetler Birlii zamannda bu prensip bozulmutur. Kazaklarn Rus edebiyat ve kltryle tanmas iin ok byk imkanlar hazrlanm; fakat tarihi, kaderi, dili, dini ortak lkelerle olan ilikiler btnyle azaltlmtr. Orta Asya cumhuriyetleri snrlarnn "resmi" olarak belirlenmesi, bu lkelerin birbirinden daha da uzaklamasna yol amtr. zellikle Trk halklarnn ibirliini karlkl olarak salayan balar koptu. Ak olarak syleyecek olursak Kazak, zbek, Tatar, Krgz, Trkmen edebiyatlarnn eserleri, hepimizin ortak kymetleridir denmemi; bunlarn her halkn "z " hazinesi olduu kabul edilmitir. Trk halklar arasna yaylan epik motiflerin Dede Korkut Kitabnda bir araya toplandndan sz edilmemitir. Yusuf Hac Hacib'in Kutadgu Bilig, Mahmud Kakar'nin Divan- Lgat-itTrk adl szl gibi eserlerin ehemmiyetinden sz edilmedi. Trk halklar iirinde tasavvuf motifinin esaslarn belirleyen Ahmet Yesevi'nin "Divan- Hikmet" adl kitabnn ad bile anlmad. Asrlarca Orta Asya Trk dilinde pek ok kltrel eser ortaya konulduu malumdur. te bu miras biz u ana kadar renebilmi deiliz. stanbul, Takent, Kazan, Bak ktphanelerinde korunan el yazmalarn incelemek bir yana, onlarn sayfasn ap bakan kii ok azdr. nk mektepler ile yksek okullarda Arap, Fars , Trk dilleri ve tarihi hi okutulmuyordu. Dou tarihi ve medeniyetini iyi bilen aydnlarmzn tamamna yakn yok edildi. Bylece, tarihinden habersiz nesiller ortaya kt. Biz ata babalarmzn bize brakt ilmi,

kltrel mirasa sahip kamadk. X. asrlarda Orta Asya medeniyeti ve ilminin Bat Avrupa'dan ileri olduunu hayal bile edemedik. Matematiin atas Harezmi, esiz filozof Ebu Ali bni Sina, ansiklopedist mehur alim Biruni gibi ahsiyetlerin bizim vatandamz, Turan evlatlar olduklarn ok sonradan duyduk. Trk halklarnn insanln kltrne byk katks olduunu maalesef bugne kadar tam olarak anlayp, anlatamadk. Mehur arkiyat A. Derbisaliev'in Kazak Bozkrnn Yldzlar (1995) adl kitabnda bugne kadar adlar tam olarak bilinmeyen, elliden fazla alimin hayat ve eserleri hakknda bilgi vermitir. O bu malumatn ounu Orta Asya'da ehirlerindeki dou el yazmalarnda ve menkbelerin arasndan bulmutur. Bu bizim kendi topraklarmzdaki ilmi ve ilimler tarihini ne kadar ge rendiimizin delilidir. arkiyat yetitirmeye son zamanlarda nem verilmesi de bylece meyvesini verdi. Bunun bir rnei kabiliyetli aratrmac A. Derbisaliyev'in bu nemli eseridir. Trk halklarnn bin yldan fazla kulland Arap alfabesinin terk edilmesinin neye mal olduunu bu kitapta sz edilen alimleri yeni yeni tanyp bilince grmekteyiz. Byle misallerin onlarcasn, yzlercesini zikretmek mmkndr. Sovyetler Birlii zamannda slam' ktlme, silme fikrinin onlarn ileriye dnk siyaseti olduunu hala ounluk bilmiyor. Halk dinden uzaklatrma btn Mslman alemine yaplm bir hyanettir diyebiliriz. Toplumdaki azgnln, imanszln, terbiyesizliin yaylmas da dorudan "dinsizliin" vlmesine baldr. Bunun asl maksat dnya uygarlna slam'n yapt katky, tesiri unutturma, silme niyetleriydi. Dini konulardan bahseden binlerce eser unutturuldu, onlar cahilliin ve geri kalmln delilleri, rnekleri diye tamamyla ktlendi. Kendi tarihimizi bilmemenin, gemiin gzel misallerinden btnyle kopmann, bamszlk idealiyle yanp tutumann, namus ve eref ruhunun azalmasnn rnekleri, bizim yukarda saydklarmzdan daha oktur. Rus halknn byk dnrlerinden N. Dobrolyubov bir eserinde "Hangi millet olursa olsun, onun karakterinde byk deiiklikler yapmak iin iki neslin mr yeter." demitir. Kazaklar hrriyetini kaybettikten sonra, onlarca neslin deitiini hatrlarsak, u anki yok olmaya yz tutmu karakterimizin tabiat aa kmaktadr. Hangi millet olursa olsun kay-

bilig-6/Yaz97

13

bolan inancn ve kendine has zelliklerini tekrar kazanmak iin tarihini iyi bilmelidir. * Trl sebepler ve imkanszlklardan tr Kazak halknn te birinin baka lkelere gmesi, bizim tarihimizin ac taraflarndandr. Bunlarn ou in, Rusya, zbekistan, Moolistan, Trkiye ve baka memleketlerde mr srmektedirler. Kandalarmzn ne gibi zorluklarla karlatm, ac kaderlerini ancak son zamanlarda az da olsa renmeye baladk. Hatta ana yurdumuzda kalan Kazaklarn gemiini, onlarn ektii eziyet ve zorluklar bile tam olarak bilmiyoruz. Birok hadisenin ve meselenin gerek yzleri siyasi iradenin gr dorultusunda arptlmtr. u anda bir araya toplanmam halkn durumunu tam olarak, gerek ynleriyle ortaya koymak ok zordur. in dorusu, Kazak g bugn de sona ermemitir, hala devam etmektedir ve edecektir. Kazaklarn kendi topraklarndan ayrlmak zorunda kalmasnn sebeplerinden baz eserlerde sz edilmitir. Buna otuzlu yllarda rejim kurban olan byk kabiliyet sahibi, Kazak alimi ve gazetecisi Tolcan onanolu'nun tekrar baslan "Yer Kaderi-El Kader" (1995) adl kitabn; tannm gazeteci yazar, edebiyat C. Asip'in "Kazak Kasireti" (Kazaklarn Trajedisi) adl eserini (1994); tarihi Tardhan Kinayatolu'nun "Alayan Yollar eceresi" (1995) ve son zamandaki "Trkistan" ve "Kazak Eli" kitabn gazetelerinde yaymlanan baz makaleleri misal olarak gsterebiliriz. z toprandan ayrlma, yabanc yerlere g etme ar artlar sebebiyle olmaktadr. Bunlar, ite her zaman sadece tarihiler deil, her yurt sever vatandamz bilmek zorundadr. Biz, bazen "Halkmzn kendi iinde ilikisi az, birlik, kardelik duygusu zayf, bunun iin dier milletler bizim milli hasletlerimize, dilimize, geleneimize hrmet etmiyorlar. Kazakistan'da uzun yllar yaam olmakla beraber, on tane Kazaka sz renemeyenler var" diye zlyoruz. Fakat bu duruma nasl dtmz dnmyoruz. Dorusunu sylemek gerekirse gmen kular gibi bir o yana bir bu yana gitmesi katliama, cebre bir deil, birok defa maruz kalmas halkmza eski

yiitliini, yksek karakterliliini, namus, eref gibi kavramlar unutturup, onun kendine sayg duymayan bir topluluk haline getirdiini grmyoruz. Hastala yakalanm birisini tedavi etmek iin doktorlar nce hastaln sebebini tespit ederler, sonra tehis koyarlar. Bunun gibi, halkmz bysn, gelisin, gzellesin, bakalaryla ayn derecede olsun dileinde olan her bir aydnmz yaplan zulmleri ortaya kararak, mazlumlarn kendilerine gelmesine yardm etmelidir. oumuz, bugne kadar hrriyetimizi kaybederek, verimli topraklardan ayrlarak, aresizce drt bir yana g tarihimizi yarm yamalak biliyoruz. Bu ac halimizin esas sebebinin, bu meseleye bal olduundan habersiz. O halde tarihimizi tanyp, ondan gerekli neticeleri karmak mecburiyetindeyiz. Kazaklarn halinden bahsederken cokulu, heyecanl szler yerine dertli, kaygl pimanlk dolu szlerin ok olmas objektif hakikatin grntsdr diyebiliriz. Kazaklarn dt durumu ok iyi anlayan Abay'n eserlerinde, lke tarihinin aal devirlerinden bahsederek, Kazak toplumu ve insanlarn karakterlerindeki kusurlar, hatalar, eksik ynleri dile getirmesi tesadfi deildir. Abay kendi halkn sevmedi, halkna hrmet gstermedi demeye hi kimsenin dili varmaz. Byk ve yce deerdeki eserleri, milli duygularn ykseldii veya ona olan hasretin artt dnemlerde ortaya kar. Fakat Abay'n mr srd zaman ve ortam Kazaklarn milli idealinin yok olduu, yksek duygularnn zayflad, hayallerinin unutulduu, eski karakterinden uzaklat, smrgeci glerin klesi olduu devirdi. airin evresinde bamszlk, hrriyet, egemenlik gibi fikirlerden eserde kalmamt. airin yava yava paralanarak yabanclaan halkmzn kusurlarn dile getirip halkn doruya, gzele armaktan baka aresi yoktu. Genel olarak son asrlarda Kazak halk hakknda vg dolu szlerinin ok az oluu, Kazaklarn bakalarna olan bamllndan ve halkn kendine olan inancn yitirmesindendir. Kazak halk bencil, bakalarnn kusurlaryla uraan, bakalarn sulayc dilekeler veren, gevek tabiatl bir halk deildir. Onun tabiatnda kahramanlk da, namus da, feraset de vardr. Maalesef boynuna tutsaklk kemendi gei-

bilig-6/Yaz97

14

rildikten sonra bu zelliklerini kaybetmeye balad. Akas gc elinde tutan devlet, saysz hile ve aldatmacalarla, g kullanarak bir zamanlar kahraman olan bu halk, korkak bir halk haline getirmeyi amalam ve sonunda da bunu baarmtr. Kazak bamszln kabul etmek istemeyenler, her zaman "lkede yerli halkn says fazla deil. Onun iin, Kazaklar da onlarca milletten sadece birisidir." demektedirler. Bu zamana kadar hi gereklememi plan kark bir ortak devlet hayali kuruyorlar. Milli demokratik devlet terimine kar kyorlar. Kazaklarn kendi lkesinde sesinin duyulmamasnn tek sebebi demek ki, nfusunun azl. "Uzun mrn ortaya koyduu gerek" seksen yl boyunca bydk, gelitik, gzelletik, kemale erdik szleriyle ifade edilir. Geen asrn sonlarndaki nfus saymnn neticelerine gre Kazakistan'da Kazaklarn oran yzde seksenden fazladr. Kazaklarn, iinde bulunduumuz asrn altml yllarnda bu orann yzde otuza dmesinden kimin sorumlu olduunu emperyalist fikirde olanlar dnmyorlar. Onlar "Azsnz, onun iin gcnz bilin, milli devlet olmay, olacaz demeyi aklnzdan karn" demeye getiriyorlar. Fakat, "Kark bir cemiyet kuracaz." dan maksat, Kazaklarn milli bamszln yok ederek btnyle Rusa konuan bir halk kitlesi oluturmaktr. Irklar ile kozmopolit bir toplum hasreti ekenler hkmet bandakileri etkilemekte ustalatlar. "Eer Rus diline devlet dili stats verilmezse, dnya karr", diye grlt karyorlar. Fakat, Kazak dilinin devlet dili olmasndan dolay, Rus diline bir zarar gelmedii gibi resmi birimlerde Rus dilinin daha ok kullanld herkese bilinmektedir. "Rus dili bask gryor", diye halktan olan bir Rus, u ana kadar ikayette bulunmu deildir. nk bu dil (Rusa) uzun yllar boyu nasl kullanldysa, u anda da aynen kullanlmaktadr. Karklk karmak isteyenler, sadece kk bir rk gruptur. Yksek tirajl "Karavan" benzeri gazeteler "Rusa konuan halkn hukukuna zarar verildiinden dolay Kazakistan'n bana felaketler geliyor", diye mzmzlanmaktan usanmyorlar. Hibir yerde mevcut olmayan "Rusa konuanlar" problemini hayali olarak ortaya atanlar da, Kazaklarn bamszlnn ve hrriyetinin dmanlardr. On-

lar hatta zbek, Tatar, Bakurt, Krgz, Uygur, Azeri vatandalarmz da "Rusa konuanlar" snfna kolayca sokabiliyorlar. Bu milletlerin dnyaca bilinen edebiyatlar olduunu da gzden rak tutuyorlar. Sonunda da bu patrty, grlty karanlar amalarna ulat gibi. Bunlara kendimizi beendirelim diye, anayasamza "Kazak Halk" ifadesini yazmadk. Bu meselede Kazak halknn beklentileri ve hayalleri dikkate alnm deildir. Bu durum neye mal olur, nereye varr zaman gsterecektir. Kazak halk, kendi topramzda aznlk durumuna dmtr. Biz bunun objektif sebepleri zerinde ksaca durmay uygun gryoruz. Tarihin aclarla dolu sayfalarn evirmek, gemii yeniden canlandrmak deildir. Bu, halk fikir ynnden uyandrma, tarihten yeni neticeler karabilmek, hatalardan ders almak, bugnk ve gelecekteki topluma byk idealler verebilmek, yol gstermek iin gereklidir. ncelikle, Kazaklarn dnyann drt bir yanna dalmasna, dardan gelmi igalci glerin sebep olduunu sylememiz gerekir. Aratrmaclar, Kazaklarn bu g etme tarihini birka devreye blyorlar. Bunun ilk devresi XVIII. asrn birinci yarsnda Kalmak saldrlar sonucu gerekleen g olduu bilinmektedir. Bu konuda yazlm birok kaynak eser vardr. Fakat Kazak ve Kalmak Hanlklarnn arasndaki ilikileri, mcadeleleri, anlamazlktan btn ynleriyle ortaya koyan eserlerimizin olmamas bu meselenin tek tarafl ele alndn gstermektedir. Bu konuda, Rus aratrmaclar ok eyler yazmakla ve eserlerinde birok ilgin, nemli malumat vermekle beraber, bu eserlerin ou esasnda Rus emperyalizminin emellerine hizmet etmek maksadyla kaleme a-lnmtr. Bu meselenin zerinde ok durmadan nce bir eye dikkat edersek hakikat ortaya kacaktr. Kazaklar ile Kalmaklar arasndaki savalarda Oyrat vahilerinin nceleri stn gelmesinin sebebi Kalmaklarn elinde bulunan toplara balana gelmitir. Fakat bu topu nereden aldklar sorusuna ise sklarak, ekinerek cevap verilmitir. "Rus ordusu subay olan mhendis Renat, bir savata Kalmaklara tutsak dm, daha sonra onlara top imal etmeyi retmitir." masalna bugne kadar kendimizi inandrdk. Hakikaten

bilig-6/Yaz97

15

Renat ve onun yanndaki askeri uzmanlar Kalmaklara tutsak dt m? Yoksa gizlice yaplan antlamayla m Kalmaklara gnderildiler? Bunu kesin olarak ortaya karmak zorundayz. Rus arnn her zaman Kazaklarla deil de, Kalmaklarla birlik kurduunu ve antlamalar yaptn hatrlayacak olursak, Kazak lkesine kar dnlm olan gizli dmanln srr ortaya kacaktr. Elbette tarih geriye dndrlemez, ama gerei bilmek, birilerini sulamak deil, tarihi hadiseleri doru anlamak iin gereklidir. Her ne ekilde olursa olsun Kazaklarn topraklarn brakp, komu lkelere gmeye balamas ilk olarak, Kalmak saldrlar sonucunda olmutur. Bu hususta tarihiler . Kabolu ile Z. Kinayatolu'nun eserlerinde ak ve kesin malumat verilmitir. u ana kadar zbekistan ile Tacikistan'n baz vilayetlerinde 1723 ylnda Kalmaklarn Kazak topraklarna saldrmas sonucunda Kazaksitan'dan g etmi Kazaklar mevcuttur. Rusya'ya genlerin bir ksm da vatanndan o vahet ve ac yllarnn da Kazaksitan'dan ayrlm olduklar bilinmektedir. "Karatavdn basman kkeledi" (Karada'n bandan g gelir. 1723 yl olan ackl olayn iire dklmesi ve bu iire verilen ad) eklinde balayan kaygl, dertli iirin babadan oula geerek asrlarca unutulmadan gelmesi yaplan vahetin, ekilen acnn ok byk olduunun gstergesidir. Congar saldrlarnn zarar Kalmak dmanlndan, onlarn saldrlarndan daha ar olmutur. 1731 ylnda Kii Cz (Kk Boy) han Abilhayr kendi isteiyle Rusya'nn himayesine girdi. Bu tarihten itibaren Kazakistan trl yollarla ele geirme sreci balad. Kazak edebiyatnda yerden, topraktan ayrln verdii ackl haykrlar silinmez izler brakmtr. dil ve Yayk nehirleri kylarndaki bakmaya kyamayacamz gzel, ekmeye elverili, verimli topraklardan ayrlma birok iire konu olmutur. Halkn gerek hasreti ile kaygs byle eserlerde aka grlmektedir. Sararka'nn verimli topraklarndan mahrum kal, eskiden beri burada yaayan halkn dzeninin bozulmasndan duyulan ac, znt, kayg iirlerde ilenmitir. Kazak snrlarn kuatan kalelerin ina edilii, onlarn evresindeki yerlerin sahiplenilmesi ve buralara Rus gmenlerin getirilip yerletirilmesi, g-

menlere en verimli topraklarn verilmesi, halkn topraklarnn ise Rus arnn mlk saylan Kazaklarn elinden alnmas, halkn taciz edilerek topraklarndan kovulmas, zavall durumuna den yerli halka kendi toprann parayla kiraya verilmesi, "ekim alanlarmz hayvanlarnz ezdi" bahanesiyle Kazaklara ceza verilmesi gibi trajik olaylarn hepsi Telcan onanolu'nun "Yer Kade-ri-El Kaderi " adl eserinde delilleriyle ortaya konulmutur. 1916 ylndaki milli bamszlk ayaklanmasnn anlam ve neminden sz eden eserler de az deildir. Bu gibi aratrma eserlerinde halkn Rus idaresine kar kmas ve silahl mcadeleye balamasnn sebepleri ve sonular gsterilmekte, ayrca ayaklanmay bastrmak iin gelen askerlerin acmasz, vahi hareketlerinden kaan halkn bir ksmnn d lkelere gittikleri de belirtilmektedir. Bunu T.Rskulov ve A.Astendiyarov'un uzun yllar nce kaleme aldklar eserlerinde grmekteyiz. Yedisu evresinde, Alban boyunun ayaklanmasn belgelerle yazan T. Jurtbayolu ile S.Tanekeyev'in almalar tarihi hadiseleri yeni ynleriyle tanmamza yardmc olmaktadr. Bu eserlerde Rus idarecilerin Kazak halkn krp yok ederek Kazak topraklarn tamamyla sahiplenme hedefleri ve bir memlekete olan dmanca, zalimce siyasetleri gn yzne karlmtr. Smrgeci Rusya'nn Kazaklarn verimli topraklarn igal etmesi tesadfi deildir. Bu Rus mparatorluu'nun nceden inceden inceye dnerek uygulamaya koyduu bir siyasettir. I. Petro gelecekteki igal hareketinin nasl olmas gerektiini igalcilerin grevlerinin ne olduunu vasiyetinde belirtmitir. O "dil'in dousunda Kazak elinin byk geni topraklar bulunmaktadr. Bu evreyi Rus idaresine almak iin hibir masraftan kanmamak gerekir. Btn yollar amacmza ulamak iin kullanmalyz, srarla bu yolda almalyz, denmitir. II. Katerina'nn fikri ondan daha ileridir. O; "Krgz - Kazak topraklarn yava yava etkili bir biimde girme yoluyla ele geirmemiz gerekir. Onlar birbirleriyle kavga ettirerek hanlarn ve sultanlarn btnyle zayflatarak kar kmaya gc kalmayacak hale drerek topraklarn sahiplenmemiz gerekir. Ve yaplan masraflarda yabanclardan (yani yerleri igal edilen Kazaklar vb.) alnmaldr" demitir.

bilig-6/Yaz97

16

(Egemen Kazakistan Gazetesi, 1996. Ocak 21) Bu gibi emirler ile smrgecilik planlar bir araya toplansa, bilmem ka cilt kitap olurdu. Bugn Kazakistan'n her tarafnda Ruslarn yerlemi olduu yerlerin, bu siyasetin neticesi olduu herkese bilinmektedir. Byle gerek belgelere dayanmadan baz rklarn Kazakistan'n kuzeyi ve dou blgesi Rusya'nn ok eskiden beri topradr, gibi arszca szler sarf ettiklerim grmekteyiz. Ayp, ar, utanma gibi kavramlarn olmad bir yerde adaletten bahsedilemeyeceini bu misalden anlayabiliriz. Kazaklarn hrriyet, bamszlk, verimli yerlerden mahrum kalnn tarihini yazmak iin ciltler dolusu kitap yazlmas gerekir. Bu konuda Kazak aydnlarnn deiik zamanlarda yazdklar eserler incelenerek onlardan netice karlmaldr. Kazakistan'la ilgili Rusya'nn gerek siyasetini kaleme alan Rus yazarlarnn eserlerinde konu btn gerekliiyle ortaya konmutur. Bunlarn ou bugne kadar arivlerde sakland ve kamuoyunca bilinmedi. Rusya'nn zel messeselerinde saklanan smrgecilik faaliyetleri hakkndaki belgelerin byk ounluu yaymlanm deildir. Kitap olarak baslan baz incelemelerse, Rus arlnn Kazak halkna verdii zararn, yapt zulmn ne kadar byk olduunu gstermektedir. Bu eserlerin birisi Prof. F. Orazay'n baz belgeleri bir araya getirerek yaymlad "Tsarskaya Kolonizatsiya v Kazahstane" (Kazakistan'daki Ravan Yaynevi, 1995) adl eseridir. ncelikle dikkati eken, Rusya idarecilerinin baka lkelerin topraklarn igal etme itah g kullanmay adet haline getirmesi. Rus idareciler ve uzmanlarn yaplanlar soukkanllkla yazya geirmeleri bakalarna yaptklar zulmlerden zerre kadar sklmadklarn gstermektedir. Kazaklarn ie yarayan topraklarn ellerinden ekinmeden almalarn, "Kazaklar yurtlarndan ayrlmak zorundaydlar" eklinde ifade etmekte ustalatlar. Halk zulm grmese, davetsiz gelen bu misafirlere(?) yllardr zerinde yaad topra kendi isteiyle verir mi? Fakat, silahla topla gelen ve insan ldrme "sanatna" (!), ustalaan Rus askerine silahsz yerli halk nasl kar koyabilsin? Kazaklardan alnan topraklar susuz, savunmasz insanlarn gzyayla, kanyla sulanmtr. Rus idarecileri ile askerlerinden, zellikle acmasz, kana doymayan Rus-Kazaklarndan zulm grmemi Kazak ky

yoktur. Baz Rus yazarlarnn eserlerinden buraya misalleri aktaralm. A.vanov, "Russkaya kolonizatsiya v Turkestanskom Kraya" (Trkistan'daki Rus Kolonileri) eserlerinde askeri valinin "Kazaklarn otluklarnn drtte biri ekim alan haline getirilmelidir.", diye emir verdiini dile getirir, (s. 15.) Yine bir baka aratrmac E.Smurlo "Russkiye Kirgiz v doline Verhney Buhtarm" (Yukar Buktrma Blgesindeki Rus Krgzlar) makalesinde "Rus Corafya Cemiyetinin" belgelerine dayanarak, Dou Kazakistan'daki sulak, verimli arazilerin Rus-Kazaklar ve gmenlerine ne zaman ve nasl zorla alnp verildiini anlatmaktadr. Bu evreye Ruslar, XIX. asrn atml yllarnda ayak basmlardr (s. 22.). Ruslar gelir gelmez, Kazaklar ana yurtlarndan kovarlar, kar kanlar cezalandrrlar. Gitmek istemeyen kyleri ve otlaklarn yakarlar, sonra da gmenleri isteklerine gre yerletirirler. Rus hkmetinin esas maksad bu lkeyi, tamamyla Ruslatrmaktadr. Kazaklar, Ruslardan arta kalan yerlere yerlemek zorunda kalr. Askeri vali Poltaratskiy'in "Kazaklar yerleik hayata geireceim" fikrinin bile Rus arnn topraklarna gz dikmek olarak deerlendirilmitir (s. 51.). Bu zulmler neticesinde Kazaklar, Buktarma nehrinin kysnda RusKazaklardan geriye kalan ok dar bir alana ancak yerleebilmilerdir. Hibir masraflarn karlamadan Kazaklarn evleri yakp yklm, otlaklar atee verilmitir. Klaklarn korumak isteyenler cezaya arptrlm, hapse atlmtr. Bunlar ancak para cezas deyerek hapisten kurtulabilmilerdir. z topraklar iin mcadele ettiklerinden dolay dayak yiyen, zulme maruz kalan, o da azm gibi "para cezas" demeye mecbur kalan yerli halkn ne kadar zor duruma dtn anlamak zor deildir. Zulmn baka bir ekli ise, ele geirilen yerlerin, Kazaklara tekrar kiraya verilii, onlarn bir kere daha smrldr. Smrgeciler vebal, ayp, utanma, adalet gibi kavramlara o kadar sadk (!) kalkmlar ki, Kazaklar kendi topraklarnda her eye muhta hale getirmilerdir. Topraklar igal etme, yerli halkn hayat damarlarn kurutma, yok etme, yerlemi dzenlerini bozma, inceden inceye dnlm zalim siyasetin neticesi idi. Onlarn siyaseti mslmanl, yani halkn slami inancn zayf-

bilig-6/Yaz97

17

latmak; Ortodoks Hristiyanln yaymak, glendirmek, mmkn olursa idareleri altndaki halk Hristiyanlatrmakt. Bu konuda Hristiyan din liderinin emri ak idi. O emrinde yle denilmiti: "Kazaklar yerleik hayata geirirken ayr kyler kurmayn. Kazaklar Ruslarla komu olsun, Ruslarn says Kazaklardan ok olsun. Rus says her kyde en az iki kat fazla olsun. Ancak o zaman "idari kuruldaki" bir mesele ele alndnda Ruslarn oyu stn olur ve Ortodoks dncesi Kazaklara etki eder. Bylece Kazaklar abucak din deitirir" (zet. T. onanolu'nun "Yer kaderi-El Kaderi" isimli kitabnda alnd, s. 158.). Hristiyanlatrma siyaseti inceden inceye hesaplanarak yrtlmekle beraber, netice Rus idarecilerinin dnd gibi gereklemez. Kazakistan'n Rusya'ya snr olan kesimlerinde, hayat artlarnn ok olumsuz olmasndan dolay ok az sayda Kazak misyonerlerin oltasna taklmtr. Genel olarak, bu konu zel aratrmay gerektiren, hi ele alnmam ve az bilinen bir konudur. Hristiyanlama orannn ok olduu Kazak blgesi, bugn Altay zerk Cumhuriyeti'ne bal olan Ust-Kan civardr. Burada, bundan bir asr nce aresizlikten Hristiyanlam Kazaklarn torunlar yaamaktadr. Bunlarn iyi bir taraf, Hristiyanlam veya Hristiyan Kazak olarak tannmakla birlikte gnlk hayatlarnda eski Kazak adetlerini yaatmalardr. Sadece adlar ve soy adlar Rusalamtr. Bunlar Hristiyanla ait dini merasimlerini yakn zamanlara kadar devam ettirmilerdir. Bunlarn soy adlar Rusa olmakla beraber adlar hem Kazaka, hem Rusa olabilmektedir. Hristiyanlam Kazaklarn iinde faist Almanya 'ya kar yapla savata "Sovyetler Birlii Kahraman" nvann alanlar da vardr. Bunlardan birisinin Yuriy Ugryumov adl Kazak olduunu rendik. Rus arl'nn Kazaklar Hristiyanlatrmann baarya ulamadn anlayarak, baka bir siyaset gtt malumdur. Bu ise yeni alan mekteplerde Avrupaclk ideolojisini yayacak programlar yapmaktr. Bu, smrgecilerin uzun vadeli hedeflerine uygun olarak yaplm stratejik bir programd. Bu mekteplerde okuyanlarn ounun siyasetinin yrtcleri olduu malumdur. "arlk Kolonileri" adl kitapta, ok eski tarihlerden beri kendi topraklarnda yaayan Kazaklarn

Rusya ile in'in arasnda yaplan anlamayla (1864) ikiye blnp, bu iki devletin smrgesi haline gelmesiyle ilgili kesin ve ak bilgiler verilmitir. Gllerin demir alar iinde aresiz kalan Kazak kyleri arasndaki balantlar da kesilir. Bylece eskiden beri Altay dalarn kendilerine mekan edinen Kazak halknn bir ksm in ve Rusya'nn bir ksm da sonradan Moollarn idaresine girdi. Bu durum tannm yazar, K. Jumadilov'un "Kader" romannda, tarihi Z. Kinayatolu'nun "Kederli Yllar eceresi" gibi aratrmalarnda delilleriyle aka ortaya konulmutur. Kazaklarn hayatta kalmak iin, tekrar doduu yerleri brakarak gmesi otuzlu yllarn bandaki alk yllarnda olmutur. Bu yllarda Goloekin ve yandalarnn dmanca siyaseti neticesinde halkn yarsna yaknnn alktan lmesi ac bir hakikattir. Kazak halkna yaplan bu dmanln btn bir milleti, ne hale getirdiini gsteren kaynak "Nevbet" ("Jaln" Yaynevi, 1990) adl eseridir. Burada ortaya konulan hadiseler, otuzlu yllardaki trajedinin sadece bir ksmdr. Maalesef, halka yaplan bu byk hyaneti halka hatrlatacak, unutturamayacak bir abide dikilmemitir. Bunun sebeplerinden birisi, bugnk Kazak halknn, zellikle Rusa okumu Kazaklarn ana dilimizde baslan kitap, dergi ve gazetelerdeki malumattan habersiz olmasdr. En byk talihsizlik ise, milletini dnenlerin azldr. Aydn olarak tannan baz kiiler, z halknn tarihini bilmemenin byk bir zillet olduunu fark edemiyorlar. Bu da yllarca srdrlen misyonerlik faaliyetlerinin bir neticesidir. Fakat, halkn tamamn gemiten koparmak, gemii onun hafzasndan silmek asla mmkn deildir. Son zamanlarda gemite yaam kahramanlar, airlere (eenlere), bilge kiilere, beylere, kadlara gsterilen hrmet, halkn ruhunun tamamyla snmediinin, yok olmadnn iaretidir. Alk yllarnda (1931-19321933) Orta Asya Cumhuriyetleri ile Rusya'ya genlerin saysn ve bunlarla ilgili kesin bilgileri hi kimse aydnla kavuturamamtr. Kazak gazetelerinde, bundan atm yl nce birbirini kaybedenlerin, birbirini arayan akrabalarn ilanlar yaymlanmaktadr. O yllarda Afganistan, in ve ran'a genlerden ancak son yllarda az da olsa bahsedilmeye ba-

bilig-6/Yaz97

18

land. Fakat 1917, 1921 yllarndaki alktan hi bahsedilmemitir. Verdiimiz bu ksa bilgilerden kendi topraklarnda Kazaklara "vey" evlat muamelesi yapla geldii anlalmaktadr. Halkn gerek tarihini yazmak iin, unutulan ve gizlenmi bulunan daha birok belge ve bilgileri yeniden gzden geirmeli, meselelerin gerek yzn ortaya koymaldr. yle yaplmad taktirde tarihimizi bildiimizi iddia etmemiz yanl olacaktr. * Dnyada milletlerin eski ve yeni tarihini ok iyi bilen ve bu konuda ok iddial olan ilim adamlarmzn zerinde durup, aratrmad konulardan biri Kazak halknn verimli topraklarndan nasl ayrld meselesidir. Elbbette bu mesele hi ele alnmad, bu nedenle bahsedilmedi demiyoruz. Ta arlk Rusyas devrinde dnen aydnlarmz, Kazaklarn topraklarnn alnmasna kar kmlar, elinden idarecilerden adaletli olmalarm istemilerdir ve ekirge srs gibi gelen gmenlerin artk durdurulmasn talep etmilerdir. Fakat eskiden beri bakalarnn lkesini yakp ykmay, merhametsizlik yapmay meslek edinmi olan, karn doysa da gz doymayan Rus emperyalizmi acma, kanaat gibi kavramlardan nasibini almamtr. Sovyet hkmetinin kurulduu ilk yllarda, Kazaklarn ellerinden alman yerlerin geriye verilmesi konusu gndeme getirilmi, fakat o da szde kalmtr. O yllarda yaymlanm tarihi eserlerin ounda arlk Rusyasnn smrgecilik siyaseti, igal hareketinden sz edilmemi deildir. Fakat, o eserlerde "'Topramz gitmi de olsa, sonuta hayrl oldu, Rusya'ya olan bamllmz faydal" gibi hezeyanlarla zulm hareketlerini temize karma dncesi daha glyd. nk Rusya'nn smrgesi olduktan sonra halkn ektii skntlar, grd hyaneti sz konusu edenler ya ldrlyor ya da Sibirya'ya gnderiliyordu. Neticede bu konu ite bir yara olarak kalm, da vurulamamtr. Aslnda yerimizin kaderi, hayatmzn, mrmzn kaderi olduunda halkn bugn ile geleceinin en mhim meselesi olduunda phe yoktur. Bamszlk bayran dalgalandrdmz bugnlerde, bu meselenin esasna gz atarak, ata topraklarmzn halini tahlil et-

memek, bu konuyu ele almamak, bunlardan gerekli dersleri karmamak hainlik olurdu. Yazar, gazeteci, dilci Sanabek Acin'in "Kazak Kasireti" (Kazaklarn Trajedisi, Kazakistan Yaynevi, 1994) adl kitab, bizim bu konudaki eksikliimizi biraz da olsa gideriyor. Bu eser, topramzn tarihi hakknda malumat az olan halka birok hakikati gsteren, deerli bir eserdir. Bu kitapta yazarn son yllarda aratrma ve inceleme makaleleri toplanmtr. Tr olarak deneme gibi grnmekle beraber, "Kazak Kasiret" verilen bilgilerin okluu, meselelerin sistemli olarak ortaya konulmas, tahlillerin akl gibi zellikleriyle ilmi yn ar basan bir eserdir. Yazar bazen gemiteki air ve cravlarn (ozan, halk airi vb.) eserlerini, bazen belgelerini, tarihi aratrmalar esas alarak, konuyu Kazak halknn gzel ve verimli topraklarnn elinden nasl, niin ve ne zaman alndna, bunun o gnden bugne ne gibi zararlar olduuna getirmektedir. Yazarn geni dnce ufku, akc dili, cesur tavr da eklendiinde, eser bir solukta yazlm etkisi brakyor. Kitabn "Ejderhann Aznda", "gal eceresi", "Saf Ala Bildi mi Aldandn", "Kanun Sistemi ve Kutsall" adl drt blmnde, Abilhayr Han'n "Rusya'ya balanyorum, yani Rus himayesini kabul ediyorum" demesiyle milli menfaatleri bir tarafa ittii zamandan balayan tarihimizi ok gzel aklamaktadr. Buna halkn dertli eceresi de diyebiliriz. Yazar halkn inenen erefini, kaybettiklerini, dklen gzyan, iler acs halini ok gzel ekilde dile getirebilmitir. Kazak Kasireti'nin her blmnde yer alan fikirler ve onlarn ileniinden, ele alnndan tekrar sz etmek istemiyoruz. Bu kitab, halkmn tarihine, yani gemiine ilgi duyan herkesin okumas gerekir. Bir de bu eser Rusa'ya evrilip baslrsa, baka milletler, yani Kazakistan'da yaayan baka halklar da Kazakistan'n istilasn, smrgeletirilmesini, tarihin bilinmeyen ynlerini renmi olurlar. arlk Rusya 'snn hibir eyi Kazak halknn kendi iradesine, ihtiyarna brakmam, sadece onun yerini, topran ele geirmeyi amalamtr. Yerli halk suyu az, bitki ynnden fakir, l ve kurak yerlere kovarak onlarn yok olmasn, hayat dzeninin bozulmasn bi-

bilig-6/Yaz97

19

linli olarak gerekletirmesi, bunun sonucunda susuz halkn byk zorluklarla karlamas, btn gerekliiyle C. Asip'in kitabnda ortaya konulmutur. Smrgeci Rusya'nn Kazaklara yapt ilk byk dmanlk, Kazaklarn Yayk nehrinin karsna gemesini, onlarn hayvanlarn buralarda otlatmasn yasaklamasdr. Bu yasa bozanlarn hayvanlarnn ellerinden alnmas ve hayvan sahiplerinin srgn edilmesi veya ge tabi tutulmas dorultusunda emir verilmitir. Kazaklarn eski yerlerine, otlaklarna gemesine bu yasak da engel olamaynca, Rus hkmeti 11 Mays 1747 yl dil ile Yayk rmaklar arasndaki geni arazinin her yl sonbaharda tamamyla atee verilmesini emreder. Grlmemi bu vahet yle anlatlmaktadr: "O yl gzn Yayk nehrinin sa yakas, ta Atrav'a kadar olan blge zel askeri birlikler karlarak yakld. Btn yaz boyu hibir hayvann ayak basmam olduu otlar yand; kara dumanlar gkyzn kaplad. Dmdz ova, geceleyin yanan otlarn ateiyle aydnlanmt. Bu aydnlk, bir gnlk mesafeden de grnyordu. Bu civarda yaayan canllar hayvanlar yanarak veya dumanda boularak ldler. Bu yangn afeti, hayatta kalan hayvan ve kular da hayattan bezdirdi. Daha nce yemyeil gzelliiyle gz alc bir hal gibi grnen yerler, bundan sonra rzgarn, kasrgann kllerini gklere savurduu bir yer haline geldi." (Kazak Kasireti: 4). ok gemeden smrgeci Rusya'nn idarecileri Kazaklar smrmenin yeni bir yolunu daha buldular: Bozkr kendi isteklerine gre bldler. Kazaklarn kendi yerlerini, yine kendilerine kiraya verip, kolay kazan elde etmeye baladlar. Rusya'nn Kazaklara olan acmasz hareketi yava yava bymeye, artmaya balad. Bu hal, bozkr snr boylarna kaleler ina edilmeye balanmasyla iyice ikilendirir. Bunlar, Kazaklar demir ember iine almann ilk admlaryd. Yayk nehrinin sol yakasna ksa zaman iinde 14 kale ina edilir. Bu kaleler bir zincirin halkalar gibi yava yava Kazakistan'n kuzeydou blgesine doru uzad. Esil nehri boyunca 540 kilometrelik kaleler zinciri "Novoiimskaya ", diye adlandrld. Yine Ertis nehri boyunca 930 kilometrelik bir yay zerinde Omskaya, Jelezinskaya, Semipalatinskaya, Yamevskaya, Ust

Kamenogorskaya kaleleri ina edildi. Szn ettiimiz kalelerin civarndaki otu, suyu bol yerlere Kazaklar yaklatrlmam; bozkr halk eski l ve kurak yerlere kovulmutur. (a.g.e: 13). XVII. yzyln ilk yarsndan itibaren balayan askeri kale inaat, XX. yzyln bana kadar devam etmitir. arlk Rusya's gelecee ynelik siyasetini salam yrtr. Fakat Kazak halkn eski yerlerinden g kullanarak kovarken, susuz halkn elinden suyu ve otu bol, verimli yerleri zorla ellerinden alrken halkn zorluklarla karlatm da hi dnm deildir. Bundan dolay, toprak iin mcadele, Kazak halknn hayat pahasna da olsa tek hedefi oldu. Kazak bozkrndaki ayaklanmalar topran dmana vermek istemeyen halkn, hayat damarlarm korumak iin yapt ayaklanmalardr. Bakalar bir yana, XIX. asrn ortasna doru, Kenesar'nn balatt bamszlk hareketi Rusya'nn Kazak topraklarna kaleler yapmn hzlandrmas, otlaklar, yerleim alanlarn halkn elinden zorla alnmas zerine yapld bilinmektedir. Doymak bilmeyen Rus hkmeti, bundan sonra Kazak topraklarn, zel olarak getirilen Rus gmenlerine vermeye balad. Kuvvete dayal bu halin Kazak halkna ok ac ve ar geldiini airlerin eserlerinde grmek mmkn deildir. Mehur airler Murat ortanbayev ve Duvlat iirlerinde halkn igalcilerden grd zulm ve ikence ok ac ekilde gsterilmitir. dil, Yayk ve Sararka'nn dmanlarca igal edildiini ifade eden halk arklar igalcilerin ve halkn durumunu belgelendiren ahitlerdir. Bamszlk iin ayaklananlarn, Rus hkmeti ar toplar kullanp kan dkerek bastrr. Bu durum halkn bana gelen bir trajediydi. air Narmanbet'in aadaki iiri bu aresizlii dile getirmektedir:
Hey gidi San arka senin ekici bir yann Jcalmad, Gzel da, sar lkeyi gmenler ald. Yapabilecein hibir hnerin yok, aren de yok. Zavall Kazak olu aresiz lialdn.

Kazak topraklarm almaya alan Rus idarecileri bundan sonra Kazak klaklarna saldrrlar ve buralar yakp ykarlar, Kazaklar kylerden kovarlar. Ruslar, "Gmenleri yerletirmek ve onlara ehir ina etmek iin sadece ekilen alanlar

bilig-6/Yaz97

20

ve meralar almakla yetinmemilerdir. Klaklar (Kyleri) ykarak, g kullanarak Kazaklar ge mecbur eder. Yzlerce, binlerce ifti Rus idarecilerin belirledii susuz, otsuz, kuru, elverisiz yerlere alaya alaya gitmiler, yeniden kendilerine klak yapmak zorunda kalmlardr" (a.g.e:. 34). Ruslar, topran sahibi olduunu, topran mukaddesliini hi dnmemilerdir. Neticede igalciler istedikleri yeri almlardr. Bu durumu yazar, "Ruslar, Kazak bozkrn drt yandan kuatan kaleleri ina etmek iin bir kere igal etti. Rus Kazaklarn pay diye ikinci defa igal etti. Hazinenin mal, orman, dinlenme yeri diye nc defa igal etti. Gmen fonu iin drdnc defa igal etti." (a.g.e:. 101), eklinde dile getirir. Bylece, Ruslar igalden sonra 60 milyon hektar verimli Kazak topran Kazaklarn elinden alrlar. Buralar Kazaklarn en gzel, verimli topraklaryd. Bundan sonra eskiden beri sre gelen gp konma (gebelik) adeti, dzeni bozulmu, hayvanlarn otlayaca otlaklar ve ekime elverili sulak arazileri azaltmtr. Bu halin Kazak halkna ok ar geldiini S. Asip kitabnda etraflca ele almtr. "Topraktan mahrum kaln kt yan, halkn rzk, gelirini hzla azaltmtr. Halkn hayatm devam ettirmek iin ektii meekkati, dkt ter ne kadar ok olsa da bunlarrn meyvesi, karl da o kadar az oluyordu. Kuraklk yllarndan nce dereleri, rmaklar, glleri kurumu, sonra otlar kurumutur. Bundan sonra ise ne olaca malumdur. nce ot bulamayan, su bulamayan hayvanlar krlr, hayvanlar len halk ecelin eline der. Btn halkn, milletin yok olmas sz konusu olur. Ekmeye ve yaylma elverisiz yerlerin kt taraf, verilen emein karlnn almamamasdr. Bunun sonucunda insanlar mitsizlie der, isteksizlik ve bo vermilik havas iine girer; ilim ve sanattan uzak kalr. Ksacas, milletin bana gelecek talihsizliin en ar yerinden ayrlmak olmutur. (Kazak Kasireti:. 37). Bu devirde Kazaklar o kadar mitsizlie dmtr ki, halk kimsenin kimseye zarar vermedii, herkesin bar iinde yaad, "koyunun stne serenin yuva yapp, yumurtlad, dul kadnn bin tane koyunu gtt zaman" yaayan hayali lke olan "deli-Bayn" balamtr. Bunu devrin iirlerinde grmek mmkndr. Bu

durumun ancak halkn ok ar hayat artlaryla karlatnda kmaza dtnde, ne yapacan ardnda ortaya kt malumdur. Bahsettiimiz kitabn tamamnda verilen misaller, ortaya konulan dnceler, dertli bir hava iinde yazlmtr. "uras abartlm" denebilecek yerini bulmak zor. Bunlar babadan oula, torunlara bylece sylenip emanet edilen sr gibi unutulmadan gelmitir. Toprak meselesi sadece gemite sorun deil, bugn de hayatmz yakndan ilgilendiren bir sorundur. yle bir dnecek olursak, Kazaklarn adeta mzmin bir hastal haline gelen, her on, on be ylda tekrarlanan ve neticede halkn belini bken ktln sebebi de susuz, otsuz, plak araziler zerinde yaamak zorunda kalmasdr. Uzun k sresince binlerce hayvann lmesi daha dne kadar srmtr. nk, kupkuru olan lde hibir bitkinin yetimeyecei malumdur. Su kylarndaki verimli yerlere ve otlaklara yerleenler ktlkla karlamazd. Demek, ktlk sadece verimli yerlerinden karlp kurak arazilere kovulmu Kazaklarn aln yazs olmu bir felakettir. Kazak halknn te birinin ana yurdumuzdan uzakta trl memleketlerde yaadn biliyoruz. Maalesef, bu mesele zerinde de hususi aratrma yaplmamtr. Hi kimse bask ve zorlua maruz kalmadan doduu yerinden, mekanndan kendi isteiyle ayrlmaz herhalde. Kazak halknn en byk derdi yaadklar yerlerin hayata elverisizlii, uygun hayat artlarnn olmamas, sk sk ktlkla kar karya kalmalardr. Bylece halkn alk felaketine uramasdr. Atalarndan miras kalan yerleri bakalar sahiplenince, Kazak halk mlteci ve gmen olmasn da ne yapsn? "Glnn bir ad da zorbalktr, iddettir." Bir zamanlar Rusya glyd. Buna dayanarak, doru yanl, gnah, vebal gibi kavramlar gz ard ederek Kazaklarn hayat damar, dayana, direi olan verimli, gzel yerleri zorla ald. u anda Cumhuriyetimizdeki en geri kalm seksene yakn ilede yaayanlar da o zamanki dedelerin torunlar. Elbette, yerimizi sahiplenenler normal, basit Ruslar deildi. Esas sulu smrgecilii meslekleri haline getiren Rusya'dr. Bununla birlikte Kazak halknn durumuyla ilgilenen, onlara yardmc olmak isteyen, adil davranan baz Rus aydnlarnn iyiliini hibir zaman unutamayz. Mesela, Rusya Meclisi'nin milletvekili olan

bilig-6/Yaz97

21

T. Sedelnikov, 1907 ylnda yazd "Borba za zemlyu v Kirgizskoy Stepi" (Krgz 'Kazak' Bozkrnda Toprak Mcadelesi) adl kitabnda ezilmi olan halkmz destekleyici, haklarn savunucusu szler sylemitir. O, Ruslarn Kazak topraklarn ele geirdike itahnn kabardn ortaya koyarak yle demektedir: "Kazak topraklarna ncellikle Kazak halkn yerletirerek, onlarn btn isteklerini yerine getirip, onlar raz etmeden 'fazla' yer aramann, topra gasp etmenin kendisi kanunsuzluktur. Dier bir ifadeyle, bozkr planladn iddia edip, buralara Kazaklar yerletirme bahanesiyle topra sahiplenip, sonra gasp etme hibir kanuni esas olmayan bir harekettir. Bu sadece bahanedir. Bunun iin de bu i, bandan sonuna kadar kanunsuzdur" (a.g.e.: 148) Yine byle bir Rus yazarnn eserini burada zikretmek zorundayz. Bu kii arlk Rusya'snn Trkistan' igalini objektif olarak ele alp aratran P.G.Galuzo'dur. Yazar "Voorujeniye Russkih Pereselentsev Sredney Aziyi" (1926, Orta Asya'daki Rus Gmenlerin Silahlanmas) adl eserinde, Ruslarn halklar birbirine drdn, bunu siyaset haline getirdiini birok misalleriyle ortaya koymaktadr. T. Sedelnikov ve P.Galuzo'nun kitaplarnn yeniden yaymlanmas, Rusa konuan insanlarn, igalcilerin kt, acmasz, korkun yzn tanmasna yardmc olacaktr. S. Asip, kitabnn son blmnde "Tarihteki adaletsizlikleri nasl ortadan kaldrabiliriz eklinde bir soru" soruyor. Yazarn fikirleri ve teklifleri gerekten ilgi ekici. Mellif Kazak aydnlarn, bilhassa halk adna konuan milletvekillerini ve halkn geleceini dnen ahslar, "Halkmzn bundan sonraki durumunu nasl iyiletirebiliriz" sorusuna ortak cevap vermeye aryor. Yazar, sz llerde ve kurak arazilerde, ekolojik afet blgelerinde zor durumda hayat sren Kazaklar, daha uygun, elverili yerlere yava yava yerletirmek mecburiyetine getiriyor. Ancak o zaman, tarihte yaplm adaletsizlik az da olsa ortadan kaldrlabilir, diyor. Kazak halkna yaplm bu hyanetten dolay, arlk da, Sovyet hkmeti de halktan zr dilememi ve bozkr halknn durumunu iyiletirmeye ynelik yeni admlar maalesef atlmamtr. Yazarn, Kazaklarn hayat srd l ve

kurak blgeleri "toplama kamplar" olarak deerlendirmesi, nce kulaa ho gelmemekle beraber bunun bir gerein ifadesi olduunu kabul etmemek elde deil. Byle yerlerde yaayanlarn durumlarn dzeltmek iin, trl iler yapmann gerekliliini yazar sistemli ve gvenilir bir ekilde ispatlamaktadr. Hayat, l alanlarnda yaayanlarn iler acs halini dnmeye teklif ediyor. "Dene bir de sen vur" ata sz Sovyet hkmeti zamannda Kazaklarn yaad kurak, l ile ve blgelerin askeri nkleer deneme sahalarna dntn, halka ve topraa yaplan hyanetin, zararn evvelkilerden kat kat fazla olduunu biliyoruz. Bu mesele hala btn ynleriyle ortaya konup incelenmemi, gereince ele alnmamtr. Kazak toranda yaplan denemelerin havay, sular kirlettiini, tabiat zehirleyerek bitki ve hayvanlar zerinde telafisi mmkn olmayan tahribat yaptn ortaya koyan da maalesef yok gibidir. Eski Sovyetler Birliinin btn zenginliklerini sadece kendisi sahiplenen Rusya Fedarasyonu, Kazak topraklarna verdii korkun zararlar stlenerek bunlarn bedelini demeye hi de niyetli grnmyor. Askeri sanayi iin milyonlarca hektar yerin ayrld ve Kazakistan'n hibir menfaatinin hi dnlmedii halkn hafzasnda silinmemitir. nsanln dman olan silahlar topraklarmzdan ekilmitir, Ancak kirlenen evrenin, tahrip olan tabiatn eski haline gelebilmesi iin yzlerce yl gerekmektedir. Bamsz lkeyiz desek de, Baykonr Uzay ss'n Rusya'ya kira vermemiz halk endielendirmektedir. Baykonr Uzay ss'nn bu zaman iinde Kazakistan'n ekolojik ynden ne kadar zarara uratacan akldan karmak mmkn deildir. Topraklarmzn byk blmnde Rusya idaresinin hakim olduunu dnerek toprak meselesinin hala kkl bir ekilde zmlenmediini anlayabiliriz. Kuruyan nehirler, gller, bulaklar yok olmaya doru giden Aral l;her yl lleen binlerce hektar yer, ime suyundaki ve havadaki radyasyon orannn normalin ok stnde olmas bizi endielendirmektedir. S. Asip kitabnn orjinallii, tarihi hadiselere bilinli bir ekilde bakarak, onlar fikir terazisinde tartmas; bunlar milli menfaatlerimiz asndan ele alp deerlendirmesi, halkn milli bilincini uyandrmaya gayret etmesindedir. Yllardan beri yarm yamalak sz edilen, fakat hakikatine inmeye birok aratrma-

bilig-6/Yaz97

22

cinin cesaret edemedii meseleyi, her ynyle ele alp inceleyen bu eser, aratrmac yazarn byk akla, evkle, idealle aratrp yazd mektep rencilerinden tutun da, devlet messeselerinde alan byk idarecilerimize kadar herkesin okuyaca bir kitaptr. * in'deki Kazaklarn bir ksmnn baskya, hakir grlmeye, acmasz hareketlere dayanamayarak, zgrlk, bar, rahat bir hayat iin yeni mekan aray bu yolda byk zorluklarla karlamalar ve bu arayn tarihi din alimi Halife Altay'n " Ata Yurttan Anadolu'ya Kadar " isimli kitabnn (1995) esas konusunu tekil ediyor. Yllarca sren ve byk fedakarlklarla dolu ge neler sebep oldu? Bu konu eserde etraflca yer almtr. in idarecileri Kazak kylerini her zaman basarak, kylnn malna mlkne el koymu; insanlar ldrmler, hayatta kalanlarn da esir etmilerdir. Bu tahkire kar kck bir hareket olsa, onu yapanlarn peini brakmayarak bunlar mutlaka yok etmilerdir. te bu durumdaki Kazak kylerinin beladan kamas normaldir. Hi kimseye zarar olmayan, hayvanlarnn bakmyla megul, bozkrda yaayan Kazaklarla in idarecilerinin kin ve nefret dolu hareketlerini anlamak mmkn deil. Byle karakterdekilerin hareketim esasnda btn milleti kendinden stn gren rkl yatmaktadr. dareciler, tehcire maruz kalan Kazak halk gibi halklara, topluluklara ok acmasz davranmlardr. "Ana yurdundan ayrlm olan Kazaklara ne yaparsak yapalm, bizden hesap soracak kimse yoktur." anlay bu hareketlere esas tekil etmitir. Kazaklar byle ly aan hareketlere raz olmazlar, in idarecileri de bunlarn halleriyle ilgilenemezler. te ztlamann balang noktas budur. H. Altay, Kazak kylerinin otuzlu yllarn ortasndan ellili yllarn bana kadar ne gibi zorluklarla karlatn kronolojik olarak vermitir. Bunun iin bu eser Kazak halknn bana gelen felaketlerden bir kesit olmas ynyle stmzde byk bir tesir brakyor. Yazarn "Dnyada insann yurdunun ve toprann kendine snak olmamasndan daha ac bir ey var mdr?" eklindeki ifadeleri kitabn balca konusunun ne olduunu bize sezdirmektedir. Eserde tarih srasna

gre ele alnan olaylar tabii halleriyle kahramanlarn azndan canl tarih gibi veriliyor. Kitabn "Altaydan Balayan G", "Efishann Balatt Milli bamszlk Hareketi", "Zayb daresindeki nc G", "Baarszlk", "Batik Olay", "niz dandaki Sava", "Barklden Balayan G", "Knkekak'ta Bekleyen Dman", "Gansu, mhay'daki Ar Durum", "Elishan'n Hindistan'a G", "Snrdaki Dman", "Tibet Topranda", "Kablkoca'nn Gelii", "Zayb'n lm", "Gk Nehir", "Bitimbay'n kmaz", "Kanri lkesi", "Hindistan Topranda", "Muzaharabad ehri", "Tarnavadaki Durum", "Bopl'a G", "Kalan l, Kaygl lm", "Kanpor ehri", "zgrlk in Ayaklanma", "Pakistan'da Kurulan Tekilat", "Kark Gnler", "Ayaklanma", "Kalibek Hakim ile Hamza G", "Osman Tayci", "Vadide Says, Kumda zi", "kmazda", "Soltanerif'in Durumu", "Kahraman Bke", "Er Yunus", "Kahraman Bke ile Kahraman Osman", "Trkiye'ye G Hareketi" gibi konular ile g halindeki halkn yol al, ilerleyii ve bu g balatarak idare eden, erefle ehit olan erlerden bahsedilir. Kitapta Kazak gnn in'de karlat zorluklar; Tibet ve Himalaya'dan geerek Hindistan ve Pakistan'a gei; Pakistan'da biraz kal, halkn sa kalabilen ok az bir blmnn Trkiye'ye g ok gzel analtlmtr. "Atayurttan Anadolu'ya Kadar" adl eser, btn gereklerden en ince ayrntsna kadar sz etmesi, verdii bilgilerle, genel olarak alrsakKazak edebiyatnn az karlatmz nemli kitaplardan birisidir. Burada bamszlk ve zgrlk hasretiyle, tehlikeli ve sonucu belli olmayan bir yolculua kan Kazaklardan, yirmi bine yakn halkn yaad zorluklar, gzya, kayg, onlar takip eden sert, acmasz dmanlardan grdkleri zulm; nesiller boyunca hafzalardan silinmeyecek ac hatralar yazya geirilmitir. Bunun yannda bu eserde, Kazak halknn erefi, namusu, erlii, kahramanl dile getirilmitir. Gerler, askerlerin ve haydutlarn da saldrlarna kar koyabilmi, maln mlkn kaybetmesine, arkadalarn yitirmesine, yakalanmasna, yolda bin trl belaya uramasna ramen kurtulu grebiliriz mitlerinin yitirmemiler, her eye sabrla gs germilerdir. Halkn zgrle olan

bilig-6/Yaz97

23

inancn yitirmemi olmas, akla hayale gelmeyen zorluklar yenerek "canm, iffetimin sadakasdr", sz uyarnca sa kalabilmi olmas hayret vericidir. Kazaklar g srasnda yrtc hayvanlardan daha tehlikeli ve insafsz dar iki ayakl yrtclarla karlar; babasn, olunu, anasn, kzn kaybeder. Buna ramen, g durmaz, yola devam edilir. evresini kuatan dilsiz dmanlarn engelini aarak yol alr Kazaklar. Bunlar akla hayale gelmeyecek yle olaylarla karlarlar ki, bu olaylar eski devirlerdeki masallar hatrlatr. Eski masallarda, yola kan, masal kahraman gencin karsna kan cadlar, ejderhalar, periler, cinler, tek gzl devlerdir. Neticede korkusuz gen btn engelleri aarak varmak istedii yere ular, muradna ererdi. Fakat bu kitapta sz edilen masal deil, hakikat. in'den Hindistan'a doru yola kan kazaklar her trl dmana rast gelir, maln mlkn kaybederler. Dini, dili, rf ve adeti tamamyla baka olan milletlerin iinde zor durumlar yaayan Kazaklar karde Trkiye'nin koruyuculuunun, yardmnn neticesinde ancak rahat nefes alabilir. Hindistan ve Pakistan topraklarnda artk nereye gideceklerini aran Kazak kyllerine yardm elini sadece Trkler uzatrlar. Trk hkmeti yabanc halklarn arasnda kalarak yok olmaya yz tutmu yzlerce Kazak' yurduna gtrm, onlara yer vermitir. Kardelerimizin bu kardeliini, dili, dini bir, ortak olan bu insanlarn yardmn kazaklar asla unutamazlar. Tarihi ecere sayabileceimiz bu eserin zellii budur. Eser, Kazaklarn adeta srat kprsnden geerek gerekletirdii gn gerek yzn verebilmektedir. 1931 ylnda, Barkl'de Kocaniyaz ile Ayimbetin liderliinde in'e kar milli ayaklanma olur. Bu ayaklanmay Elis Hann babas Alip Camsibay da destekler. Bunu anlayan in hkmeti Alip'e tehlikeli adam gzyle bakar. Ayn yln 25Eyll'nde Urumi'den asker gnderilerek, Hazanda denilen yerde yaayan Alip'in ky baslr, Alip'in ba kesilir. Askerler, kadn ocuk demeden be yz kiiyi ldrerek, ky yamalarlar. Alip'in hanm ve iki olunu alp gtrrler. Alp'in kardei Kocakn ile byk olu Elishan kyde bulunmadklarndan hayatta kalrlar. Askerler, Kocakn'n hamile olan han-

mnn karnn yarmlardr. (s. 9) Bu kadar acmasz dmanl grdkten sonra almak iin ant ien Elishan mcadeleye karar verir. in idarecilerden uzaklaarak, rahat edebilecei bir yer aramas da tabii bir harekettir. Dou Trkistan'n dier yerlerindeki byk gn sebebi de bu sz edilen olaylara benzer ekilde cereyan etmitir. Yine kitaptan bir misal verelim. "Altay ile Barkl'n arasnda halkn yaad dan ad Baytik. Dan yksek yerleri klak, etekleri de yayladr. Yerleim yerlerine ok uzak yaayan bu kyler 1938'de, bir gn iinde darmadan edilir. Dzen bozulur; nk dman saldrsna urarlar. Bir taraftan Moollar, bir yandan inliler saldrrlar. Erkekler hemen harekete geer; ihtiyarlar, oluk ocuklarn ve evlerini brakarak Kaptk dana doru yola koyulurlar" (s. 12). Bylece Barkl'de yaayan halk iki ynde blnerek ger. G halindeki halk lgey'e gelindiinde uaklarn bombal saldrsna urar. Kar ve buz zerinde zorluklarla hayat mcadelesi veren halk srekli bombalanmaya devam edilir. Onlar ya g durdurmay ya da btn halk yok etmeyi planlyorlard. Bu yzden uakla srekli bomba yadrrlar. Gndz yol almak tehlikeli olduundan, biz de geceleri yrmeye baladk, (s. 15) Dtan bakan tarafsz birine "bu souk" ifade tarz olarak grlebilir. Fakat bu olaylarn ardnda ne kayglar, aclar braktn anlamak zor deildir. Bu ve buna benzer olaylar kitabn her yerinde bulmak mmkndr. Hayatta kalabilmek iin gen Kazaklar, aksiliklerle, engellerle karlar. Bunlar genel durumu itibariyle ele alndnda halkn hafzasndan silinmeyen 1723 ylndaki Kalmak istilas srasndaki trajediyi akla getirmektedir. Olaylarda tekrarlanan bir benzerlik vardr. Uzun yoldan yorulan, susayan, a kalan, zorluklarla karlaan kazaklara kar silahl in askerleri de anszn saldrarak zavall halk ldrr. Ele geirdiklerini tutuklar, her eyini yama eder. Bazen de Kazaklar yamalayarak kolayca zengin olmak isteyen yerli yol kesiciler, haydutlar sahneye kar. Bazen, hi kimsenin klana, kyne, ehrine gz dikmeyen; yerleim alanlarndan uzak bozkrda, elverisiz yerlerden geerek yol alan Kazaklar, bunlar yetmiyormu gibi baka belalarla da karlarlar. Kazaklarn hali, masallardaki "Uan yel

bilig-6/Yaz97

24

bilir, konan ova bilir" sznn manasna ok uygundur. Dmanlarn eline den dier milletlerin klesi olanlar, dman kuatmas srasnda birbirinden ayr denler, akrabalar, dili, dini, rf ve adeti benzemeyen vahilerin elinde kalmlardr. Bu durumu halife Altay sadece nesirle deil, iirle de bir ekilde dile getirmitir.
Kimisinin ocuu kald, Gznn ak, karas Birisinin anas Icald Koruyan kol Icanad Birisinin babas Icald, Birinin ablas kald, Ailesi, oluk ocuundan ayrlarak Akln kaybetmitir. Birisinin kald aas Yrtlmtr yalcas, Birisinin Icald kardei Bylece darald nefesi. Birisinin Icald hanm Kalmad banda akl. Hanmn kald kocas dayand, direi Birisinin kald yat Beraber byd srda Birisinin evi kald Bir ban zor kurtard.

Olaylar ok yakn tarihte gereklemi olmakla beraber bu msralarn kulaa gerek tarihi crlar (destanler) gibi gelmektedir. XV. asrn ortasnda kurulan Kazak Hanl' ndan bu yana kurtulamadmz aksilik, srekli dmanl gsteren, kana doymayan komularmzn saldrlarna maruz kalmamzdr. Topraklarnn genilii, kendi halinde yaamas, Kazaklarn kendi iinde bir birliin olmay her zaman kendine zarar vermi, ayak ba olmutur. Kazak tarihindeki ac sayfalardan biri olan in topraklarndaki zulm ve ikenceyi bu eser tarihi aratrma diyebileceimiz bir slupla ele almtr. "Anayurttan Anadolu'ya Kadar" adl kitabn orijinallii, sadece Kazak halknn bir ksmnn bandan geen

korkun ve ac olaylar gerek ynleriyle sralayarak anlatmasnda deil, ayn zamanda belirsiz, kark, ac gnlerde bile hrriyet sever halkn hrriyet mcadelesi iin yaptklarn, dmana ba emeyiini anlatmasndadr. Kazak gn engellemek isteyen, bunun iin birok hileye bavuran, acma, merhamet hissinden mahrum dmanlarn saldrlar karlksz kalmaz. Kazaklar in askerleriyle, onlardan aldklar silahlarla savamlar, ou kere de dman yenilgiye uratm veya geri ekilmeye mecbur etmitir. Bu, kiminle arprsa arpsn, lmeyi kendine eref sayan, Eski Trk Hanlklarndan kalan sava ruhun yok olmadn gsteriyor. Atalarndan miras kalan vatanda yaayan Kazaklarn ou eskiden beri devam ede gelen erlik, cesaret, kahramanlk, namus kavramlarndan uzaklat, gl olann elinde oyuncak durumuna geldii zamanda bile in'deki Kazaklarn bu cesareti, kahramanln kaybetmemesi alacak bir durum. Yenilgiye urattklar dmanlarn hepsini ldrmeyip, sa brakmalar bazlarm salvermeleri yakn tarihte hibir lkede gremeyeceimiz bir merhamet rneidir. "Anayurttan Anadolu'ya Kadar " dan aldmz bu rnekler, bu fikrimizi ispatlamaktadr: "...Her bakmdan yetimi, drt drtlk yiitler ekinmeden savayorlar. Gecenin karanlnda olan bitenden habersiz yatan askerler gafil avlanr, ou lr, sa kalanlarn bir ksm da ele geirilir. Dman taraf yenilgiyi kabullenerek beyaz bayrak sallar. Elis Han ile arkadalar zafere ulanca sevinirler...Elis Han batr dmann sa kalan askerlerini bir yere toplayarak onlardan bilgi alr, sonra yiyecek, iecek vererek onlar saliverir. Silahlarm alr. G kervan bylece biraz rahatlayarak, dinlenme imkan bulur..." (s. 10) Ktlk yedi bal dev gibidir, ok tehlikelidir. Kazaklarn deimez dman olan ktlk, vebal, sorumluluk gibi kavramlar bilmez, anlamaz da. Halk da, hayvanlar da hastalktan, elverisiz hava artlarndan dolay a kalarak krlr. Tibet'ten, Himalaya Dalar'nn eteklerinden, kn taan nehirlerden, llerden geen, neticede maln, mlkn, insanlarnn ounu kaybeden Kazaklar, Pakistan ve Hindistan'a ulanca rahat bir nefes alr. Fakat dindamz olan Pakistan devleti az ok yardm etmekle beraber, burann da kala-

bilig-6/Yaz97

25

bileceimiz bir yer olmad anlalr. Bunun zerine, Kazak liderleri Trkiye eliliine giderek balarndan geenleri anlatrlar. Kendi iradeleriyle gerek, yurtsuz kalan halka iyilik yapan, elinden gelen her eyi yapmaya hazr tek lke Trkiye'dir. Bu durum kitapta yle anlatlr: "Bir hafta gibi ksa bir sre iinde Bombay'dan Basra'ya giden gemiye bindik. Tarih 6 Ocak 1953 idi... Basra'dan Badat'a trenle geldik. Burada be gn kaldk. Badat'tan, bizim iin hazrlanm vagonlarla Trkiye'nin Irak snrndaki Nusaybin kasabasnn Talkek denilen kk kyne geldik. Burada bizi Trk yetkililer karlad. zel vagonlarn masraflarn da karlayarak yiyecek iecek temin ettiler. Bylece Urfa, Adana yoluyla gn iinde stanbul' a ulatk. Trkiye'ye geldikten sonra yeniden domu gibi olduk. Havas gzeldi, yakc sca da yoktu. Halimiz de dzelmeye balad. Bize karlksz ev ve yiyecek verildi. Dokumaclk, ustalk, terzilik gibi meslekleri renmeye baladk. Herkes kendi istedii meslei seti." (s: 66-67) "Anayurttan Anadolu'ya" isimli kitap; nice mcadele ve kahramanlklarla dolu Kazak tarihinin bir ksmn oluturan, geni olarak ele alacak olursak, bir zamanlar karlalan zor artlar neticesinde in'e gen ve orada da uygun hayat artlarn bulamaynca baka lkelere gmek

zorunda kalan Kazak halknn yaad zor olaylar bizzat gzyle grp yaayan canl bir ahidin grdklerini olduu gibi, gerekleri abartmadan anlatmasyla, deerli bir eserdir. Eser ayrca zgrlk ve eitlik, rf ve adetini, dinini kaybetmeden yaamay arzu eden; sadece midesi iin deil, namusu ve erefi iin mcadele eden, soyunu, milletim dnen insanlarn her zaman hedeflerine ulaacaklarn canl rneklerle gstermesi bakmndan da deerlidir. Zor gnlerinde Kazaklarn elinden tutan, onlar destekleyen, onlara yardm ederek dnyann ta bir ucunu dier ucuna getirip onlara toprak veren Trk kardelerimizin; gerek kardelik rneini dile getirmesi eserin dier nemli, beenilir yan. Yakn zaman iinde, lkeleri, hayali bir komnizm idealiyle aldatan, gz boyayan ve her eyi ortak karde, akraba halklarn, zellikle birbirinden uzaklatrld, birbirine dman edildii bir dnemde, resmi ideolojinin "Trk Birliini" "c" gibi gsterdii malum. Bu kitab okuyan kii, Trk devletlerinin karlkl ilikilerinin gelimesi neticesinde lkemizin byyp, millet olarak kendimizi koruyabileceimizi, ancak o zaman devletimizin salam temeller zerinde oturabileceini grecektir. Gelecekten midini kesmi Kazaklara yardm elini uzatarak, onlar selamete ulatran Trk kardelerimize ne kadar teekkr etsek azdr.

bilig-6/Yaz97

26

BRLEM MLLETLER RGTNN TRK DI POLTKASINA ETKLER

I. GR 1997 Ekim aynda stanbul'da yaplacak Altnc Askeri Tarih Seminerinde kinci Dnya Harbinin ncesinde, devamnda ve sonrasnda meydana gelen askeri ve politik olaylarn Trkiye Cumhuriyetinin lkesine, Silahl Kuvvetlerine, ekonomisine, sosyal yaamna ve d politikasna etkilerinin incelenmesi ve bu incelemelerin, Trkiye'nin bugnk ve gelecekteki sorunlarna k tutarak zm getirmesi amalanmtr. Byle bir konuyu semelerinden dolay ncelikle Genelkurmay Bakanlmz ve ATAE'nin bata komutan olmak zere tm yetkili ve emei geen personelini kutlarm. nk, gemiini bilmeyen milletler ve toplumlar, geleceklerini doru bir biimde planlayamazlar ve uygulama alanna koyamazlar. Bizde bu tespitten hareketle, kinci Dnya Savandan sonra Trk D Politikasnda nemli bir yer tutmu olan Birlemi Milletler/BM ve onun bir organ olan Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi/GK'nin karar ve tutumlarm ve bunlarn etkilerini incelemeyi uygun bulduk. nk, 20.nci Yzyl, yerinde bir deyimle bir rgtler a olmutur. Saylan yzleri hatta binleri aan bu rgtler iinde bata BM olmak zere, Avrupa Birlii/AB, Avrupa Konseyi/AK, NATO, WHO, FAO, IMF, ILO, IBRD, ECO, KEB, SADAK, OECD, OPEC, IKO ve daha bir oklar (i) (KOCAOLU, 1993; 177) gerek Trk toplumunu, gerekse Trk Devletini ve hatta bireylerini yakndan ilgilendiren kararlar alp uygulama alanna koymaktadrlar. Alnan bu kararlar, bata Trk d politikasnda olmak zere, i politikada ve bireylerin yaamnda ok nemli etki ve deiikliklere sebep olmaktadr. te bu etkileri ortaya karmak iin konunun balnda belirtildii gibi nce BM'yi ksaca ortaya koyup, Trk d politikasnn temel eilimlerini de belirttikten sonra, BM'nin bir eit anas saylan Cemiyet-i Akvam'n Musul Meselesindeki tutumundan balayarak, bata Kbrs sorunundaki tutum ve davran, Krfez krizi nedeniyle ortaya kan Kuzey Irak'taki tutum ve kararlar nedeniyle ortaya kan problemler ve Trkiye'ye getirdii skntlar, Somali ve Bosna-Hersek'e asker gndermekten, Azeri-Ermeni atmalarndaki kararlar sebebiyle BM'nin Trk

Prof. Dr. A. MEHMET KOCAOLU Krkkale . Hukuk Fakltesi

bilig-6/Yaz97

27

d politikasn yakndan etkileyen panoromik bir biimde incelemeye altk. II. BRLEM MLLETLER NEDR? NE DELDR?

tutumu

1. Birlemi Milletler Neden Kuruldu? Baz devletlerin g ve egemenliklerini keyfi bir biimde kullanmas sonucu, dnya 25 yl ara ile iki byk savaa sebep oldu. Bu iki savan ortaya koyduu tahribat ve insanla verdii ac, uluslararas ilikilerin her alanda artmaya balamas, tahrip gc yksek silahlarn inanlmaz lde gelimesi ve genilemesi, uluslararas ilikilerde herkesin bakalarnn hakkna sayg gstererek, uyumazlklar hakkaniyet lleri iinde zmlenmesi gerektii ynndeki istekleri artmtr. te bu istekler, uluslararas alanda bir dzenin kurulmasn ve kurulan bu dzeni yrtecek etkin uluslararas rgtlerin kurulmasn gerektirmitir. Bylece, dncel alanda balayan rgtlenme faaliyetleri, uygulama alanna geerek, 20. nci Yzyl, yukarda belirtmi olduumuz gibi neredeyse bir uluslararas rgtler Yzyl haline getirmitir. Bunun sonucu, ulusal dzeyde olduu gibi, uluslararas alanda da belirli ortak amalar gerekletirecek devletler ya da hkmetler aras ve d, evrensel veya blgesel nitelikli, genel ya da zel amal, devletlerle egdml veyahut devletler st (Supranational Organization) nitelikli saysz uluslararas rgt kurulmutur. Keifler, sanayii ve teknik gelimeler, teknolojideki ba dndrc ilerlemeler, ksa sre iinde iki Dnya Sava olmas, 20.nci Yzyldaki uluslararas ilikilere rgtsel mdahaleleri bir zorunluluk haline getirdi. 19.ncu Yzyln sonundan itibaren imparatorluklarn dalmas smrgecilik faaliyetlerinin dnyada tepki toplamas, bir ok toplumun bamszln kazanarak ulus devletleri saysnn artmasn salad. Bu durum, bir yandan uluslararas toplumu paralarken, te yandan uluslarn felaketlere kar birlemesini, aralarndaki dayanmay artrarak, uluslararas rgtler iinde birlemelerini salad. Fikirsel dzeydeki gelimeler, 19.ncu Yz-

yla kadar, uygulama alanna pek konamad. Bu Yzyln ikinci yarsndan itibaren zellikle devletlerin dzenlenmesi, salk sorunlarnn halli, posta iletmeleri gibi teknik, ekonomik ve ynetsel alanda rgtler kurulmutur. Avrupa devletlerinin zaman zaman yaptklar ortak toplantlar, egemenlikten taviz vermemek ve gnlk karlarn korunmas arasnda kaybolup gitmitir (KOCAOLU). Ancak, baz olaylar veya felaketler, insanlar birbirlerine yaklatrd gibi, uluslarnda birbirlerine balanmalarm ve ortak karlarn birlikte halletmelerini kolaylatrr. te bundan dolay, ciddi nitelikte siyasal ve evrensel kapsaml bir rgtlenme denemesinin yaplabilmesi iin, insanln ve uluslararas toplumun Birinci Dnya Savann ac ve zdrablarn grmesi gerekmitir. Bu savatan sonra uluslar bir araya gelerek bugnk BM'nin kurulmas fikrinin temelini oluturan Milletler Cemiyetini kurmulardr. 2. Cemiyet-i Akvam ya da Milletler Cemiyeti Birinci Dnya Sava 1914 ile 1918 arasnda drt yl srd. Savan sonunda dnya haritasnda, zellikle Avrupa'da byk deiiklikler oldu. Toplumlarn ve rejimlerin yaps da nemli lde deiti. Almanya, Avusturya, Osmanl ve Bulgaristan devletleri teslim olmak zorunda kald (1918). Ve tilaf devletleri ile ayr ayr antlamalar yapmak zorunda kaldlar. Avusturya-Macaristan mparatorluu dald. Rusya'da arlk rejimi ykld. Avrupa'da ekoslovakya, Estonya, Letonya, Litvanya gibi yeni devletler kuruldu. Osmanl Devleti paralanarak, yerine Kurtulu Sava sonucu Trkiye Cumhuriyeti kuruldu. Rusya'da arlk rejimi yerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii/SSCB olutu. Cemiyet-i Akvam ya da Milletler Cemiyeti ite bu kark ve karmakark dnemde kabul edilen 1918 tarihli VERSALLES ANTLAMASI ile uluslararas uyumazlklar bar yolu ile zmlemek suretiyle evrensel boyutlarda dnya barm srekli korumak amacyla kurulmutur. Saldrya kar uluslararas gvenceyi ve ilikileri gelitirmeyi de grev olarak stlenen bu cemiyet, 1920'de resmen ve fiilen greve balad.

bilig-6/Yaz97

28

ABD Bakan Wilson'un abalar ile kurulan Cemiyetin Merkezi, svire'nin Cenevre kentindeydi. Kuruluunun zirvesinde en ok altm devleti bnyesinde toplayabilmi olan bu Cemiyet, silahlarn snrlandrlmasn salamak, saldrya urayan devletlere yardm etmek, saldrgan devletlere kar da nleyici ve engelleyici nlemler almak gibi geni kapsaml grevleri stlenip, prensip olarak sava yasaklarken YETKSN sadece .TAVSYELERLE snrl tutmutur. Ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda hibir nlem alma hakkn eline almayan ve hibir yaptrm gc bulunmayan Cemiyet, bilhassa byk devletlere kar etkisiz kald. Devletler arasnda kan uyumazlklar adalet llerinde zmleyemedi ya da Musul Meselesinde grld gibi kurucularnn karlar ynnde kararlar almtr (ii) (KOCAOLU-KE; 158). Cemiyetle birlikte Uluslararas Adalet Divannn kurulmu olmas da, uluslararas uyumazlklarn giderek bymesini nleyemedi. kinci Dnya Savann kmasn nleyemeyen Milletler Cemiyeti, 8-18 Nisan 1946'da yaplan tarihi bir toplant sonunda grevini BM rgtne brakarak 31 Temmuz 1946'da hukuken de ortadan kalkt (KOCAOLU). 3. Cemiyet-i Akvam'dan Birlemi Milletler rgtne Var Milletler Cemiyetinin kinci Dnya Savan nleyememi olmas, bar salamak iin uluslararas alanda rgtlenme fikrinin gelitirilmesini nleyememitir. MC'nin esas amac, sava nlemekti. Ancak, tm devletlerin karlarn badatrmak ve ayn zamanda gvenlii salamak rgtn olanaklarn amtr. stelik devletler arasnda g kullanlmasn yasaklayan ilk kurulu olmas bakmndan, zellikle gl devletler tarafndan egemenlii kstlayc bir kurulu olarak fazlaca desteklenmemitir. nemli baz uyumazlklan zmekle birlikte, gl devletlerin zayflara kar giritikleri saldrlarda baarsz kalmtr. Birinci Dnya Savann ac sonular, MC'nin kurulmasyla yeni bir ideolojinin domasna neden olmutur. Bu ideoloji, MC'nin baarszlna ramen srekli bir ibirliinin salanma-

s ve ulusal egemenliklerin belli llerde snrlandrlmas ve bunu yapacak evrensel nitelikli ve MC'den daha etkili ve yetkili bir rgtn kurulmasn ngrmekteydi. MC'nin baarszl dahi bu ngry zayflatmad. 1939'da Almanya'nn SSCB ile ortaklaa Polonya'y igal etmeleri, Almanya'nn 1941'den itibaren ' Sovyetler'e, Japonya'nn da 07.12.1941'de Pearl Harbour'a saldrmalar, ksacas, Alman Nazizmi, talya Faizmi ve, Japon Militarizmi'nin dnyay bir anda kana bulamas, yukardaki ideolojinin gereklemesinde ne kadar ge kalndn gstermitir. Bylece, MC'ye ilerlik kazandrmaktan vazgeilerek, yeni bir rgt olarak BMO'nn almalarna baland. ABD Bakan Roosvelt, ngiltere Babakan Churchil, 14 Austos 1941'de yaymladklar Atlantik Bildirisi'nde evrensel nitelikli bir rgtn kurulmasn istemilerdir. BM ad, yukarda ad geen saldrgan devlete kar sava ilan etmi olan 26 devletin imzaladklar 01 Ocak 1942 tarihli bildiride ilk defa yer almtr. 26 devletin imzalad Deklarasyon 24 ubat 1945'te Trkiye tarafndan da imzalanmtr. Ad geen bildiri, savatan soma evrensel nitelikli bar koruyucu bir rgtn kurulmasnn gerekliliini ngryordu. Bu konudaki kesin karar, 01 Kasm 1943'te ABD, SSCB, in ve ngiltere'nin Moskova'da imzaladklar Drt-lke Bildirisiyle alnm oldu (iii) (KOCAOLU). Dipnot 5'te akladmz ve BM'i kuran Dumbarton Oaks Projesi, yaymland zaman ac tenkitlere urad. nk, proje MC'ye kyasla byk devletlerin rgte hakimiyetini artrmt. Adalet ve uluslararas hukukun temel ilkelerine atf (yollama) 1ar da ok azd. En nemlisi yeni sistemin ilemesi tamamen byk devletlerin takdirine braklmt. Yaplan tenkitlerin ok iddetli olmasna ramen, mevcut projeyi bir yana iterek, yeni batan ele almak mmkn olmamtr. Byle bir davran, BM'nn kurulmasn sresiz erteleyebilirdi. Projede nemli bir boluk braklmt. Bar korumakla grevli olan Gvenlik Konseyindeki oylama yntemi saptanmamt (iv) (KOCAOLU)/(BELK; 5)/(AKAT). Bu durum, Churchil, Roosvelt ve Stalin arasnda Krm Yarmadasnda bulunan YALTA kentinde yaplan 4-

bilig-6/Yaz97

29

11 ubat 1945 tarihli mehur Yalta Konferans'nda zme baland. Be byk devlete "VETO" hakk tanyan sistem kabul edildi. BM'ne son eklini verecek konferansn ABD'nin San Francisco kentinde toplanmas ve bu toplantya 01 Mart 1945'e kadar ortak dmana kar sava ilan etmi olan devletlerin kabul edilmeleri de ngrlmtr. Konferans, 25 Nisan 1945'te San Francisco'da toplanmtr. BM Anayasas/Charte Trkiye'nin de dahil olduu 46 devlet tarafndan tartlmtr. Konferans, kk devletlerin byklerin hegomanyasn birazck hafifletmek iin verilen etin mcadelelerle gemitir. zellikle bykleri veto konusunda yumuatmak mmkn olmamtr. 25. 06. 1945'e kadar sren konferans sonunda 110 maddelik BM Antlamas/art ile Uluslararas Adalet Divan'mn/UAD statsn oluturan 70 maddelik Ek'i oybirliiyle kabul edilerek, 26 Haziran 1945'te 50 devletin temsilcisi tarafndan imzalanmtr. Byk devletlerin tm ve imzac lkelerin ou tarafndan onaylanan art (Chart) 24 Ekim 1945 tarihinde yrrle girmitir, (v) 4. Birlemi Milletler rgtnn Amalar, lkeleri Ve Faaliyetleri BM'nn amalar, kurulu yasasnda belirtilmitir (m. 1). Buna gre rgt, uluslararas bar ve gvenlii koruyacak; dosta ilikileri koruyacak ve gelitirecek; ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel alanlarda ibirliini salayacak ve sorunlar bar yoldan zmlemek iin devletlerin d politikalarn uyumlatrmak iin gayret sarf edecektir. Bar ve gvenlii korumak iin kabul ettii ilkeler unlardr (m. 2): Egemenliklerin eitlii, ykmlklerin iyi niyetle yerine getirilmesi, uyumazlklarn bar yollardan zmlenmesi, kuvvet kullanmak veya kuvvet kullanma tehdidinde bulunmamak, her devletin BM Antlamas hkmlerine uygun davranmak, BM'ce alnacak zorlama tedbirleri dnda ulusal egemenlik konularna karmamak BM'nin temel ilkeleri olarak kabul edilmitir. Bu ama ve ilkeleri erevesinde uluslararas bar ve gvenliin salanmas, bozulan bar ve gvenliin tekrar salanmas, hukuk ve adalete sayg, hogr ve iyi komuluk, hukukun temel

ilkelerinin ve insan haklarnn gelitirilmesi ve yerletirilmesi, ekonomik ve sosyal problemlerde ibirlii, bilim ve teknolojik gelimelerden insanln faydalandrlmas BM'nn eitli organlarnn uratklar faaliyet alanlarn oluturmaktadr (KOCAOLU)/(ARI). BM'nn kiilik ve yetkileri kurulu amalar ile snrldr ve BM Yasasnda belirtilmitir. BM ye olmak iin barsever olmak arttr (m. 4) ve BM'ye ye olmak iin Genel Kurul'un 2/3 oy ounluu ile kabul gerekir. BM'de ki yelerin eitlii ilkesi geerli olmakla birlikte, evrensel nitelik tayan ve 182 devleti bnyesinde toplayan dnyann en ok yeli bu kuruluunda eitlik ilkesi batan bozulmutur. Bar ve gvenlii korumakta birinci derecede sorumlu olan Gvenlik Konseyinde be byk devlete daimi ye stats tanmakla eitlii bozmutur. Bu yelere tannan "Veto Hakk" eitlii bozan ikinci unsurdur. GK'nnin ald kararlara uyma zorunluluunu da dikkate alrsak, BM'de eitlikten bahsetmek mmkn olmaz. Eit olmayan statdeki yelerin oluturduu bir kurulutan kan kararlarn da adil ve uygulanabilirliinden bahsetmek de mmkn olmaz. Nitekim BM, inanlmaz zaaflar iinde fel olurken, ou kararlarda karar alamayan hantal kurululardan biri haline gelmitir (vi) (KOCAOLU). Gvenlik Konseyindeki "veto sistemi" srekli yeler arasnda ou zaman bir g gsterisi haline dnmtr. Bar gerektiren en nemli konularda bile ABD, Rusya, ngiltere, Fransa ve in istemedike Gvenlik Konseyinden karar kartmak mmkn olmamaktadr. ncelikle bu veto adaletsizlii ortadan kalkmal, rgt glerin deil, hak ve adaletin istedii gerekten evrensel deerlere sahip ve BM adna lyk kurulu haline dntrlmelidir. te bu nedenlerden BM Genel Kurulu veya GK tarafndan alnan kararlar, hi bir devlet ou zaman adil bulmam ve karlaryla da att srece uygulamamtr. Sonunda yaptrm ve meyyidelerin ou kat stnde kalmtr. Yaptrmn uygulanmas genellikle gl devletlerin, bilhassa ABD'nin isteklerinle bal kalmtr. Nitekim, 1950'lerde Kore'ye, 1991'de Krfez'e, 1996'da Bosna-Hersek'e yaplan mdahaleler, hep ABD'nin teviki, gc ve isteiyle olmutur. 2000 Ti yllar grmeye 900 gnden az kald u

bilig-6/Yaz97

30

gnlerde, ABD istemeden BM kararlarnn uygulama ans pek yoktur. Bununla beraber, BM kararlar uluslararas kamuoyunun olumasnda ok nemli rol oynamaktadrlar. ABD gibi sper g bile, BM Genel Kurulundan kendi aleyhine bir karar kmamasna zen gstermektedir. Yapaca tm faaliyetlerde BM Genel Kurulundan bir karar kartarak, kendi ve dnya kamuoyuna hakll imajn vermektedir. Uluslararas ilikilerde de nemli olan hakl olmak deil, hakl olduuna kamuoylarn inandrmaktadr. te bu artlar altnda da alnm olsa Birlemi Milletlerin Genel Kurul ve Gvenlik Konseyi kararlar, Trk d politikalarn yakndan etkilemitir. Bu nedenle nce Trk d politikasnn temel prensiplerini ksaca belirttikten sonra, BM kararlarnn etkilerine geeceiz. nk, d politikann temel nitelikleri bilinmeden BM kararlarnn d politika zerindeki etkileri doru olarak anlalamaz. III. CUMHURYET DNEMNDE TRK DI POLTKASINI BELRLEYEN TEMEL ETKENLER 1. D Politika Kavram ve Bu Politikay Belirleyen Temel lkeler Her ulusun ya da her devlerin kendine has geleneksellemi ulusal politikalar olduu gibi, zaman iinde gelimi ve olgunlam uluslararas politikalar da vardr. Uluslararas politika, hem bir g mcadelesi ve hem de uluslararas belli konularda bir seri politik etkinlikler olarak alglanmaktadr. Dolaysyla uluslararas politika, devletleraras eitli ilikilerde bir stnlk ve kar salamaya ynelik bir mcadele arac olarak grlmektedir. Bylece, bir taraftan kendi ulusal gvenliklerini salarken, te yandan da uluslararas etkinliklerini geniletmek istemektedirler (COPLN). . Uluslararas ilikiler alannda en temel ge g ve kardr. Ancak, tm tarihsel sre iinde aslnda gce dayal olan davran biimleri etik ve uluslararas hukuk deerleri arkasna saklanarak

dnya kamuoyuna yanstlmtr (vii) (ERGN; 24)/(MORGENTHAU;2). H. J. MORGENTHAU'mm belirtmi olduu gibi, sonuta uluslararas politikann temel arac, "bir g ve iktidar mcadelesidir" (MORGENTHAU). Bu nedenle her devlet, uluslararas politikasn, uluslararas alandaki g ve olanaklaryla orantl ve uyumlu olarak saptar. Bylece, d politikada idealizmin yerini realizm yani politik gerekilik almtr. Dolaysyla, d politika reticileri, rasyonel kt elde edebilmek iin mevcut alternatifleri ve bu alternatiflerden hangisini semesi gerektiini g ve olanaklaryla uyumlu bir biimde yapmak zorundadr. Bu nedenle, her eit zaaflar, nyarglar, kamuoyu basks gibi veriler, rasyonel bir d politikay etkiler. lke karlarn azami derecede korumak, d politikann zdr. Politik kltr, duygusallktan uzak ve objektif olmay gerektirir. Ulusal varl ve btnl tehlikeye drmemek, politika alannda stn bir erdemdir. Uluslararas ilikilerde gerek ile gerek yerine konan eyler farkldr. Tm devletler, kendi zel istek ve eylemlerini, dnyann moral ve hukuksal amalarna uygun olduunu ileri srerek ve youn propaganda vastasyla bunu kabul ettirmeye alrlar. Sonuta, devletlerin d politikalarn geici arzular deil, akl, hesap ve ulusal karlar belirler ve uygulamaya koyar. 2. D Politikada Amalar Ve Bu Amac Belirleyen Vastalar D politikann temel amac, ulusal varl srdrmek ve ulusal karlar korumaktr. Bu da siyasal, sosyal, toplumsal ve ekonomik sistemiyle, egemenlik ve bamszln korumakla olur. Toplumsal gelime ve ekonomik kalknmasn salayarak, "ada uygarlk seviyesine ulamak" d politika amalarna ulamay kolaylatrr (KOCAOLU)/(GNLBOL; 60). D politika amalarn gerekletirmek iin her devlet, uluslararas ilikilerde ve d politikada bir yol izler. te bu genel tutum ve davranlara d politika stratejisi denir. Bu strateji ile lkenin dnyadaki prestiji artrlmaya allr. Prestij politikasnn amac, bir ulusun ya da devletin gerekten sahip olduuna inand ya da teki devletlerin veya uluslarn yle sanmalarn istedikleri gcyle, onlar etki altn-

bilig-6/Yaz97

31

da brakmaktr (viii) (KOCAOLU; KEYNES, 1919:6). D politikann temel aralar olarak diplomasi, propaganda, ekonomik yntemler, iilerine karma ve sava kullanlmaktadr. Sava, maliyet, risk ve kazan hesaplarnn ok dikkatli yaplmasn gerektiren bir olgudur. Rasyonel kazanlar salayacandan emin olmadan kullanmak, akllca bir i olmaz ve ok pahal bir risktir. Kazanmak kadar kaybetmekte mmkndr. Bu nedenle en son bavurulan bir vastadr. Dierleri ayr ayr ya da hep birlikte kullanlabilir (KOCAOLU). Devletlerin d politikasn oluturan hkmetler olmakla birlikte, aslnda hkmetler gelip geicidir. Uluslararas politikann yrtlmesinde diplomasi beyindir (ix) (KOCAOLU). Diplomaside ehliyetsizlik lke hesabna felaketle e anlaml saylmaktadr. Bugn ABD ynetici ve diplomatlar, uluslararas ilikilerde fiili g kullanmaktan ok "ABD'nin kar konulmaz bir g olduunu gstermeye ahmakta"drlar. Bylece, lkelerin ve toplumlarn dnce ve eylemleri zerinde egemenlik kurmay amalamaktadrlar. Sonuta, hem kendi uluslarnda devletine kar bir gven ve hem de ulusta bu politikann bedeline katlanacak bir heyecan ve azim yaratmak amac gdlr. Bu amaca erimek iin srekli propaganda yaplr. Hristiyan kltryle yetimi insanlarn oluturduu Bat lkeleri, tarihin her dneminde ve zellikle II. Dnya Sava'ndan sonra uluslararas ilikilerin ve d politikann arac olarak propagandann amacn anlayarak, etkin bir biimde kullanmaktadrlar (x) (KOCAOLU)/ (ARMAOLU). D Politikada propagandann amac, dnyada kamuoyu yaratmaktr. Ancak, uluslararas sorunlarn hepsinde ayn duyarlln gsteren adil bir kamuoyu yoktur. zellikle gl devletler, dnya kamuoyunun etkisiyle ulusal karlarndan ve politikasndan vazgememektedirler. Bu durum Ortadou'da, Kafkasya'da, eenya'da, Dou Trkistan'da, Balkanlar'da AB'de hep gzlenmektedir. Zaten d politikada bir konunun doru ve adil olmas nemli deildir. nemli olan onun alglanmas ve yanstlma biimidir. 3. Trk D Politikasn Belirleyen Temel Etkenler

D politikann belirlenmesinde bir lkedeki sosyo-psikolojik durumlar, uluslararas yapnn zellikleri, ulusal ve uluslararas dzeydeki ideo lojiler, ulusal ve dnya kamuoylar ile toplumsal ve hukuksal yap ok nemli rol oynar (KOCAOLU)/(GNLBOL)/(CLAUDE, 1965)/ (KAPAN, 1978)/(MORGENTHAU, 1968; 251)/ (FRANKEL, 1963)/ (SPANIER, 1965; 8)/(SOYSAL, 1964). Bunlardan biri ya da birka veya hepsi d politikay biimlendirir. Devletin siyasal, sosyal, hukuki ve ekonomik yaplarna gre, eitli organ, bask ve kar gruplarm, i. ve d odaklar ve bunlarn ibirlikileri, deien llerde d politikann belirlenmesinde rol oynarlar ve bu konuda alnacak kararlarn belirlenmesine katlrlar. Trkiye'nin d politikasn belirleyen etkenlerin banda, O'nun stratejik konumu yani corafyas, gvenliinin salanmas, ekonomik ve sosyal zorluklar, kalknma arzusu ile yneticilerin felsefesi nemli rol oynamtr. ncelikle unu belirtmek zorundaym. Trkiye'nin d politikas 1960'lara gelinceye kadar, askeri konularda olduu gibi ve ona paralel bir biimde Trk kamuoyunda zgrce tartlmaya almam ve buna frsat verilmemitir (xi) (LHAN, 1992)/(ARMAOLU, 1991; 426). D politika konularnn tartlmas, bu konularda yaplacak hatalar nler. 1990'lar gelinceye kadar askeri konular da hi tartlmamtr. D politikadaki askeri konularn nemi inkar edilemez. nk sava, diplomasinin baaramadn en son baarma vastas olarak kullanlr. Trkiye'nin corafyas, O'nu dnyann en gl ve emperyalist emeller besleyen (KOCAOLU) SSCB ile komuluu zorunlu klmakla kalmam, bu lkenin scak denizlere kn salayan Boazlarn da elinde olmas nedeniyle srekli Sovyet tehdidine maruz brakmtr. ekien kutuplarn ve eitli karlarn arpt Ortadou, Kafkasya ve Balkan genindeki bir Trkiye, kendisini srekli tehdit altnda hissetmitir. Kuzey komusuna kar kendini gvenlikte hissetmeyen Trkiye, NATO'ya katlmak zorunda kalm ve katld tarihten somada Batnn ileri karakol grevini stlenmi ve durum Trkiye'yi zellikle Mslman lkeler nezdinde, Bati emperyalizminin Ortadou'daki arac durumuna sokmutur (LMAN, 1966; c.3, s.4/337).

bilig-6/Yaz97

32

Sovyetlerin scak denizlere inme ve 1946'larda da tekrarlanan toprak istemek biimindeki geleneksel tutumu, Trkiye'yi hep gvenlik endiesine sokmutur. Bu korku, Trkiye'nin Bat Dnyas iindeki ve uluslararas sisteme ters dmeyecek, dengeci, rkek ve pasif politika izlemesine sebep olmutur. Egemenlik ve bamszlm korumak endiesi, gvenliini salamak felsefesi ile birleince, Bat ittifak iinde yer almaktan baka are olmad noktasna getirmitir. Bu nokta, bu korku, d politikada Trkiye'yi ou zaman haklnn ya da hakllarn yannda deil, Batnn izdii snrlar iinde kalmaya zorlamtr. Ulusal karakter, bir lkenin en nemli g kaynadr. Her ulusun bireylerinin ve toplumun sahip olduu nitelikler, maddi ve manevi deer ulusal karakterin olumasnda nemli rol oynar. lkeyi ynetenlerin kiilii, karakteri, ksaca yneticilerin hayat felsefeleri d politikay etkileyen nemli faktrlerdir. Trkiye Cumhuriyetini kuran Atatrk ve arkadalarnn kiilik, karakter ve amalar Trk d politikasnn belirlenmesinde nemli rol oynamtr. Atatrk ve yakn arkadalar, Bat tipi liberal ve demokratik bir devlet yapsna ulamay benimseyerek, ilk gnden itibaren bunu gerekletirecek politikalar retmeye almlardr. Batya kar duyulan bu yaknlk zaman iinde ibirliine dntrme gayretlerine giriilmitir. Ancak, bu ibirlii Batl devletlerin isteklerinden ve karlarnn gerektirdiinden daha fazla olamamtr. Tm abalarna ramen 1960' tan beri AB'ye alnmamtr (xii) (BARRACLOUGH, 1966; 157). Modernlemek ve Batllamak isteyen Trkiye'nin nnde en byk engel, ekonomideki bozukluklar ve kaynak ktl idi. 1945'lerden itibaren uygulama alanna konulan ok partili demokratik hayatn temelinde Bat tipi bir toplum yaratmann yannda, Sovyet yaylmaclna kar ABD ve Avrupa'nn desteini kazanmak arzusunun yattn sylemek yanltc olmaz. Ayrca, Truman Doktrini ve Marshall Yardm erevesinde ABD'nin ekonomik ve askeri yardmlarndan yararlanmak arzusu da vard. Bu arzu ile Trkiye, tm evresine srtn evirerek, "Batl devletlerin ne ekilde hareket edeceini nceden tahmin edip, onlardan nce davranmak ve geri kalmamak" politikasn, d politi-

kasnn mihenk ta haline getirmitir (LEVS, 1955; 145). Bat demokrasisi ve savunmas dnda kalmak istemeyen Trkiye, Kore Savana 4500 kiilik bir Trk Birlii yollayarak NATO'ya alnmasn kabul ettirebilmitir. Ancak, Sovyetlerin emperyalist amacndan korkan Trk yneticileri, Trkiye'yi NATO'nun ileri karakolu durumuna getiren konumundan kurtaramamlardr. Trk d politikasn ynetenler, Batya olan ballktan vazgeemedikleri iin, gerek Batl devletlerin ve gerekse onlarn denetimindeki bata BM olmak zere eitli uluslararas kurulularn erevesi dnda Kbrs konusunda ak, net ve bamsz bir politika retememilerdir (GNLBOL-SANDER-ESMER-SAR-LMANBLGE-SEZER-KRKOLU, 1989; 338/385). IV. BRLEM MLLETLER KARARLARI VE TRK DI POLTKASI 1. Musul Meselesinde Milletler Cemiyeti, Tarafl ve Trkiye'nin A-leyhine Bir Tutum Taknarak Musul Vilayetinin Elimizden kmasna Sebep ve Alet Olmutur. Lozan Bar Antlamasnn zmlemeden brakt temel mesele vard: Bunlar ngiltere ile Musul anlamazl, Fransa ile Osmanl borlar meselesi ve Yunanistan'la ahali deiimi konusu idi. Musul meselesi, Kurtulu Savandan sonra yalnz Trkiye ile ngiltere arasnda deil, ayn zamanda Trkiye ile dier Batl devletler arasndaki ilikilerin seyrinde ve gelimesinde ok nemli rol oynad. Hatta eyh Sait isyannn kartlmasnda nemi inkar edilemez (xiii) (KALAFAT/ (KOYAN, 946y(KEy(KRKOLU,1978; 198). ngilizler 15 Kasm 1918'de Mondros Mtarekesinin 7. maddesine dayanarak Musul'u igal ettiler. Sevr Antlamas Musul'u kurulmas dnlen Krdistan devletine terk ediyordu (m.64). Musul, Misak- Milli'de tespit edilen snrlar iinde kalyordu. Fakat, Milli mcadelede Musul dmandan kurtulmadan Mondros Mtarekesi imzalanmtr.

bilig-6/Yaz97

33

Lozan Antlamas, Irak'la Trkiye arasnda hududun 9 ay ierisinde Trkiye ile ngiltere arasnda mzakere yolu ile saptanmasn, mesele bu yolla halledilemezse, itilafn Cemiyet-i Akvam tarafndan karara balanmasn ngrmt (m. 3/2). ngilizler, Musul vilayetinin Misak- Milli hudutlar iinde kaldn, ahalisinin Trk ve Mslman olduunu, plebisit yaplmasn kabul etmedikleri gibi, Hakkari Vilayeti zerinde de haklar ileri srmeye baladlar. Karlkl mzakerelerde sonu alnmaynca, mesele, Milletler Cemiyetine intikal etti. Cemiyet, Musul Meselesi hakknda inceleme yapp, rapor vermek zere bir Komisyon kurdu. Komisyonun raporu 25 Eyll 1925'de MC'ye sunuldu. Rapor, Musul'un Irak'a katlmas gerektiini ve ayrca Krtlerin haklarnn garanti alnmasn tavsiye ediyordu. ngiltere'nin kontrolnde olan MC Konseyi, tavsiyeye uyarak Musul'u Irak'a brakt ve zaten bizim olan Hakkari'nin de Trkiye'ye braklm olduunu teyit etti. eyh Sait isyan ile uraan Trkiye'nin Irak'a kar askeri bir harekta giriemeyeceini iyi hesaplayan ngiltere, Musul meselesinde direnmesini srdrm ve sonunda resmen Trkiye'den ayrlmasn MC Konseyi'nin kararyla hukukiletirmitir(xiv)(KOCAOLU)/(ARMAOL) / (NAL). Milletler Cemiyeti Konseyi'nin kararlar Trkiye'de byk bir tepki yaratt. Hatta Trk-ngiliz savandan bile bahsedilmeye baland. Ancak, o gnk artlar altnda Trkiye'nin imknlar buna frsat vermeyecek kadar yetersizdi. Nitekim, dokuz yllk bir savatan ktmz vurgulayan Dileri Bakan T. Rt ARA "Musul'un muallkta kalan arazi meselesinde fedakrlklara katlandk. Musul hakknda alnan karar tanmamak, bizi ister istemez savaa srkleyecekti. Buna taktimiz yoktu. Faist talya aleyhimize yrmeye hazrd. Atatrk ve hkmet bunu ok iyi biliyordu. Bunun iindir ki, barmza ta basarak, Musul'u brakmaya raz olduk" diyerek, ac gerei ifade etmi olduk (KOCAOLU)/ (AKN, 1969;9)/(KE)/ (LONGRGG,1986)/ (LUCE, 1935)/ (MONREO, 1963).

M. Kemal ATATRK de, son C.H.P Kurultaynda Milletler Cemiyeti ile ilgili olarak zetle unlar sylemitir: "lk bakta mesele bir hudut ve petrol meselesi olarak gzkmtr. Halbuki, meselenin yeni ve nemli bir boyutu vardr. Bu da, Musul Meselesi dolaysyla Avrupa devletlerinin ark milletlerini ezmek arzusundan vazgemediklerinin aka belli olmasdr. ark' Avrupa'nn basksndan korumak iin, Dou milletlerinin Bat'nn kendi menfaatlerine alet ettii Milletler Cemiyeti yerine, bir araya gelmesidir. Bazlar, Dou milletlerinin bu ie hazr olmadn ileri srebilir. Ancak, son yllarda ark milletlerinin bana gelenler, onlara bir asrlk tecrbe kazandrmtr." Atatrk'n bu ars Londra'da propaganda olarak nitelendirilecek ve kmseyici bir tavrla, "Trkler, u anda ark' pelerinden srkleyebilecek milletler iinde sonuncusudur." denecektir. Rize Milletvekili Ekrem Bey, Milletler Cemiyetinin Birinci Dnya Savandan galip kan devletlerin tekil ettiini ve uluslararas bir sorunu, "siper alarak, mmkn olan her eyi aralarnda pay etmek istediklerini" ifade edecektir (xv) (KOCAOLU)/(KE). ngiltere'nin emperyalist oyunu, eyh Sait gibi karc yerli ibirlikilerin hareketiyle btnleince, MC gibi gllerin karlarn hukukiletirmek iin kurulmu olan rgte de desteklenince Musul elimizden kayp gitmitir. Atatrk gibi bir lidere ramen Trk d politikas da emperyalist oyun karsnda baarsz kalmtr (xvi) (NAL). 2. Kore Sava, Trk Askeri Ve Trkiye'nin Nato'ya Kabul II. Dnya Savandan sonra Sovyetler, Rus emperyalizmini canlandrarak Avrupa, Ortadou ve Uzakdou Asya istikametinde faaliyetlere geti. Tm, bu faaliyetleri srdrrken ran, Trkiye ve Yunanistan zerinde de korku ve oyunlara girierek, bir yandan Akdeniz'e, te yandan da Basra Krfezi ve Hint Okyanusuna inme abalarna giriti. nce ran'a yerleme abalarn srdrd. Potsdam Konferansndan beri ileri srd Boazlardan s istekleriyle, Kars ve Ardahan blgelerinin Rusya'ya terki arzusunu bir tehdit haline

bilig-6/Yaz97

34

dntrd (xvii) (ARMAOLU). Sovyet emperyalizminin canlanmas ve Moskova'nn direktifleriyle 25 Haziran 1950'den itibaren Kuzey Kore, Gney'e kar saldrya geti. Rusya bu saldry plnl bir biimde, tm snr boyunca yaptrtmaktayd. Bu saldr, ABD'nin Asya'dan atlmas iin plnlanmt ve harekete gemek iin de in'de kurulan komnist rejimin pekimesi beklenmitir. Bu direkt saldrganlk karsnda ABD derhal BM harekete geirdi. 1945'te kurulmu olan BM Gvenlik Konseyi, BM Antlamas hkmlerine uygun olarak, Gney Kore'nin yardmna asker gndererek katlma karar ald. Bilindii gibi GK, uyumazlklarn bar yoldan zmlenmemesi halinde saldrnn ve savan nlenmesi ve bastrlmas ile ilgili olarak askeri harekt veya ekonomik meyyideler iin karar alarak uygulayabilir (m. 2851). ye devletlerin verecei silahl kuvvetlerle, GK saldrgana kar zorlama nlemleri de alabilir. Bu cmleden olarak, zellikle ABD'nin nclnde bir Birlemi Milletler Kuvveti tekil edildi. Bana da ABD Ti general McArthur getirildi. Trkiye bu kuvvete, 4500 kiilik bir tugayla katld. Kore savanda Trk askeri destanlar yazd. Kahramanlk rnekleri verdi. Yzlerce gencimiz ehit oldu. Kore de akan Trk kan ve kahramanl karsnda Avrupallar, biraz da ABD'nin zorlamasyla NATO'ya aldlar (ARMAOLU). Trk kamuoyunun ve yneticilerinin Sovyet tehlikesi karsnda duyduklar gvenlik endiesi, 4 Nisan 1949'da Washington'da kurulan NATO'ya bir an nce girme isteini dourmutu. Mays 1950'de CHP'li Dilikiler Bakan Necmettin SADAK ilk bavuruyu yapt. Kabul edilmedi. Daha sonra DP'li Fuat KPRL'nn abalar ve Kore Savana katlan Trk Tugaynn baarlarnn dnya kamuoyunda yaratt olumlu hava, 18 ubat 1952'de Trkiye'nin Yunanistan'la beraber NATO'ya kabuln salad. Kore Sava ile Sovyetler ABD'yi Kore'den atamadlarsa da, bu vesile ile Trkiye GK kararlarna uyarak Kore'ye asker gnderdi. Tm bu olaylarn sonunda Trkiye NATO'ya girdi ve Trkiye'nin NATO'ya girii, bu tarihten itibaren Trk d

politikasnn temel unsurlarndan biri haline geldi. Trkiye NATO tarafndan alnan tm kararlara, ok nemsiz birka istisna dnda uydu ve onlar uygulad. Bu sayede de Sovyet tehdidinin direkt etkisinden uzaklam oldu. NATO sayesinde tm dnya ve Trkiye, bir bakma uzun bir bar dnemi yaamtr. Bunun aksini sylemek ispat olduka zor olan bir iddiadan ileri gidemez. 3.Kbrs Uyumazl ve BM Kararlar a. Kbrs'n Ksa Tarihi Bilindii gibi Kbrs Adas, 1571'den 1878'e kadar Osmanl egemenliinde kalmtr. Ruslarn Balkanlara, Dou Anadolu'dan da skenderun Krfezine sarkarak "Yakndou ve Hindistan" tehdit etmesine kar, Osmanl'nn hkmranlk haklar sakl kalmak ve Osmanl zerindeki Rus tehlikesi kalkt zaman tekrar Osmanl'ya iade edilmek zere yaplan gizli bir anlama ile Kbrs Adas, ngilizlere geici olarak terk edildi (xviii) (KOCAOLU)/(NAL)/(SANDER, 1987; 152). Kbrs 1950'lerden itibaren, zellikle 1954'te uluslararas bir sorun niteliini kazanarak BM'nin gndemine girdi. Bu tarihten itibaren her zaman siyasi nitelii ar basan bir uyumazlk haline geldi: nk, Kbrs Rum taraf ve Yunanistan Kbrs adasnn mevcut ve geerli hukuki statsn deitirerek, Enosis'i gerekletirmek abalar iine girmilerdir (xix) (GREL, 1993; 53-98/111-126). 1963 'te Makarios'un Trk toplumunu aznlk durumuna dren ve hatta ksa yoldan Trk toplumunu yok etmek isteyen uygulamalar ve kurulan Kbrs Devletini mterek devlet niteliinden sadece Rumlarn devleti durumuna sokan davranlaryla balayan mcadele, 1974 Bar Harekt ve Kbrs Trk toplumunun katliamdan kurtulmas ile yeni bir boyut kazand ve dnyann gndemine oturdu. 13 ubat 1975'te Trk toplumu, gelecekte oluturulacak bamsz Federal Kbrs Cumhuriyetine esas olmak zere Kbrs Trk Federe Devleti'ni ilan etti. 1974 Harekt Turk toplumunu Jenositle yok edilmekten kurtart. Ancak, ekonomik bakmdan skm ve dnyadan soyutlanm Kbrs Trk halk, 1983'te Kuzy Kbrs

bilig-6/Yaz97

35

Trk Cumhuriyetini/KKTC iln etmek zorunda kalmt (KOCALU)/(TOLUNER, 1977; 53-98/111126)/(NEN). O tarihten bu yana KKTC," dnyaca tannm ve BM'ce kabul edilmi olmamasna ramen bamsz bir devletin tm fonksiyonlarm ifa edecek biimde faaliyetlerini srdrmektedir. b.Kbrs'n Birlemi Milletlerin Gndemine Girmesi Bilindii gibi Lozan Bar Antlamas ile Kbrs zerindeki haklarmz ngiltere'ye braklmtr. 1950'lerde Yunanistan'n Kbrs' uluslararas alana karmasna kadar, Trkiye Ada'nn stats ve durumu ile siyasi olarak hi ilgilenmedi. Bu durum dahi, Trk d politikasnn belli hedeflerinin olmadn, hep olaylar ortaya ktktan sonra, yine fazla olay karmadan sorunlara tavizkr bir biimde zmleme genel tutumuna uygundur. Ancak unu da belirtmemek pek drstlk kuralna uygun dmez. Trliye'nin en tavizkr d politika konusu hangisi dersek, bunun en tipik rnei de Kbrs hakkndaki Trk d politikasdr. 1950'lerden itibaren Trk kamuoyu da Kbrs ile ilgilenmeye balamtr. Ancak, bu dnemin souk sava koullar, lke karlarnn Bat bloku iinde kalnarak gvenliin salanmasn gerektirdiinden, zellikle ngiltere ile sorun yaratmak istemeyen Trk hkmetleri, konunun zerine fazla gitmemitir. Ancak Yunanistan 1950'lerden itibaren Kbrs'la ilgileneceini her haliyle belli etmitir. 1951'de Ankara'ya gelen Yunan Babakan Sofakles VENIZELOS'a, Menderes'in, "Kbrs konusunu, Trk-Yunan dostluu iinde zmleneceini" belirtmesi, ABD'nin de Yunanistan'a Kbrs konusunda BM'de aka destek vereceini beyan etmesi zerine, Yunanistan konuyu 1954'te BM Genel Kuruluna gtrd (xx) (GREL)/(TOLUNER). Yunanistan "self-determination" prensibine dayanarak, Ada'nn kendi lkesine, katlmas ve bylece, Anadolu'daki Trk toplumunu rzas hilfna, ngiltere egemenlii yerine Yunanistan egemenliine balamak abalarna girimitir. 19541958 yllar arasnda Yunanistan, Kbrs sorununu BM Genel Kurulu'nun her oturumuna getirmitir.

BM yeleri, 9-13 Genel Kurul toplantlarnda her defasnda Kbrs konusu grmtr. Ancak, Kbrs sorununun belirli bir biimde zmlenmesi konusunda bir gr birlii iine girememitir. Sonuta, Kbrs sorununun zm ilgili taraflarn uzlamalarna brakmak yolunu semilerdir. Bu cmleden olarak, Kbrs ok tarafl anlamalarn ngrd erevede bamsz bir devlet olmutur (xxi) (GREL)/(TOLUNER). Kbrs'ta bamsz bir Cumhuriyetin kurulmas bata Makarios, Rum toplumu ve Yunanistan' memnun etmedi. Bunlar ENOSS'i gerekletirmek, yani Ada'yi Yunanistan'a balamak iin harekete getiler. Makarios, nce Anayasay deitirmek istedi. Arkasndan 24 Aralk 1963 'te Rumlar, Trklere saldrarak, 24 Trk' ehit ettiler ve 40 Trk' yaraladlar (ARMAOLU). 1963-1964 bunalm kt. Trk toplumunun temsilcileri, Temsilciler Meclisi, Hkmet ve tm kamu grevlerinden dlandlar. Mterek olarak ynetilmesi gereken Kbrs Cumhuriyeti bir Rum ynetimine dnt (LEGH, 1985)/ERTEKN, 1985). Trkler, Rumlar tarafndan acmasz bir ambargoya maruz brakld. Bylece, Kbrs sorunlar daha da byyerek uluslararas alana tekrar km oldu. Kbrs'ta Rumlarn Trklere saldrlara devam etmesi zerine, ubat 1964'te Trkiye Kbrs'a Garanti Anlamas erevesinde mdahale etmeyi hissettirmitir. Bunun zerine BM Gvenlik Konseyi, 4 Mart 1964'te grerek, Kbrs'taki mevcut durumun uluslararas bar ve gvenlii tehdit edebileceini, barn ve kalc bir zmn salanmas iin derhal nlemler alnmas gerektii kanaatna vararak, 8 maddelik bir karar kabul etmitir. Kararda, taraflara bar Ve huzuru bozacak hareketlerden kanlmas ars yapldktan sonra, bar salamak iin bir BARI GC kuruluyordu. Ayrca, barc zm bulunmas amacyla Genel Sekreterin bir arabulucu atamas tavsiye ediliyordu. 27 Mart 1964'te BM Bar Gc Kbrsta grev yapmaya balad. Ancak, 1 Ocakta Garanti ve ttifak antlamalarm feshettiini iln etmi olan, Makarios'u ve Rumlar, Bar Gc, Trklere saldrmaktan alkoyamad. Bunun zerine Trk hkmeti, Kbrs'a mdahale karar ald. Babakan smet NN durumu 4 Haziran 1964'te ABD'ye bildirdi. 5 Haziran 1964'te Bakan me-

bilig-6/Yaz97

36

hur o, "Johnson Mektubunu" (xxii) (GREL)/(ARMAOLU) gndererek mdahaleyi nledi. Bu durum, hem ABDTrkiye hem de Trk d politikasnda kkten sarsntlar ve deiiklikler yaratt. Bu mektup, u gereklerin de ortaya kmasna yarad. Bat ve ABD yardmnn ancak, Bat'nm karlar iin kullanabileceini, ulusal karlar iin ulusal savunma sanayiinin kurulmas gereklilii ortaya kt. NATO garantisinin ancak, Batnn genel ve zel karlar sz konusu olduu zaman geerli olduu anlalmtr. 1967'de Yunanistan'daki i istikrarszlk ve ihtill, Kbrs'ta buhran yaratt. 21 Nisan 1967'de bir grup albay, Yunanistan'da darbe yaparak ynetimi ele ald. Albaylar cuntasna, Kbrs'n statsn deitirerek, ENOSS'i gerekletirmek isteyen Makarios'a destek verince, Kbrs sorunu iyice alevlendi. Trkiye'nin Ada'ya mdahelesinin durdurulmas karlnda 12.000 kiilik Grivas gleri ekilmek zorunda kald. 15 Temmuz 1974'te Albaylar Cuntas, Kbrs'ta bir darbe ile Makaroios'u devirerek, Trkleri yok etmek iin Ada'nn her yerinde saldrya geti. 20 Temmuz 1974'te Trkiye, Trk toplumunu yok edilmekten kurtarmak iin BARI HAREKTINI balatt (xxiii) (GREL)/(ARMAOLU)/(TOLUNER). Trkiye'nin Kbrs'a mdahalesi, BM ve dolaysyla GK', birden bire hareketlendirmitir. nk, Yunanistan'la Trkiye her av bir savaa girebilirdi (xxiv) (ARMAOLU). Gvenlik Konseyi, Bar Harektnn ilk gn olan 20 Temmuz 1974'te ald 353 sayl kararla, Kbrs Cumhuriyetine vaki yabanc askeri mdahaleye son verilmesi arsnda bulunmu, taraflar atekese ararak, yabanc kuvvetlerin Ada'dan ekilmesini istemi, taraflar Kbrs'n egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne saygya davet etmitir (xxv) (ARMAOU)/(TOLUNER). Trkiye 22 Temmuz 1974 saat 17.00'den itibaren atei kesti. kinci Bar Harektnn balamas ile GK 14 Austos 1974 tarihli 357 sayl kararyla atekes arsnda bulundu. 15.08.1974 ce 358 sayl kararla 357 sayl kararn uygulanmamasn knayarak yeniden atekes ars yapt. Ayn gn 359 sayl karar kartarak Kbrs'taki BM Bar Gc mensuplarnn ldrlmesi ve yaralanmasn knayarak BM Bar Gc askerlerinin gvenliini bilig-6/Yaz (97

tehlikeye drecek hareketlerden kanma ars yapt (ARMAOLU). 16 Austos'ta 360 sayl kararla GK Kbrs Cumhuriyetine kar yrtlen tek yanl askeri harektlar onaylamadn, yabanc askeri personelin geri ekilmesini ve grmelerin derhal balatlmasn belirterek, 30.08.1974 tarih ve 361 sayl kararla da mlteciler ve tm yerlerinden edilmi kiilerin durumlarna zm getirilmesini istedi. Kbrs Bar Harektlarndan sonra, en byk darbeyi Trkiye, mttefiki olduu zannettii ABD'den yemitir. ABD Kongresinin 5 ubat 1975'ten itibaren Trkiye'ye uygulad Silah Ambargosu Trk toplumunda ve Trk Devletinde byk infial uyandrd (ARMAOLU)/(FEROZ, 514-525). nk, bu ambargo ile sadece Trkiye'ye yaplan yardm eklindeki silahlarn teslimi durdurulmuyordu. O tarihte paras denmi, fakat henz sevk edilmemi 200 milyon dolarlk askeri malzeme de verilmiyordu (xxvi) (ARMAOLU). 1970'lerin ortalarndan itibaren Trkiye d politikasnda yapsal deiikliklere yneldi, fakat d politikasnn temellerinde ve zde deiim olmad. Avrupa'ya ynelmeye balayan Trkiye, eit bir ortak olarak Avrupa'ya kabul edilmesinin son derece g olduunu da fark etmeye balad. Ancak, bu gereklilik sadece sylemde kald. 31 Austos 1971'de Peru'nun bakenti LIMA'da toplanan balantsz lkeler konferansnda Kbrs'ta btn yabanc birliklerin (Trk askeri birlikleri kastediliyordu) geri ekilmesini ngren bir karar alnd. Bu Trkiye'nin bir yalnzlk dnemine girdiini gstermekteydi. (xxvii) Balantszlarn nerisi Kasm 1974'teki BM Genel Kurulunda kendini gsterdi ve 1 Kasm 1974 tarihli Genel Kurul toplantsnda 3212 (xxviii) sayl karar alnd. Kara, Trk askerinin Kbrs'tan ekilmesini istiyor ve Ada'daki her iki toplumu da eitlik esas zerine grmelere davet ediyordu (TOLUNER). Karar Kbrs Cumhuriyetinin varln sr drmesinden hareketle 15 Temmuz Bar Harektndan nceki duruma dnlmesini ngrmekteydi. GK 13 Aralk 1974 tarih ve 365 sayl kararyla, GK'nun 3212 sayl kararn onayarak, kararn uygulanmasn istemi ve GenelSekreterden/GS uygulama ile ilgili grmelere dair rapor vermesini istemitir.

bilig-6/Yaz97

37

13 ubat 1975'te bir bildiri ile, Kbrs Trk Federe Devletinin kurulmas ile BMGK, 20 Kasm 1975 tarihli ve 3396 sayl karar alarak, 3212 sayl karardaki esaslarn uygulanmasn istiyordu. Ancak Kbrs Trk Federe Devletinin kuruluu, toplumlararas grmelerin balatlmasnda vesile olmutur. GK, 12 Mart 1975 tarih ve 367 sayl kararyla Kbrs Trk Federe Devletinin kurulmasn zntyle karlamakla, iki toplumu ETLK NDE en ksa zamanda grmelere aryordu (xxviii) (ARMAOLU)/(TOLUNER). 12 ubat 1977 Makarios-Denkta Anlamasyla Kbrs'ta K TOPLUMLU ve K BLGEL Federal bir devlet sistemi kabul edilmekteydi. 19 Mays 1979 tarihli Denkta-Kyprianu Anlamas'yla Makarios'la yaplan anlama esas alnyor ve Kbrs Cumhuriyeti'nin bamszlk, egemenlik, toprak btnl ve balantszl vurgulanmaktayd. GK'nin 365 sayl karar ile Gvenlik Kurulu'nun 3212 sayl kararlar, iki toplumun eitliini kabul etmekle beraber, TSK'nin Kbrs'tan ekilmesini istiyordu. Halbuki Denkta-Kyprianu Anlamas, Kbrs Cumhuriyetinin askerden arndrlmasn istiyordu. Bu Trk taraf lehine idi. GK, DenktaKyprianu Anlamasn memnunyitle karlad ve 15.06.1979'daki 451 sayl karar ile 19.05.1979 Anlamas erevesinde toplumlararas grmelerin srdrlmesini istiyordu. Toplumlararas grmeler, Rumlarn Kbrs Cumhuriyetini tamamen sahiplenmeleri nedeniyle bir sonuca ulaamyordu. BM Genel Kurulu, 20.11.1979'da be kar oya (Trkiye, Pakistan, Banglade, Cibuti ve S. Arabistan) ve 35 ekimser oya karlk, 99 oyla ald 34/30 sayl bir kararla Gvenlik Kurulu'nun 3212 ve GK'in 365 sayl kararlarn atf yaparak bu kararlarn uygulanmasn istiyordu. Ancak, Gney Kbrs'ta 13 ubat 1983'ta bakanlk seimleri oldu. Bakan seilen Kpyrianu, Kbrs meselesini bir gerginlik iine soktu. Yunanistan meseleyi uluslararas alana tamak iin harekete geti. Kbrs Federe Trk Devleti'nin bamszlk iln haberleri dolamaya balad. Bunun zerine BM Genel Kurulu, 13 Kasm 1983 gn, Trkiye, Pakistan, Banglade, Malaysia ve Somali'nin aleyhte oy verdii 37/253 sayl kararyla, Kbrs Cumhuriyetinin egemenlik, bamszlk, toprak btnl, balantszln tekrar vurgulayarak, bu haklarn ihllini kabul

etmiyordu. (xxix) Yani Trkiye'nin Ada'da asker bulundurmasn kabul etmiyordu. Bylece, Trkiye ve Kbrs Trk Federe Devleti zerinde bask kurulmak isteniyordu. Ancak, karar Trk taraf ve Trkiye reddetti. 13 Mays 1983 tarihli Genel Kurul karan, Kbrs'ta durumu iyice gerginletirdi. Bunun zerine Trk taraf, 15 Kasm 1983 'te Kuzey Trk Cumhuriyeti/KKTC'nin kurulduunu iln etti. Buna en byk tepkiyi ngiltere, Yunanistan ve Rum taraf gsterdi. Bu devletlerin bavurusu zerine Gvenlik Konseyi 18 Kasm 1983'te 541 sayl kararla KKTC'nin geersiz saylmasn kabul etti. Ayn karar, 29 Mart 1984'te AET'de aynen kabul edildi. KKTC'yi Trkiye dnda hi kimse tanmad. Bunda bata ABD ile Batnn basks nemli rol oynamtr (xxx) (ARMAOLU). GK; 11 Mays 1984 tarihli ve 550 sayl karar ile Mara'n BM denetimine verilmesi ve KKTC'nin tannmamas ars yapt: Tm bunlar, Kbrs konusunda Trk tarafna ve Trkiye'ye baskdan baka bir ey deildi. 1988'de Kpyrianu seimi kaybetti. Vasiliu'nun Gney Kbrs lideri olmas, toplumlararas temas ve mzakerelerde somut bir durum ortaya karmad. Rum taraf, ileri hep kmaza sokarak Trk tarafn srekli taviz vermeye zorlamak yolunu seti. stelik Temmuz 1990'da KKTC'yi dikkate almayan AT'ye tam yelik bavurusunda bulundu. Trk tarafnn ve Trkiye'nin itirazna ramen AT, bavuruyu incelemeye ald. Bu arada GK, 12 Mart 1990 tarih ve 649 sayl kararyla 1977 ve 1979 Doruk anlamalar dorultusunda, toprak asndan K KESML, anayasal adan K TOPLUMLU bir federasyon kurulmasna, iki toplum liderinin zgr iradeleri ile ulaabilmeleri iin ibirlii ars yapldktan sonra, Genel Sekreterin de neriler de bulunarak bu ibirliine yardmc olmak istemekteydi. Bylece, GK bir lde iki toplum arasnda bir denge kurmaya almtr. GS'ye iyi niyet kurallar, hilfna, taraflara teklif sunma yetkisi vermitir. Bu karardan itibaren, bir hareketlilik balamas bir yana, bundan sonraki kararlarda adm adm bir bask mekanizmas oluturularak, her sonre gelen kararda bu bask mekanizmas daha arlatrlmtr. 11 Ekim 1991 tarihli ve 716 sayl kararla GK, Trk tarafnn bandan beri kar olduu ve tamamen 1991 sona ermeden nce gerekletiril-

bilig-6/Yaz97

38

mesi iin Genel Sekretere almalara balama talimat vermitir. Bu talimat, Genel Sekreterin Trk tarafn yeterince anlamadan ve dinlemeden, rettii fikirler demetinin de ortaya kmasna neden oldu. GK, uluslararas bir toplantnn yaplmas ile ilgili olarak yeterince ilerleme salanamamas durumunda Genel Sekreterin hazrlayaca Fikirler dizisinin Konsey5e sunulmasn istemitir. 9 Nisan 1992 tarih ve 750 sayl GK karar, basklar artrarak, Trk tarafnn savunduu federe devletlerin ayr egemenlii konusu, grme masasndan kaldrlm ve tek vatandalk fikri ortaya atlmtr. 750 sayl karar, GAL FKRLER DZSN onaylayarak, GS'y "iyi niyet" misyonu grevinden ayrlarak taraflara teklif sunabilme ve hatta GK'y arkasna alarak taraflara, zellikle Trk tarafna grler empoze etmeye alan bir arabulucu haline getirmitir. (xxxi) 26 Austos 1992 tarih ve 774 sayl GK karar, Gali Fikirler Dizisini onaylamakla kalmayp Gali Haritasnn getirecei toprak ayarlamalarn tasvip ve tasdik etmek suretiyle tek yanl ve Rum grmeleri dorultusunda bir anlamaya zemin hazrlamtr. Bu karar, Fikirler dizisini, "Kbrs'ta bir anlamaya yol aabilecek derecede tekaml etmitir." iddiasnda bulunarak Trk tarafna bu anlamay empoze etmeye ynelmitir (xxxii) (GREL). Tm bu grmelerde GS gali, taraf tutmutur. Kbrs Rum liderinden tm yazmalarnda "Kbrs Cumhuriyeti Cumhurbakan" derken, Denkta'a benzer bir sfat vermiyordu. Ayrca, son belgesinde BM'in Kbrs'la ilgili tm kararlarn eklerken, Kbrs Trk toplumunun siyasal eitliinden bahseden GK'nn 649 sayl kararma yer vermiyordu. Btn bunlar, Rum tarafnn federal bir zme yanamaktan kanmasna yol at. Ve Trk taraf ile Trkiye, Rum tarafnn federal bir zm istemediinin anlald hem Denkta ve hem de Dileri Bakan Hikmet etin'in beyanatyla deerlendirilmitir. (xxxiii) 25 Kasm 1992'de BM Gvenlik Konseyi 789 sayl kararryla, Genel Sekreter Gali'nin tavsiyesine uyarak, daha nce resmi belge olmadn belirterek sunmu olduu haritay resmiletirerek,

toprak ayarlamalar dahil fikirler dizisini onaylad. Mevcut statkonun kabul edilemez olduunu belirterek, Gven Artrc nlemlerin (GA), Mart 1993'e kadar uygulamaya konulmasn karara balamtr. 789 sayl karara Trk taraftar ak tepkiler gstermitir. Denkta etkin Trk garantisini iermeyen bir rejimi tartmayz, derken "Bat'nn niyeti Kbrs' bir savaa srklemek" demekten de kendini alamamtr. Yine Denkta, halkmz 1974 ncesine gtren bir anlamaya imza atmayz, demitir. Babakan Demirel, "Denkta'tan teslim olmas istenemez" derken, KKTC Bakan Erolu, bu artlar altnda tekrar bir arada yaamay deneme, Kbrs'ta Trk varlnn ortadan kalkmas anlamm tar demitir. Ayrca, Denkta, anlama empoze edilemez diyerek, basklara boyun eilemeyeceini vurgulamtr. (xxxiv) BM Gvenlik Konseyi, 15 Aralk 1993 tarih ve 889 sayl karar ile Rumlardan Genel Sekreter B. GAL'nin fikirler dizisini ak bir ekilde kabul etmeleri istenirken, Rumlar tarafndan ortaya atlan alternatif zm nerileri tmden reddedildi. Ayrca, Yunanistan'dan da BM nerdii Gven Artrc nlemleri desteklediini aklamas da istendi (xxxv) GA paketinde BMGS, srekli Trk tara fndan taviz istemitir (xxxvi) (BRAND)/(KOHEN) ve Denkta'a da bask ya plmtr. GA paketinde neler vard? Mara BM denetimine verilecek ve serbest blge olacak, iki tarafa kullanabilecektir. Lefkoe Uluslar aras Havaalan iki topluma da hizmet verecektir. KKTC hava yollar LUH alannda direkt uabile ceklerdir. BM'nin Temmuz 1993 'te hazrlad GA paketi, Trklerle Rumlar arasnda deil, taraflarla BM arasnda da Gven Azaltc n lemler haline geldi (KOHEN)/(SERTOLU). GA paketim kabul etmesi iin R. DENKTA'a yaplan basklarn artmas zerine, Denkta "Mara'n verilmesini halkmza anlatamam" diyerek restini ekti ve Batnn Rumlara "AB'ye alrz" tavrna kar da "Trkiye'ye katlrz" cevabn verdi (ANDAR)/(BATUR). Aslnda BM tm faaliyetlerinde ve zm nerilerinde Rumlar esas alp ve onlar Kbrs Devleti kabul ederek, KKTC'nin varln ortadan kaldrmak istemektedirler. KKTC'yi bir devlet

bilig-6/Yaz97

39

veya uyumazln eit iki tarafndan biri olduunu kabul etmeden, Rum ynetimini devlet olarak kabul ederek, Trk tarafn bir topluluk veya aznlk statsne sokmak suretiyle, KKTC'nin Fiili hkmranln ortadan kaldrmak iin zemin hazrlamak gayreti iine girmilerdir. AB ile ABD de bu tutumu srekli desteklemitir. Dolaysyla, BM; ABD, AB ve RF dahil tm d odaklar, Kbrs' bir Rum adas olarak grmekte ve Trkleri de zel statdeki bir aznlk olarak Rum Devleti iine yerletirmek istemektedirler. ABD, AB ve BM, "Ada'da fiili durum kabul edilmez" derken, kastettikleri anlam budur ve KKTC'nin varlk ve hkmranlk hakkn yok etmek istemektedirler (MANSALI)/(MANZADE)/(KILI). 889 sayl karardan sonra GK, muhtelif tarihlerle 8 karar daha almtr. (xxxvii) Bu makalenin yaynland tarihe kadar belki birok karar daha alm olacaktr. Ancak, iki tarafn iine sindirebilecei bir zm bulmak pek mmkn gzkmemektedir. Bunun iin iki siyasal gcn KKTC ile GKYR'nin kendi zgr iradeleriyle kuracaklar ve yine taraflarn siyasal eitliine dayal bir yap kesinlikle dnlmelidir. Eitlik olmadka bar olmaz, anlama olmaz. Egemenlik hakk Trk toplumu iin vazgeilmez bir arttr. Halbuki, gerek Rum taraf ve gerekse BM ve Bat bunu anlamaktan uzaktr (xxxviii) (MANZADE)/(ERGN). Bugn Kbrs'ta iki ayr halkn varl ve ynetimi merulam ve de facto bir biimde srdrlmektedir. Eitlik kabul grrse, eitler arasnda ibirlii en ksa srede balayabilir. BM, AB ve ABD ve hatta tm dnya GKYR'ni Kbrs'n meru hkmeti grdke, KKTC ve halk da gemi tecrbe ve aclarn unutmadka uzlama olduka zordur. Dardan yaplan zorlamalar, tm BM kararlarnda gze arpan empoze ve zm yollar, iin esasn kavramamaktan baka bir anlam tamaz. in esas, siyasal eitlie dayanan iki toplumlu, iki blgeli federatif bir yapdan geer. Siyasal eitlik salanp kabul edildikten sonra, iki toplum federal olmas art deil, baka bir siyasal yap iinde ama birlikte bir yap oluturarak yan yana ya da i ie yaamasn bileceklerdir. Bu nedenle Trkiye BM kararlarnn arkasndan deil nnden gitmelidir. Bu karalarn olumasna ve bu esaslar erevesinde gelimesinde yol gsterici ve ynlendirici rol oynamaldr (EVRAN, 1996; 30).

4. Krfez Sava, BM ve Trkiye Bilindii gibi Irak, 1 Austos 1990'da 100. 000 kiilik kuvvetle Kuveyt'e girerek iga etti. gal tm dnyada tepkiyle karland. BM Gvenlik Konseyi, 660 sayl kararyla Irak'n kaytsz artsz derhal Kuveyt'ten ekilmesini ngrrken, 6 Austos'taki bu karar ayn zamanda Irak'a kapsaml bir ambargo koydu. Ambargo kararna en byk etkiyi Trkiye yaparak, Irak'a byk bir darbe vurdu. 06.08.1990'da Kerkk-Yumurtalk hattndan birini kapatm ve dierini de %30 kapasiteye drmt. 7 Austos'ta ambargo kararma katldn resmen iln eden Trkiye, boru hattn tamamen kapatt. Ancak, petrol boru hattndan ihtiyacnn %40'n salayan Trkiye, en byk ekonomik zarar kendisi grd. Fakat Trkiye, petrol boru hattnn kapatlmas ile Irak'la birlikte en byk ekonomik darbeyi yemekle kalmad. Krfez Sava srasnda ncirlik ss'nn ABD uaklarnca kullanlmas ve daha sonra oluturulan Kuzey Irak' kontrol altnda tutan eki G vastasyla ve onun Kuzey Irak'ta konulandrlmas sebebiyle en byk zarar yine Trkiye grd. eki G'n Kuzey Irak'ta yaratt otorite boluu nedeniyle PKK terr rgt bu blgede yerleme olanaklarna ve olanaklar dolaysyla da Trkiye'de eylem yapma imknlarna kavutu. GK, 30.11.1990 tarih ve 678 sayl karar ile, Kuveyt'ten ekilmeyen Irak'a kar g kullanma karar ald. 17 Ocak 1991'den itibaren de mttefiklerce oluturulan birleik g Irak' bombalamaya balad. Trkiye'nin Krfez Krizi snavnda taknd tavr, yeniden "blgenin deil, ABD ve Bat'nn uzants imajn", hakl veya haksz da olsa gndeme getirdi.(KOCAOLU) Krfez Krizi srasnda ve daha sonra eki G vastasyla blgede grev stlenmi olan Trkiye'ye BM, ABD, AB tarafndan d yardm, AB'ye yelik ve kriz nedeniyle uranlan zararlarn karlanmas konusunda verilmi olan mavi boncuk ve yaplan tm vaatler daha sonra hemen unutulmutur. stelik kriz sonras PKK'nn zarar ve faaliyetleri Gneydou'da daha da artm ve bu terrist rgte kar Trkiye'nin yapmak zorunda kald operasyonlar dahi eitli bahanelerle sor-

bilig-6/Yaz97

40

gulanmaya balanm ve sktrlmaya allmtr.

Trkiye

keye

Kriz kar kmaz, Bat'nn Trkiye'ye arka kar grnmesi geici bir sreti. Batllar Irak' en kolay yoldan halledince, Trkiye sadece unutulmakla kalmad, nnn kesilmesi iin her metot denendi. Daha nce Trk-Yunan ilikilerinde, Kbrs'ta, Ermeni aslsz iddialarnda sergiledikleri tutumlarn aynen srdrdler. Ab yesi lkelerin yetkilileri ise, SSCB'nin dalmasndan nce ve sonraki siyasi, askeri, ekonomik forumlarda ve her dzeyde Trkiye'nin Avrupa'da yerinin olamayacan bazen ak ve net bir biimde, bazen de st kapal olarak ortaya koymulardr. Trkiye Irak ambargosuna ilk gnden itibaren katlmakla milyarlarca lira gelir kaybna uramtr. Kriz, Trk ekonomisine darbe vurmutur (xxxix) (MANSALI)/(KOCAOLU). Trkiye'nin Krfez Savanda Bat ittifakna katlmakla byk hata ettiini syleyen Saddam'n sa kolu Tark Aziz bile, "Savan faturasn Irak kadar Trkiye de dyor" demekten kendini alamamtr. (xl) Ambargonun uyguland gnden 1997'ye gelindiinde Trkiye'nin kaybnn 30 milyar dolarn stnde olduu Babakan ve Dileri Bakanlar tarafndan eitli defalar aklanmtr. Sadece petrol boru hattnn kapal tutulmasndan Trkiye gnde 750 bin dolar kaybetmitir. Ambargodan sonra Trkiye'de ekonomik kriz domutur ve IMF'nin kaps alnmak zorunda kalnmtr. Uluslararas finans kurulularndan kredi istenmitir. Halbuki, Trkiye'nin yllk 3.5 milyar dolar civarndaki Irak ve Araplara olan ihracat potansiyeli, ambargo nedeniyle ortadan kalkmtr. Ambargo bizzat ABD ve rdn gibi lkeler tarafndan fiilen delinmitir. Trkiye 1997 biterken bile ambargonun bekiliini yapmaya ve zararlarn ekmeye devam etmektedir. Tm bunlar BM kararlarna uyma adna yapmaktadr ve zarar sineye ekmektedir (KOCAOGLU). Gnll olarak desteklediimiz Krfez Savann sonunda sadece ambargo nedeniyle zarara uratlmad, eki G nedeniyle Kuzey Irak'ta meydana gelen oluumu da sineye ekmek zorunda kaldk. eki G'n Trkiye'ye gelerek Kuzey Irak'ta konulanmasnn amac, Krtlere kar

Saddam Hseyin tarafndan yaplacak saldr sonunda blgedeki insanlarn yeni batan bir g hareketine zorlanacak biimde insan haklar ihlllerine kar korumakt. Krfez Savandan sonra "de facto" bir biimde Kuzrey Irak'ta zerk bir blgenin olumas, parlamento seimlerinin yaplarak, bir federe devlet kurulduunun iln edilmesi ve tm unsurlar ile bu devletin faaliyetlerini srdrmeye balamas, hep eki G'n emsiyesi altnda olumutur. Bu nedenle, eer gn birinde Kuzey Irak'ta bamsz bir Krt Devleti kurulur ve iln edilirse, eki Gce her trl kolayl salam olan Trkiye, bamsz Krt Devletinin kurulmasna da dolayl yoldan katkda bulunmu duruma gelmitir ve hatta bu devletin olumasna katks en fazla olan lkelerden birisi olmu olacaktr (xli) (KOCAOGLU). Ancak, iin sevindirici yan, kiisel karlar peinde koan Kuzey Irak'taki ayrlk glerin yani Krtlerin bir devlet kurma, bu kurulsa bile Bat desteine ramen yaatmalar zordur ve hatta mmkn deildir. 1930'lardan beri devam eden tarihsel sre buna tanklk yapmaktadr. Ancak Ortadou'da en ok istismar edilen insan gruplarndan biri de Krt olduklarn iddia edenlerdir. Bunlar en ok istismar edenler ise, bizzat Krt olduklarn iddia eden kendi lideridir. eyh Saitler, Seyyid Abdulkdirler, Molla Mustafa Barzaniler, Mesut Barzaniler, Talabanilerdir. kincisi bu insanlar Bat ve tm emperyalist gler istismar etmi ve etmeye de devam etmektedirler. nc blge lkeleri de, Krtleri birbirlerine kar istismar etmekte ve kkrtmaktadrlar. Habur snr kapsndan elde edilen gmrk gelirlerini bile paylaamayan insanlarn bamsz bir Krt devleti kurmalar zor grnmekteyse de, Bat'nn Sevr plnn asla unutmamak gerekir (xlii) (KOCAOLU)/(ZTRK, 1996; 22-25). ark meselesi daha halledilememitir. BMGK, 1991 ylnda 688 sayl karar ile uluslararas toplumun Kuzey Irak'ta zor durumda bulunan insanlara "insani yardm" yapmasn benimsemitir. Ancak zaman iinde bu yardm, ABD, ngiliz, Fransz, Alman, talyan, sveli, Danimarkal, svireli, Norveli hkmet d kurulular olan /NGO'ca ve hatta BM'e bal eitli kurulularca insani yardm niteliinden karlarak, Kuzey Irak'taki Krt gruplar klt-

bilig-6/Yaz97

41

rel, ekonomik, sosyal, siyasi her alanda kalkndrmak ve bilinlendirmek biimine dntrlmtr. Bunun tek nedeni, blgede bamsz bir Krt devleti kurulmasn salayacak alt yapnn oluturulmasdr. NGOTar blgedeki hizmet ve yardmlar verirken, BM ile yaplan bir anlamaya dayandklarndan ve bu yardmlar, ambargo dnda kaldndan Irak'a her trl malzemeyi sokmakta hi zorlanmamlardr. Blgede her trl istihbarat faaliyetlerine de byk nem veren NGOTar, belli lkeler tarafndan milyonlarca dolar harcayarak kendi ulusal karlar dorultusunda ksa vadede blge Krtlerini bilinlendirmek, kalkndrmak ve uzun vadede blgede bamsz bir Krt Devletinin kurulmasna destek olmak istemilerdir (xliii) (KOCAOLU)/(YILMAZ,1996; 289-300). Dolaysyla Irak'ta BM ve Batllarca izlenen bu durum, insani yardm ad altnda kendi amalar dorultusunda bir lkeyi nfuz ederek belli topluluklar istedikleri yne doru ynlendirdiklerini ortaya sermitir. BMGK'nin 14 Nisan 1995 tarihli ve 986 sayl karar (Oil For Food) ile, Irak'n ila, salk malzemesi, gda maddeleri ve sivil ihtiyalara gerekli malzeme ve aralarn alnmas iin iki milyar dolarlk petrol satna msaade edilmitir. Bu msaade ancak, 1997 ylnn ubat aynda yrrle girmitir. Ancak, buradan elde edilen gelirin byk ksm, BM kararlarnda kuzey vilayeti olarak adlandrlan Arbil, Dihauk ve Sleymaniye'ye ngrlmtr. Yukarda NGOTar ve ilgili devletler ile BM'nin tutumu ve izledii ama dikkate alnarak yine Kuzey Irak'ta kendi karlar dorultusunda bir oluumu hazrlamak amacn tadklarndan hi kimsenin phesi olmasn. Petrol Irak'ndr. Tm Irak halk periandr. Ancak, Krtlerin youn olduu blgeye zellikle yardmn art koulmas ve bu yardm kendi kontrollerinde yaplmasn nasl izah edebiliriz? Sonu olarak unu vurgulamak mmkndr. Krfez Krizi nedeniyle Trkiye'nin BM kararlar domltusunda hareket etmesi, Trk d politikasnda parlak bir sayfa olmamtr. Trk milli karlar zarar grmtr. Krfez Sava Gneydou'da PKK terrn azdrmtr. Buradaki mca-

dele iin yaplan gerek maliyeti hesaplamak ok zordur. Blgedeki retim dkl, turizm, gler ve tahribat dikkate alnrsa yllk 7 milyar dolarlk bir zarar tahmin edilmektedir (OLSON, 1996; 216). Krfez Krizi, Gneydou'daki PKK ile mcadele, 1994-1995'te Trkiye'nin bir dizi ekonomik krize girmesine sebep olmutur. Trkiye'nin i politikasnda derin etkilere sahip olmu, 1994'te IMF'nin uyum programn kabul etmek zorunda kalmtr. Blgedeki gelimeler, Irak, ran, Suriye ile srtmelere vesile tekil etmi, AB ve AP ile, insan haklar ihllleri ileri srlerek, Trk d politikasnda hassasiyetler yaratmtr. Tm bu sorunlar nedeniyle, Trkiye, d politikada pasif kalm, Balkanlarda, Kafkaslarda ve Orta Asya'da etkili olamamtr. Bir bakma kendine balanan mitleri de karlayamaz duruma dmtr. 5. Birlemi Milletler Kararlar erevesinde Uluslararas Askeri G/Bar Gcne Trkiye'nin Katks a. Somali Umut Harekt BM kararlar erevesinde Somali'ye asker gnderen lkeler arasnda Trkiye de vard. Bar Gc Komutanlna bir Trk Korgeneralin tayin edilmesi konuyu Trk kamuoyu ve d politikas bakmndan daha ilgin hale getirmitir. apul cularn, yamaclarn Somali insann alkla lme mahkm ettii bir dnemde, bu lkedeki siyasal boluk ve karmaay sona erdirmek ve gnderilen yardmlar adil biimde datmak iin gnderilen bar gcne Trk askerlerinin de katlmas, Trk milleti iin vn vesilesi olmu tur. f, Gvenlik Konseyi'nin 794 sayl karar erevesinde Somali'ye insani yardm ulatrmak amacyla TBMM, 09.12.1992'de ve 204 sayl karar ile uluslararas askeri gce Trkiye'nin de katlmas kararn almtr. 28. Mekanize Tugay'ndan tekil edilen 300 kiilik "Somali Mfreze Birlii", 19 Aralk 1992 gn Mersin'den hareketle Somali'ye urulanmtr (ERM)/(AYCI)/(PEHLVANLI,1993; 316)/(KOHEN, 1993). Grevini tamamlayan birlik yurda dnmtr.

bilig-6/Yaz97

42

b. Bosna-Hersek Dram ve Trkiye'nin Bara Katks Kuvvetin hak, kuvvetlinin hakl sayld bir dnyada insan haklarndan bahsetmenin "bir ideal" olmaktan te gememi olduunu, 1992'de balayan ve 44 ay sren Srp Katliam dnya kamuoyuna ispatlanmtr. 1992 Mart'nda balayan Bosna-Hersek krizi ve Srp katliam 44 ay iinde BM kararlarnn yetersizlii ve etkisizlii, BM-NATO ibirliini gndeme getirdi. BM Genel Sekreterinden NATO'ya yetki devri yapld. Srplarn Saraybosna Pazar yeri katliamna kar NATO, Operation delibrate force /ihtiyatl vuru operasyonunu gerekletirdi. NATO tarafndan iki hafta devam eden harekt, 14 Eyll 1995'e kadar srd. Bu harektn amac, kuvvet yoluyla Srplar durdurmaktr. Aralarnda Trk jetlerinin de bulunduu 60 kadar sava ua zaman zaman askeri Srp hedeflerim bombalad. Bylece Srplarn BM'e (KOHEN, 1995)/(GRTL; 1995) meydan okumasnn acsn NATO'dan grebildi. 05 Ekim 1995 'te Bakan Clinton, taraflarn anlamalar sonunda 60 gnlk atekesin baladn iln etti. 12 Ekim 1995'te Bosna-Hersek hudutlar iinde atekes etkin bir biimde uygulanmaya baland. Bu aamada Peace Implementation Force/Bar Uygulama Gc tesis ederek NATO komutasna verildi. 01 Kasm 1995'te Bosna-Hersek, Hrvatistan ve Srbistan Cumhurbakanlar ABD'nin Ohio eyaletinde bulunan DAYTN'da toplanarak anlamann temel ilkelerini tespit etmilerdir. 21 Kasm'da anlama lider tarafndan parafe edilmitir. 14 Aralk 1995'te Paris'te toplanarak anlamay imzalamlardr. Anlamay uygulamak zere, daha nceki BM Bar Gc (UNPROFOR) yerine Uluslararas Uygulama Gc oluturulmutur. BU erevede 1220 kiilik bir Trk Tugay (daha nce bir alaymz vard) halen ZENCA'da grev yapmaktadr (AJGNEN, 1996). c. Arnavutluk'taki ok Uluslu G'te de Trk Askeri vardr. Arnavutluk'taki bankerzede olaylar nede-

niyle balayan i karklklarda, bozulan dzenin salanmasnda yardmc olmak zere oluturulan ok uluslu gte grev alacak 779 kiilik Trk zel grev kuvvetinin ilk kafilesi 16 Nisan 1997'de, ikinci kafilesi 20 Nisan, nc kafilesi de 24 Nisan'da hareket ederek Arnavutlua ulat. Karde Arnavutluk'ta bar salamak iin gitmi olan Trk askeri, Atatrk'n "Yurtta sulh, Cihanda sulh" ilkesini de gerekletirmi olmaktadr. Somali ve Bosna'dan sonra Arnavutluk'ta da bara destek veren Trk askeri, bar korumak iin zerine deni bugne kadar fazlasyla yapmtr ve yapmaya devam etmektedir. evremizdeki ve blgemizdeki tm almalarda hep insani boyutu yakalamak ve atan taraflara yardmc olmak grevi stlenen Trk askeri, ran-Irak savanda da atekesi denetlemek zere grev yapan BM askerleri arasnda yer almt. 1997'de de El-Halil'de 18 kiilik Trk Birlii, atekes ve bara yardmc olmak zere halen denetim grevini srdrmektedir.

V. Sonu
Tm buraya kadar anlatlanlardan net bir biimde anlalmtr ki, Trk d politikasn ynetenler, Bat'ya bamllktan vazgememilerdir. zellikle Kbrs konusunda, Krfez Krizinde, Kuzey Irak sorunlarnda ak, kesin, net bir politika empozede bulunmulardr. Hatta bazen bu empozeler, GA paketinde, Mara'n iadesi talebinin ve toprak konusunda taviz vermede olduu gibi dayatma noktasna ulamtr. Bunun balca sebeplerinden biri, ekonomik durumun bozukluudur. Batllamak, modernlemek iin yeterli kaynak bulamamamzdr. Askeri harcamalar dahil olmak zere d yardma muhta olmaktan kurtulamaymzdr. Eitimde yetersiz, bilim ve teknikte geri oluumuzdur. Kaynaklarnz yeterli biimde ve ncelikli hedeflere yneltemememizdir. Siyasi istikrar ve demokrasiyi yakalayamam olmak, birlik ve btnlmze ynelik i ve d tehditleri ortadan kaldrmadka ve ksaca ada olmadka, Bat'ya ve Bat karlarna endeksli bir nevi "kuyruk politikas" srdrmekten kurtulmak mmkn olmayacaktr. Ulusal bilinlenme ve milli uur ile nce sanayilemek, tarm toplumu olmaktan kurtulmak,

bilig-6/Yaz97

43

istihdam salamak, sermaye birikimi oluturmak, kendi teknolojimizi yaratmak ve sonra bilgi a toplumu olmak zorundayz. Kreselleen ve bilgi

toplumu haline gelmi bir dnyada, retmeden blm kavgas vermekle d politika retmek mmkn deildir (KOCAOLU).

AIKLAMALAR nacak konferansta temel metin olarak ele alnacakt. nceden resmi bir projenin hazrlanmas, projeyi (i) Ksaltmalarn verdiimiz rgtlerin isimleri hazrlayan byk devletlerin kurulacak rgte her gn mzde ou kimseler tarafndan bilinmekle berabakmdan hkmetme yollarnn ve olanaklarnn ber, bazlarnn ak adn yazmakta yarar var. kurnazca yrtlmesinden baka bir anlam tayamazd. WHO/Dnya Salk rgt, FAO/Dnya Gda ve nk, projeyi, byk devletler sadece hazrlamakla Tarm rgt, IMF/Uluslararas Para Fonu, kalmayarak, BM'nin ilemesini. kendi ulusal ILO/Umslararas alma rgt, politikalarn destekleyecek biimde hukuIBRD/Uluslararas Bayndrlk ve Kalknma Bankas, kiletirmilerdi. Bundan kanmak da, buna kar ECO/Ekonomik Kalknma rgt (Eski ad koymak da zordu. nk, projeyi hazrlayanlar teknik RCD/Blgesel Kalknma Tekilat), adamlardan ziyade siyasi ahsiyetlerdi. Proje sava KEB/Karadeniz Ekonomik birlii, IK/slam iinde hazrlanyordu ve hazrlayanlara kar koyacak lkeleri Konferans rgt, OPEC/Petrol hrac Eden bir g de yoktu. lkeler rgt, OECD/Avrupa Kalknma ve birlii (iv) Dumbarton Oaks gizli grmelerinde Gvenlik rgtdr. Konseyi'nin ABD, SSCB, in, ngiltere ve o srada orada bulunmayan ve Almanya'nn igali altnda (ii) Nitekim daha sonra anlatacamz gibi, Lozan Bar bulunan Fransa'dan oluan be daimi ye ile geici Antlamasnda Musul Meselesi sonuca balanamam, Trk-Irak snr ile ngilizlerin igali altnda bulunan yelerden olumas da kararlatrlmt. Be daimi yenin veto yetkisine Trkiye itiraz etmitir. Bar Musul Vilayetinin gelecei, Trkiye ile Mandater ideali ile hareket eden byle bir devletler aras ngiltere arasnda yaplacak 9 aylk bir sre ierisinde mzakerelerle belirlenecektir. Netice alnmazsa taraflar rgtnn tm yelerinin eit haklara sahip olmasn istemitir. Ancak, byk devletleri bundan vazgeirmek Milletler Cemiyetine gideceklerdi. ncelikle Musul mmkn olmamtr. Misak- Milli Hudutlarmz iinde kalmaktayd ve halknn ou Mslman-Trk't. Bu. nedenle,. (v) BM Genel Kururlu 10 Ocak 1946'da Londra'da toplanarak asli organlarn oluturmutur. Bunlar Genel Trkiye'nin Lozan'dan beri istedii PLEBST yaplmas Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, istemini ngiltere kesinlikle reddetti. Bu durum, Trkiye'nin haklln vurgulamaktayd. Ancak, hak ve Vesayet Konseyi, Uluslararas Adalet Divan ve Genel Sekreterliktir. 1946'da rgt merkezi New York'da adalete dayanmaktan ok, Birinci Dnya Savandan almalarna balamtr. ABD ile BM arasnda galip kan ve kendisini kuran lkelerin karlarn koruyucu konuma giren Milletler Cemiyeti, oybirlii ile 26.07.1947'de yaplan bir anlama ile binalarnn bulunduu yer, dokunulmaz blge olarak kabul kara alarak Musul vilayetinin ngiltere'de, yani Irak'ta edilmitir. kalmasn kararlatrmtr. Musul'daki Milletler Cemiyeti Aratrma yesi BERTHELD ve dierleri (yi) 1990'lardan sonra Kafkasya'da, eenistan'da, Ortadou'da, Balkanlar'da, Somali'de, Bosna-Hersek'te, hazrladklar raporda "Trkiye blgede yararl bir ey Arnavutluk'ta ve daha birok uluslararas sorunlarda yapmaktan ve herhangi bir ey retmekten uzaktr. Eer, Musul Trklere braklrsa, Trkler, o blgedeki grld gibi AB, AGK, NATO, K, BM ve daha birok blgesel ve uluslararas rgtler, grnte ok Hristiyanlar da keseceklerdir. Bu lekeyi Milletler gl ve yaldzl kurulular olmasna ramen; dosya, Camiyeti alnna srmeye hazr deildir." Diyerek, utan verici bir biimde taraf tutmutur. kat, rapor, komisyon, bakan, sekreter ya da genel sekreter ve onlarn danmanlar kargaas iinde (iii) rgt kurma almalar, 07. Austos 1944'te bouan hantal ve i grmez rgtler olmaktan daha Washington dolaylarndaki Dumbarton Oaks malikanesinde balayan gizli grmelerde de fazla bir i yapmamlardr. Bu rgt ve kararlarna ramen binlerce Azeri Ermenilerce katledilmi, srdrld. BM Anayasasn hazrlayan prensipler, bu topraklarnn %20'si igal edilmitir. Krfez Savandan grmelerde saptand ve 09. Ekim 1994'te Dumbarton Oaks projesi ad altnda yaymland. Bu prensipler, BM sonra hak ve halk BM'nin patenti altnda ABD tarafndan alk ve sefalete mahkum edilmi ve Irak'n rgtnn kurulmas iin toplatopraklarnn bir ksmnda egemenlik hakk elinden alnmtr.

bilig-6/Yaz97

44

eenistan'de ve Bosna-Hersek'te binlerce susuz insan, kadn, ocuk ve yal demeden Rus ve Srp kasaplar tarafndan katledilmitir. Bu anl anl rgtler, bata BM ou olayda seyirci kalmaktan ileri gidememitir, (vii) Nitekim, casusluk, entrikaclk, rvetin bir diplomasi ve d politika arac olarak kullanlmas Avrupa devletlerinden Hindistan'a, in'den Bizans'a kadar tm devletlerce bir yntem olarak benimsenmiti. Hindistanl Vezir KAUTLYA, " ve d politikada ahlkn yerinin olmadn, devlet kar uruna hile ve entrikaya bavurabileceini, komu devletleri birbirine drerek ve ezerek topraklarn zapt etmek gerektiini ve zayflara kar kuvvet tehdidinin kuvvet kullanmaktan daha iyi sonu vereceini" ileri srmtr. Ayrca, d politikann maddi kazan ve kar hedefine dnk tutulmas gerektiini tavsiye etmitir. (viii) Prestij politikas zellikle emperyalist amal d politikalarn hedeflerine varmada yardmc aralardan biri olup, uluslararas ilikilerde "g gsterisinin" bir eit yanstlmasdr. rnek olarak Versail Konferansnda ABD Bakan Wilson iin unlar yazlmtr: "Wilson, Konferanstan nce, tm dnyada ve btn alarda hibir devlet adamna nasip olmam prestij ve manevi nfuza sahipti. Herkes ona gveniyordu. O, en byk orduya sahip olan ve sava sonu ekonominin anahtarlarn elinde tutan bir lkenin bakan ve temsilcisiydi. Yeryznn tm prensiplerini hizaya sokacak silahlar elinde tutuyordu." Konferans, Clemenceau (Fra), Wilson (ABD) ve L. George (ng) arasnda gemti. (ix)Bir lkede diplomasinin ulusal ve uluslararas sorunlara bak salkl deilse, yarglar yanltc olur. Ynetici ve uygulayclar kararsz ise, byle bir lkede d politika pek baarya ulaamaz. Yksek nitelikli bir diplomasi, ulusal gcn gizli kaynaklarn ortaya kararak, d politikada kullanlabilecek ara haline dntrr. Ulusal politikay desteklemek iin, ulusal kaynaklar kullanma konusundaki istek ve tenee sahip olmadka baar olmaz. (x) Nitekim Trkiye 1960'lardan beri Kbrs konusu, TrkYunan ilikileri nedeniyle Bat lkeleri ve bu lkelerin hkmetler dzeyindeki rgtleri ve hkmet d kurulular vastasyla srekli propaganda ve baskya maruz braklmaktadr. Yarattklar kamuoylar vastasyla Trkiye-Ermenistan, Ege sorunlar, PKK, Kuzey Irak ve insan haklar konusunda srekli bask altnda tutulmakta ve Trkiye ulusal gcnn gerektirdii enerjiyi sorunlarn zmnde deil, kenini bu lke ve kurululara kar savunmakta kullanmak zorunda braklmtr. (xi) Nitekim, d politika tartmalarna frsat verilmediini Atilla LHAN, bir yazda yle ifade eder:

"nn d politikada kimseye gvenmezdi. stikbalimizi sanki kan dkerek almamz da mevcut sistem bize ltfen vermitir. Bu yzden sistemden yana kmak, asla onu kzdrmamak lazmdr. Trkiye'nin hayati karlarn bile savunmak gerekse bu devlete ve millete gvenerek yaplmaz. Bundan srarla kanlr. devletleraras dengeleri kullanmakta, u ya da bu devlete yaranmakla zmlenmeye allr. stelik bunlar yaplrken de o kadar pasif, renksiz ve rkek davranlr ki, sonuta sistemin dikte ettiine boyun eildii halde, bu byk bir zafer gibi sunulur." 1950'lerden sonraki d politika uygulamalarn grdkten sonra, 1940 Tarda Trkiye'den toprak ve Boazlarn kontroln isteyen Rusya'ya kar rest eken nn'ye hi olmazsa birazck hakszlk edildii kanaatindeyim. (xii) Sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel alanlardaki batllama Atatrk'n gc ve millete tartlmaz biimdeki nderlik niteliinden kaynaklanmtr. 1830'lardan itibaren Osmanl aydn iinde bulunulan aprak ve kark durumlardan ancak, Batllama ile kurtulunabilecei noktasna gelmitir. Trk Kurtulu Sava da Bat fikir ve felsefesi ile yetimi, ancak Bat'ya kar savamak zorunda braklm Atatrk ve arkadalar tarafndan kazanlmtr. Mustafa Kemal ve arkadalar "ada uygarl" yakalamak iin, Trkiye'nin Batnn iinde yer almas gerektiine inanmlard. te bu inan, Bat uygarlna hayran, ada ve liberal ynetimin, Cumhuriyetin temelini atarken oluturmu olduu felsefedir. (xiii) Gerekten eyh Sait isyann kmasnda ngiltere'nin oynad roln nemi inkar edilemez. eyh Sait olaylar ile ilgili atmalarda binlerce asker ve sivil memleket evlad hayatm kaybetti. Sait de isyann bastrlmasn mteakip kaarken yakalanarak idam edilmitir. (xiv)MC tarafndan hazrlanan anlama, 3 Haziran 1926'da imzaland. Buna gre, Musul petrollerinden elde edilecek %10'luk pay 25 yllk karl, 500 bin sterlin zerinden denmesiyle tm haklarmz ortadan kalkm oldu. (xv) Bugnk BMO'nnde MC'den farkl olmadn tm dnya Kbrs'ta, Kemir'de, Afganistan'da, Ortadou'da, Krfez Krizinde, Somali'de, Bosna-Hersek'te, Karaba'da, eenya'da grd ve in'in Dou Trkistan'da yapt zulme ses kartmamasn, Arnavutluk olaylarnda sessiz kalmasn dnrsek, galiba ellerimizi bamzn arasna alp dnmek, meselelerimizi batnn gl lkelerinin insafsz zmne brakmamak zorunda olduumuzu anlamak zorundayz. (xvi) Ancak, rahmetli hocam Tahsin NAL'n dedii gibi, "Kerkk'e kadar olan yerlerde oturan kalabalk bir Trk nfus, 5 Haziran 1925'de imzalanan

bilig-6/Yaz97

45

antlama ile Arap idaresine (Irak) terk edilmi, her nedense, mesela Hatay'da olduu gibi buradaki Trkler iin yeni bir stat istenmemitir. (xvii) Sovyetler, 7 Austos 1946'da verdikleri bir nota ile, Postdamda ileri srdkleri istekleri Trkiye'den istediler. Trkiye, Sovyetlerin Boazlarn kontrol hususundaki isteklerinin ve toprak taleplerinin kesinlikle kabul edilemeyeceini 22 Austos 1946 tarihli kar nota ile bildirdi. Sovyetler ayrca Yunanistan'da komnist bir rejim kurarak bu lkeyi komnist kontrol altna sokma faaliyetleri bir i savaa dntr. (xviii) 1877-1878 Osmanl-Rus (93 Harbi) Osmanl'nn malup olmas ile bitti. Edirne dt. Douda Kars, Ardahan, Batum, Elekirt, Beyazt Ruslar tarafndan igal edildi. 1878'de nce Ayestefanos, sonra Berlin antlamalar imzaland. Bu anlamalardan sonra Osmanl'nn klmesi ve hzlanmas hzland. 1856 Paris Antlamas ile Osmanl'nn toprak btnln garanti eden Avrupa devletleri bundan vazgemeye baladlar. 28.02.1878 Ayestefanos Antlamas ile Sbistan, Karada, Romanya bamszlklarn kazand. Snrlar bugnknden ok daha byk olan Bulgaristan kuruldu. Bosna-Hersek Berlin Antlamas ile Avusturya'ya brakld. Elekirt ve Beyazt Osmanl'ya geri verildi. 1878'de Kbrs'n igalinden sonra ngiltere, 1881'de Msr' igal etti. Ayn tarihte Fransa Tunus'u topraklarna katt. 1876'da Anayasann iln edilmesi dahi bu paralanmay durduramad. 1911'de talya Trablus'u igal etti. 20.04.1912'de 12 aday igal etti. 8 Ekim 1912'de Balkan Savalar balad. Edirne dt. 12 Ekim 1912'den sonra Yunanllar tm Ege dalarn igal ettiler. ubat 1914'de Londra'da toplanan eliler konferansnda mroz ve Bozcaada dndaki btn adalar Yunanistan'a ve 12 ada talyanlara brakld. 1947'de 12 aday talya Yunanistan'a verdi. Lozan bar antlamas Ege adalarnn Yunanistan'a ve Kbrs'n ngiltere'ye braklmasn kabul ederek durum hukukileti. (xix) ngiltere, Yunanistan, Trkiye, Kbrs Rum ve Trk toplumlarnn taraf olduu uyumazlkta, taraflar kart grlerini iki toplumun eitlii ve ortaklk prensiplerine dayal egemen, bamsz ve lkesi btn bir devletin kurulmas suretiyle uzlatran Zrih-Londra Antlamalar ve bu antlamalarda yer alan esaslar uyarnca hazrlanm olan 1960 Lefkoe antlamalar, Kbrs sorunu ilgili taraflar arasmda hukuki bir zemine oturtmutu. Aslnda, 1950'lerde balayan Rum mcadelesi, Kbrs' ngiltere'den kurtararak bamsz yapmak iin deil, Ada'y Yunanistan'a balamak yani ENOSS iin balatmtr. O gnden beri sren mcadelede Kbrs Trkleri, Kilise nderliindeki bu Yunan-Rum isteklerini engellemeye almaktan ibarettir.

(xx) Trk-Yunan ilikileri, 1954-1960 dneminde Kbrs olaylarnn etkisinde kalarak geliti. Konuyu BM'e gtren Yunanistan, bata Kbrs'ta ki ngiliz ynetimi olmak zere, Trk toplumunu ve hatta lml ve Enosis konusuna olumlu bakmayan Rumlar da hedef alan bir terr rgtn, yani EOKA'y faaliyete geirdi. rgtn bana geen general GRVAS, Bapiskopos MAKAROSTa birlikte Trkleri yok etmek iin plnlarm yrtmeye baladlar. (xxi) 1960 Kbrs Anayasasnn getirdii dzenleme, nce 1959'da Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanan ZRH Antlamasyla ortaya kmtr. Bu antlamaya Kbrs Rum ve Trk toplumlarnn temsilcileri de imza koymulardr. Bu anlama ile iki toplumun Kbrs'ta iktidar nasl paylaacaklar belirlenmitir. 1960'da imzalanan KURUCU., GARANT ve TTFAK adn tayan antlama ile ngiltere, Yunanistan ve Trkiye tarafndan imzalanmtr. Trk ve Rum toplumlar tarafndan da imzalanmtr. Kurucu antlama, ngiliz sleri hari Kbrs Cumhuriyetini Kbrs Adas zerinde kuruyordu. Garanti antlamas ile Trkiye, Yunanistan ve ngiltere Kbrs Cumhuriyetinin bamszln, toprak btnln, gvenliini ve Anayasal dzenini garanti ediyordu. Son olarak Yunanistan, Trkiye ve iki toplumu temsilen Kbrs Cumhuriyeti bir ittifak anlamas imzalamlard. (xxii) Jojson Mektubunda 1947 tarihli Trk Amerikan Yardm Antlamasna gre, Trkiye verilen askeri yardm malzemesinin Kbrs'ta kullanlamayacan hatrlatyor ve Kbrs'a mdahale eden Trkiye'ye Sovyetler mdahale ederse, NATO Trkiye'yi korumayabilir, diyordu. Bu mektup Trkiye'de infial uyandrd. Ama buna ramen, Trkiye 8-9 Austos 1964'te Erenky'deki Trk Mcahitleri kuatan Rum etelerine Bar Gc engel olmamas zerine, bu blgeye hava harekt dzenleyerek Rum saldrlarn pskrtmtr. (xxiii) Bar Harekt, nce Yunanistan'da Cuntann sonunu getirdi. 25 Temmuz'da balayan Cenevre grmelerinde atekes koullarna uyulaca kararlatrld. 8-13 Austos 1974 grmeleri baarszlkla bitince 14 Austos 1974'te KNC BARI HAREKTI balad. gn iinde Trk kuvvetleri KKTC'nin bugnk topraklarn oluturan blgeyi kontrol altna ald. Yunan ordusu, Trkiye ile sava gze alamad. Cuntann devrilmesinden sonra iktidara gelen KARAMANLS, Trkiye'nin mdahalesine engel olmayan Bat'y protesto etmek iin NATO'dan ayrld. Askeri kanattan ekilen Yunanistan'n tekrar dnmesi Trkiye'nin onaylamas ile mmknd. Maalesef, 1980'deki htilal lideri Kenan Evren, NATO Komutan general ROGERS'n Ege hava sahasnda Yunanistan tara-

bilig-6/Yaz97

46

tndan kartlan sorunlar zecei szne karlk Yunanistan'n NATO'ya dnmesine msaade etti. (xxiv) Nitekim, Yunan Cuntasnn kuvvetli adam general Yoanides Bat Trakya'daki Yunan kuvvetlerinin Trkiye'ye kar saldrya gemesini istemise de, bu istek, cuntann dier yeleri tarafndan nlenmitir. (xxv) Trkiye, ABD'nin giriimlerini dikkate alarak GK'nn 353 sayl kararn kabul ederek 22 Temmuz 1974'te saat 17.00'den itibaren atekes kararn kabul etmi ve buna uymutur. Yine 353 sayl karara uyarak Trkiye, Yunanistan ve ngiltere 25 Temmuz 1974'te Cenevre'de toplandlar. 30 Temmuz 1974'te Cenevre Deklarasyonunu yaymladlar. Bu deklarasyona ramen Yunan ve Rum kuvvetleri, Trk blgeleri etrafndaki muhasaray kaldrmadlar. Atekese riayet etmeyerek arpmalara devam ettiler. Bunun zerine Rauf Denkta'la Rum toplumu lideri Glafkos Klerides'in de katld kinci Cenevre toplants 14 Austos 1974 sabah Trk heyeti tarafndan kesilerek 2. Kbrs Bar harekt balatld. Bu harektn sonunda Trk kuvvetleri Magusa-LefkoeKokina-Lefke hattna ulaarak adann yaklak %36'sn ele geirdi. 11 yllk Trk toplumunun zdrabn grmeyen Bat, 2. Harekta ok byk tepki gsterdi. Bu tepkinin en serti Sovyetlerle ABD'den geldi. (xxvi) Silah ambargosuna Trkiye'nin cevab 13 ubat 1975'te Kbrs Trk Federe Devletini kurdurmak biiminde olmutur. Bu gelime hem Trkiye'nin ve hem de Trk toplumunun Kbrs'taki durumunu daha da glendirmitir. Ayrca Trkiye, 26 Temmuz 1969 tarihli Trk-Amerikan Savunma birlii Anlamasn (Defense Cooperation Agreement) yrrlkten kaldrd ve Trkiye'de tm ABD s ve tesislerini TSK'nn kontrol ve gzetimi altna ald. Ambargo, 26.07.1978'de kaldrld ve ABD ile SEB Anlamas (Defence and Economic Cooperation Agreement) 29.03.1980'de imzaland. (xxvii) Trkiye ambargonun hafifletilmesi umuduyla bir iyi niyet jesti olarak baz birliklerini ekecei szn verdi. Ancak, ABD tm dikkatini Camp David Anlamasyla Msr-srail grmelerine evirmiti. Trkiye'nin o srada bir ncelii ABD gndeminde yoktu. (xxviii) Toplumlararas grmelerin ilki 28 Nisan-1 Mays 1975'te Viyana'da yapld. Drt toplantda bir sonu elde edilemedi. 27 Ocak 1977'de Denkta-Makarios zirvesi yapld. 12 ubat 1977'de Denkta ile Makarios arasnda 4 maddelik bir anlama imzaland. Anlamada iki temel unsur vard. lki, iki topluma dayal Federal bir cumhuriyet kurulacaktr. kincisi, federe devletlerin toprak dzenlenmesini ekonomik yeterlilik, verimlilik ve toprak mlkiyeti prensiplerine gre yaplacaktr.

03.08.1977'de Makarios ld. S. Kyprianu Cumhurbakan seildi. Toplumlararas grmeler de kmaza girdi. Bu arada ortaya atlan ABD pln federal sistemi kabul etmekle beraber, Trk toplumunun haklar, 1960 Anayasasndan da geri gtrlyordu. Bu tarihten sonra yaplan toplumlararas grmelerde bir mutabakata varlamad. Ancak, Trk toplumu bu tarihten sonra Kbrs'ta sahip olduu durumdan ikayeti olmamtr. (xxix) 09 Aralk 1983 Banglade'in Dacca kentinde toplanan slam Konferansnda bata Pakistan ve Banglade'in tanyaca midi vard. Ancak, Denkta'n dedii gibi "ABD'nin basks" dost lkelerin KKTC'yi tanmasn engelledi. (xxx) Gali Fikirler dizisinin bu kararla onaylanmas, grmelerin akn deitirmi ve Haziran 1992'de New York, Temmuz-Austos 1992'de ikinci New York grmeleri yaplmtr. (xxxi) Gali Fikirler dizisinde genel esaslar, ynlendirici ilkeler, federasyonun anayasal ynleri, gvenlik ve garanti, yer deitirmi kiiler, ekonomik geliime toplanm ilkeleri iermektedir. Genel ereve anlama, her iki toplum tarafndan ayr ayr referandumla onaylandktan sonra geerli olacaktr. Anayasal adan iki toplum ve iki kesimli federal cumhuriyet kurulacaktr. ki toplum ilikileri aznlk ve ounluk ilikisinde olmayacaktr. Federal devlet kurma veya baka bir lke ile birlemeyecektir. ki toplum siyasal adan eit olacaktr. Her iki toplum, dierinin kimlik ve btnln tanyacaktr. Gali'ye gre, zm iki tarafn da kabul edecei bir zm olmalyd. Federal yap iki kesimli de olsa, egemenlik tek bir uluslararas kiilik olmalyd. ki meclisli yapda alt meclis 70/30 ve st mecliste 50/50 orannda temsil edileceklerdir. (xxxii) 14 Kasm 1992 Milliyet Gazetesi. (xxxiii) 789 sayl karara Rum taraf da farkl tepkiler gstermitir. Birinci grup, bu kararn Rumlarn elinde gl silah olduunu savunurken; ikinci grup 789'un nemli deiiklikler yaplmas halinde kabul edilebileceini beyan etmilerdir. nc grup ise, Gali Fikirler dizisi Adann Trklemesine yol aacaktr, iddiasnda bulunmulardr. (xxxiv) 889 sayl kararda gven artrc nlemlerin domas iin Kbrs'ta taraflardan savunma harcamalarnn kstlanmas da istendi. Adadaki mevcut durumun savunulamayacan belirten GK, daha nce gven artrc nlemler erevesinde yer alan HARTA konusundan hi sz etmedi. GK, Rumlara uyar niteliinde mesajlar gnderirken, hatta GK raporunda Rumlardan paranoyak diye sz edilirken, Trkiye'nin tutumundan memnunluk duyulduu belirtilerek, GA olarak dnlen ve Mara'n BM denetimine verilmesine karlk Lefkoa Uluslararas havaalannn trafie almasn ngren

bilig-6/Yaz97

47

mini pakete verdii destekten memnuniyeti ifade edildi. Konsey, Adadaki BM Bar Gcnn (UNFICYP) grev sresini 6 ay daha, 15 Haziran 1994'e kadar uzatt. Denkta, 889 sayl kararda Rum ynetiminden "Kbrs Hkmeti" olarak sz edildiine dikkate ekerek "Karar kabul etmiyoruz" dedi. (xxxv) Nitekim R. DENKTA, BM'nin Trk tarafndan ' karlksz olarak Mara' Rumlara vermek istediini belirterek, Trk tarafna sorulmadan GA paketinde kendileri aleyhine deiiklik yapldn vurgulamtr. Rumlarn tek hedefinin Mara'a girmek olduunu belirten Denkta, "Rum tarafnn istemem dedii bir anlamay yapmamz bizden isteniyor. Rum taraf anlamay reddedince verdiimiz tavizler ayamza yapp kalacak ve gelecek mzakerelere bir adm ileride balayacaklardr." demitir. Nitekim, B. GAL, GK'ye sunduu ara raporda Trk tarafm GA paketine cevap vermemekle sulamtr. (xxxvi) 10 Mart 1994 tarih ve 902; 15.06.1994 tarih ve 927; 29.07.1994 tarih ve 939; 21.12.1994 tarih ve 969; 23.06.1994 tarih ve 1000; 19.12.1995 tarih ve 1032; 27.06.1996 tarih ve 1062 ve 23.12.1996 tarih ve 1092 sayl kararlar almtr. (xxxvii) Nitekim, 24 Ocak 1994 tarihli bir demecinde Yunan Dileri Bakan PANGALOS, "Kbrs, Trkiye'nin AB'ye girmesinin anahtardr. Kbrs sorunu zlmeden Trkiye AB'ye giremz. nk, Yunanistan bunu her zaman veto edecektir. Kbrs sorununun cmnde Trklerin istedii siyasi eitlik hakk asla kabul edilemez." demitir. (xxxviii) Ancak, Krfez Savann iyi bir ie yarad da sylenebilir. Bu sava Kuveyt gibi zengin petrol kaynaklarna sahip blgenin Irak'n eline gemesiyle Saddam Hseyin gibi bir diktatrn blgenin ve dnyann bana bel olmasn nlemitir. Fakat paralanm ve blnm bir Irak'ta, Kuveyt'i kendisine katm gl bir Irak gibi Trkiye'nin karlarna ters der. Blgedeki istikrar ve dengeleri bozar. Kuveyt petrolleriyle devlemi bir Irak, Trkiye iin bir tehdit unsuru olur. (xxxix) 1. 05.1994 tarihli Milliyet Gazetesi ve Kanal D'ye yapt aklama. (xl) Gerekten Trkiye'nin Kuzey Irak politikalarnda ve eki G konusunda kmazlar vard. nk, eki G Kuzey hak sorununu Irak'n kendi bn-

yesi iinde zmn nlemitir. Kuzey Irak'taki Krtleri koruyucu emsiye altna almakla onlar bamszlk yolunda cesaretlendirmi ve Irak'la uzlamaz duruma sokmutur ve ilikiler askda kalmtr. Boru hatt rmeye terk edilmi, buradan elde edilen gelir ve ucuz petrol ithali ortadan kalkmtr. Kuzey hak Krtlerinin Bat tarafndan eki G vastasyla korunmas, ileride blgedeki ayrlk unsurlar emsal tekil edebilir ve ayn yntem Trkiye'ye kar da kullanlabilir. Ayrca eki G, Trkiye'de bir takm zararl faaliyetlerde bulunmutur. zinsiz uular yapmtr. Kontrolmzden kmtr. ABD ua (eki Gteki) kendi helikopterini vurarak 26 kiinin lmne neden olmutur. (xli) Nitekim, eski Cumhurbakan Kenan Evren, "eki G artk zarar vermeye balad. Ama, Trkiye'de hangi hkmet gelirse gelsin eki Gc kaldramaz. nk ABD'ye ok bamlyz." derken, eski Genelkurmay Bakan Doan Gre de, eki Gcn blgeye yerlemesinden sonra PKK'nn glendiini vurgulamtr. (bkz. 23.06.1995 Hrriyet Gazetesi); eki G blgeye geldikten sonra maalesef eitli vukuatlar iledi. Bunda eki Gcn tamamen Trk komuta kontrolnde olmamasnn da etkisi byktr. (xlii) Artk herkesin bildii gibi NGO'lar ile bunlar blgeye gnderen ve destekleyen devletlerin derdi Krtlere olan derin sevgilerinden kaynaklanmamaktadr. Irak petrollerinin Bat pazarlarna kesintisiz akmasn temin ve Krt unsurunu blge lkeleri hak, ran ve Trkiye zerinde bir bask vastas olarak kullanmaktr. Eer Trkiye Batnn izdii rotann dna karsa, ayn kart Trkiye iin de oynanmaktan ekinilmeyecektir. Batnn, NGOTarn ve BM'in bu tutumu, Krtlerin ok madur olan bir toplum durumuna dmesine sebep olmu ve dnya kamuoyu ve basn bunu byle alglamtr. Halbuki ayn blgedeki Trkmenlerin durumu hi kimsenin aklna dahi gelmemitir. Eyll 1996'da Barzani'nin Saddam desteinde Erbil ve Sleymaniye'yi ele geirmesinden sonra, NGO'lar Trkiye zerinden blgeyi terk etmitir. NGO'dan byk lde yararlanan KDP ve KYB bu ayrltan pek memnun olmamlardr.

KAYNAKLAR AKANT, . 1992 BM Genel Sekreteri ve Kbrs, Milliyet, 02.12.1992. AKN, A. 1969 Atatrk'n D Politika lkeleri ve Diplomasisi, stanbul.

bilig-6/Yaz97

48
ARI, . Uluslararas likiler. ARMAOGLU, F. 1993 Ermenistan Konusu, Tercman Gazetesi. 22.02.1993. 1980, 1991 Ankara. BARRACLOUGH, G An Introduction to Contem 1966 porary Historv, London. BATUR, Nur. 1994 KKTC'ye Abluka Kapda, Milliyet Gazetesi, 02.06.1994. KAPANI, M. 1978 Milletleraras Tekilatlar BLGE, ESMER, GNLBOL, KRKOLU, OLMAN, SAR, SANDER, SEZER, 1989 Olaylarla Trk D Politikas, 1919-1990, 7. Bask, s. 338-385. BRAND,M. 1994 BM KIBRIS konusunda aka oyun oynuyor, Milliyet Gazetesi, 06.04.1994. ANDAR, C. 1994 CLAUDE, L. 1965 Kbrs: Trkiye'nin D Politikas Var m?. Sabah, 02.06.1994. The mpact of public opinion Upan Foreign Poicy and Diplamacy, London. Uluslararas Politikaya Giri. ERGN, F. Uluslararas Politik Stratejileri. ERGN Sedat. 1994 iller ile Denkta'n Uzlat ereve, Hrriyet Gazetesi, 24.02.1994. KEYNES, J. H. 1919 The Councl Of For Paris (Essays and Sketches in Biography'dan aktaran F. Ergin.) ada Damat Feritler, Ali Kemaller Denkta'a Kar, Trkiye Gazetesi, 08.06.1994. GREL, . 1993 LHAN, A. 1992 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914GLBOL, M. Uluslararas politika. Tarihsel Boyut inde Trk Yunan likileri (1821-1993), Ank iki D politika Anlay, Meydan Gazetesi, 01.09.1992. Politika Bilimine Giri, Ankara. Birliine yelii, Gvenlik Kuvvetler Dergisi, Kasm, s.30, sf. 1722. FRANKEL, J. 1963 The Making of Foreign Policy, London.

BELK, M.

KILI, Altemur. 1994

KOCAOGLU, A. Mehmet Uluslararas likiler, 1993 Ankara. ran, Krtlk ve PKK, Avrasya Dosyas, c.2, s. 1. Ortadou ve Krt Kuman, Avrasya Dosyas, c.2, s. 2. Suriye ve PKK, Avrasya Dosyas, c.2, s.3 Kuzey Irak ve Petrol, Avrasya Dosyas, c. 3, s. 1. Millet-i Sadka'dan Ermeni Mezalimine, c.2, s.4. Bosnal Mslmanlarn Acs, Avrasya Dosyas, c.3, s.3. Rusya Emperyalist ve Yaylmac Bir lkedir, Avrasya Dosyas, c.3, s.4.

COPLN, W.

EVRAN, 1996 Trkiye-Avrupa likileri erevesinde Kbrs'n Avrupa bilig-6/Yaz '97

bilig-6/Yaz97

49

East 1914-1956, London. Adalet Datmayan Bir Mahkeme, Yeni Forum, c.17, s.326. Byk Glerin Satran Tahtas: Afganistan, Yeni Forum, c.17, s.330. KOHEN, S. 1994 1994 1993 1993 1995 KOYAN, H. 1946 Krtler ve ark syanlar I. eyh Sait syan, Ankara. Trk-ngiliz likileri, Ankara. The Legal Status in International Law of the Turkish Cypriot and the Greek Cypriot Cummunities in Cyprus. LEVS, G.L. 1955 LONGRGG, 1986 LUCE, H.C. 1935 MANSALI, Erol 1994 Mosul and it's Minorities, Londra. Turkey, New York: Frederick A. Praeger. ZTRK, 0.I 1996 Denkta'a Bask m? Milliyet Gazetesi, 19.04.1994. Gven Azaltc nlemler, Milliyet Gazates, 27.04.1994. Somali'de Neler Oluyor, Milliyet, 08.12.1993. Somali'de Yeni Umut, Milliyet, 17.03.1993 Nihayet Bu Kez Oldu, Milliyet, 31.08.1995 MORGENTHAU, H. J. 1968 Poltics Among Nation: A struggle For Power and Peace, New York. Uluslararas Politika. OLSON, R. 1996

Krt Sorunu ve Trk D Politikas, Avrasya Dosyas, c.3, s.2, Yaz. Uluslararas Mali Kurulular, Ankara. Musul ve Krdistan Sorunu. Balangcndan Gnmze eki G Olay, Milliyet, 22-25 Mart 1996. Somali, Silahl Kuvvetler Dergisi, Yl.112, s.316 ANKA'nn Ykselii ve D, Ankara. Kbrs Gerei, 26.04.1994. D Politika ve Parlamento, Ankara. American Foreign Policy Since YVorld War II, New York. Kbrs Uyumazl ve Milletleraras Hukuk, stanbul. Trk-Arap likileri: Madalyonun ikinci Yz, Ortadou Dergisi, c.6, s.5. TrkD Politikasna Ynveren Etkenler, (1923-1968), SBF Dergisi, c23, s.3 Irak ve Blgedeki Yardm Kurulular, Avrasya Dosyas, c.3, s.4,K. Yearbook of the United Nations. Yearbook of the United Nations

NEN, S. 1993

KE, M.K.

KRKOLU . 1978 LEGH, M. PEHLVANLI, ERM,H. 1993 SANDER, O. 1987 SERTOLU, S 1994 SOYSAL, M. 1964 SPANIER, J. 1965 TOLUNER, S. 1977 OLMAN, H. Yeni Kbrs Raporunun Getirdii Amazlar, Milliyet, 05.06.1994. 1966

Oil in the Middle East, Londra.

MANZADE, D. 1994 Kbrs Problemi Nasl zlr?, Milliyet, 31.05.1994. 1994 Kbrs Sorununda Yine Gaflete Dmeyelim, Trkiye Gazetesi, 04. ubat 1994. MONREO, E. 1963 Britian's Movement in the Middle

YILMAZ, B. A. 1996

1974 1975

bilig-6/Yaz97

50

MALKAR TRKLERNE YAPILAN ZULM

Halklarn kendi z yurtlarndan baka yerlere zorla srgn edilmesi, XX. Yzyln en byk insanlk suudur, kara lekesidir. SSCB'ye Stalin'in bakanlk yapt dnemden nce, SSCB'nin 12 halk vatana ihanet iddiasyla zulm grmlerdi. Daha sonda bu halklarn sahip olduklar devletler tasfiye edildi. 1944 ylnn ilkbaharnda, II. Dnya Savandan yeni km olan Kabardey-Malkar Otonom Cumhuriyeti var gcyle sava yaralarn sarmaya alyordu. Nazilerin, lkeden geri pskrtlmesinden bu yana 1 yldan fazla bir zaman gemiti. Malkar Trkleri, hayatlarn yeniden tanzim etmek iin canla bala urayorlard. Bir gece yars, yarm saat iinde, topyekn bir halkn z yurdundan srgn edilebilecei hi kimsenin aklnn ucuna bile gelmiyordu... 8 Mart, Malkarhlarn yas gndr. Bu gn, Stalin soykrmnn zulmne urayan Malkar halknn alad ac bir gndr. 50 yl nce, SSCB Devlet Gvenlik Komitesinin kararyla; Malkar halk, yzyllardr yaadklar z yurtlarndan Orta Asya'ya srgn edildiler. Ksa bir sre nce ayn zulm Karaayllar, Kalmuklar, een-ngular da grmlerdi. 1930'lu yllarn sonlarna doru Kore aslllar, Alman aslllar ve Krm Trkleri de ayn akbete uramlard. Srgne tabi tutulanlarn says yaklak 3.200.000 kadardr. Malkarhlarn srgn hakknda, KabardeyBalkar Komnist Partisi I. Sekreteri Z.D. Kumehov anlarnda unlar anlatyor: "25 ubat'ta, saat 9.00'da Kobulov beni ard. Yannda Beriya, Serov, Bziava ve Filatov vard. Bziava ve Filatov, KabardeyMalkar OSSC'nin Gvenlik Komitesi Halk Komiserliinin Bakanlk grevlerini yapmlard. Beriya ok kzgnd. Beni grnce Kabardey-Malkar OSSC'ye kfrler yadrd. Elbrus dan Almanlara verdiniz diye bararak hmla ayaa kalkt. Biraz dnceli bir tavrla, Kabardey-Malkar OSSC'deki Malkarllar srgn edeceiz dedi. Ben, lkedeki siyasi durumu ksaca rapor ettim. Beriya, Kabardey-Malkar SSC

Hac-Murat SABANCI Aktaran: Adilhan ADLOLU

bilig-6/Yaz97

51

hainler yuvas haline geldii iin bu hainlerin srgn edilmesine karar verildi diye ekledi... 2 Mart 1944 tarihinde Nalik ehrine zel bir trenle Beriya geldi. Kobulov ve Mamulov da onunla birlikteydi. Ben, Bziava ve Filatov onlar tren garnda karladk. Daha sonra bir otomobile binerek Elbrus dana doru yol almaya baladk. Beriya, bana (Kumehov'a) dnerek, Elbrus evresini Grcstan'a ilhak etmeyi dnyoruz. Malkarllar buradan sreceiz. Kabardeyler buralar gerektii gibi deerlendiremezler. Bu yzden en dorusu Grcstan 'a balamak dedi... " Anlarndan anlaldna gre , Z.D. Kumehov, Malkarllarn srgn iin hazrlk yapldm, 1944 ylnn 2 Martndan itibaren biliyordu. Devletin banda olan kii (Kumehov) o srada lkede olup biten her eyden mutlak haberdard. Bu yzden tm gerekleri olduu gibi sylemesi gerekirdi. Dorusu da buydu. Ancak, Kumehov anlarnda baz gerekleri gz ard etmi ve yazmam. Z.D. Kumehov, dorusunu sylemek gerekirse, bu konuda ok hataldr ve suludur. nk gerekleri sylemedii iin, Malkarllarn srgn ediliinde onun byk pay vardr. Bunun iin de kendisini temize karmak iin anlarnda bu konuya hi deinmiyor. Mehur tarihi A. Nekri: "Brokratlarn uygulad kararlar mutlak surette Stalin 'in ve onun evresinde bulunanlarn bilgisi dahilindeydi dncesini bir kenara brakmak gerekir. Rusya 'nn brokrasisinin uzun bir gemii vardr. Rusya brokrasi konusunda ok tehlikeli ve tecrbelidir. Ta ki, Bizans zamannda bile Moskova'daki papazlar kendilerine ar tarafndan iletilen buyruklar ou zaman smen alt yaparak ar uyutmay baarmlardr. Eski Rusya'da iler kat zerinde ustalkla yaplyordu " diyor... Halklarn srgn hakknda alnacak kararlar ve yaplacak uygulamalar bir gnlk i deildi. Bu yzden eitli makam ve birimlerden gelecek bilgilerin iyice deerlendirilmesi gerekirdi. Bu bilgiler; Komnist Partisinden,

Devlet Gvenlik Komitesinden ve Genel Kurmay Bakanlndan geliyordu. Szgelimi, Kalmuklarn srgnyle ilgili, Kalmukya Komnist Partisi I. Sekreteri P.F. Kasatkin'in, SSCB Komnist Partisine gnderdii rapor, Kalmuklarn srgn iin ok nemli bir sebeptir. Ki, SSCB yetkililerine sadece P.F. Kasatkin'den gelen rapor bile yeterliydi. Ayn ekilde, Krm'da Komnist hareketlerinin lideri olan A.N. Mokroskov ile A.V. Martmov'un, Krm Trkleri ile Almanlar arasndaki ibirliini anlatan raporlar da, Krm Trklerinin srgn iin sebep gsterilmiti. 20 ubat 1944'te, SSCB ileri Bakanl Halk Komiserlii-Gvenlik Komitesi Bakam L.P. Beriya, zel bir trenle eenistan'm bakenti Grozni'ye geldi. Yannda General .A. Serov, General B.Z. Kobulov ve SSCB Gizli Polis Tekilat eflerinden S.S. Mamulov da vard. een-ngularm srgnyle L.P. Beriya bizzat kendisi ilgilenmek istiyordu. Bununla birlikte Kabardey-Malkar OSSC'deki durumu da yakndan incelemek istiyordu. ok gemeden, Kabardey-Malkar'daki durumu anlatan bir rapor sunuldu kendisine. Rapor iki blmden oluuyordu. Birinci blmnde; Malkar'n Elbrus, egem, Holam-Bzmg, erek blgelerinde yaayan halkn nfuslarr ve bu blgeler hakknda ayrntl bilgiler yer alyordu. Raporun ikinci blm yle bir cmleyle balyordu: "Malkarllarn, SSCB ve Komnist Partisinin byk yardmlarna ramen, Almanlarla ibirlii yaptklar anlalmtr." Rapor, ikinci blmnn banda verilen bu cmleyi destekler mahiyetteki bilgilerle srp gidiyor. Szgelimi, Malkarllarn Komnist devrime kar olumsuz tutumlar, milliyeti eilimleri, II. Dnya Sava srasnda ordudan firar ederek eteler kurduklar hakknda bilgiler yer alyordu. Raporun sonu blmnde yazlanlar unlard: "Btn bu bilgilerden de anlalaca zere, Malkarllarn, Kabardey-Malkar OSSC'den srgn edilmeleri uygun olacaktr..." Raporun altnda Kabardey-Malkar OSSC Komnist Partisi I. Sekreteri Z.D. Kumehov, Kabardey-Malkar OSSC ileri Bakanl Halk Komiseri K.P. Bziava ve Kabardey-Malkar OSSC Devlet

bilig-6/Yaz97

52

Gvenlik Komitesi imzalar vard.

Bakan

S..

Filatov'un

Bu rapor, Kabardey-Malkar OSSC'nin dier st dzey yetkililerine gsterilmeden, dorudan Beriya'ya, 24 ubat'ta Orconikidze'de verildi. Ayn gn Beriya, Stalin'e bir telgraf ekti: "een-ngularn srgn edilmesi ii tamamlandktan sonra; bu i iin grevlendirilmi olan askerlerin bir blmnn Malkarllarm srgn iin Kuzey Kafkasya'da kalmalarnn uygun olacan dnyorum. Bu operasyonun 15-20 Mart'a kadar tamamlanmasn gz nnde bulunduruyorum. Eer siz de uygun grrseniz, Moskova 'ya dnmeden nce Malkarllarm srgn iini de tamamlamak istiyorum. Emirlerinizi bekliyorum..." Beriya, 24 ubat'ta Orconikidze'ye doru yola kyor. Burada bir toplant yapld. Toplantya, Kabardey-Malkar' Komnist Partisi I. Sekreteri Z.D. Kumehov, Orconikidze Blge Komitesi Sekreterliinin Muhasip Yardmcs omay Uyanayev de arlmt. Kabardey-Malkar Yksek Sovyet uras Bakam smail Ulbaev bu srada Moskova'da bulunuyordu. omay Uyanayev onun yerine arlmt. Stalin, Beriya' nn telgrafna ertesi gn cevap vererek, Beriya'nn grlerine katldn, gerekenin yaplmasn bildiriyor. 25 ubat'ta, Beriya ve Kumehov, Orconikidze'de buluuyorlar. Beriya, Malkarllarm srgn edilmesi ynnde karar alndm Kumehov' bildiriyor. omay Uyanayev, Malkarl olduu iin, toplantya alnmyor. Toplantda, Kumehov da konutu. Herhalde Bziava ve Filatov'la birlikte, Malkarllarm srgn edilmesinin uygun olacan sylemilerdi. 26 ubat 1944 tarihinde, SSCB'nin NKVD'sinden (ileri Bakanl Halk Komitesi Bakanl) "Kabardey-Malkar OSSC'den Malkarllarm srgn edilmesiyle ilgili iler hakknda" bir emir kt. Bu emrin altnda L.P. Beriya'nn da imzas vard. Yaplacak iler unlard: "Operasyon iin be komite kurulacaktr. Birinci komite Elbrus

blgesinde kurulacak ve Aa Baksan 'da tekilatlanacaktr. Bu komitenin bana General Petrov, yardmclklarna Albay Drojenko ve Binba Afanasenko getirilecektir, ikinci komite egem blgesinde kurulacak ve Aa egem blgesinde tekilatlanacaktr. Komitenin bana General Proin, yardmclklarna Albay Partshaladze ve Albay evtsov getirilecektir. nc komite Holam-Bzng blgesinde kurulacak ve Kahatav kynde tekilatlanacaktr. Komitenin bana Yarbay estakov, yardmclklarna Yarbay Krasnov ve Yarbay Kamenev getirilecektir. Drdnc komite erek blgesinde kurulacak ve Kospart kynde tekilatlanacaktr. Komitenin bana Devlet Gvenlik Komitesi Komiserlerinden Klepov, yardmclklarna Albay Alekseyev ve Yarbay Hapov getirilecektir. Beinci komite Nalik'te kurulacak; Tal-Kala, Habaz ve Kiibalk'ta tekilatlanacaktr. Komitenin bana Devlet Gvenlik Komitesi Yarbaylarndan Zolotov, yardmclklarna Milis Gc'nden Albay Egorov ve Albay Harkov getirilecektir. Operasyonun planlanmas ve icras General Piyaev tarafndan ynetilecek, yardmclklarna Kabardey-Malkar OSSC ileri Bakanl Halk Komiseri ve Devlet Gvenlik Komitesi Albay Bziava ile Albay Filatov ve General Sladkovi getirilecektir. Operasyonun icras iin NKVD 'nin u birimlerinden faydalanlacaktr: Moskova Piyade Birliinin 10'uncu blm, 23'nc Askeri Birliin 263, 266, 136, 170'inci blmleri, 3'nc Zrhl Birlikler, Moskova Askeri Yksek Teknik Okulundan muhtelif bran ve sayda personel, Saratov Askeri Yksek Teknik Okulundan muhtelif bran ve sayda personel, Orconikidze'deki snr birlikleri, velhasl hepsi 17 bin asker grevlendirilecektir..."

bilig-6/Yaz97

53

Bunlardan baka, bu i iin NKVD ile NKGB (Devlet Gvenlik Halk Komitesi - Mehur KGB'nin babas)'den 4 bin kii grevlendirilmesine karar verildi. Ayrca Malkarllarm srgn iin NKVD'nin 244'nc blmnn de grevlendirilmesine karar verildi. NKVD'nin askeri birliklerinin 1 Mart 1944 tarihinde Nalik'te olmalar gerekiyordu. Operasyon birlikleri ise 5 Mart gn Nalik'te olacaklard. Operasyon komitelerinin bakanlarna verilen emir yleydi: "Malkarllarm yaad kyler kuatldktan sonra, raporlardaki listelerde bildirilmi olan, Sovyet dzenine kar olan kiilertutuklanacaktr. Bu iler tamamlandktan sonraMalkarllar srgn edilecek... " Btn bu gerekletirilecek olan zulmn yetkili ve sorumlular arasnda u isimler vardr: SSCB'nin NKGB'sinin 3. Bakan ve Devlet Gvenlik Komitesi'nin 3. Komiseri Milteyin, Moskova 1. Piyade Askeri Birliklerine Bal Zrhl Birlikler Komutan linskiy, SSCB'nin NKVD'sinin askeri komutanlarndan General Bkov, Moskova 1. Piyade Askeri Birliklerinin Muhaberat Komutam Fednskiy, SSCB'nin NKVD'sinin Lojistik Birlikler Komutan Yardmcs Yarbay Brodskiy... Operasyonun 10 Mart 1944 tarihinde , balatlmas karar alnd. Operasyon, NKVD'nin 29 Ocak 1944 tarihli kararnamesine dayandrlacakt. Malkarllarm srgn iinde; 5 General, Devlet Gvenlik Komitesinden 2 Komiser ve 17 bin askerden oluan askeri birlikler, NKVD ve NKGB'den 4 bin asker grevlendirilmiti. Askeri birliklerin byk ounluu daha nce eenngularm srgnnde grev yaptklar iin bu ite tecrbeliydiler!.. Beriya, 29 ubat 1944 tarihinde Stalin'e bir telgraf daha gnderiyor: "Malkarllar srgn etme almalarnn hazrlklar 10 Mart'a kadar tamamlanm olacak. 15 Mart'ta Malkarllar srgn edilecek. Biz imdi buradaki (een-ngu) ilerimizi

bitirmek zereyiz. Buradan Kabardey-Malkar'a geeceiz. Orada bir gn kalacaz ve iimiz bittikten sonra dorudan Moskova 'ya dneceiz... " 2 Mart 1944'te Beriya zel bir trenle Nalik ehrine geldi. Yannda yine General Kobulov ile General Mamulov vard. Kumehov, Filatov ve Bziava'nn refakatiyle Elbrus evresini dolatlar. Baksan ve Trnavuz blgelerini incelediler. Beriya srekli kendi kafasndan planlar yapyordu. Kuzey Kafkasya'nn snrlarnn deiecei kesindi. Bu i ncelikle een-ngu ve Karaay-Malkarllarn z yurtlarndan srgn edilmesiyle balamt. Ama belliydi: Bu halklar kendi topraklarndan bir daha geri dnmemek zere zorla karlacak ve onlarn topraklar bakalarnca paylalacakt... Daha Malkarllarm srgnne bir gn kala, 7 Mart 1944 tarihinde, Kurp blgesinin byk bir ksm Kabardey-Malkar OSSC'den alnmt. Buna halkn bir itiraz olamamt. nk devletin bandakiler byle uygun grmlerdi!.. Beriya ve Kumehov, Malkarllara ait olan topraklarn nasl paylalaca konusuna mutabakat saladlar. Daha sonralar, 8 Nisan 1944 tarihinde SSCB Yksek Sovyet urasnn bir kararnamesiyle bu mutabakat kanuni bir gle pekitirilmitir. Elbrus ve evresi Grcstan SSC'ye, geri kalan topraklar da Kabardeylere verildi. Beriya, Moskova'ya dndkten soma, Malkarllar srgn edilmesi kararn SSCB Devlet Gvenlik Komitesinin gr ve onayna sundu. 5 Mart gn, Devlet Gvenlik Komitesi, Stalin'in bakanlnda toplanarak kararn aklad: "Kabardey-Malkar OSSCde yaayan btn Malkarllarm (Kazakistan SSC'ye 24 bin, Krgzistan SSC'ye 15 bin) srgn edilmesi uygun grlmtr..." Malkarllarm srgn edilmesiyle ilgili bu karar, een-ngularm srgn edilmesi hakkndaki 31 Ocak 1944 tarihli karara eklenmitir. 5 Mart 1944 tarihinde askerler; Malkarllarm yaad yerleri kuattlar. Halka, "Askerlerin dinlenmek iin geldikleri" syleniyordu. Halk da bunun iin ellerinden

bilig-6/Yaz97

54

geldii kadar askerlere misafirperverlik etmeye alyordu!.. NKVD'nin kararnamesi 7 Mart gn Bziava'nn eline ulat. Bziava vakit kaybetmeden, gelen emri General Piyaev'e ve Filatov'a iletti. Ayn gn, Z.D. Kumehov bir toplant yapt. Toplantya katlan Malkarl yneticiler: erek Blgesi I. Sekreteri C. Zalihanov, Holam-Bzmg Blgesi I. Sekreteri M. Attoyev, egem Blgesi I. Sekreteri M. Babayev, Elbrus Blgesi I. Sekreteri C. Nastayev'di. Kumehov ilk nce General Serov'a sz verdi. Serov, sz uzatmadan hemen konuya girdi ve Blge I. Sekreterlerine, ellerinde bulunan btn dkmanlarn teslim edilmesini ve halklaryla birlikte srgne hazr olmalarn syledi... Ertesi gn, yani 8 Mart 1944'te, sabaha kar saat 6.00'da Malkar halk srgn iin apar topar uyuduklar yataklarndan kaldrldlar... Bylelikle, 8 Mart gn Malkarllar gnein douunu gremediler. Tan aarmadan, askerler ellerindeki otomatik tfekleriyle halk tren istasyonlarna yarak hayvan vagonlarna doldurdular. Oullar, kocalar, kardeleri, babalar cephede savarken, bu "halk dmanlar'nn ad "vatan haini"ne km ve ok uzun bir yolculuk iin hayvan vagonlarna doldurulmulard. Nereye ve niin gidiliyordu? Hibir cevap yoktu... 11 Mart 1944 tarihinde Beriya, Stalin'e bir telgraf gnderdi: "Malkarllarn srgn ii baarl bir ekilde tamamlanmtr. Kazakistan SSC'ye ve Krgzistan SSC'ye toplam 37.713Malkarl srgn edilmitir... " Srgn edilenlerin byk ounluu ihtiyarlar, kadnlar ve ocuklardan oluuyordu. Eli silah tutan erkekler henz cepheden dnmemilerdi... 14 Mart 1944 tarihinde, SSCB Komnist Partisinin Polit Brosu toplantsnda, Beriya "baaryla sonulanan i" hakknda bilgi verdi. Beriya, Malkarllarn srgn iinin kanuni dayanaklarm da salama almak iin hazrlad kararnameyi, 7 Nisan 1944 gn Stalin'in uygun gr ve onayna sundu.

8 Nisan 1944 tarih ve 117/6 sayl, Malkar Trklerinin hayatn kkten deitirecek kararname kabul edildi ve imzalar atld: Kabardey-Malkar OSSC'de Yaayan Malkarllarn Srgn ve Kabardey-Malkar OSSC'nin Kabardey OSSC'ye Dntrlmesi Hakknda SSCB Yksek Sovyet urasnn Kararnamesi: Faist Almanlar, Kabardey-Malkar OSSC 'nin topraklarn igal ettii srada; Malkarllarn byk ounluunun vatana ihanet ederek Almanlarla ibirliine girdikleri, Kzl Asker'e kar savatklar, Faist igalcilere kar yol rehberlii yaptklar, Kzl Asker dmanlar yurttan kovduktan sonra, Malkarllarn Sovyet dzenini ykmak iin altklar ve bunun iin Alman tekilatlarna katldklar tespit edilmitir. Bu yzden, SSCB Yksek Sovyet uras u kararlar almtr: 1. Kabardey-Malkar OSSC'de yaayan Malkarllarn baka blgelere srgn edilmesine ve srgn yerlerinde SSCB Halk Komiserlerinin uygun grecei ilerde altrlmalarna, 2. Malkarllarn srgn edilmesinden sonra, Kabardey OSSC'nin az toprakl kolhozlarnn bu blgelere (Malkar) kaydrlmasna, 3. Kabardey-Malkar OSSC'nin Kabardey OSSC'ye dntrlmesine, 4. Grcstan SSC'nin Yukar Svanetya blgesine Nagorny ve Elbrus blgelerinin gneybat ksmlarnn ilhak edilmesine, bylelikle Rusya SFSC ile Grcstan SSC arasndaki snrlarn yeniden dzenlenerek; Elbrus dann ormanlk tarafnda Burun-Ta geidinden Balk nehri boyunca 2.877 rakma kadar olan yerler, bundan sonra gneydou tarafnda Krtk geidinden slam-at nehri boyunca 3.242 rakma kadar olan yerler, Yukar Baksan'dan bat ynne,

bilig-6/Yaz97

55

Krtk nehri boyunca gney dou tarafna ve Adr-su nehrinden Mishok geidine kadar olan yerler... M. Kolinin SSCB Yksek Sovyet uras Bakan A. Gorkin SSCB Yksek Sovyet uras Sekreteri Nisan, 1994; Kremlin, Moskova. Srgnne karar verilen halklarla ilgili kararnameler, anayasaya veya dier yasalara aykr olabiliyordu. Bu yzden de, nce halklar srgn ediliyor, daha sonra bununla ilgili kararname karlyor ve anayasa ve yasalar buna uygun hale getiriliyordu. Yksek Sovyet urasnn, uMalkarhlarn srgnyle ilgili kararnamesi de 1946'da kabul edilmitir... Stalre "tapnld" dnemlerde, kimileri Malkarhlann bu soykrm hakkettiklerini sylediler! Onlara gre Malkarllar suluydular ve cezalandrlmalydlar! Komnist Partisinin 50. Ylnda yaplan 20. Toplantsnda: "Malkarhlarn iftiraya kurban gittii, susuz yere srgn edildikleri" akland. 14 Kasm 1989 tarihinde, SSCB Parlamentosu: "Zorla srgn edilen halklarn, kanun d yollarla ve haksz yere srgn edildikleri ve iade-i itibarlar" hakkndaki grlerini deklare etti. Bylelikle, SSCB'nin Yksek Sovyet uras, 1930-40'l yllarda srgn edilen bu halklardan zr dilemi oldu. Yukarda verilmi olan 1944 tarih ve 117/6 sayl kararnamenin karlmasna sebep olarak; Kumehov, Bziava ve Filatov'un hazrlayp imzaladklar rapor ve Beriya'nn hazrlad belgeler gsterilmektedir. Yksek Sovyet uras da bu belgeleri gz nne alarak Malkarllarn srgn edilmesine, topraklarnn bakalarnca paylalmasna karar veriyor. Btn bu zulmn gereklemesinde, KabardeyMalkar OSSC'nin o dnemde, devletin banda bulunan kiilerin sorumlular asla yadsnamaz. Szgelimi ilgin bir rnekle

karlatralm: Dastan Komnist Partisi I. Sekreteri Daniyalov, cezalandrabilecei riskini gze alarak, Stalin'in huzuruna kyor ve Dastan halklarnn srgne tabi tutulmamasn istiyor. Stalin, Daniyalov'un bu isteini kabul ediyor ve Dastanllar da srgnden kurtulmu oluyorlar. Haksz yere "vatan hainleri" sulamasyla karalanarak srgn edilen halklar yllarca nice zorluklar iinde yaadlar. 16 Nisan 1991 tarihinde Rusya SFSC: "Srgne tabi tutulan halklarn aklanmas ve iade-i itibar hakkndaki" kanunu kabul etti. Malkarllar bu kanunu 47 yl beklemilerdir. Ancak, bu kanuna bal olarak, srgne tabi tutulan halklarn, srgnden nce sahip olduklar haklarn ve topraklarn aynen kendilerine iade edilmesi de gerekmektedir... II. Dnya Sava srasnda, ABD Bakam Rosvelt, Amerika'da yaayan btn Japon asll vatandalar kamplara toplayarak izolasyona tabi tutmutu. Uzun yllardan sonra, yine ABD Bakanlarn R. Reagan, Rosvelt'in bu uygulamasndan dolay Japon asll vatandalarndan zr diledi. Bugn ABD parlamentosu, izolasyona tabi tutulan her Japon asll vatandana her yl 20 bin dolar tazminat demektedir. Neden? nk sava srasnda haksz yere zulm grdkleri iin... Demokrasinin faziletlerinden biri de, ge de olsa doruya ulamaktr... Malkarllar, 1944 ylnda uradklar zulm, tarihleri boyunca grmediler. Bunun iin, Malkarhlarn srgn hakknda konuanlarn, yazp izenlerin biraz daha dikkatli olmalar gerekir. Bir ksm siyasetiler, "Malkarllar zlebilir" diye hi dnmyorlar. Srgne tabi tutulan halklarn iade-i itibarlarn onaylamayanlar bile var! Bununla ilgili kanunun niin karldn dnmek bile zor geliyor onlara! Halklarn zorla srgn edilmesi bir insanlk suu ise, haklar ve topraklar zorla ellerinden alnan bu insanlara, haklarnn ve topraklarnn iadesine kendileri de ok iyi bildikleri halde- niin engel olmaya alyorlar! 16 Kasm 1991 tarihinde, Kabardey-Malkar C'nin Yksek Sovyet uras toplantsnda, bu konuyla ilgili tartmalar srerken, Rusya Federasyonu'nun "iade-i itibar" hakkndaki kanununu niin kabul etmek istemiyorlar! Bugn,

bilig-6/Yaz97

56

Kabardey-Malkar C'de yaanan hakszlklarn altnda yatan asl nedenler ite bunlardr. 1944 ylnn Mart ay, Malkar Trklerine ok byk zulmler, hakszlklar, zlmesi ok zor problemler brakp geti... Bugn bizler; parlamenteriyle, siyasetisiyle, topyekn halk olarak, her eyi enine boyuna

inceleyerek deerlendirmeliyiz. Kabardey-Malkar C'nin Bakam ve parlamentosu, Malkar Trklerinin iade-i itibar hakkm gz nne alarak, ellerinden zorla alnm haklarn iadesini dnerek zmler retmeye balarsa, Kabardey-Malkar C'de her eyin olumlu ynde gelimeye baladn herkes grecektir...

bilig-6/Yaz97

57

HNDSTAN TARHNDE TRKMEN HANLIKLARI

Tarihiler, Hindistan topraklarna Trk boylarnn yerlemelerini X. asrn balar olarak gsteriyorlar. Bu yerlemeler aslnda Gazneliler devrinde daha ok yaygnlam ve Mool imparatorluunun dalmasna kadar devam etmitir. Hindistan topraklarna gelip burada kendilerinin sultanln, kk hanlklarn kuran Trk boylarndan birisi Halalar' dr. Hala boyu hakknda henz zlmemi, aa karlmam ve tartlmam meseleler pek oktur. Bu boy hakknda tarihiler arasnda eitli fikirler ne srlyor. Bunlardan bir ksm Halalar' Afganlara balasa da, bir ksm onlar Moollarn neslinden kabul ediyor. Ancak her ne olursa olsun, Halalarn Ouz boylarndan olduunu hatrdan karmamak gerekir. Halalarn "Trki tayfa" (Trk boyu) olduklarn ve Trkmenistan topraklarndan gittiklerini kabul eden kaynak ve malumatlar da az deildir. Bu Trk boyu ile tarihte eitli adlar altnda karlayoruz. Baz tarihiler onlar " Hilci " veya "Hilic" eklinde adlandrrken, bazlar ise "Halic" veya "Halci" eklinde gsteriyor. Bunun fonetik bir yanllk olmas mmkndr. (Yani Trk, Arap, Fars, Avrupa dillerinde baz fonelojik belirsizlikler nedeniyle) deimeler olmas ihtimali vardr. Halalarn ok eski devirlerden beri Trkmenistan topraklarnda yaadklar ve sonradan Afganistan'a getikleri hakknda tarihi malumatlar vardr. ncellikle Halalarn Ouzlarn /Trkmenlerin bir boyu olduunu ispatlayan kaynaklara bavuralm: 1. Tarihi ve lingustik (dilbilim) sebeplere gre, nceki " Hala " boyunun ad, imdiki "Galc" boyuna dnm olmas kuvvetle muhtemeldir. imdiki Afganistan'da bu ad tayan bir boy vardr. (HABB, 1975:69) 2. ngiliz bilim adam K. E. Bosvort'un "Halalar" hakkndaki fikirleri de yukarda ileri srdmz dncelerimizi tasdik ediyor. Bu alim, slam tarihine ait nemli aratrmalarn yazardr. " El Harezm, Merkezi Asya'nn Halk lar Hakknda " adl almasnda u malumatlar vermektedir: Halalar ve Kancinalar, Trk tayfalarndandr. Bunlar, Eftalitlerin neslinden olup ok nceleri Afganistan'n dousuna, Bust ve Kabil'in arasndaki topraklara gmler ve

Azat NAZAROV Trkmenistan/Dnya Trkmenleri Ara. Enstits

Trkmen Trkesinden Aktaran: Yusuf AKGL

bilig-6/Yaz97

58

Oaralarda hayvanclkla geinmilerdir. (BOSVORT, 1963:85) 3. Buna benzer gr de , yazar belirsiz olan " Hudud l Alem " adl kitapta yer almaktadr. Bu eserde, " Halalarn " Ouzlarn bir boyu olup, Kartuklarn snrlarndan Zabulistan'a ( imdiki Afganistan ) ok nceleri getikleri hakknda malumatlar bulunmaktadr. Scak iklim onlarn d grnlerini deitirmemitir. Eserde ayrca dillerinin de kkl deiikliklere urad belirtilmektedir. (MAYNORSKY, 1970 :348) Bu gr, Trkmen alimi Sultana Ataniyazov'un " ecere " adl eserinde savunulmaktadr. Bu kaynakta, Halalarn kadim Ouzlarn bir kolu olduu ve Kagarl Mahmut'un belirttii " 24 Trkmen boyu"nun en sonunda onlara de yer verildii kaydedilmektedir. (ATANYAZOV, 1992:216 217) Genellikle ok sayda tarihinin gr, Halalarn esasnda Trk asll olup, Afganistan'a g ettikten sonra " Afganlatklar ", yani Afganlarn karakter ve zelliklerini aldklar eklindedir. Bu da onlar, Trki tayfalardan ( Trk topluluklar) biraz farkllatryor. ( HEYG; SNH, 1978:5354) Halalarn Hindistan'a gidileri konusunda eitli grler ileri srlmektedir. Bu grlerin esaslar unlardr: 1 1157 ylnda Sultan Sancar'n lm, Ouz Hala Karluk serdarlarnn topluluklar halinde talana ynelik seferler dzenlemelerine yol amtr. Onlarn bu birliktelii, Seluklulardan ok daha zayf ve ksa sreli olmutur. Ouzlarn ve Halalarn byk bir blm, Hala serdar Bahtiyar' n nderliinde gneye doru hareket ederek Gazne'yi ele geirip, sonra da sonu gelmez feodal savalar iin Kuzey Hindistan'a ekilirler. Kuzey Hindistan'da zellikle kendisini gsteren Hala Muhammet ( Bahtiyar' in olu ), Bihar ve Bengal'n hkmdar bil olmutur. (TSSR'IN TARH, S: 303 304 ) 2 Hindistanl ahlar, Gakharlar'n korkusun dan uzak durmak iin Afganlar ile bir anlama yapmlar ve onlara Halalar ile birlikte Lamghan adl ehirdeki baz obalarda yaama izni vermi lerdir. Onlar da buna karlk sras geldike snrlar koruma konusunda sz vermilerdir. (FERDE, 1989:5)

3 Hindistan'daki Hala topluluu, Cengiz Han'n gveysi Kl'a, Kl'n kkeni ise efsa nevi Trk babuu Afrasiyab'a dayanmaktadr Kl kars ile srekli geimsiz bir hayat srm, fakat Cengiz'in kudreti yznden ekinip ayrlamamtr. Neticede uygun bir frsat yakalyor. Cengiz Han Harzemah' takip edip Hindistan yaknlarna geliyorsa da, onu yakalayamayp geri ekiliyor. Kl, Gur ve Grcistan'n dalk yerlerini ok iyi bilmektedir. Kendi tayfasndan bin aile ile orada kalyor. Bunlarn yars Gur'a, yars ise Hindistan'a dnyor. (AHMAT, SNH 1978:53 ) 4 Celalettin ile nl komutanlardan birisi olan Hala serdar Aybek'in aras alyor. Buna ok ierlenen Aybek, Hala topluluunun hemen hemen hepsini peine takarak, Celalettin'den ayrlp bereketli Hint rmana varp orasn yurt ediniyor. Halalar burada ikiye blnyorlar. Bu byk rma gemeye raz olanlar, Aybek'in peine derek Kuzey Hindistan'n byk bir blmn ele geirip kendilerine " Deli " yi ba ehir yapyorlar. Ve burada Halalar Devleti'ni kuruyorlar. Genellikle onlara mensup 5 hanedan lk, Kuzey Hindistan'n eitli yerlerinde 300 yl civarnda aralksz hakimiyet srmtr. (GULLAYEV, 1993) Yukarda ileri srlen grlerin 4' de doru olarak kabul edilmekte ve tarihi malumat olarak onaylanmaktadr. Grlerin birincisi, Halalarn Gur sultannn ordusuyla Hindistan'a gidilerini aka gstermektedir. Sz konusu bu Halalarn nderi Muhammet Bahtiyar' n olu olan Muhammet'in Gur'larn nl komutanlarndan birisi olduu, tarih ilmi tarafndan kabul ediliyor. Grlerin ikincisi, bir zamanlar Afganistan'da birka yl yurt tutan Halalarn, Hintliler tarafndan Afganllarla birlikte imdiki Pakistan topraklarna gmelerine izin verildiini gstermektedir. Bu gp gelenler, Hindistan'daki " lk Halalar " olmaldrlar. Bunlar, daha sonra, Sebk Tegin ve Gazneli Mahmut tarafndan orduya katlmlardr. (UTB, 1882: 23 ) leri srlen nc gr de, belli bir derecede tarihileri kabul etmeye sevk ediyor. Bu grte Halalarn Hindistan'a varlar ge gsteriliyorsa da onlar " Son Halalarn " temsilcileri olarak saymak mmkndr. Hint alimi Meyer Sinh, Malva Hala Sultanln Kl' in kurmas-

bilig-6/Yaz97

59

nn mmkn olduunu kaydetmektedir.(SNH, 1978:89) Btn Halalarn bir devirde Hindistan'a vardklarn kabul etmek doru olmaz. Hatta onlarn Hindistan'da kurduu hkmdarlklarn temsilcilerinin de ayn Halalar /bir seferde gelen Halalar/ olduunu sylemek geree aykr dmek demektir. Onlarn kurduklar ilk hkmdarlk, Bengal ve Bihar'da Bahtiyar' n olu Muhammet tarafndan tesis edilmitir. O, 1193 ylnda Bihar', 1201 ve 1202 yllarnda Bengal' ele geiriyor. Halalar bu vilayetlerde ta 1258 ylna kadar yar bamsz ekilde hakimiyet sryorlar. Sonra da onlarn yerlerine Adbek'in beyleri geiyor. kinci byk Hala Hanedanl, merkezi Hindistan'da 1290 1320 tarihleri arasnda Trk Hint (Trk Delhi) Sultanln ynetmitir. Bunlarn 4 serdar padiahlk etmitir. Bu padiahlar Celalettin, Alaattin, mr ve Mbarek adl beylerdir. Toplam 30 yl akn hakimiyet srmlerdir. nc Hala Hanl daha sonralar 1401 ylnda, Halal Mahmut'un nderliinde Malva'da kuruluyor. Malva Halalarnn hanl 1530 ylna kadar varln korumasn bilmitir. Onlar nl serdarlar Mahmut ah, Gyas, Mahmut ah, Gyas olu Nasr ah, Nasr olu Mahmut adl Hala beyleridir. Hindistan tarihindeki bir baka kk hanl belirlemek gerekiyor. Bu da Galkonda Hanldr. Galkonda Hanlnn temelleri, 1512 ylnda Karakoyunlu Trkmenlerinin Baharl boyunun serdar Sultankulu ( Sultangul ) tarafndan atlmtr. Sultankulu'nun Dekkan toprana gelii hakknda unlar syleyebiliriz: Bilindii gibi Karakoyunlu Devleti hakimiyetini 1380 ylndan balayp 1469 ylna kadar ran'da, Azerbaycan'da ve Irak'da srdrmtr. Onlarn ilk serdar Kara

Muhammet' tir. Bu devletin hanlar ta ki Timur lnceye kadar Msr'da oturmulardr. Sonra 1405 ylnda Msr'dan ata vatanlarna geldiler. Burada onlarn " din " dman olan Akkoyunlu hkmdar Hasan Be, dmanca siyasetini devam ettiriyordu. O, Karakoyunlu hkmdar Cihan ah' ldrtmtr. Bundan soma Karakoyunlularn son serdarlar olan vezkulu ve Annakulu, Sultankulu'nu (Annakulu ile birlikte) at ticareti yapma bahenesiyle Hindistan'a yolluyor. Sultankulu, vezkulu'nun oludur. Malumatlara gre onlar Hindistan'a (nce Kuzey Hindistan'a, sonra da Dekkan'a olmak zere) iki defa gitmilerdir. kinci gidilerinde Annakulu, Sultankulu'nu, Brahman sultan Mahmut ah' n sarayna koyarak dnmtr. nk her ikisi de burasnn korunmaya uygun olduunu grmlerdir. Bundan soma Sultankulu, Mahmut ah' in kknde hizmet edip, o ldkten soma da 1512 ylnda padiahla gemitir. Karakoyunlu Trkmeni Sultankulu'nun 7 nesli Dekkan lkesinde hkmdarlk ediyor. Bu lkenin idaresi Karakoyunlu Trkmenleri tarafndan yrtlm olsa da, devlet grevlerinde baka halklarn beylerine de yer veriliyor. inde bulunduklar devir, onlar dini ynden kendilerine yakn devlet, sultanlk ve hanlklar ile karlkl ilikiler kurmaya mecbur etmitir. Karakoyunlu hkmdarlarnn en tannm vekilleri Sultankulu, Cemit, brahim, Muhammetkulu, Muhammet ve Abdullah'tr. Bunlarn ilklerinden olan Sultankulu ve Cemit, "ahlk titulu " na (ahlar tarihine) girmemi kabul ediliyorlar. Dierleri ise, gerek ahlar hkmnde Hindistan tarihinde yer almaktadrlar ve bugn de okullarda okutulup retilmektedirler.

bilig-6/Yaz97

60

KAYNAKLAR ATANYZOV, S. 1992 BOSVORT, K. E. 1962 AlHarezmi Merkezi Aziyann Halklar Hakknda, Edinburg. ecere, Agabat. MAYNORSKY, V. 1970 SNH, Miyera HEYG, V. 1978 Hindistan'n Orta Asya Tarihi, New Delhi TSSR'n Tarihi, Agabat HABB, Abul Han 1975 Emir Hsrov Dehlevinin mri, Durmu ve Dredicilii, New Delhi. UTB, Ebu Nasr Tarcumai TarhYamm London Hududl Alem, London

GULLAYEV, Nazar 1993 DTHIK'n Tezisleri

bilig-6/Yaz97

61

TRKSTAN TOPRAINDA "RUSSTAN" OYUNLARI

Trkistan topra; zerinde bin yllardan beri Trklerin yaad aziz topraklar. Ulu Trkistan; On milyon kilometre kareden daha geni bir corafya zerinde bugn 200 milyonu akn Trk nfusunu barndran byk ve kutsal vatan. Bu kutsal topraklara Rus haneri ilk defa 1552'de Kazan'n istilas ile sapland. Adeta bir insann kalbi zerinden hanerlenmesi gibi. Trk bedeninin ald bu ar yaraya ramen Ruslar, Byk Trkistan corafyas ierisinde sadece bir avu ii mesabesinde olan Bakurdistan topraklarn ele geirmek iin yaklak 200 yl mcadele etmek zorunda kaldlar. Rus arlnn btn gc ile yklenmek pahasna 200 ylda alabildii bu mesafe belki fizik manada ok kkt, ama mteakip yzyl boyunca btn Trkistan topranda hzla yaylarak tamamlanacak olan igal planlarnn hareket noktas ve salama alnm cephe gerisi olmas bakmndan fevkalade byk bir nem arz ediyordu. Nitekim Rus smrgecilii, mteakip dnemlerde aziz Trkistan topraklar zerinde oynayaca tm oyunlarm bu son derece stratejik ilk mevziden harekete geerek oynad ve gemi 200 yl ierisinde Trkistan topraklarnda sadece bir adm mesafe alabilmi olmasna ramen, bundan sonraki yzyl ierisinde Byk Trkistan corafyasnn tamamna hakim oldu. Gerek, Trkistan corafyasnn Rus arl tarafndan istilas ve gerekse Sovyet rejiminin bu topraklar zerinde pekitirilmesi srecinde, Trkistan topra zerinde oynanan Rusistan oyunlar ve hileleri, smrgecilik tarihinin en ibret ve utan verici rnekleridir. -Bakurdistan'n istilasndan sonra ok nemli bir merhale olan Kazak steplerinin geilebilmesi iin, eitli hile ve entrikalarla Kazak boy beylerinin birbirine kar kkrtlmas, boy beylerinin her biri ile ayr ayr muhatap olunarak onlara adeta ayr bir hanlk stats verilmesi grnm altnda bu beyliklerin merkez hanlk ile ilikilerini bozarak her birinin ayr ayr yutulmas, -1598 savanda Rus ordusuna esir den (Kazak Han Tevekkel Han'n yeeni) Oras Muhammed'in Tevekkel Han'a idaresi karlnda, Ruslara kar Sibirya Trklerinin banda

Feyzullah BUDAK

Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet yesi

bilig-6/Yaz97

62

istiklal mcadelesi veren Km Han'a sava amas iin Tevekkel Han ile pazarlk yaplmas, -1846 savanda Sultan Kenasar komutasndaki Kazak birlikleri, iki koldan zerlerine gelen kalabalk Rus ordular nnde gneye doru ekiyor iken, Ruslarn nceden daha gneyde yaayan ve Kazaklarn mecburi geri ekilme hatt zerinde bulunan Krgz boylar arasna soktuu ajanlar ile "Kazaklarn, Krgz topraklarn istila iin gneye gelmekte olduu" yalannn yaylmas ve bylece bir sre sonra gerekten gneye doru gelmekte olduu grlen Kazak birliklerine, topraklarn korumak telana den Krgz beylerinin de gneyden saldrmas temin edilerek, Kazak ordusunun iki ate arasnda imha edilmesi, -Lenin'in ynetim dneminde Sovyetler Birlii'ne dahil Cumhuriyetlerin snrlar belirlenmi iken, sonradan Stalin dneminde sadece bir yerde bu harita bozularak, Azerbaycan'n bat kesimindeki Lain Koridorunun Ermenistan'a verilmesi suretiyle hem Azerbaycan'n ikiye blnmesi ve hem de Trkistan Corafyasnn Trkiye ile olan fizik balantsnn koparlmas, -Gerek 2. Dnya Sava ncesinde ve gerekse 2. Dnya Sava srecinde Krm ve Kafkaslardaki Trk Boylarnn "Geici bir tedbir" bahanesi ile yurtlarndan srlmesi, bu topluluklar ierisinde Trkiye ile en yakn snr temasna sahip olan Ahska Trklerinin yzyllardan beri yaad bu yurtlarna bir daha asla dndrlmemesi, -zellikle Sovyet ynetimi dneminde Trk Cumhuriyetlerinin alfabeleri ile sk sk oynanarak, bu cumhuriyetlerin gerek kendi tarihlerim ve gerekse birbirlerini takip edemez hale getirilmesi, -Sanayi ve retim planlamasnda zellikle Trk Cumhuriyetlerinin hi bir sna retim dalnda ham maddeden tam mamle kadar entegre olmasna imkan verilmemesi, retimin eitli kademelerinde her bir cmnhuriyetin baka cumhuriyetlere ve bu arada mmkn olduunca tm cumhuriyetlerin Rusya Federasyonu'na baml hale getirilmesi. Btn bunlarn, tarihin acmasz anaforlar arasnda kallee tezgahlanan ve bir ksm canl izleri ile Trkistan corafyasnda hala grnp duran aalk ayak oyunlarndan sadece bir blm olduu malum.

Trkistan topraklarnda bir de Ruslar tarafndan gelecekte iletilmek zere veya gelecei Rus karlarna gre ekillendirmek zere kurulmu tuzaklar var. imdi, geleceimiz iin arz ettii ehemmiyet sebebiyle bunlar ayr balklar halinde ele alalm. FERGANA VADS TUZAI Fergana Vadisi Tuza, Krgzistan'n nemli bir jeolojik problemi ile birlikte Fergana Vadisinin yine jeolojik ve ayn zamanda tarih baz zelliklerinden istifade edilerek, ilerideki muhtemel bamszlk gnlerinde Krgzistan ile zbekistan arasnda potansiyel anlamazlk konusu yaratmak zere Sovyetler Birlii ynetimi tarafndan hazrlanm sinsi bir tuzak gibi grnmektedir. Bu tuza daha iyi deerlendirebilmek iin tarih ierisinde geriye doru ksa bir yolculuk yapmamz gerekiyor. Krgzlarn bugnk Bamsz Krgzistan Cumhuriyetinden nceki (bir baka ifadeyle ise Orta Asya'nn Rus igaline uramasndan nceki) en son bamsz devletlerinin merkezi Hokand ehri ve bu devletin odak blgesi ise Hokand ehrinin de ierisinde bulunduu Fergana Vadisi idi. Krgzlarn bu blgede 18. Asrn ilk yllarnda balayp, blgenin Ruslar tarafndan tamamiyle igal edildii 1865-1866 yllarna kadar devam eden 150 yl akn bir hakimiyeti olmutu. Yani bu blge Ruslar tarafndan igal edildiinde Krgzlar 150 yldan beri merkez blgesi Fergana Vadisi ve bakenti Hokand olan bir devleti ynetiyordu. galden sonra arlk Rusyas'nn yarm asr kadar devam eden, milletleri birbirine kartrma ve herkesi Ruslatrma politikalar sonu vermeyince, 1917 ylnda bir ihtilal ile ynetimi ele alan ve Sovyetler Birliini kuran kadrolar, daha balangta arlk Rusya'nn bu politikasn aka eletiren ve Orta Asya'daki halklara milliyetlerini muhafaza etmek iin lke snrlarnn belirleneceini vadeden bir propaganda ile yaklatlar. Aslnda bu ilem Byk Trkistan Corafyasn kk paralara blme plannn bir paras idi ve bu plan ierisinde ilerideki muhtemel bamszlk dneminde Krgzistan ile zbekistan arasnda potansiyel bir anlamazlk kayna hazrlamak zere "Fergana Vadisi Tuza" da yer alyordu.

bilig-6/Yaz97

63

Sovyetler Birlii merkezi tarafndan Orta Asya Cumhuriyetlerinin snrlar belirlenirken, Krgzistan'a bat snrlarndan derin bir girinti yaplarak mmbit Fergana Vadisi topraklar zbekistan ierisinde brakld. Orta Asya Siyas haritasna genel bir bakta bu derin girintinin, Krgzistan'a arkadan saplanm hain bir haner gibi grnd hemen dikkatleri ekmektedir. imdi yeniden bamsz olan ve bu sebeple daha nce Ruslar tarafndan belirlenmi snrlar daha da byk bir anlam ifade eden Krgzistan, lkenin kuzey bats ile gney bats arasndaki ulamn zbekistan snrlar ierisinde kalan Fergana Vadisi zerinden yapmak zorunda kalyor. nk bu iki blge arasnda tamam Krgzistan topraklar zerinden yaplacak bir seyahat hem mesafeyi tahamml edilemez boyutlara karyor, hem de dou da Tanr Dalarnn geit vermeyen glkleri ile karlayorsunuz. imdilik eski Sovyetler Birliinden kalan alkanlklar ve daha nceden planlanm ite bylesi ayrntlar zerine ina edilmi olduu anlalan Bamsz Devletler Topluluu realitesine istinaden, Krgzistan'n kuzeybats ile gneybats arasndaki ulamda zbekistan snrlar ierisinde kalan Fergana Vadisinden gemek nemli bir problem yaratmyor. Ama bamszln ve blgesel rekabetin daha fazla netletii ilerideki dnemlerde Fergana Vadisi zerinden seyahat eden Krgzistan vatandalarnn bu seyahat mnasebetiyle karlaabilecekleri baz zorluklar karsnda, Fergana Vadisiyle ilgili tarih balantlar ile bugnknden daha fazla alakadar olmayacaklarn ve bylece 100 sene hatta belki 150 sene nce kurulmu olan Fergana Vadisi Tuza'nn almaya balamayacan kim garanti edebilir? MKENT OBLASTI Orta Asya'nn siyasi haritasna genel bir bakta; Trkiye'nin 4 katna yaklaan muhteem genilikteki topraklar ile Kazakistan'n, daha gneyde kalan (Dou Trkistan dahil) tm Trk yurtlarnn zerine kol kanat germi efkatli bir ana gibi durduu, zbekistan topraklarnn ise bu efkatli anann sa brne yaslanm ve ban onun gsne dayam bir karde bedeni eklinde kuzeybat-gneydou istikametinde uzand grlr. Ancak bu muhabbetli grntnn biraz detayna inilip, Kazakistan ile zbekistan arasnda Sovyet ynetimi tarafndan 1924 ylnda izilen

snrlar, blgenin baz realiteleriyle birlikte deerlendirilince, Sovyet ynetiminin bu muhabbetli grnt arasna gelecekteki muhtemel bamszlk gnleri iin baz nifak tohumlar ektii anlalacaktr. zbekistan'n, Trkmenistan ile olan gney snrlar Amuderya'nn akna paralel ekilde belirli bir tertip ve dzen ile seyrederken ve yine kuzeyde Kazakistan ile olan snrlar da nemli lde buna benzerlik ve paralellik arz ederken, sadece zbekistan'n baehri Takent'in hemen bat kesiminde Kazakistan topraklar derin bir girinti eklinde ve adeta Takent'i lkenin bat kesimlerinden tecrit edercesine zbekistan corafyas ierisine sarkmaktadr. te zbekistan corafyas zerine konulmu bir dirsek gibi duran bu blgede Kazakistan'n imkent Oblast yer almaktadr. imkent Oblastnn dikkate deer zellikleri nedir? Birincisi; Bu Oblast, Kazakistan corafyasnda yaayan zbek kkenlilerin en youn ekilde bulunduu blgedir. Snrn bu ekilde izilmesi blgede yaayan zbekleri 70 yldan beri zbekistan'a g konusunda tevik etmi olacana gre; anlan snrn izildii yllarda bu blgede yaayan zbek nfusu orannn bugnknden de yksek olduu anlalmaktadr, kincisi bu blge Kazakistan'n en geri braklm blgelerinden biri olmasna ramen, zbekistan'n en gelimi blgesi olan Takent havalisi ile adeta burun buruna yaamaktadr. Bu sebeple, Takent'e 30-35 kilometre mesafeden balayan bu blge kendisine 800-900 km mesafedeki Bakent Almat yerine ok daha yakn olan Takent ile irtibata girmektedir. ncs bu blgenin elektrik ebeke sistemi eski Sovyet ynetimi dneminde zbekistan'a balanmtr ve bu blge elektriini zbekistan'dan almaktadr. Tabii ki zbekistan'da bir enerji problemi olduunda ncelikle bu blgenin elektrii kesiliyor. Tm bu zelliklerin kesitii bir blgede, nemli lde mahrumiyetlerle yaayan Kazakistan Cumhuriyeti vatandalarnn, Bamszlk ilanndan bu yana zbekistan'da yaanan msbet gelimeleri gbta ile takip ediyor olmasndan tedirginlik duymamak mmkn m? Bu blgede eski Sovyet ynetimi tarafndan zbek ve Kazak halk iin inallah hi bir zaman ilemeyecek hain bir tuzak hazrland inancndaym. zbekistan ve

bilig-6/Yaz97

64 64

Krgzistan iin baz tarih realitelerden istifade edilerek kurulan Fergana Vadisi Tuza'nn sosyoekonomik realitelere dayandrlan bir baka versiyonu. BORU HATLARI Byk Trkistan corafyasnn petrol ve doal gaz retim blgeleri ile bu corafya zerinde Sovyet ynetimi tarafndan kurulan petrol ve doal gaz rafinerilerini gsteren bir haritay incelerken, ayn zamanda yine Sovyet ynetimi tarafndan denmi olan petrol ve doal gaz borularnn istikamet ve balantlarna ok kaba bir dikkat sonucunda, bu boru hatlar vastasyla Trkistan topraklar zerinde oynanan bir baka Rusistan oyunu hemen fark edilecektir.

irtibatlandrma, bylece amzn bu en nemli enerji kaynan deerlendirme konusunda tm cumhuriyetlerin Rusya'ya mahkumiyetini salama alma plan ierisinde hareket etmitir. Konuyu tipik bir rnek ile somuta indirgeyelim. Kazakistan'daki petrol ve doal gaz retim blgelerinin tamam ok geni bir corafyaya sahip olan lkenin en bat kesiminde yer almaktadr. Hazar Denizinin kuzey ve kuzey dousunda yer alan Atrau ve Aktau blgeleri ile, biraz daha kuzey ve kuzey douda bulunan Ural ve Aktbe retim blgeleri. Kazakistan'n tm petrol ve doal gaz retimi lkenin bu en bat ucunda younlam iken, Kazakistan'da kurulan 4 rafineriden sadece bir tanesi bu blgenin Atrau

nk eski Sovyet ynetimi Orta Asya'daki Trk Cumhuriyetlerinin petrol ve doal gaz rafinerilerini, mmkn olduunca retim blgelerinden en uzak yerlere ina etmekle yetinmeyip, ayn cumhuriyetin retim blgeleri ile rafinerilerini birbirine irtibatlandrmak yerine, genellikle kuzeygney istikametinde seyreden boru hatlar vastasyla blgenin tm retim blgelerini ve tm rafinerilerini Rusya Federasyonu ile

kentinde ina edilmi, dier 3 rafineriden ikisi lkenin bu retim blgesine en uzak kesimi olan kuzeydou blgesindeki Karaganda ve Pavlodar ehirlerinde (retim blgesinden yaklak 2500-3000 km uzakta), bir tanesi de lkenin en gneyindeki imkent ehrinde (retim blgesinden yaklak 2000 km uzakta) kurulmutur. Yukarda genel anlamda da zikredildii zere, Kazakistan'n petrol ve doal gaz rafinerileri-

bilig-6/Yaz97

65

nin retim blgelerinden mmkn olan en uzak noktalara tesis edilmesiyle ve ayn lke ierisindeki rafmeri-retim blgesi irtibatnn boru hatlar vastasyla kurulmamas hilesi ile iktifa edilmeyerek, batdaki retim blgeleri kuzey-gney istikametindeki boru hatlar ile kuzeyde Rusya'nn rafinerilerine ve gneyde zbekistan ile Trkmenistan rafinerilerine irtibatlandrlm, ayn ekilde lkenin kuzeydousunda ve gneyinde kurulu Karaganda, Pavlador ve imket rafinerileri de yine kuzey-gney istikametli boru hatlar ile kuzeyde Rusya'nn retim blgelerine ve gneyde zbekistan-Trkmenistan retim blgelerine balanmtr. Btn bu dzenlemeler ile Trk Cumhuriyetlerinden hibirisinin hem o dnemde ve hem de ondan sonraki muhtemel bamszlk gnlerinde kolay bir ekilde kendi kendine yeterli hale gelememesinin amaland anlalyor. TRKSTAN EHR zbekistan'n baehri Takent'ten kuzeye doru ynelen karayolu ksa bir sre (35-40 kilometre) sonra gsterili bir ta kapdan geerek Kazakistan topraklarna girer. Ayn istikamette snrdan yaklak 80 kilometrelik bir yolculuk ile Kazakistan'n imket ehrine (imket Oblastnn merkezine) ulalr. imkent'ten sonra yine kuzey istikametinde devan eden karayolu saatler boyunca gz alabildiine dmdz tepsi gibi bir ovann ortasndan srer gider. imket ehrinden 160 (zbekistan snrndan ise yaklak 240) kilometre sonra, insana adeta sonsuzluk hissi veren bu yeknesak ovann zerindeki ilk ehrin giriine ulalr. Giriteki tabelada bu ehrin adnn "TRKSTAN" olduu yazldr. Benim gibi, bu corafyaya Trkiye'den giden ve Trklnn bilincinde olan herkeste, bu "TRKSTAN" tabelasnn dayanlmaz cokular yarattn biliyorum. Bunu defalarca yaayarak grdm. Hele duygu ve dnceleriniz bir nebze de olsa Turanclk motifleri ile sslenmi ise artk bu tabela karsndaki heyecannza snr izilemez. Yllarca hayalini kurduumuz Byk Turan lkesinin burada yaayan bir gerek ve sizin de O ulu lkenin bakenti nlerinde olduunuz hissine kaplrsnz.

Aslnda, yaadnz bu youn duygularn ne size ve ne de bir bakasna herhangi bir zarar yoktur. Ama sizi bunca heyecanlandran "TRKSTAN" tabelasnn altndaki "RUSSTAN" oyununu renince, duygularnz bir buruklua, bir aldatlmlk hissine dnr ve bylece Trkistan topraklarnda oynanm eytan bir Rusistan oyunu ile daha kar karya olduunuzu anlarsnz. Evet, aslnda bu ehrin ad birlerce yldan beri "YESS"dir. O, Hoca Ahmet Yesev'nin ehridir ve Hoca Ahmet Yesev, tarihi daha eski yzyllara uzanan bu ehirde 12. yzyl boyunca mr srm, dergahn bu ehirde kurmu, Anadolu'nun Trklemesini ve slamlamasn salayan Alperenlerini bu ehirde olgunlatrarak, Seluklu'nun ve Osmanl'nn Anadolu'da kk salmasn temin eden manev orduyu bu ehirden sefere karmtr. Ayn ehirde Hak'kn rahmetine kavuan Hoca Ahmet Yesev iin 15. asrn ilk yllarnda Byk Timur tarafndan hem kendisinin ve hem de Hoca Ahmet Yesev'nin anna yarar muhteem bir trbe ina edilmitir. te bu Ahmet Yesev, Trk idrakinin farsa anlatma esir edildii nice yllardan sonra muhteem sadelikteki bir Trkeyle syledii "Hikmetler"i ile, daha yaamakta olduu yllarda bile Byk Trkistan corafyasnda ok nemli bir manev odak haline gelmi, Byk Trkistan Corafyasnn bu manev odak etrafnda kenetlenmesine vesile olmutur. O'nun varl ve O'nun felsefesi ile btn Trk boylar Kazak'ln, Krgz'ln zbekTiin Trk hamurundaki deiik lezzetler olduunu, ama tm bu lezzetlerin ayn maya ile mayalandn yeniden idrak etmi ve bu idrak ile Hoca Ahmet Yesev btn Ulu Trkistan corafyasnda "Hazret-i Pir-i Trkistan" adyla anlr olmutur. Hoca Ahmet Yesev'nin Ulu Trkistan corafyasnda (Balkanlardan in lkesine kadar) ortaya koyduu bu tesir asrlar boyunca giderek artm ve artk O'nun ad "Pir-i Trkistan" yani Byk Trkistan'n Piri (Btn Trkistan corafyasnn eyhi-manevi nderi) haline gelmitir. Ruslarn Orta Asya'y istila ettii 19. Yzyl bo-

bilig-6/Yaz97

66

yunca da bu tesir ve bu isim aynen yaamaktadr. 700 yl nce lm bir insann ad ve felsefesi, Ruslarn Orta Asya'da uygulamay planlad Ruslatrma politikalarnn nnde ok nemli bir engel olarak durmaktadr. nk "Pir-i Trkistan" ismi ve O'nun ismi etrafndaki bu buluma Orta Asya'daki Trk boylarna "ayn soydan geldikleri" konusunda srekli bir arm yapmaktadr. Orta Asya'nn tam orta yerinde bizi bylesine heyecanlandran "TRKSTAN EHR" tabelas ite bu sebeple igalden hemen sonra Ruslar tarafndan konulmu ve binlerce yllk YESS ehri bir gecede TRKSTAN ehri oluvermitir. Ama, Hoca Ahmet Yesev'nin Byk Trkistan corafyasnn deil, ite bu kck Trkistan ehrinin piri olduunu ifade etmektir. Ama "Pir-i Trkistan" sfatn Byk Trkistan corafyasndan kartp, kk bir ehrin harabeleri arasna gmmektir. Ama bu oyun Ruslarn Trkistan corafyasndaki tutmayan ender oyunlarndan biri olmutur. nk Hoca Ahmet Yesev bu gn de "Hazret-i Pir-i Trkistan" olarak anlmaktadr. Hoca Ahmet Yesev'nin trbesi bu gn de milyonlarca kilometrekarelik Trkistan Corafyasnn her kesinden binlerce Trkn ziyaretgah halindedir. Aslnda Ruslar Trkistan ehri ile ilgili olarak sadece bu isim deiiklii ile yetinmemiler. Bu ehri tamamen yaanamaz bir yere evirmek amacyla tm alt yapsn ve imarn elden geldiince ihmal etmiler, bylece bu ehrin bir toparlanma merkezi haline gelmemesi ve giderek yok olmas iin gayret etmiler. Hatta Sovyet ynetiminin i bana gelmesinden sonra Stalin dneminin son yllarnda daha ekstra bir nlem alnarak, bu ehrin 35 kilometre kuzeyinde tm altyaps, sosyal tesisleri, park ve baheleriyle ideal bir yerleim merkezi yaratlarak halkn bu ehre gmesi tevik edilmi. Belirli llerde buna muvaffak da olunmu. Ama, "Kentau" ad verilen bu ehir aradan geen 40-50 yllk ksa bir sreye ramen, ilemesi mmkn olmayan bir ekonomik dzenin rnek enkazlarndan birisi haline gelmi. Trkistan ehri ise 1991 ylnda gelen bamszlktan bu yana hzla toparlanyor. zellikle Kazakistan'n

dirayetli nderi Nursultan Nazarbayev'in tarih bir karar ile bu ehirde "Hoca Ahmet Yesev" adnda bir niversite kurmas ve yine Trkiye'nin tarih bir isabet ile bu niversiteye ortak olmasndan beri, tarih YESS ehri yeniden canlanyor ve Rusistan stratejistleri bu ehre kendi elleri ile "TRKSTAN" tabelasn akm olmakla kalyorlar. PKK'YA DESTEK Geri Trkistan topraklar zerinde temeli Krt meselesine dayandrlarak oynanan Rus oyunlarnn tarih gemii yannda, terr rgt PKK'nn gemii daha dn gibi kalr. Ama konunun gncellii bakmndan bu oyunun "PKK'ya Destek" bal altnda ele alnmas tercih edildi.

Ermenistan'daki

PKK

Kylerinin Bulunduu Blge

Aslnda Ruslarn nfuz alanlarnda ve mstakbel nfuz alam olarak planladklar blgelerde Krt meselesini, kendi nfuz yaygnlamalar iin engel olarak grdkleri Trk varlna kar hain bir provakasyon unsuru eklinde kullanmalar 19. yzyl balarna kadar uzanr. Osmanl mparatorluu'nun blgeye hakimiyet konusunda belli zaafiyetler yaamaya balad 19. yzyl balarndan itibaren arlk Rusyas Orta Dou'ya gnderdii diplomatlar (veya diplomat hviyetli misyonerleri) vastasyla Trk varl iin ileride nemli problem haline gelecek olan bir provakasyonun temellerini rmeye balamt. 19. yzyl boyunca arlk Rusya'snn Orta Dou'ya gnderdii diplomatlar srarl bir ekilde blgede etnik inceleme ve aratrmalara yneldi-

bilig-6/Yaz97

67

ler. zellikle Krtlk ve Krdistan konularnda eitli makale ve kitaplar yaynladlar. Ayn zamanda bu szde bilimsel almalarn bahane ederek, blgedeki muhtelif Krt airetlerini bizzat ziyaret etmek suretiyle onlarla yaknlk kurma, hatta baz airet reislerine pahal hediyeler vererek onlarn dostluunu kazanma metodlarn da ihmal etmediler. Tabii ki btn bu faaliyetlerinden daha nemli ve daha arpc olan, durumu uygun grdkleri her ortamda bu insanlarn nderlerine "Krtlerin ayr bir millet olduunu, bunun iin bamsz bir devlet kurmaya haklar olduunu ve bu konuda kendilerine yardm edebileceklerini" anlatmalar idi. Btn bu faaliyetler (ve tabii ki bu faaliyetlere ngiliz ve Franszlarn da benzer metodlarla destek vermesi) sonucunda Osmanl mparatorluu'nun son yzyl bitmek tkenmek bilmeyen Krt isyanlar ile gemi, hatta Cumhuriyet dneminde de bir sre bu isyanlar devam etmitir. te terr rgt PKK'da temeli yukarda anlatlan bir srecin son versiyonu olarak yllardan beri Trk topran kana bulamaktadr. Bu noktada bizi esas ilgilendiren mesele ise; PKK'nn, Asya'daki Trk Cumhuriyetlerine ynelik faaliyetleri konusunda Rusya ve onun maas Ermenistan'dan ald destektir. Terr rgt PKK, 1984 ylndan itibaren Trkiye'nin gneydou blgesinde kanl eylemlerine hz verip, bilahare bu eylemlerini Dou Anadolu ve Trkiye'nin dier blgelerine yayarken, zellikle 1990 ylna doru gittike gevemekte ve dalmakta olan Sovyet rejiminden istifade ederek, eski Sovyetler Birlii ierisinde de mstakbel faaliyetlerinin zeminini hazrlamaya balamt. 1991 yl Austos'un da Sovyetler Birlii'nin tamamen dalmasyla, aniden ortaya kan yeni bamsz Trk Cumhuriyetleri ve blgenin yllardan beri bask altnda tutulan byk Trk gc karsnda panie kaplan Rusya, bu gc ve Trkiye'yi zaafa uratmak amacyla, anlan dnemden itibaren PKK terr rgtne desteini daha da artrd. zellikle Rusya Federasyonu'nun bakenti Moskova'da PKK tarafndan srdrlen toplant ve organizasyonlar ile; Trk milletinin yeni potansiyel alan olan Orta Asya ve Kafkaslar'da Trkiye'den nce yer tutmak ve Orta Asya'da dank bir ekilde yaayan bir milyona yakn Krt halkn Trkiye Cumhuriyeti ve Orta Asya'daki mstakbel Trk birlii aleyhine rgtlemek iin gerekli stratejiler tespit ediliyordu. Rusya'nn destei ile yaklak 2-3 yl sren hazrlk almalarndan sonra, Trkistan toprak-

larndaki bu yeni oyunun start 1993 yl Eyll aynda gerekletirilen KRASNODAR toplants ile verildi. Krasnodar, Rusya Federasyonu snrlar ierisinde ve Kuzeydou Karadeniz sahillerine yakn byk ehirlerden birisidir. Bu toplantya eski Sovyetler Birlii'nin eitli blgelerinden 102 delege katld ve toplant sonucunda sadece Trk Dnyasn ve bu dnyann en gl ve kkl devleti olan Trkiye Cumhuriyetini alakadar eden kararlar alnd. Bu kararlara gre; ^ - Eski Sovyetler Birlii'ndeki dank Krtler organize edilecek ve Azerbaycan'a kar Ermenistan'n yannda savaa sokulacak, - PKK'nn Ermenistan'a verdii destee karlk olarak, bu sava sonucunda Ermenistan topraklar ile Dalk Karaba arasndaki Lain Blgesinde "KIZIL KRDSTAN" devleti kurulacak, -Bu yeni kurulan devletten organize edilecek faaliyetler ile Trkiye'nin kuzeydou blgesinden de terr eylemlerine girilecek ve bylece Anadolu'nun dousu, yllardan beri gneyden gelen terr eylemleri ile bilahare kuzeydoudan ilerleyecek olan terr eylemleri arasnda sktrlacak, -Bu faaliyetler iin Orta Asya kaynaklarndan temin edilmesi planlanan lojistik ve militan desteine kar herhangi bir engel konulmas halinde Kazakistan, zbekistan ve Krgzistan'da devlete ynelik sabotajlar yaplacak. Alman bu kararlarn gerei olarak ncelikle mstakbel "KIZIL KRDSTAN" devletinin ynetim ve militan kadrosu Ermenistan'a tand. Bu kadrolar bizim dr ilimiz ile Tuzluca ilemizin hemen bir ka kilometre tesinde snr boyu-muzca yayl olan Ermenistan topraklarndaki 21 kye iskan edildi. ARAGAS kasabasna bal; Mirek-Reya TazeElegezengani-Derik-Ortaca-Afin-SphanCamuvan-Amri Taze Kyleri, TALN Kasabasna bal; Baraj-Hako-Gelto-Sorik-Kabaktepe-TellikSanl-Baysz Kyleri, EMEYAZN kasabasna bal Ferik ky ve ATARAK kasabasna bal amiran ky. (PKK ve Rusya destekli Ermenistan, Aktel Dergisi muhabirlerini bu kylere davet ederek, duvarlarnda PKK bayraklar ve Apo posterleri asl evlerin fotoraflanmasna ve bu evlerde yaayan militanlarla rportaj yaplmasna izin vermek suretiyle, bu konudaki niyetini ve pervaszln aka ilan etmekte de geri kalmamtr.) Szkonusu hayali "Lain Krdistan Cumhuriyeti" iin, imdilik bu blgede faaliyet gsterecek olan ve tamam PKK'lardan oluan bir Cumhuriyet Meclisi

bilig-6/Yaz97

68

kuruldu ve Cumhurbakanlna da Mustafa Vekili adndaki PKK militan seildi. Bu kylerin tamamnda 1710 hane var. PKK, Moskova'nn destei ile BDT yesi Ermenistan topraklar zerinde, snrmzdan hemen bir ka kilometre tedeki bu 21 ky ve 1710 hanede modern bir yaant srerek, yani meru ve meden insanlarn istifade ettii tm imkanlardan istifade ederek, Trkiye'nin ve Trk Dnyasnn gelecei ve menfaatleri aleyhine faaliyetler yrtyor. Bir gn "LAN KIZIL KRDSTAN" iin Azerbaycan Trkn vuruyor, ertesi gn "Dou Anadolu Krdistan" iin Trkiye Trkn vuruyor. Bu i, Karaba ryas ierisindeki Ermenistan ile 21. yzyln byk Trk Gc korkusu ierisindeki Rusya'nn ok hesabna geldii iin her ikisi tarafndan da destekleniyor. Yllardan beri kanl terr eylemlerini Gneydou Anadolu'nun dna tamakta zorlanan PKK'nn, 1994-1995 yllarnda Kars, dr, Ar yresinde aniden younlaan eylemler ortaya koymasnn altnda ise ite bu gerekler yatyor. Sonu Olarak; Ulu ve kutsal Trkistan topraklarnn gerek arlk Rusyas tarafndan istila edildii dnemlerde bu igalin zeminini ve srekliliini temin iin, ve gerekse hem arlk Rusyas, hem de Sovyetler Birlii dnemlerinde amansz Ruslatrma politikalarnn tatbiki ve bu tesirin gelecekte de etkin klnmas iin, hatta blgenin Trk soylu halkna ve devletlerine mstakbel bamszlk gnlerinde dahi rahat yz gstermemek iin, bu aziz topraklar zerinde asrlardan beri oynanm ve oynanmakta olan Rusistan oyunlarnn tamam yannda yukarda zikredilenler, bir makale snrlar ierisinde ele alnabilecek bir ka rnekten ibarettir. Aslnda hem bu rnekleri daha nice saylara ulatrmak ve hem de her bir rnek ile ilgili nice dehet verici ayrntlara girmek mmkndr. Ama btn bunlardan daha nemli ve anlaml olarak tm dnyann bilmesi gereken udur; Trkistan topraklarnn arlk Rusyas tarafndan istila edildii dnemlerde uygulanan bunca hileye, entrikaya, iddet ve zulme ramen Trkistan topraklar Rus egemenlii altna zannedildii kadar kolay sokulamamtr. nk, 1552 ylnda Kazan'n istilas ile balayan igal hareketinin Fergana Vadisi'ne ve Trkmenistan topraklarna ulamas iin Byk Rus mparatorluu sadece bir ksm yukarda arz edilen saysz hile ve entrikalarn desteiyle yzyl akn bir sre muhtelif Trk hanlklar ve Beylikleri ile savamak zorunda kalm ve Rus ordular ancak 1864 ylnda

imkent'e, 1873'de Hive'ye ulaabilmi, Trkmenistan topraklarnda ise organize sava 1884 ylna kadar devam etmitir. Evet, dnemin en organize ve tehizat-donanm gc en yksek ordusu ile yine dnemin en etkili ve en byk devletlerinden birisi tarafndan yrtlen bu istila hareketine kar, Trkistan topraklarndaki Trk hanlklar ve Trk Beylikleri yzyl akn sre ile savat. Milyonlarca Trkn canna ve milyonlarca kilometrekarelik corafyann Trk kam ile sulanmasna sebep olan bu zalim sava, btn dnya yzyllar boyunca seyretmekle yetindi. Bu zalim sava sresince Osmanl mparatorluu'ndan istenen yardm ve hatta Osmanl ynetimine girme taleplerine ve bu taleplerin iletilmesi iin stanbul'a gnderilen elilere karlk, Osmanl Padiahlarndan sadece Arapa-FarsaTrke karm adal ifadelerle yazlm nasihat mektuplar aldlar. ngiliz mparatorluu'ndan istenen yardma karlk ise bunu bile alamadlar. Ya ran, dnemin gl devletlerinden ran; kendilerince malum tarih dmanlklarna ramen "hi deilse bir slam Devleti" dncesiyle aresiz bir ekilde ve igalin son yllarnda yardm istedikleri ran, Rusya'dan ald rvetler karlnda snr boyundaki baz Valilerin Trkmenleri arkadan vurmas ile, bu utan verici igal tarihindeki utanlas rollerden birini oynad. Btn bunlardan sonra, Rusya'nn 1864'de imkent'e ve oradan 1884 ylnda Trkmenistan'a ulaarak Trkistan topraklar zerindeki umum hakimiyetini resmen tescil etmi olmasna ramen, Trkistan halknn Rus hakimiyetine kar direni ve isyanlar 1929 ylna kadar devam etti. Bu direni Dnya smrgecilik tarihinin belki baarl olamam, ama en anl direnii olma sfatn kazanm milli hareketlerinden birisi olarak tarihe geti. Gerek Ruslarn Trkistan topraklarn istilas sresince ve gerekse btn direnilerin krld 1929 ylndan sonra, Ruslarn Trkistan corafyasnda faslasz bir ekilde srdrd Ruslatrma politikalarna ramen, bugn insanlk alemi Orta Asya'da dilini, dinini ve milli benliini dip diri muhafaza edebilmi bir Trk Dnyas gerei ile kar karya ise, arta kalan dier tm dnyann yapmas gereken tek ey Orta Asya Trkl karsnda apka kartarak sayg ile eilmekten ibarettir.

bilig-6/Yaz97

69

AVRUPA BRL ORTAK TARIM POLTKASI

Bu alma iki blmden olumaktadr. lk blmde Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikas incelenmitir. Ortak Tarm Politikas; amalar, bu amalar gerekletirmek iin gelitirilen ortak politikalar ve uygulanan fiyatlar ynnden incelenmi, daha sonra Avrupa Birliinde tarmsal finansman ele alnm, nihayet bu politikann sonular deerlendirilmitir. almann ikinci blm, Trk Tarm Sektrne ayrlmtr. Trk tarmnn, ekonomideki yeri ve nemi istatistiki bilgiler nda deerlendirilmi, tarmsal igc ve istihdam iindeki pay ortaya konulmu ve tarm politikas fiyat ve kredi politikalar erevesinde incelenmitir. almada mukayeseye dayal bir yntem izlenmemi olup, mevcut durumun tespiti amalanmtr. Tarm sektrnn insan yaamn srdrebilmesi bakmndan tad byk nem nedeniyle bu alanda kendi kendine yeterliliin salanmas, tm lkelerde ekonomik alanda ncelikli hedeflerden birisi olmutur. Ekonomide temel sektrlerden biri olan tarm sektrnde alan nfusun toplam nfusa oran, sektr etkileyen i ve d unsurlar gibi faktrler dikkate alnarak eitli politikalar ve mekanizmalar gelitirilmi ve uygulanmaya konulmutur. Bat Avrupa'nn kinci Dnya Sava sonrasnda yeniden yaplandrlmasnda, iktisadi karlarn btnletirilmesinin bar bir ortamnn oluturulmasna katk yapacana marnlyordu. Bu dncenin de etkisiyle 1957 ylnda Roma Antlamas ile Gmrk Birlii temeline dayanan Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) kuruldu. eitli ortak politikalarn da ngrld bu topluluk erevesinde Ortak Tarm Politikas (OTP), tm ye lkelerin tabi olaca bir sistemin, ortak kurallar ve mekanizmalarn uygulamaya konulduu ilk politika olmutur (KV, 1996). AET'yi kuran Roma Antlamasnn 38. maddesinde tarm ve tarm rnleri ticaretinin Ortak Pazar kapsamnda olduu belirtilmektedir. Tarm rnleri iin Ortak Pazarn ileyii ve geliiminin, ye devletler arasnda ortak bir tarm politikas ile birlikte yrtlmesi gerektii ifade edilmektedir. Tarm rnleri; toprak mahsulleri, hayvanclk ve balklk rnleriyle, bu rnlerle

Beyazt ABLAY Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Enst. B. Ar. Grevlisi

bilig-6/Yaz97

70

dorudan ilikisi olan ilk ileme safhas sonucunda elde edilen rnler olarak tanmlanmaktadr. Roma Antlamas'nda tarma ayr bir yer verilmesi, topluluu oluturan alt ye lkede (Almanya, talya, Belika, Fransa, Hollanda ve Lksembourg) tarmn ekonomik yaamda oynad nemli rol ile ilgilidir. Tarmn kurulabilecek bir "Ortak Pazar''n dnda braklmas, eitli sektrler arasndaki dengeyi bozabilecek, sanayiye oranla tarmdaki rekabet gc daha fazla olan lkeleri dierlerine kar dezavantajl duruma sokabilecekti (ERAKTAN). Ortak Tarm Politikas'nn amalar Roma Antlamasnn 39. maddesinde u ekilde sralanmaktadr: Madde 39: 1. OTP'nn amalar: (a) Teknik ilerlemeyi gelitirerek tarmsal retimi rasyonel biimde artrarak ve retim faktrlerini, zellikle igcn en iyi biimde kullanarak tarmda verimlilii ykseltmek; (b)Bylece zellikle tarmla uraanlarn kiisel gelirlerini artrarak iftilerin iyi bir yaam dzeyine kavumasn salamak; (c) Piyasalara istikrar kazandrmak; (d) Bu rnlerin arzn gvence altna almak; (e) rnlerin tketiciye uygun fiyatlarlaulamasn salamaktr. 2. OTP'syla, bu politikann gerektirdii zel Yntemlerin oluturulmasnda: (a) Tarmsal faaliyetin, tarmn sosyal yapsndan ve deiik tarm blgeleri arasndaki doal ve yapsal farkllklardan kaynaklanan zel nitelii; (b) Gerekli dzeltmelerin aamal olarak gerekletirilmesini gereklilii; (c) ye lkelerde tarmn, bir btn olarak ekonomiyle sk skya bal bir sektr oluturmas gerei gibi hususlar dikkate alnr (DPT, 1993). Roma Antlamasnn 39. maddesinde ngrlen OTP amalarn gerekletirmek iin baz ortak politikalar gelitirilmitir. Bu politikalar unlardr: 1. Ortak bir pazarn kurulmas (Pazar

Btnl) 2. Mali ibirliinin salanmas (Mali Da yanma) 3. Topluluk rnlerinin korunmas (Topluluk Tercihi) 1. Ortak Bir Pazarn Kurulmas: Roma Antlamasnda tarm rnlerinin de ortak pazara dahil olduu belirtildiinden, Topluluk iinde tarm rnlerine uygulanan gmrk vergileri ve e etkili vergilerle ticari kotalarn kaldrlmas, tm tarm rnlerinin bir yeden dierine serbeste geebilmesi gerekmektedir. Pazar btnl ile hedeflenen, mallarn ye devletler arasnda serbest dolamnn salanmasdr. Bu amacn gerekletirilmesi ortak fiyatlar, ortak rekabet kurallarm, istikrarl dviz kurlarn, idari alanda, insan ve hayvan sal konularnda ilgili kural ve mevzuatn yakmlatrlmasn gerektirmektedir (KV, 1996). 2. Mali birliinin Salanmas: Blgeler arasndaki dengesizliklerin giderilmesi iin azgelimi blgelere yaplan yardmlara finansman salanmas, retimin ve retim teknolojisinin gelitirilmesi iin projeler retilmesi, gerekli harcamalar karlayabilecek bir finansman kaynann oluturulmasn gerekli klm; bu hedefe ynelik olarak 1962 ylnda "Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu" (FEOGA) kurulmutur. 3. Topluluk rnlerinin Korunmas: Topluluk rnlerini d rekabete kar korumak iin kota, yksek gmrk vergileri gibi engeller koymaktadr. pazara giren nc lke mallar ile Topluluk rnleri arasndaki fiyat farkllklarn "Telafi Edici Vergiler" alarak dengelemektir. Ortak Tarm Politikas ayr fiyat kapsar: 1. Hedef fiyatlar (target prices): Sistemin temelini bu fiyatlar oluturur. Topluluk iftilerin eline gemesine karar verilen ideal fiyatlardr. Her yl Konsey tarafndan yeniden belirlenen bu fiyatlar, dnya serbest fiyatlarndan yksektir. 2. Mdahale fiyatlar (intervention prices): Piyasa fiyatlarnn hedef fiyatn belirli oranda altnda veya stnde olumasna izin verilir. Bu snrlar mdahale fiyatm oluturur. Mdahale

bilig-6/Yaz97

71

sistemi, Topluluk iftilerine rn karlnda asgari bir fiyat ve buna bal olarak da yeterli bir gelir garantisi salar. 3. Eik fiyat (treshold prices): thal edilen tarmsal mallarn Toplulua girmesine izin verilen en dk fiyatlardr. Destekleme politikalarndan dolay Topluluun fiyatlar, dnya serbest fiyatlarnn olduka zerindedir. Dk fiyatl ithal mallarnn Topluluk pazarna kolay giriini nleyerek Avrupa iftisinin zarara uramamas iin, ithal fiyatlarn eik fiyatlar dzeyine kartan telafi edici vergi (prelevman, variable levy) konmaktadr. Topluluun uygulad yksek fiyatl destekleme politikas tarm rnleri dnya ticaretini byk lde kstlamaktadr. Nitekim Uruguay Grmelerinde (1986-1994) ABD ile Avrupa Birlii arasndaki en byk gr ayrlklar tarmsal sbvansiyonlar konusunda ortaya kmtr. Bu grmelerde tarmsal sbvansiyonlarn aamal olarak yzde 20 gibi bir oranda indirilmesi kabul edilmitir (SEYTOLU, 1996) Avrupa Birlii'nde Tarmn Finansman: FEOGA(Fonds Europen d'Orientation et de Garanti Agricoles) Ortak Tarm Politikasnn finansman ihtiyacm karlamak amacyla Roma Antlamas'nn 40 ile 43. maddelerine dayanarak kurucu 6 ye tarafndan 4 Nisan 1962 tarihinde ksa ad FEOGA olan ''Avrupa Tarmsal Ynverme ve Garanti Fonu" kurulmutur. Fonun Garanti Blm, tarmsal destekleme almlarnn yrtlmesi ve ihracatlara verilecek primleri (restitution) karlamaya yneliktir. Ynverme Blm ise, tarmsal yapnn iyiletirilmesine ynelik orta ve uzun vadeli gelime abalarnn finansmann karlamaya ayrlmtr. FEOGA'nn Ynlendirme Blm, btenin Blgesel Fon, Sosyal Fon, Balklk, Akdeniz Program, Ulatrma, Eitim, Enformasyon, evre ve Tketiciler gibi "yapsal politikalar" kapsayan blmnde yer almaktadr. Ynlendirme Blm, Garanti Blm gibi btede nemli bir yer tutmaz. Avrupa Topluluu Btesinde zaman iinde FEOGA'nn Garanti Blm harcamalar azalrken, Yapsal Fon harcamalar artmaktadr (Bkz. Tablo 1). Tablo 1: FEOGA'nn Harcamalar:

(Milyon Ecu)
Yllar Garanti Blm Ynverme Blm Toplam Harcamal. 22. 847 23. 815 1986 22. 120 727 1987 22. 951 863 1988 26. 389 1. 142 27. 531 1989 24. 403 1. 345 25. 752 1990 24, 979 1. 825 26. 804 1991 32. 419 1. 901 34. 320 1992 36. 022 2. 422 38. 444 1993 35. 352 3. 029 38. 381

Kaynak: The Agricultural Sitution in the Community

1996 Avrupa Birlii yapsal fonlar erevesinde incelendiinde, FEOGA'nn 3772 milyon ECU ile, tahsilat bakmndan nc srada yer ald grlmektedir. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu 11 883.7 milyon ECU ile birinci, Avrupa Sosyal Fonu 7 145.8 milyon ECU ile ikinci srada yer almaktadr (Bkz. Tablo 2). FEOGA'nn garanti Blm, 1965-74 yllar arasnda Fon'un yaklak %90'mdan oluurken, bu oran 1985 ylnda %96.7'ye ykselmitir. (Garanti Blm 22. 120 milyon ECU, Ynverme Blm (727 milyon ECU). 1985 ylndan itibaren, Ynverme Blmnn pay artmaya balam ve 1993 ylnda Garanti Blmnn pay %91.4'e gerilemiitir (DNLER, 1996). Ortak Tarm Politikasnn Sonular: Ortak Tarm Politikasnn uygulanmas ile Roma Antlamasnn 39 maddesinde yer alan amalara byk lde ulalmtr. Avrupa tarmnda hzl bir teknolojik ilerleme salanm, prodktivite ve retim nemli lde artrlm, tarmsal rnlerin arz teminat altna alnm, tarm rnleri piyasas istikrara kavuturulmu, tarm iletmelerinde modernizasyona gidilmi ve Topluluk nemli bir tarm rnleri ihracats durumuna gelmitir (ERTURUL, 1988). Tablo 2: 1996 Avrupa Birlii Btesi
Tahsilat Yapsal Fonlar Avr Tarm. Garanti ve Ynverme Fon. (FEOGA)/Garanti Blm Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ERDF) Avrupa Sosyal Fonu (ESF) Topluluk Giriimleri 26. 579,0 3. 772,0 11. 883,7 7. 145,8 3. 030,3 (Milyon ECU) deme. 23. 667,8 3. 859,4 11. 663,1 6. 031,6 2. 204,7

bilig-6/Yaz97

72

Balklk Ynlendirme Mali Arac (FFG) Dier

450,4 296,8

545,1 373,9

Giri: Bir lke ekonomisi, nispi arlklar farkl olmak zere balca ana sektrden olumaktadr. Bunlar; tarm, sanayi ve hizmet sektrlerdir. Gelimekte olan lkelerde tarm sektr, sanayi iin dayanak olmakta, sanayinin ihtiya duyduu hammaddeleri retmektedir. Gelimekte olan dier lkelerde olduu gibi Trkiye de sanayide ilerlemek ve ekonomik ynden kalknmak iin doal kaynaklarndan en iyi ekilde yararlanmak durumundadr. Bu nedenledir ki, tarm sektr lke ekonomisine nemli llerde katk yapan bir sektrdr (KIZILOLU, 1992). Trkiye'de planl kalknma dneminden (1963) bu yana tarm sektrnn toplam milli gelir ve ihracat iindeki pay dmekle beraber milli gelire bu sektrn salad katk; endstriyel sektre hammadde retmek, kalknmann finansmann salamak ve tarm d sektrlere igc temin etmesi bakmndan nem tamaya devam etmektedir. Trk tarm sektr 1980'lerden sonra byk yapsal deiimlere urayarak ie dnk, mdahaleci politikalardan piyasa koullarnn belirleyici olduu bir ortama gemeye balamtr. Tarm rnleri ithalat ve ihracatnda herhangi bir ekilde kota kstlamalar kaldrlm, yalnzca tarm rnleri ithalat gmrk tarife oranlarna tabi tutulmutur (HAZNE ve DI TCARET DERGS, 1993). 1. Trk Tarmnn Ekonomideki Yeri: Gayri Saf Yurtii Hasla (GSYH)'nn 1990-95 dnemine ait rakamlar incelendiinde tarm sektrnn paynn giderek dt grlmektedir. Ancak bu sektrn lke ekonomisindeki nemi devam etmektedir. GSYH iinde tarm sektrnn deiik yllardaki pay Tablo l'de gsterilmitir (Bkz. Tablo 1). Tablo 1: Sabit fiyatlarla GSYH'nn Sektrel Dalm (%)
Sektrel Yllar 1990 1991 1992 Tarm 17.6 17.3 17.0 Sanayi 25.5 26.2 26.4 Hizmetler 56.9 56.5 56.6

Kaynak: The Community Budget: The Facts in Figures, European Commission, 1996 Edition.

Otp uygulamas, reticileri fiyat dalgalanmalarndan byk lde koruyarak gelir artna imkan vermitir. Ancak, reticiyi korumak iin izlenen yksek fiyat politikas, kaynaklarn daha verimli alanlarda etkin kullanmn engelleyen bir uygulama olarak ekonomiye bir maliyet yklemektedir. Yksek fiyat politikas, eritilmesi g stoklarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Topluluk ABD'den sonra en byk tarmsal rn ihracats durumundadr. Ayrca dnyann en byk tarm rnleri ithalats olma durumunu da srdrmektedir. Fakat Birliin ithal ettii rnler, nihai tarm rnleri olmaktan ok, Avrupa ktasnda yetimeyen veya az retilen hayvan yemleri, soya fasulyesi ve tarma dayal endstrilerde girdi olarak kullanlan tarmsal hammaddelerdir (ARIKI, 1996). Avrupa Topluluu, FEOGA'nn artan finansman ykn hafifletmek iin 13. 7. 1985 tarihinde "Yeil Belge" (Green Paper) ile OTP reformunu gndeme getirdi. 1987 ylnda yrrle konan Yeil Belge'de kaynaklarn rasyonel kullanlmasna ynelik bir dizi reform niteliinde dzenlemeler benimsendi. Ortak Tarm Politikas'nn finansman yknn giderek artmas, 1990 ylndan bu yana Birlik yesi lkeler arasnda ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir. Birlik tarm bakanlarnn Mays 1992'de vardklar anlamada, OTP'nn finansman yknn hafifletilmesi kararlatrld. Tahl rnlerine yaplan sbvansiyonlar 1992 ylnda %3 orannda azaltld. 1993-96 dneminde tahl rnlerine yaplacak sbvansiyonlarn %29 orannda azaltlmas planland. Prelavman ve restitution uygulamasnn aamal olarak azaltlmas, 1996-97 ylnda tarma verilen destein tamamen ortadan kaldrlmas ve sonuta tarmsal rn fiyatlarnn aa ekilmesi ngrld (DNLER) Trk Tarm Sektr:

bilig-6/Yaz97

73

1993 1994 1995

15.8 16.3 15.6

27.4 26.9 28.0

56.9 56.8 56.4

Kaynak: DE, "Gayri Saf Milli Hasla 1990-1995", Haziran 1997.

Trkiye'de tarm sektrnn GSYH iinde nemli bir paya sahip olmasna ramen, fert bana den GSMH iinde tarmla uraan kesimin pay dier sektrlere gre olduka dktr. Trkiye'de 1994 yl itibariyle toplam alanlarn %42'si tarm sektrnde faaliyette bulunurken, milli gelirin ancak %13'n alabilmektedir. Dier bir deyile tarmsal faaliyette bulunan toplam aktif nfusun %42'si yaratlan gelirin %13'n paylamak zorunda kalmaktadr (EN, 1996). Tarm sektr, hzl kalknabilmek iin daha ok ihracat yapmak durumunda olan Trkiye gibi lkelerin ihracatnda nemli bir yer tutmaktadr. Tarm sektrnn toplam ihracat iindeki pay Tablo 2'de gsterilmitir (Bkz. Tablo 2). Tablo 2: hracatn Ana Sektrlere Gre Dalm (%)
Sektrler 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Tarm 18.4 20.1 15.4 15.5 13.6 10.7 11.7 Madencili k 2.5 2.1 1.8 1.6 1.5 1.9 1.7 Sanayi 79.0 77.9 82.9 82.9 84.9 87.4 86.6

nn lke ekonomisindeki neminin aka ortaya koymaktadr (BOLAT, 1986). Trkiye'de ihracat kaynakl dviz gelirlerinin 1970 ylna kadar drtte nden fazlasn, 1975 ve 1980'e kadar da yarsndan fazlasn tarm sektr tek bana salamtr. Ancak 1980'den sonra tarmn nisp dviz katks gerilemitir. 1980 somas bu deiimde, da ak byme ve snai retimi dnya piyasalarna ynlendirme politikasnn byk rol olmutur. Tarm sektrnn ithalat iindeki paynda 1994 somas bir art gzlenmektedir. 1990 ylnda %5,9 olan ithalat pay, 1995'te %6.9'a kmtr. 1996 ylnda bu oran %6.8'dir (Bkz. Tablo 3). Tablo 3: thalatn Ana Sektrlere Gre Dalm (%)
Sektrler Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Tarm 5.9 3.9 5.2 5.7 5.2 6.9 6.8 Madencilik stihdam 17.9 76.2 14.2 13.4 10.3 12.8 9.7 10.0 81.9 81.5 84.0 82.0 83.4 83.2

Kaynak: DE, "Trkiye Ekonomisi statistik ve Yorumlar", Temmuz 1997 2. Tarmsal gc ve stihdam: Tarm sektrnn sabit fiyatlarla Gayri Saf Milli Hasla (GSMH) ve toplam istihdam iindeki pay 1968 ylndan beri dzenli olarak dmektedir. 1968 ylnda tarm sektrnn GSMH iindeki pay %33.0, toplam istihdam iindeki pay %66.8 iken, bu oran srasyla %14.5 ve %47.6'ya dmtr (D..E; 1997). Grlecei gibi tarm sektrnn GSMH iindeki paynda %57'hk bir azalma olurken, toplam istihdam iindeki paynda %32'lik bir azalma meydana gelmitir. Genel nfus saym sonularna gre tarm sektrnn toplam istihdam iindeki pay 1955 ylnda %77.4 iken 1990 ylnda %53.7 olmutur. Ekim 1996 Hanehalk gc Anketi sonularna gre toplam istihdam iinde tarm sektrnn pay %46, sanayi sektrnn pay %22 ve hizmet sektrnn pay ise %32'dir (D..E.).

Kaynak: DE. "Trkiye Ekonomisi statistik ve Yorumlar' Temmuz 1997 Tablo 2'den de grlecei gibi, tarm sektrnn ihracat iindeki pay gittike azalmaktadr. 1990 ylnda %18.4 olan sektrn ihracat iindeki pay, 1996 ylna gelindiinde %11.7'ye dmtr. Tarm sektr lke ihracat iindeki dolaysz katksnn yannda, birok sanayi iin hammadde temin etme fonksiyonunu stlenmektedir. Sanayi rnleri ihracatnn ok byk blmn oluturan ve lke istihdam hacminin nemli bir ksmn kapsayan gda, dokuma ve giyim, iki ve ttn sanayilerinin tarma dayal olmas tarm sektr-

bilig-6/Yaz97

74

Tarm sektrnde alan erkeklerin toplam erkek istihdam iindeki oran %63.6'dan %37.7'ye dmtr. Buna karlk kadnlardaki d daha az gerekleerek %95.6'dan %82.1'e dmtr (D..E.). gc verimlilii tarmsal gelimenin llmesinde nemli bir gstergedir. Normal ekonomik artlarda tarm sektrndeki prodktivite art, snai prodktivite artnn altnda bir seyir izlemektedir. Trk tarmndaki igc verimliliin dkl bu sektrn pazarlama ve ileri doru balant etkisini zayf tutmaktadr (GNE, 1988). Tarmsal faaliyetlerin genelde mevsimlik olmas tarmsal igcnn nemli bir ksmn tl brakmaktadr. lkemiz tarm sektrnde gizli isizliin yaygn olmas, tarmda alan faal nfusun marjinal verimliliklerinin sfr ya da sfra yakn olmas anlamna gelmektedir. Ekim 1996 Hanehalk gc Anketi sonularna bakldnda tarm sektrnde eksik istihdamda olanlarn %64'n cretsiz aile iileri oluturmaktadr. Bunu %19 ile kendi hesabna alanlar ve %15 ile de yevmiyeli alanlar takip etmektedir. 3. Tarm Politikas: lkeler ekonomik, sosyal ya da siyasal nedenlere bal olarak tarm sektrne mdahale edebilmektedir. 24 Ocak kararlar ile balayan liberal yaplanma istei, 1980 sonrasnda izlenen ekonomi politikalarnn serbest piyasa arlkl olmasn kanlmaz klmaktayd. Bu eilim tarm politikasnn da yeniden ekillenmesine neden olmutur (UYSAL). Tarm politikasnn uygulanmas ve izlenmesinde Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Trkiye Ziraat Odalar Birlii ve Ziraat Odalar, eitli kooperatifler, retici birlikleri gibi kurum ve kurulular faaliyet gstermektedir. Trk tarmnn desteklenmesi kapsamndaki uygulamalar arasnda; tarmsal rnlerin fiyat yoluyla desteklenmesi, ucuz girdi salanmas, reticiye dk faizli kredi temini ve tarm rnleri ticaretine mdahaleler bulunmaktadr (ALAGZ; TUN; 1996). Yedinci Be Yllk Kalknma Plan'nda tarm politikasnn amac "... artan nfusun dengeli ve yeterli beslenmesini salanmas, ihracatta mukayeseli stnle sahip olunan rnlere arlk verilerek retim ve ihracatn artrlmas, retici

gelirlerinde istikrar salanmas ve kamu kaynaklarnn daha rasyonel kullanlmas" olarak belirtilmitir. A. Fiyat Politikas: a. rn Fiyat: Trkiye'de tarm sektrn destekleme genellikle fiyat politikalar ile salanmaktadr. Destek kapsamndaki tarmsal rn fiyatlar devlet tarafndan "taban fiyatlar" ad altnda belirlenmektedir. Trkiye'de tarmsal destek mekanizmas ilk kez 1932 ylnda budayda uygulanmaya balanmtr. Destek kapsamndaki rn says 1980 ylnda 22'ye ykselmi, ancak daha somaki yllarda azalmtr. 1990 ylnda bu say 10'a dmtr. 1991 ylnn genel seim yl olmas nedeniyle destekleme almlarnn geniletilmesi ynnde bir politika benimsenmitir. 1991'de destekleme kapsamndaki rn says 23'e kadar km ve 1993 ylnda desteklenen rn says 20 olarak belirlenmitir. 1994 ylnda sadece 4 rn fiyat destekleme kapsamnda braklm ve bu kapsam 1995 ylnda da korunmutur. 1996'da haha kapslnn de fiyat destekleme kapsamndan karlmasyla sadece rn destek kapsamna alnmtr. Bu rnler; hububat (buday, avdar, arpa, yulaf, msr), ttn ve eker pancardr (DPT, 1996). Uruguay Round Tarm Anlamas erevesinde i destek tedbirlerinin retim ve ticaret zerindeki rekabeti bozucu bir etki yaratmamalar ynndeki indirim taahhtlerinin de dikkate alnd varsayldnda, son yllarda tarm rnleri fiyatlarna devlet mdahalesinin en az dzeye indii gzlenmektedir. b. Girdi Fiyatlar: Girdi fiyatlar tarmsal retimi etkileyen nemli bir faktrdr. Hzla artan nfusun besin gereksinimini karlayabilmek, sanayinin ihtiya duyduu hammaddeleri retebilmek, kalknmann finansmanna katk yapabilmek ancak tarmsal retimdeki srekli artla mmkndr. Tarmsal retimdeki srekli bir art modern girdi kullanmnn nemini artrmaktadr. Tarmsal retimdeki byk kullanm oranlarna sahip temel girdi fiyatlar; sulama cretleri, gbre fiyatlar, akaryakt fiyatlar, tohumluk fiyatlar, tarmsal mcadele ila fiyatlar, traktr

bilig-6/Yaz97

75

fiyatlar, karma yem fiyatlar ve iilik cretleri (UYSAL) olarak belirtilebilir. rnein, sulama cretleri iklim koullarna bal olarak deimektedir. Yeralt ve yerst su kaynaklarnn etkin kullanlmasn gerektirmektedir. GAP'ta yer alan projeler tamamlandnda yaklak 1.7 milyon hektar tarm arazisi sulanabilecektir. Planlanan toplam sulama alan Trkiye'nin ekonomik olarak sulanabilir tarm alanlarnn %19'una karlk gelmektedir (TUTAR, 1992). Tarmsal mekanizasyonun gelimesi akaryakta olan talebi artrm ve akaryakt giderleri nemli bir maliyet unsuru haline gelmitir. 24 Ocak kararlaryla balayan liberal yaplanma istei dorultusundaki ekonomi politikasnn etkisiyle akaryakt fiyatlarnda hzl bir art gzlenmektedir. B. Kredi Politikas: Tarm sektrnde ekonomik, sosyal ve doal nedenlerden kaynaklanan genel sermaye yetersizlii, finansmanda iletme d kaynaklara bavurulmasn zorunlu klmaktadr. O nedenle tarm kredisi byk nem kazanmaktadr. Planl dnemde kredilerin sektrel dalmnda tarm kredilerinin toplam krediler iindeki paynn yetersiz dzeyde kald, hatta son yllarda nemli dmeler olduu gzlenmektedir (KARLI). 1963 ylnda %20.25 olan tarm kredi paynn 1985 ylnda %12.89'a kadar indii grlmektedir (Bkz. Tablo 4). Tablo 4: Planl Dnemde Banka Kredisi inde Tarm Kredilerinin Pay (1963-1985)
Yllar 1963 1967 1972 1977 1980 1981 Tarm Kredilerinin Pay 20.25 23.45 17.46 20.62 18.42 20.16 .

1982 1983 1984 1985

18.57 21.16 16.83 15.42

Kaynak: OLALI ve DUYMAZ, 1987, "Tarmn Trk Ekonomisindeki Yeri ve Ekonomik Gelimeye Katks", zmir.

Tarm sektrnn arzettii nem nedeniyle hemen hemen her lkede, bu sektrn gereksinimlerini karlamaya ynelik bankalar kurulmutur. Trkiye'de bu amaca hizmet eden bankalarn banda T.C Ziraat Bankas gelmektedir. Bu bankann tarm sektrne verdii kredilerde 19801991 arasnda byk oranl artlar olmutur. 1980 ylnda 173.2 milyar Tl olan kredi miktar, 1991 ylnda 22.4 trilyon TI'ye ykselmitir (TZOB, 198889).
Sonu:

Tarm sektrnn, insan yaamnda temel gereksinimin karlanmasnda vazgeilmez bir konuma sahip olmas, lkemiz toplam istihdamnn %46'lk bir blmn karlamas ve milli gelir iinde %15 gibi bir blm kapsamas bakmndan zel bir neme haiz olduunu syleyebiliriz. Trkiye elverili iklim koullarna sahip olmas nedeniyle hemen hemen tm tarm rnlerini retebilmektedir. Bu anlamda kendine yeterli dnyann sayl lkelerinden biri durumundadr. lkemizde son yllarda tarm sektrnde uygulanmaya allan serbest piyasa politikas erevesinde, uluslararas antlamalarn getirdii ykmllkler de dikkate alnarak tarmsal girdiler zerindeki sbvansiyonlar nemli lde azaltlmtr. Trkiye tarmsal teknolojik geriliini giderebilmek iin 1960'lardan beri olumlu atlmlar yapm, reticiler geleneksel tekniklerden ayrlp daha modern girdiler ve makineler kullanmaya balamtr.

bilig-6/Yaz97

76 KAYNAKLAR
ALAGZ, Ayln. TUN, Leyla 1996 Gmrk Birlii erevesinde Avrupa Birlii ile Trkiye'de lenmi Tarm rnleri, KV Yaynlar, stanbul. BOLAT, mer. 1986 AET Karsnda Trk Tarmnn Durumu KV Yaynlar, st. Gmrk Birlii'nden Tam yelie Giden Yol, Asomedya dergisi. D..E. Tarm Ekonomisi, Ekin Kitapevi Yaynlar, Bursa. Topluluk Karsnda Trk Tarmnn Durumu, IKV Yay. Toplulukta Tarm Politikas Trk Tarm, ifti ve Ky 1997 ri
D.P.T

TUTAR, Erdin. 1992

GAP'n Trkiye Tarmna Kendi Kendine Yeterlilik Ynnden Katklar, AFY. ..B.F. Yll. Uluslararas ktisat Teori ve Politika Uygulamalar, Gzem Yaynlar, stanbul. 1980 Sonras izlenen Tarm Politikalarnn Deerlen. G..LB.D. Dergisi. Tarmda stihdam statistikleSemineri. Ankara. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan (1996-2000), 1996 Yl Program. Avrupa Topluluklarna ilikin Temel Belgeler, Avrupa Topluluklarn Kuran Temel Antlamalar (AKT; AET; AAET), ciltl. Gmrk Birlii erevesinde Avrupa Birlii ve Trkiye'de lenmi Tarm rnleri, st. Zirai ve ktisadi Rapor.

SEYTOLU, Halil. 1996 UYSAL, Yaar.

ARIKI, Emin. 1996 DNLER, Zeynel. 1996 EN, Oya 1996 ERAKTAN. Glcan. ve Dnyas dergisi.

1996

D.P.T 1993 ERTUGRUL, Cemil. Ortak Tarm Politikas Uygulama 1988 Sonular. IKV GNE, Turan. Trk Tarmnn Geliimi ve 1996 ile 1988 Entagrasyonu, IKV Yay. AT Planl Dnemlerde Trkiye'de TZOB KARLI, Bahri. Uygulanan Tarmsal Girdi (1988-89) Politikasnn Esaslar ve Sonu. ifti ve Ky Dergisi.

bilig-6/Yaz97

77

TRK DLL HALKLARIN FOLKLORUNDA GELENEKSEL R LKLER

Karde zbek, Trkmen, Azerbaycan ve Anadolu Trk halklarnn folklora dayal geleneksel iirim karlatrdmzda, konu, rg benzerliine ve karlkl etkiliime daha ok rastlyoruz. Karde halklarn "eski" hayatlar hakknda az ok bilgi veren geleneksel iir sanat, o halklarn hayatnda devam edip gelen baz ortaklklarn ve deiik milli zelliklerinden de iz braktn gstermektedir. ki insann, iki gencin evlenmeleriyle ilgili dn iiri, pek ok ilim adamnn dikkatini ekmitir. nk geleceini devam ettirmek istemeyen bir insan veya bir halk dnlemez. Dn gelenekleri hakknda ilmi almalar yapan zbek bilim adam M. Alaviya, bu kelimenin anlamn aklamakla birlikte, "toy" kelimesinin "doymak"tan trediini belirtiyor. Bu dnce kabul edilebilir. nk toy denildiinde "doymak", yemek yemek gz nne, geliyor. nsanolu yemeksiz duramaz, ama iki gencin dnnde bu istei daha da artar, bu gnde hi olmazsa en gzel yemekleri yemek ister. nk onun kafasnda, "dnde en gzel yemekler, en gzel eyler olmal" dncesi vardr. Halk arasnda bu gelenek hakknda "toya gidersen doyup git, toy elbiseni giyip git" eklinde bir sz var ise de, toy gn mzik ve elence ile birlikte insan en iyi eyleri de yemek istiyor..! Dn gelenei birok tarihinin, etnografn ilgisini ekmitir. Bizce dn geleneklerinin olumasnda, her halkn sadece sosyal ve ekonomik artlar deil, etnik meseleler de etkili olmutur. Gemite hayvanclkla uraan zbek, Karakalpak, Krgz, Tacik halklarnn dn geleneklerinde, bbu yaaylarnn izleri vardr. Bu halklarda dn ve nikah trenleri ilk nce kz evinde balayp, daha sonra olan evinde devam eder. Bu gelenek, arv vilayetinin Farab, Danev ilelerinde oturan zbeklerin dn geleneklerinde de u ana kadar devam ettirilmektedir. Dm gelenekleri vastasyla bir halkn, bir insanin insanca duygularnn en gzel rnekleri ortaya kyor. Dn geleneklerine dikkatle baktmzda, "hayatta eksiklik olmayacak ve olmamal" gibi bir hisse kaplyoruz. Bu yzden dn gelenei btn halklarda geleneklerin en mehuru ve en neelisidir. Bu gelenek hakknda, Azerbaycanl bilim adamlarndan A. Nabiyev ve Efendiyev'in yazdk-

Prof. Dr. Amangl Durdyeva Trkmenba Kolyazmalar Ens.Folklor b. Md.

Trkmen Trkesinden Aktaran Yusuf AKGL

bilig-6/Yaz97

78

larna gre; dn, niandan sonra balyor. Bilim adamlarnn ou, dn geleneiyle nian geleneinin birbirleriyle ilikili olduunu belirtiyorlar. Trk dilli halklardaki dn gelenekleri genellikle birbirlerine benzese de, baz farkllklarn olduunu belirtmeliyiz. Bu halklarn dn geleneklerinde kz istemeye gitmek, nikah treni, dn gnnde ark/trk syletmek gibi ortaklklar vardr. Ancak bu geleneklerin yerine getiriliinde her halkn deiik milli karakterlerini ve zelliklerini grebiliyoruz. Dn gnnn tarihi belirlenmeden nce genlerin anne ve babalarnn arasndaki ilikiler, her halkta deiiklikler gsterir. rnein, Trkmenlerde kz istemeye gidilecek gn, uurlu gn saylan arambadr. nk Trkmenler arasnda "aramba ar tarafa" denilen bir inan vardr. Bu Azerbaycanllarda da byledir. Kz evine varldktan sonra selam verilir. Yallardan birisi, "uzak yerden akraba olmaya geldik" veya "kaybmz aramaya geldik" diyerek konumaya balar. Azerilerde "Peygamberlerin izniyle kznz istemeye geldik" denilir. Trk bilim adamlar Hyla Ergunah ve eref poyraz, Trkiye Trklerinin dn gelenekleri hakknda deerli bilgiler veriyorlar. Ama "her yiidin bir yourt yiyii vardr" eklindeki Trk ataszne bakarsak, dn geleneklerinde benzerlikler olduu kadar, farkllklar da vardr. H. Ergunah'm yaadklarna gre, dn gnnden birka gn nce, evlenecek ifti, kz evinde niana, kna yakmaya hazrlyorlar. Kadnlar evin ortasna yastk koyuyor. Kz, kadnlar yastn yanna getiriyorlar ve u dizeleri sylyorlar:
"attlar atma dan Kurdular dn an arn gelsin Icardan Kz anam knan kutlu olsun. Atlad geti iii Sofrada kald ka Byk evin yak Kz anam knan kutlu olsun. Orta direk, orta direk Gmbr gmbr oynar yrek Byk eve gelin gerek Kz anam knan kutlu olsun. "

Kzn yaknlar, kz kucaklayp alarlar. Sonra kzn salarn tarayp, ince ince rp, ularna boncuk takp, kakllerini zlflerini kesip, altn kaplamal "tepelik"i bana giydirip yzn rterler. Kzn eline ve ensesine kna srerler. Sonra evde bulunanlara leblebi datlr. Kadnlar kenara ekilip trk sylemeye balarlar. Gelini ata bindirip olan evine getirdiklerinde, kaynanas ve kaynatas ona bir hediye verinceye kadar gelin attan inmez. Bu arada kadnlar u maniyi sylerler.
"Ak bayran yeili Tuttuk cennet kuunu. Selan sylen gveye Getiriyek eini..."

Gelin geldikten sonra henz eve girmeden, "ayaklar yansn, dar kmasn" eklindeki inanla, kapya scak demir brakrlar. Geline erbet iirirler. Karde Trkiye halknn dn trenindeki "kna yakma", nianlanma geleneim her yrede deiiktir. rnein Trkiyeli bilim adam Habib drici'nin ve Azerbaycanlm retmen Asf Hacl'nn verdii bilgiler gre, Ahska Trklerinde kz istendikten sonra, olan tarafndan birka kadn kna ve eitli hediyelerle kz evine gelir. Kna yakma gelenei ark-trk sylenerek yaplr. Bu trkler genellikle znt ve yas ezgilidir; nk kz, ana evinden ayrlacaktr. Kna gecesi, yani kzn kendi evinden ayrlp olan evine gidecei gece, arkadalar-yengeleri u trky sylerler:
"alanak akmaa geldik Kna yalanaya geldik. Aye teyze alama Kzn almaa geldik."

Karde Azerbaycan ve Trkiye Trk halknn dn geleneklerinde ok canl olan "nianlanma" gelenei, u anda Trkmen Trklerinde yoktur. Ancak bu gelenek bir O uz/Trkmen destan olan Dede Korkut'ta iz brakmtr. Bay Bican'n kz Banu iek, a Bams Beyrek'in nne art koyar: At yar, ok at, gre... Sonuta Bams Beyrek yar kazanr. Bu durum destanda yle anlatlyor: "Beyrek, kzn beline girip srtna alp yere vurdu.

bilig-6/Yaz97

79

O kza, dnn kutlu osun han kz, diyerek parmandan altn yzn karp kzn parmana takt. Aramzda bu nian olsun, han kz, dedi." Kna yakmak gelenei, XVIII. asrn, edebi miras pek iyi bilinmeyen air Avar Kasm'n "Talan Yar" adl herkese (Trkmenlerce) bilinen halk trksnn dizelerinde karmza kyor. Bu aydm imdilerde sanatlar tarafndan syleniyor. Sevilen kzn eline kna yakma gelenei, bu trkde yle veriliyor:
"Bayram olar kna yakar destine Sr duydurmaz dmanna, dostuna Na tebip gelmez yarm stne zi gelsin meni derde goyan yar. "

Umumi anlamda Trkiye ve Azerbaycan Trklerindeki nianlanma gelenei, Trkmen Trklerinin "Adaglama"/Nianlanma geleneine benziyor. Fakat adaklamak gelenei ocuklar henz genler, anne babalar kendi aralarnda sz keserek, mesela Zhre ile Tahir destannda olduu gibi onlar nianlyor. Bazen da boncuk veya alaca ip takmlar. Ama ellerine kna yakma geleneini gsteren bir kaynaa veya malumata rastlamadk. Avar Kasm'n "Talan Yar" trksnde hatrlatlan kna yakmak gelenei, belki de zamanla ortadan kalkmtr. Eer bu gelenek o yllarda mehur olsayd, sonraki airlerin eserlerinde de geerdi. Gemite Trkmen geleneine gre kz istemeye birka kez gidilirmi, her gidite koyun kesilir, ancak kz ile olann grmesine izin verilmezmi. Gnmzde, devire gre durum ve gelenek-grenekler bakalat. ki taraf anlatktan sonra genler grtrlyor. Kz olan, olan da kz inceliyor. Genler birbirlerini tandktan sonra kendi istekleri zere evleniyorlar. Gemite olduu gibi gnmzde, "filann gzel bir kz var, iyi ve terbiyeli bir kz, silesi de iyi" denildii zaman, olan tarafndan birka kii, kz istemeye gidiyorlar. Kz evine geldiklerinde "biz sizinle akraba olalm diye geldik" eklinde sze balyorlar. Tanmak iin hazrladklar bohay da veriyorlar. Eer kzn ailesi "yine gelin" derse, kz ile olann grmesine izin veriliyor. kinci gelite olan taraf, yufka veya brek gibi yiyecekler getirir. Burada maksat "tuz tattr-

mak"tr. Kz iin barts, elbise gibi hediyeler de getirilir. Bu gelenek Trkiye ve Azerbaycan gibi karde lkelerde, olan tarafnn kza talip olduklarn gsteren bir belgedir. Kz taraf, dn yapmak iin balk paras ve eitli eyalar ister. Kz iin yzk, kpe, eitli taklar, ayrca da elbiseler ve milli kyafet hazrlamak iin kumalar istenir. Bunlar getirildikten sonra dnn ne zaman yaplacana karar verilir. Trkmen dnleri zerine filoloji doktoru G. lyasova'n hazrlad tezde, bu tarz hakknda ilgin eyler syler: Trkmen dnlerinde sylenen trklerle zbek, Rus ve daha baka halklarn gelenek-greneklerindeki iirleri karlatrr. Dn trkleri, btn halklarda eskiden beri devam edip gelmektedir. Bu tarz zbeklerde "ulan", "yor yorlar", 'Taparlar" ve "kelin selam" adyla; Trkmenlerde "yar yar", "leyeran", "len", "yareycan" adyla; Anadolu Trklerinde ise "dn trkleri" adyla biliniyor. zbeklerde her ilin dn yaps ayr ayrdr. Okangoran nehri kenarndaki zbeklerin dn gelenekleri, ok eski devirlerden beri korunmaktadr. Bu gelenee gre evlenecek kzn yengelerinden birisi ata biner, srtna da bir olan ocuu alp btn evleri dolar ve "filan gn, filanlara gelin" diye herkesi davet eder. Ayrca trklerin "len" ekli sazsz, "yor yor" ekli sazl sylenir Olanlarn ve kzlarn karlkl olarak syledii trklerden bir rnek yledir: Kz:
- "Suv byide kukorgen tolday bupmen Kulankasi kiyma sain carday bupman Siz kurganda kigina bola bulsam Ohun aka, u vagtda kanday bupman. "

Olan:
- "Ovulingning oksokoli eim orik Tong otarda yorug yddz, pein borib Men kurganda kigina bola eding Kuanoring ikinti tuing erib "

zbek dn geleniinin bir baka zellii de, kzn evlenecei gece, "yor yor" sylenmesidir. Baz dizelerde "len" ile "yar yar" birlikte sylenir. Mesela:
"Hay hay ulan, con ulan Tuydir bbu kun, yor yor, tuydur bkun. Dust kalib duman ketap

bilig-6/Yaz97

80

Kimdir bu kn, yor yor, kindir bakm. " Ayrca "len"i kzn yengeleri syler: "Kora kora kuzilar Kyni balar, yor yor. Kalan kolik yongalar Ulan bolar, yor yor. " Bu biimdeki dizelerle Trkmenlerde de karlayoruz: "Hay hay, len hay len Hay dr bugn, yar yar. Agu-gzl renbe-ren Toydur bugn, yar yar. " Trkmenlerde toy aydmlarndan "yar yar" ile "leyeran" ekli, "len" eklinden daha ok sylenmektedir. Bunlar nitelik bakmndan da fazladr. Dn trkleri (toy aydmlar" Trkmenistan'n Garrgala, Kak dolaylarnda ve arv ehrinin baz yerlerinde nldr. Ancak gnmz ile karlatrldmzda, dn trklerinin eskisi gibi sylenmediinin belirtebiliriz. Sadece folklor gruplarnn programlarnda yer almaktadr. Genel anlamda Trk dilli btn halklarn edebiyat ve folklorunda konu ve dnce benzerlii hakknda, S. A. Garryev yazd bir makalede, benzer hayat artlarnn ayn dncede eserlerin ortaya kmasna sebep olduunu vurgulayarak, bunu, "topolojik zellikli edebi ibirlii" olarak adlandrmtr. Trkmen folklorunda lale dizelerinde olduu gibi, dn trklerinde de hayat gereklerinin belli bir blm ortaya konulmutur. Bu yzden trkler, tarihiler ve etnograflar tarafndan faydal grlmtr. Kzlar kadnlar, lle satrlarnda olduu gibi dn trklerinde de, gemite mal veya eya gibi, tanmadsevmedii birisi ile evlendirildiklerini beyan etmektedirler. Honutsuz zbek kzlar, dn trklerinde kendi durumlarn yle ortaya koymulardr: "Osmandagi yuldzni Otgan otam, yor yor. Uz kizini yot kilib Sotgan otam, yor yor. " Bu rastlyoruz: dizlere, Trkmen dn trklerinde de "Kozandage pustinning Yengi yirtik, yor yor. Kuyov boham yangasining Labi tirtik, yor yor. " Bu mandaki dizeleri Anadolu Trklerinin Bu tr gldrc msralar, dn neeli-sevinli geirmek maksadna yneliktir. Bu sebeple, sylenen bu tr mizahi trkler kimsenin gnlnn incitmez, glerek geitirilin. Karde zbek halk da ayn tipte dn trkleri retmitir. Mesela: Karde zbek ve Trkmen halklarnn trklerinde, evlenecek kzn arkadalar ile vedalarken syledii trkler birbirlerine ok benzer. Annesinin kzn teselli etmek iin szlanarak syledii trkler de birbirine benzer: "Ag,lama, balam, lama Toyun bular, leyeran. Bosagas gzldan yn bolar, leyeran. " (Trkmenlerde) "Yiglama, kiz, yiglama Tuy seniki, yor yor. Ostonesi tilladan uy seniki, yor yor. " (zbeklerde) Geleneksel tr olarak kabul edilen dn msralarnda evlilik hayatna balayacak kzn veya olann yengelerinin, kar taraf elendirmek-gldrmek iin syledii dizeler de grlr. Bu tr, mizahi unsurlarla sslenerek, zellikle kzn yengeleri tarafndan sylenir: "Yollarnn odun Sazak mdr leyeran. Alcak yiit bir hili Mzzk mdr, leyeran." "Yk stnde can goydum Canramasn, yar yar. Giyevimizin yennesi Yantamas, yar yar." "Asmandak yldz Atan atam, yar yar. z gizini mal yal Satan atam, yar yar. "

bilig-6/Yaz97

81

mnilerinde de grmekteyiz. Birka rnek vermek yerinde olacaktr: "Harman yeri yarld Yingem ba(na) darld. Ne darln hay yinge Gizin gendi sarld." "Kekli(i)min alas Han gizin halas. Ellerime gemedi Bu kel kn gnas. " Kzn gelin olmas, onun evinden, annebabasndan, kardelerinden; annesinin ise sevgili kzndan ayrlaca ok zc bir durumdur. Bu durum, karde halklarn hepsinde de ortak olan bir haldir. Trkmen dn trklerinde, annenin zgn durumu aadaki dizelerde verilmektedir:
"Leylim leylim, leyeran Gelsin haypn, leyaran. Ak syt beren enesi Delmurup dur, leyeran." "Gvn aln yenneler Aglamasn, yar yar. Enesinin bagrn Daglamasn, yar yar."

Bu dizeler de Anadolu Trk kzlarnn yrek yakan duygularm hatrlatyor ve benzer kaderlerinin ispatlyor. Dn trenleri arasndaki durumlarn ve bu erevedeki geleneklerin hemen hemen hepsi aa yukar birbirine benzer. Gelinin olan evine getirilii, eitli yemeklerin yapl, gelinin sa elinin una sol elinin yaa batrl...karde halklarn hepsinde grlr. Ancak Trkiye Trklerindeki gelenee gre, baz yerlerde dnden sonra gelin, kaynata tarafndan dar karlr ve trkler sylenir. Bu gelenek Trkmen Trklerinde yoktur. Kaynata gelinin dar kardktan soma, dndeki insanlar toplu olarak gelinin ardndan u dizeleri sylerler:
"Gedin anama syleyin Bene alasn. Garda gelsin, gidiyorum Belim balasn." (Trkiye)

Evlenip evden gidecek bir Anadolu Trk kznn durumu da dn trklerinde yle dile getiriliyor:
"Gelin kallan ar ar kp gidiyor. Evde galan garip ana Feryad ediyor."

Kna yakld gn ise, kz unlar syler:

"en olasn babam evi imdi koydum gidiyorum. Hell edin anam-babam imdi koydum gidiyorum."

Trkmenler ise, bunlara benzer, aadakileri sylyorlar:

"Bir innnin stnde Urdun enem, yar yar. ndi men-d- gidyrin Dindin enem, yar yar. "

Karde Anadolu Trklerinin geleneklerine gre, dnlerde "gelin karma", "ho geldin", "sadusoldu", "duvak trks" gibi trkler de sylenir. ok eskilerde, daha tekniin-elektriin olmad zamanlarda insanlar, atei, tabiattan elde ediyorlard. nsan hayatnda hava ve su kadar, ate de nemlidir. lk insanlarn dncelerinden hareketle daha somaki nesiller, atei kutsal bir g olarak kabul etmilerdir. Belki de, "od altnda bela kalmaz", "od oraz" eklindeki inanlar da bundan kaynaklanmaktadr. zbek geleneklerinde ve Azerbaycan dn trenlerinde, ilk insanlarn dnce sistemlerinin izleri grlmektedir. Her iki karde halkta da, gelin geldiinde ate yaklyor ve gelin zerinden atlatlyor. Trkiye Trklerinde ise, gelinin ayana scak demir koyma gelenei vardr. nanla i ie olan bu gelenekler hal devam ettirilmektedir. Karde Azerbaycan halknn dn gelenekleri kendilerine has baz zellikler tar. Onlarn dn gelenekleri arasnda olan veya kz incelemek, dnrcle gitmek gibi umumi adetlerin yan sra, kzn gelin olduu gece (Azeri lehesinde "gelin gicesi"), evden herhangi bir eya veya bir nesneyi alp kamak adeti vardr. Bu adete Trkmenlerde de rastlyoruz. Ayrca Azer-

bilig-6/Yaz97

82

baycan Trklerinde kzn ayann altnda bo bir kap krmak, geline ayna atmak gibi baz zgn farkllklar da bulunmaktadr. zbek Trklerinde dn gnnden bir-iki gn nce kzn evinden "laparlar" sylenir. Olanlar ve kzlar ayr ayr topluluklar halinde sylerler. "Kiz oham", "kizlar meclisi", "kiz oni", "lavar kesi" gibi adlarla anlan bu gelenee, genellikle kylk/obalk yerlerde rastlanyor. M. Alaviya'nn yazdklarna gre aadaki lapar evlenen gen tarafndan sylenir:
"Bozordan sotib oldim, sarih, mursan Sargayip organ yerim zin kursak Belimde bir tillolik belbogim bar Syuna deb kelganga tuni bersek. "

Piirgon koki novzayi Kalinaklar momayi Dilorom enoma bir salam. "

zbek halknn geleneksel dn iirine mahsus olan bir baka zgnlk de, dn gecesi ay iilirken "beyit-gazel" sylenmesidir. Gelenee gre gazeli, kzn yerine bir baka kz ve evlenen olan sylemelidir. Gazel syleyici, eline bir kase alp ayaa kalkar ve sylemeye balar. Eer kz ya da olan gazeli syleyemezse, o zaman zmesi zor olan dml bir bartsn zmek veya ihtiyar bir kadn defa yukar kaldrmak gibi cezalar verilir. Dnlerde sylenen bu tr gazellere bir rnek verelim: Olan: - "akkaga piyola kuysam tulmadi Ey, yora, sizden iorat bulmad. Ey, yora, sizdan iorat bulsalar Ultirib turgna halim kolmadi. " Kz:
- "Sizni dedim sizdan uzga demadim Uzga kandu acal berse yemadim Tanimga tegmadi atlasdan uzga Yedimga kelmadi bir sizdan uzga. "

"Kelin salam" denilen bu adet, umumi olarak Trkmen dn geleneklerine mahsus deildir. Ancak bu, Dahovuz vilayetinde oktan beri yaayan karde zbeklerin tesiri neticesinde baz blgelerde devam ettirilmektedir. Bu konuda Gurbanyaz Gurdov'un verdii malumatlara gre, gelin selam, yeni gelin ile damadn akrabalarn tantrmak maksadyla yerine getirilmektedir. Bu srete gelin selam vermiyor, onun yerine baka biri selam veriri. Bu srada "aydmc" kadnlardan birisi, zel olarak dzlen iirleri sylyor. Gurbanyaz Gurdov, rencilik yllarnda, gelin selamn Tagta ilesinin nceki ad Leningrad olan kolhozunda yaam olan Slgn Terayeva'dan derlemitir::
"Gavun ekse zamal Oun ekse omal Gayn atasna bir salam. diginin gonc yok yde oturp dnc yok Gayn enesine bir salam. Atlansa hana menzer Dse dayhana menzer Gayn agasna bir salam. Agtgna guvanan Toyda tze don geyen Babasna bir salam. Agtgnda gteren Maksad-mrada yetiren Mamasna bir salam. egi dol omadan Her gvesi bir zamadan Gayn ecakcl bir salam. Yalazlar sadapl Han gzndan edepli Baldzlarna bir salam. Toy mreke yren Palav syci biiren Apezlere bir salam. Yap boyum yakalan e k, diyip, ekeln

zbek dn gelenekleri arasnda belirtilmesi gereken bir baka ayrnt daha var. Kz, damadn evine getirildikten sonra, bir kadn tarafndan kzn adna u dizlere sylenir:
"Ekkanlarga sadoyi Dehkonlarning boboyi. Ahmadboyga bir salam.

bilig-6/Yaz97

83

Brigadirine bir salam."

Misallerde grld gibi, "gelin selam" adndaki zbek dn geleneinin, Trkmenlerle kark oturduklar blgelerde hem syleni hem de iirin dzl bakmndan kendi tesirini yerletirdii anlalmaktadr. Bu ise Trk dilli karde halklarn pek ok meselede "benzeikliklere" sahip olduklarn ispat etmektedir. "Gelin selam", K. Atayev'in "Knelmeyn Sz" adl kitabnda da yer almaktadr. Karde zbek halknn toy geleneklerinin uygulamnas srasnda, trenlerin sonunda, halk arasnda hrmet gsterilen yal bir kadn veya adam, dn dilekleri/toy alklar ile bu mutlu hadiseyi neticelendirir. Bu cemleyici dilek dizeleri yledir:
"Tuy mborak bulsin-o Tuylar mborak bulsin-o Tyga kelgan kizlar-a Sarpo mborak bulsin-o. Tyga kelgan kizlar-o Tyib ultirgan, kizlar-o Yahi bilan yomeni Krib ultirgan, kizlar-o Yahining diydoriga Tyib utirgan, kzlar o. Yomoning firokiga Kyib ultirgan, kizlar-o "

nnde z gr bolsun Mata yrtca petli bolsun A biirse etli bolsun ymiti iymi bolsun Daklan km bolsun Galaydan gaps bolsun Tlladan tagt bolsun u alan gelininizin mrlk bagt bolsun..."

Trkmen dn geleneinde, gelinin dilek dizeleri ile kutlanmasna bir misal:

"Toy ttupsmz Tuyunz gutl bolsun, mbarek bolsun eride perizatlar oynasn Daarda oglan-uakyaynasn Ayallar pime sesin Oglar alp gasn Ulu gelinin serpik asn Kii gelinin mavut bisin le baksn yellensin Srli goyun eyelensin Goynun mn bolsun Dyan yz bolsun Atlanp yola gidende Daglar dz olsun Atn avan miinmesin Donun tozan geymesin Gllek yal gllesin Mdam gni toy bolsun

Bu kutlama szleri, tannm air ve edebi miras yaycs Hacarbibi Nepesova'nn, 1926 ylnda doan kz Nagma Nepesova'dan 1991 ylnn Temmuz aynda derlenmitir. (A. Durdyeva'nn arivinden) rneklerden de anlald zere, zbek toy szlerine bakarak toy szlerinin, hayatn hakikatlerinin daha geni planda gz nne getirildiini grmekteyiz. Bu rneklerde halkn istek ve arzular, dilekleri ustalkla iir dizlerinde z beyann bulmaktadr. Yukarda dn trklerinden ve iirlerinden hareketle, her bir halkn geleneinde olduu gibi, karde zbek, Trkmen, Azerbaycan ve Anadolu Trk halklarnn "halk reticilii'nin birbirinden uzak olmadm anlamak mmkndr. Yakn ilikileri ve karlkl tesirleri olan halklarda pek ok benzerliklerin olmas ok tabii bir durumdur. Karde halklar eitli ortak gelenekler uyduklar gibi, her halk edebi iirinde milli zgnlklere ve farkllklara da sahiptir. Ata-baba kan bir karde Trkmen, zbek, Azerbaycan ve Anadolu Trk halklarnn edebi iirindeki lale, hvdi gibi trlerinde olduu gibi, geleneksel iirlerinde de ierik ve syujet benzerliklerinin mevcut olmas nemli bir durumdur. Bu benzerlii gelin-kzlarn iir trlerinden birisi olan moncugatd/boncukatt rneklerinde de izlemek mmkndr. Boncukatt dizeleri kadnlarn arzu ve dileklerini belli bir lde beyan eden bir tr olarak halk iirinde yerinin almtr. Ancak bu tr, gnmze kadar monografi derecesinde ele alnmadan yaayp gelmitir. Yine de bu trden nshalar eitli yllarda, eitli antolojilere-kitaplara girmi olup, hakknda baz makaleler yazlmi, fikirler ne srlmtr. Tannm edebiyat ve nl yazar Ata Govudov'un 1941 ylnda yaynlad "Ayal-Kzlarn Aydm ve Lleleri" adl eserinde,

bilig-6/Yaz97

84

boncukattlara da yer verilerek, 88 drtlk yerletirilmitir. Akademik B. A. Garriyev tarafndan 1944 ylnda hazrlanan gldesteye 120 adet boncukatt bendi alnm, 1947 ylnda da bal bana bir kitap halinde 200'e yakn boncukatt yaynlanmtr. B. A. Garriyev, bu kitaba yazd szbanda, bu trn "kadim"lii, halkligi ve sanat ustalklar hakknda dncelerini aklamaktadr. Alim, o yl yaynlanan "Trkmen Folklorundan Usul Gollanma" adl brorn szbanda ise, bu trn biim ve dzl bakmndan lalelere benzediini, ancak yitmeye baladn vurgular. Daha sonra Garryev'in bu tr hakkndaki makalesi, nceki SSCB . A'nin Trkmen ubesinin "Haberleri''nde yaynland. Alim bu makalesinde de boncukattlarn gelip k (retilii), halk arasnda sylenii, temas ve ideyas konularnda malumatlar verir. 1995 ylnda P. Alyev ile G. Beselikov tarafndan hazrlanan "Pesni i Dum Naroda" adl gldesteye 81 boncukatt alnmtr. 1962 ylnda hazrlanan "emen" adl gldesteye yazd szbanda, S. Annanurova; boncukattlarn, llelerin, hivdilerin ve sevgi aydmlarnn tr zelliklerine temas ederek, boncukatt temalarm inceler. 1967 ylnda kan "Trkmen Halk Dredicilii Boyunca erk" adl eserde, "moncukatdlar" hakknda zel bir blm vardr. Bu blmde bu trn zgnl, temalar erevesinde ksaca durulup geilmitir. Folklorcu alimler 1971-75 yllar arasnda btn iller ve ileler apnda folklorun amzdaki durumunu; gerek trk olarak, gerekse de syleni olarak incelediler. eitli blgelerin halk dredicilik eserlerine rnek olarak "Trkmen Folkloru Hazirki Zaman Etapda, 1975-76" adl iki ciltlik ortak gldeste, boncukatt tr hakknda ilmi grleri de iine almaktadr. Trkmen edebi iirinde mnasip yerini alan boncukattlar konusunda metinlere dayal neirlerde ve makalelerde eitli fikirler ortaya atlm olsa da, nceden belirttiimiz gibi, ilmi inceleme-aratrma iinde mecburiyetler ortaya kmaktadr. ki bin yl boyunca halkn gelenekleri ile balantl olarak ok sayda aile adetleri, inanlar meydana gelmitir. NEVRUZ BAYRAMI (Trkmen lehesinde NOVRUZ) hakknda, alim M. Durdyev'in yazd gibi, halk bayramlarnn ekirdeini, "takvim" bayram tekil ediyor. Yeni

yl ve nevruz da, Trkmenler iin bayram kabul ediliyor. Arkeolojik kazlar, Trkmenistan corafyasnda takvim sisteminin ok eski devirlerde ortaya ktn ispatlamaktadr. Arkeoloji alimleri, Gksyri arazisindeki Yalana Tepe'de bulunan kadn heykeline izilen takvimi dnyann en kadim takvimlerinden biri olarak kabul ediyorlar. Gemite Trkmen gelin-kzlarnn nazik yreklerinden, temiz kalplerinden szan ve adlndan veya tasasndan beli lde haber veren geleneksel halk iiri dizelerinin ideya-manas ile dier karde Trk halklarnn bu trdeki rnleri arasndaki ierik-forma-metin benzerlikleri erevesinde fikir yrtmezden nce, bu tr ile balantl olan takvim (mevsim) bayram NEVRUZ hakknda sz amak yerinde olacaktr. Nevruz bayram tamamen akllardan kmak zere olan geleneklerden birisi...(idi..Y. A.) Bu konuda, sadece boncukatt tr hakknda ilmi incelemeler yapan alimlerin almalarndamakalelerinde, ok snrl bir ekilde okul programlarnda ve okul kitaplarnda yer verilmektedir. Nevruz bayram pek ok alimin dikkatini eken bir bayram olmutur. Ortaya k, yerine getirilii hakknda ve nemi erevesinde tannm alimler eitli fikirler ileri srmlerdir. XI. asr tarihisi Nizamlmlk, "Seyahatname" adl eserinde Nevruz bayram ile balantl birka inan ve gelenei haber veriyor. O'nun belirttiine gre, bayrama birka gn kala tellallar pazarlarda, sokaklarda bu hadiseyi duyurup, padiah kabulhanesinin halk iin ak olduunu, arz ve ikayetlerin kabul edildiini haber verirlermi. Padiah, o gn tahtndan iner, bavezirin nnde diz ker, halkn arzuhalini dinler ve sorunlarn zlmesi iin onu grevlendirirmi. Mevsim bayram Nevruz, X-XI. asrn tannm alimi Ebu Reyhan Biruni'nin "Gemi Nesillerin Yadigarlg" adl kitapta da hatrlatlyor. Alimin malumatlarna gre, nevruz bayramnda padiah tahttan inip, ak elbise giyer, bozkrda ak halsnn stnde oturup halkn arzuhalini dinlermi. Halk bu bayram eitli yiyeceklerle ve mutlaka "semeni" ile karlamtr. Bu bayram konusunda, Azerbaycanl alim Azad Nabiyev, "Azerbaycan ve zbek Folklor Mnasebetleri" adl hacimli eserinde grlerinin aklamtr.

bilig-6/Yaz97

85

Alim bu eserinde, nevruz bayramnn karde zbek ve Azerbaycan halklarnn ok nceki devirlerden bu yana devam edip gelen bahar bayramlar olduunu vurgular. Nevruz gn veya yl Trkmen klasik airlerinin eserlerinde srekli yer alr. Byk sz stad Mahrum Kulu'nun sanatnda da "novruz" vurgulanarak, onun hayatnda nemi olduu iin yerinde kullanlmtr:
"Altm yada, Novruz gni, luv yl Tard acal, yolun tutd atamn. "

Ve yine "Yerde Novruz hormat" eklindeki dizlerin birincisinde, babasnn ld yl haber verirken, ikincisinde ise nevruzun gelmesiyle birlikte tabiatn canlandm belirtiyor. Nevruz bayramndan sonra tarlalarda ekim ilerinin balad malumdur. Nevruz bayram, nl Trkmen klasik airi abende'nin;
"Geldi novnz cmleyin Alem glstandr bugn."

geleneksel bayramlarna mahsus olan bu gnlerde eitli oyunlarn-gsterilerin sergilenmesi, Trkmen bayramlarndan ayrlan zgn farkllklardan biridir. Bu seyirlik oyunlara, "Koca Koca", "Kandirbazlar", "Zorharacalk" gibi rnekler gsterilebilir. nl alim H. G. Krogl, nevruz bayramnda, Trkmen gelin-kzlarnn boncuk atma gelenei hakknda fikir yrterek, hakl olarak, bunun karde Azerbaycan halknn nevruz bayramm geiriiyle uygunlar gsterdiini ortaya koymaktadr. Alim, nevruz gecesinden nceki gn yerine getirilen "Fal Ama"nm temelini kadim devirlerden alp getiren ran geleneklerine ait olduunu syleyerek, bu gelenein baka bir ekilde, yani "moncuk atma" grndeki Trkmenler arasnda yaadn vurguladktan soma;
"Novruz geldi bu gice Gzlar atarlar bice. Kimin bicesin ksa Slag bolar cyce."

dizelerinde de kendini gsterir. Trk dilli halklarn sosyal hayatnda iz brakan bu bayrama bir hafta kalnca, her arenbe (aramba) akamnda ate yaklp, evler temizlenip kymetli-pahal hallarla denirmi. nsanlar ise yeni elbiseler giyinir. Yeni elbise giymek adeti, Trkmenlerde kurban bayramlarnda da yaygndr. Bu gnlerde mumlar yaklr, misafirlerin zerine glsuyu dklr, byk adlklar yaanr. Evlerde trl yemeklerin yan sra "semeni" yenildiim de belirten Trkmen boncukatt dizelerine misal gstermek ilgi ekici olacaktr:
"Gaynadarlar semeni Torba drtn temeni. Bildim ayrlk eken Hemme deriden yamam."

dizelerine bavurur ve fal amann (bice atmak) boncukatt oyununa benzemesinden ilham alyor. Gerekten de oyun srasnda tabaa konulan boncuu karmak iin sylenen bentler, fal amay akla getirmektedir. Bu bir lde Trkmen ocuklarnn inan ile ilgili baz milli oyunlarna benzemektedir. Genler ellerine aldklar bir yapra veya bir iei yava yava koparmaya balarlar. Bu arada "syyar-syenok/seviyor-sevmiyor" deyip, sonuna kadar bu ii devam ettirirler. Bylece "kader"lerinde kendilerini neyin beklediini bilmek maksadyla, inana dayal bu oyunu oynarlar. Haluk Krogl, boncukatt trnn gelenekle olan ilikisini ortaya koymakla birlikte, onun Azerbaycan halknda yerine getiriliinin ve bentlerinin ounlukla Trkmen moncukatdlaryla benzetiini belirtiyor. Alim bu grlerini dorulayan bentleri misal gsterelim:
"Dam sta yatan oglan Kynyi ktn olan. Aardlar yaruv Bihaber yatan oglan."

Bu dizeler, Azerbaycan halk edebiyatnda da yer almtr:

"Semeni sahla mclni lda kyrdim suni. Semni, sazana klmim Uzuna uzana klmim."

Karde Azerbaycan ve zbek halklarnn

bilig-6/Yaz97

86

Bu bent, Trkmenlerde de yaygndr, yle ki:

"Klgede yatan oglan Kynegi keten oglan. Tur, yarn apardlar Bihabar yatan oglan."

Trkiye Trklerinde de yle bir mani vardr:

"atda yatan olan Gmlei keten olan. Annem sana kz vermez Horozdan korkan olan."

Karde halklarn edebi halk iirinde, yukarya aldmz benzer bentlerle karlalmas, onlarn gemite ayn kaderi yaadklarnn ispat olarak bir misal hkmnde ele alnabilir. Nevruz'un kadim Trkmenlerde bayram olarak kutlanlmas meselesine, alim M. Durdyev de ilgi duymu ve deerli fikirler ne srmtr. Alimin vurgulam olduu gibi, nevruz gn halk blk blk olup obalarda gezer, gre tutulur, genler salncakta (hinnildik) sallanr, kzlar moncukatd oynarlarm. Trk dilli karde Azerbaycan ve zbek halklarnn geleneksel iirine deili bentlerin Trkmenlerde adlandrlnn boncuk ile balantl olmas ok artcdr. nceden de belirttiimiz gibi, boncukatt bentleri, karde Trk halklarnn folklorunda, halk trklerinde, hoyratlarda, bayatlarda, goklarda, manilerde yer almaktadr. Grnkl Trk alimi Prof. Dr. Abdurrahman Gzel'in belirttiine gre, "nevruz", "noruz", "novruz", "navriz", "ergenokon", "cagon", "arsay"... gibi eit eit adlar ile ilikilendirilen navruz bayramna deili halk trklerinde olduu gibi, boncukattlar da yer verilmektedir. Trkiye'de yaynlanan Milli Folklor Dergisinin 1993-17. Saysnda, Glah Ta adl bir aratrmac, "nevruz bayramndaki inanlar ve trkler" konusunda annesi Fatma (72 yanda)'dan iittii ilgi ekici bilgileri aktarmaktadr: Bu bayram nceleri aileler halinde ktlamyormu. Nevruz gnnden (Trkiye Trklerinin adlandrna gre "hdrellez") nceki gece, gen kzlar giyinip sslenip, kimisi bileziini kimisi kpesini

yzn alp amurdan yaplm bir testi veya bir kutuya atarak, stne su koyup eit eit kokulu otlarla rtp bir gl aacnn altna gizlice koyarlarm. Ertesi gn halk eitli yemekler hazrlar, yallarn ilgi ekici sohbetleri dinlenir, ocuklar da oyun oynarlarm. Kzlar ise gl aacnn altna gizledikleri kutu veya bohay ap halka kurarlar ve onu ortalarna alrlarm. Arkasndan da mni, yani boncukatt bentleri sylemesi iin aralarndan bir kz seerlermi. Ortada oturan kz, bohadaki "ey"lerin birini kardnda, bu sylenen bent de o eyin sahibine deili olurmu. Glah Ta'n verdii bilgileri kant olarak ele aldmzda, Anadolu Trk kzlarnn boncukatt oyununun yerine getirlii tpk Trkmen Trk kzlarnn moncukatd oyunlarna benzemektedir. Hdrellezde sylenen trklerden aaya aldmz nshalarn ierii de Trkmen boncukattlar ile anlamdatr:
"Altn yzk var benim Parmama dar benim. u karla kylerde Bir yangnm var benim. " "Kara adr var benim Yzm var, dar benim. u Urfa 'nn iinde Kara gzl yar benim.. "

Trkmen gen kzlarnn moncukatd oyununda esas malzeme, adndan da anlalaca zere "boncuk"tur. Boncuk, gen kzlarmzn ss iin takt yaygn "bezek'lerden birisidir. Kendisinin kklnden doan kibarl ve uygunluu sebebiyle oyun malzemesi olarak alnm olmas mmkn. Yoksa bu oyunlarda, Anadolu Trk kzlarnn yapt gibi bilezik veya yzk gibi eyler de kullanlabilirdi. artc olan udur ki, kck bir ss veren "ta"m vastasyla gen kzlarn gnl adlklarn, kayglarm, mit ve dileklerini edebi halk dizelerine sindirmilerdir. Bu zgn ve ilgi ekici milli oyuna genellikle gen kzlar, baz zamanlarda da dili usta-mizah kadnlar ve yiitler de katlmlardr. Yaant srasnda sylenmemi gnl arzularm boncukatt oyunu srasnda, syleerek dile getiren genlerimiz dertlerini hafifletip, sevdii yri iitecekmi

bilig-6/Yaz97

87

gibi ince duygularn belirtip bildirmilerdir.

"Grmz donun gatbar-gat Birin gey de, birin sat. z ymze gelmesen Gonumza gelip yat. "

Zr kadrn, zarkr biler N bilir hr divana. " (Azerbaycan) "atda yatan olan Gmlei keten olan. Annem sana kz vermez Horozdan korkan olan. "(Anadolu)

Bu ierikteki dizelerle, karde Azerbaycan edebiyatnda da karlalmas ilgi ekicidir. "Arkalgn iki gat Birin sahla, birin sat. Ayr mni istrsn Kal bir ke mnde yat. " Bu eit benzer nshalarn rneklerini oaltmak mmkndr. Trkmen gen kzlar tarafndan sylenen;
"Bu yerde kvii gezer Bir ala tovk gezer. Men yara nme diydim Yzn sovp gezer."

eklindeki moncukatd dizeleri, Azerbaycan bayatlarnda yledir:

"Kyarin gahar, kadar Ganad sahlar, kdr. Man yra ne etmim Ksl bhr keddr."

Hi bir aklamaya gerek duyurmayan bu dizeleri okuduumuzda eitli devirleri ve vakalar balarndan geiren bu halk nshalarnn gnmze kadar yetip gelmelerine arp kalyoruz. Trkmen moncukatd oyununda "aka" muhteval drtlkler de sylenmektedir. Bunlarda, bir bakmnz gelinin kaynanasnn bir de bakmnz olann bedeninin veya karakterinin stnde glnp duruluyor.
"Ay dogar logar logar ki gcniim bir togar. A gz,adaghn grdm Misli bir gotur aral. "

Buna benzer aka-glnme ierikli dizeleri, Azerbaycan ve Anadolu Trk gen kzlar da sylemilerdir:
"Azizim hr divana Ayag goy nrdivana.

Kadn aklnn rettii zarif ve fakat basit dizelerde gr, nice manlar ve hayat grleri yatyor... Gemite zengin edebi miras ile ruhlanan Trk dilli zbek, Azerbaycan ve Anadolu Trk kzlarnn yan sra, Trkmen kzlar tarafndan retilen halk iirindeki boncukatt dizeleri, onlarn mazilerindeki ac ve tasalar, mit ve arzular u veya bu ekilde haber veren airane rnlerdir. u gnlere kadar "Trkmen gen kzlar gemite sknt iinde yaamtr ve manevi ynden eksik kalmtr" eklimde bir kanaat vardr. Trkmen kadnn bayalatran bu eit dncelerin gerek d olduunu ispat eden trlerin birisi olarak "moncukatdlar", onlarn yrek paslarn amaya ve akranlar ile srlamalarna imkan veren halk iirinin tezahr hkmnde gnmzde de byk neme sahiptir. Halihazrda boncukattlar, folklor ekiplerinin repertuarlarnn da bezei durumdadr. Trkmen edebi halk iirinde mnasip bir yere sahip olan boncukattlar erevesinde, onlarn ideatemas, iirsellii konusundaki metne dayal neirlerde, makalelerde eitli fikirler beyan edilmi ve bu trden nshalar eitli yllarda eitli eserlerde yer alm olsa da, maalesef kkl ilmi almalar yaplmamtr. Trk dilli halklarn, bir baka ifade ile Trk halklarnn folklor benzerliini ve ilikisini incelemenin ve ortaya karmann gnmzn ncelikli ve gerekli meselelerinden biri olduunu bir kez daha vurgulayalm. Karde Trkmen, zbek, Azerbaycan ve Anadolu Trk halklarnn folklor benzerlikleri erevesinde, bu halklarn ok nceki devirleri konusunda aratrmalar yapan Grnkl alim (tannm alim) H. G. Krolu'nun da belirttii gibi eitli karde topluluklarn kltrlerini bnyesinde toplayan Seluklu Medeniyetinin, sadece asl gc tekil eden Trkmenlerin katlmasyla retilemeyecei phesizdir. Bu imparatorluun

bilig-6/Yaz97

88

yklmasyla da bu medeniyet kaybolup gitmi deildir. Demek oluyor ki, Seluklu hanedanlnn hakim olduu devirlerde, kark halde yaayan eitli Trk topluluklarna ait folklor eserlerinin pek ok ynden benzer olmas kanlmaz ve tabii bir dudumdur. Trkmen gen kzlarnn edebi iirine mahsus durumlarn-ayrntlarn biri de udur: Srda veya yat olarak kendi gelecekleri dorultusunda sr alverii yapmak veya mesela "byk vatan sava" yllarnda babasndan, aabeyinden, sevgili yarinden ayr den zavalllarn yreklerinden yansttklar "sr dkmek" olgusudur. Trkiye

Trklerinde "mni", Azerbaycan Trklerinde "bayat" eklinde adlandrlan ve "Kn Salam", "yar-ey can" dizelerine benzeyen edebi rnlerin varl, bu temay daha geni ve derin incelemek iin materyalin yeterli olduunu gsteriyor. Genel anlamda karde Trkmen, zbek, Azerbaycan ve Anadolu Trk halklarnn "kadnlar"na ait folklor dizelerinde "hayat gerei"ni tasvir etmekte kullanlan umumi tema ve idea benzerlikleri ile birlikte milli zgnlklerle de karlaldn bir kez daha vurgulamak isteriz.

bilig-6/Yaz97

89

"GK KUBBE'NN OCUU LE GNL SOHBET

Gnhan KAYHAN: Sayn hocam, siz sanatn da mrn de zirvesindesiniz. Bugne gelene kadar getiiniz yollar ve yaadklarnz hakknda neler sylemek istersiniz? Raym SEYTMETOV: Bir devirde kanl savatan, Karal oldu Trkistan. Frlayp oklar utu yaydan, Yaral Oldu Trkistan Bilirim, oktur ektiin dertler, Yk var m senin ektiin kadar? Nihayetinde gelip yettin ya sen, Bugnlere belin bklmeden, G veren ate alp canndan, Geliyorum l l yanarak. Yrrken senin ince yolundan stiyorum sana ince yol olmak Ben, bu Trkistan topranda dnyaya geldim. Ad herkese bilinen bu tarihi mekn, ulu bide Hoca Ahmet Yesevi Kubbesiyle mehurdur. ocukluk gnlerimizde, bu kubbenin evresinde oyunlar oynardk. O zamanlar, biz bu abidenin gllerle bezenmi duvarlarna hayranlk ve aknlkla bakardk. Dili balanm olan bu tlsml dnya bize yeni bir eyler ifade ederdi. Ne zaman sanat ve gzellik hakknda dnmeye balasam, gzlerimin nne insan eliyle ina edilmi o bide, gzellik timsli o gk kubbe geliyor. Beni sanata, gzellie ynelten, sanatta var olan tlsm zmeye mptela eden o gk bide olsa gerektir. imdi aklm bama alp dndmde, sahamda buralara ulamam salayan, benliime sanat yeteneini sindiren, mr boyu beni yalnz brakmayan gcn ulu atamz Ahmet Yesevi'nin ruhaniyeti olduunu anlyorum. Liseyi bitirdikten sonra, Almat'ya gelerek konservatuara girdim. 1960 ylnda Kazak sanatnn merkezi konumundaki M. Avezov Tiyatrosunun eiinden sanat dnyasna adm attm. On yl aktrlk yaptm. 1971 ylnda, Moskova'da Yksek Rejisrlk Kursu'nu bitirdim. O gnden beri rejisrm. Birbiriyle etle

Kazakistan Devlet Sanats, Kazak ve Krgz sanatnn byk gayretken, Kazakistan Cumhuriyeti'nin Devlet Genlik dlleri sahibi nl rejisr, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk Kazak niversitesi, Sanat Fakltesi Dekan Progesr Raymbek Seytmetov ile hayat sanat ve idealleri zerine konutuk.

Gnhan KAYHAN Ahmet Yesevi . Kentav Blm Sekreteri.

bilig-6/Yaz97

90

trnak kadar yakn olan bu iki uzmanlk bundan sonraki hayatmn ifte yolda olacaktr. G. K: Aktrlk m, rejisrlk m? R. S: kisini de seviyorum. Birinin gzellii ve incelii, dierinin azab ve phesi birbirini tamamlyor. Huzursuz olmann faydal olduunu dnyorum. (Sanattaki huzursuzluktan bahsediyorum.) G. K: Aktr olarak neler yaptnz? R.S:G. Musrepov'un "Koz Krpe Bayan Suluv"mda Koz, M. Avezov'un "Abay'nda Abi, K. Bayseytov ve K. angtbaev'in "Bey Kzdar Ay"mda Avbekir, N. Gogol'un "ylenn'inde Kokarev, W. hakespeare'in "Otello"sunda, Kassyo, A. Tajibaev'in "Nams Gvardiyas"nda Meyram, . Aynmatov'un "Ana, Jer Ana"snda Jaynak, M. Avezov'un "Kobland"snda Birsimbay, W. hakspeare'n Asava Tusav"mda Lyuentsiyo, M. Bayjiev'i "Jekpe jek"inde Aziya, S. Mukanov'un "okan Valihanova"smda okan ve daha birok tarihi ve bugnk kahramanlarn rollerini oynadm. G. K: Peki, rejisr olarak...? R S: Tiyatro sanatnn birok inceliklerini bilip rendikten sonra rejisrle baladm. Sahneye ilk koyduum oyun Bakurt yazar Azat Abdullin'in "Umtpa Meni Knim" isimli dram oldu. Daha sonra sahnelenen A. Makaenok'un "Puayman Bolan Avliye", Garcia Lorka'nn "Kasiretti Katndar", M. Avezov'un "Karagz", M. Gorki'nin "nrav Tbinde", Nazm Hikmet'in "Ferhat men irin", S. Ahmad'n "Kelinder Kterilisi", Laslo Dyruk'un "Elektra Syiktim Menin" isimli oyunlar benim rejisr olarak sahneye koyduum oyunlarn balcalandr. Tiyatroda estetik ve derinlik asndan yeni bir tarz olan iir tiyatrosunun kurulmas aamasnda da nemli almalarmz oldu. Genlere ynelik olarak sahnelediimiz iir tiyatrosu tarzndaki; M. ahanov'un "Mahabbat Zam", "Senim Patal", K. Mrzaaliyev'in "Danipan", T. Berdiyarov'un "Ok pen Gl", M. Makataev'in "Daria Jrek", F. Ongarsmova'nn "Bakt pen Mun" isimli oyunlar seyircilerin youn ilgisine mahzar oldu. Ayrca Abay'n,

Mahambet'in iirlerinden hazrladmz oyunlar da byk baarlara ulat. G. K: Siz, Kazak Milli Genlik Tiyatrosu'nda hem rejisr hem de mdr olarak grev yaptnz. Biraz da buradaki almalarnzdan bahseder misiniz? R. S: Ben o tiyatroya 1982 ylnda geldim. O tarihten itibaren Genlik Tiyatrosu'nun sahnesinde M. Avezov'un "Alva", G. Musirepov'un "Akan Seri, Aktokt", T. Abdikov'un "Biz ev Edik", . Murtaza'nn "Kzl Jebe", "Stalinge Hat" isimli trajedileri, T. Nurmagambetov'un "Joalan Kl", "Biz Trkterimiz" isimli Ahska Trklerinin Stalin'in emriyle karldklar zorunlu g srasnda yaadklar azab, zorluklar anlatan oyunlar sahneledim. G. K: 40 yl sonra doduunuz yere, Trkistan'a dndnz. Almat'daki evinizi, ailenizi, grevinizi brakarak mahrumiyet iindeki Trkistan'a gelmenizin sebebi neydi? R. S: Benim memleketim Kazakistan olmakla birlikte doduum yer Trkistan. Trk halklarnn manevi bakenti Trkistan'da, Ahmet Yesevi babamzn yan banda dnyaya gelmi olmak mr boyu tadm eref payem olmutur. Kazak atasz vardr: "t doyduu yere, yiit doduu yere", ben de Kazak tiyatro sanatna 40 yl hizmet ettikten, Kazakistan'n Muhtar Avezov Devlet Tiyatrosu ile abit Msirepov Genlik Tiyatrosu'nu uzun yllar ynettikten, sahamda birok nemli unvan ve dlleri alarak halkma mal olduktan sonra, doum yerim olan Trkistan'a dndm ve Sanat Fakltesini atm. G. K: Sanat Fakltesinin hedefleri nelerdir? R. S: HAYU Trk Kazak niversitesine gelerek Sanat Fakltesini amaktaki birinci maksadm, Trkistan Tiyatrosunu kurmaktr. Bu sayede Kazakistan ve Trkiye arasnda sanat kprsn kurmak ve manevi birlii gelitirmektir. Dier bir maksadm Trkistan'da her yl Trk Halklar Tiyatro ve Mzik Festivalleri gerekletirmektir. Bu heyecan verici idealin mealesini yreimde ilk uyandran kii

bilig-6/Yaz97

91

niversitemizin Mtevelli Heyet Bakan, Trkiye'nin sayg deer evlad, Trk halklarnn yaknlamas yolunda can salp yryen (ii) kltr ve siyaset gayretkeri Namk Kemal Zeybek beydir. Trkistan'da tiyatro amak fikri bende ok nceden beri vard. Fakat Trkistan ehri, yneticiler tarafndan daha ok dini bir merkez olarak grldnden ehirde sanata ynelik yatrmlar yaplmad. Bu yaklamn deimesini ok bekledim. Nihayet iki lke Elbalarnn (iii) imzaladklar anlama sonucu, HAYU Trk-Kazak niversitesinin kurulmasyla bu ans yakalam olduk. Bu mukaddes Trkistan ehri iin tarihi bir frsat oldu. T.C. Devletinin maddi desteiyle ina edilmekte olan niversite Kampsnde bu yl yapmna balanan Kltr Merkezi bizi iimizde her zaman kprdayp duran Trkistan Tiyatrosu hayaline iyice yaklatrd. Sanat Fakltesi olarak yakn hedefimiz 1988 ylnda gerekleecek olan Trkistan ehrinin kuruluunun 2000. Yl kutlamalarna oyunlar ve konserler hazrlamaktr. Bu konuda, bata N. K. ZEYBEK bey olmak zere, niversite Genel Sekreteri Ziya BAKAN bey ve Kentav Blm Sekreteri Gnhan KAYHAN bey ok nemli yardmlarda bulunmaktadrlar. Trkistanllar adna Trkiyeli kardelerime teekkr etmeyi bir bor olarak kabul ediyorum. G. K: Tiyatro sanatnn milletlerin hayatnda ve gelime srecinde oynad rol nedir? R S: Byk Alman airi Geothe "Bir milletin millet olabilmesi iin tiyatrosunun olmas arttr." demitir. Ben de ayn fikirdeyim. Tiyatro ilk olarak milletin dilini korur ve yaatr. Biz dilimizin tarih iinde yaad deiimleri canl olarak sahnede duyup tanrz. Mesela: M. Avezov'un "Karakpak Kobland" piyesinde Avezov, X. yzyln dilini kullanmtr. Oysa, "Ayman olpan" komedisinde, XVII. yzyln, "Endik Kebek" trajedisinde XVIII. yzyln dillerini bize ulatrmaktadr. Bu Kazak dilinin nesilden nesle gemek suretiyle canl kalmasn salamtr. kinci olarak tiyatro sanat, ulusun rf-adet ve geleneklerini, karakterini ve kltrn gelitirip salamlatrr.

Atalarmzn desturlarm, giyim kuamn, mzik ve iir anlayn, hayata bak tarzn bugnn genleri yalnzca tiyatrodan, sahneden grr, renir, inceler ve bu sayede kendisini tanr. Bugnk nesil atalarnn kahramanlk, ariflik, liderlik karakterlerine bakarak erlik, milliyetilik, vatanseverlik duygularn kiiliine sindirir. Tiyatronun milletlerin kalplama srecinde icra ettii fonksiyonlardan ncs ise milletlerin tarihlerinin aynas olmasdr. Tiyatro sayesinde her trl tarihi hadiseleri, tarihi dnemleri tekrar yaama frsat buluruz. lk Trk devletlerinin kurulmas ve Trk boylarnn ayr ayr devletler kurmalarm, bu srete Trk boylarnn bandan geen trl trajedileri, tarihiler, kitaplarda ve belgelerde saklarken tiyatro bunlar gzler nne sermektedir. Tiyatro devlet kuran kahramanlar, lkesini ve milletini koruyan hatrlar veya milletine ihanet edenleri, egemenlik ve birlik iin rpnan ozanlar sahneye tamak suretiyle sonraki nesillere paha biilmez rnekler sunmaktadr. G. K: Kazakistan Tiyatrosunun Sovyetler Birlii dnemindeki durumu ile bamszlktan sonraki durumunu ksaca deerlendirir misiniz? R. S: Sovyet dneminde hemen her konu gibi sanat ve edebiyat da ok sk bir kontrol altndayd. zellikle tiyatro sanat partinin ok youn bir ekilde denetiminde tutuldu. Sahnelenmesi dnlen oyunun metni, "Partinin siyasetine kar m, Sovyet ideolojisine ters sz ve ifadeler var m?" phesiyle uzun sre incelenirdi. Bu kontrol ayn ekilde provalarda da devam ederdi. Gerekleri anlatan, parti yneticilerinin adaletsiz uygulamalarn ihtiva veya ilham eden btn blmler karlrd. O dnemde milli tiyatrolarn ektii skntlar olduka bykt. Oysa Moskova Tiyatrolar bizimle karlatrldnda "babasnn mark byyen ocuu" gibiydi. Moskova Tiyatrolar uluslararas turnelere kp bilgi ve tecrbelerini, nlerini artrrken, milli tiyatrolarn gidebilecei en son yer Moskova'yd. Kazakistan'daki her tiyatro bir Rus oyununu sahnelemeye mecburdu. Sovyet dnemindeki Kazak Tiyatrolarnn en ackl hali

bilig-6/Yaz97

92

ise milletine has tarihi eserleri milletinin derdiyle dertlenen, kendilerini milletine adam A. BAYTURSUNOV, M. JMABAYEV, T. RISKULOV, M. OKAY gibi kahramanlar dile getirmelerinin yasaklanmas ve Tavkehan, Ablayhan, Abilhayrhan'lar dman olarak gstermeye mecbur braklmasdr. Her Kazak Tiyatrosu "Medeniyet ve sosyallik Kazak halkna 1917 htilali sayesinde gelmitir." tezini vurgulamaya mecbur braklmtr. Hibir millet gemiini bilmeden, tarihini tanmadan geleceini hazrlayamaz, gerek mnada millet olamaz. Sovyet dneminde Kazak Tiyatro sanat gne grmeden glgede bymeye alan bir gl konumunda kalmtr. Allah'a krler olsun imdi bamszlmza kavutuk. Birbirimize gizlice, fsltyla anlatmaya bile korktuumuz milletimizin arklarm, iirlerini, desturlarm, hayallerimizi btn gcmzle haykrabildiimiz gnlere yettik. Buna paralel olarak milli unsurlar sanatmzda layk olduu yeri almaya balad. Tiyatrolarmz erkinlik iinde tarihi konular ilemeye balad. Kazak halknn bandan geen bin trli hali, Rus mparatorluunun ovenist siyaseti karsnda halkmzn ektii byk zdraplar gstermeye baladk. Bu balamda ben de rejisr olarak "Stalinge Hat", "Besevdin Hat", "Han Kene", "Omirzaya" isimli eserleri sahneledim. Yeni dnemde yeryzndeki Trk halklarnn karde olduu gereinden hareketle Trk soylu halklar arasnda yaknlama ve kaynama gerekleti. Trkiyeli kardelerimiz "Ata yurdumuz" diyerek bizi arayp Trkistan'a geldiler. Biz uzaktaki kardelerimizi arayp Anadolu'ya gittik. Birbirimizi sevgiyle kucakladk. Sanat Fakltesindeki rencilerimiz "En

Ademi Kelinek" isimli oyunu tertemiz bir Trkiye Trke'siyle "En Gzel Gelin" olarak sahneledi. Bylece Kazakistan Tiyatro tarihinde belki de ilk defa bir oyun Trkiye Trke'siyle sahnelenmi oldu. kinci snf rencilerimiz aylk bir kurstan soma imdi Trkiye Trke'siyle iirler ve arklar sylyorlar. Btn bunlar Kazakistanl genlerin Trkiye'ye kar duyduu derin sevginin sonucudur. te egemenliin bize kazandrdklarndan kk bir kesit. G. K: Kazakistan ve Trkiye Tiyatrolarn ksaca mukayese eder misiniz? R. S: Ayr sistemler iinde doup gelitikleri iin iki lkenin tiyatrolar arasnda byk farkllklar var. Trkiye Tiyatrolar Avrupa tiyatrosundan etkilenmi ve o ynde gelimitir. Oysa, Kazakistan Tiyatrolar tamamen Rus tiyatrosunun tesirinde kalmtr. Ben bunu Ankara'daki tiyatrolarda yaptm incelemeler srasnda yakndan grdm. Konuyla ilgili olarak grtm Trkiyeli nl meslektalarmla yaptmz deerlendirmelerde de hep bu sonu kt. G. K: Bu durumda "en byk hedefim" dediiniz Trkistan Tiyatrosu hangi modeli, esas alacak? R S: Bizim nmzde duran en nemli mesele belli bal dnya tiyatrolarnn metot ve teorilerini inceleyerek Trk halklarna ortak bir sistem hazrlamaktr. Bunu ancak Trk halklarnn nl rejisrlerini, aktrlerini ve eletirmenlerim bir araya getirecek, geni katlml konferanslarda, sempozyumlarda tartarak ortak bir zme gelmek suretiyle yapabiliriz. Sanattaki birlik, Trk halklarn fikir ve gnl birliine gtrecektir. Bizim nihai hedefimiz de bu deil mi?...!

AIKLAMALAR (i) Jan salp jrgen: Bir ama uruna kendini adayan. (ii) Elba: Cumhurbakan.

bilig-6/Yaz97

93

KORKUT'UN KABR KAZILDI

Kitab- Dede Korkut'da bulunan 12 hikaye dnda, Trk corafyasnda yaamakta olan baka Korkut Ata hikayeleri vardr. Trkmenistan Trkmenleri arasnda derlenen bir "Dedem Korkut" hikayesi...

Haberi kimden al. Trkistan'da yaayan Ouz ilulusundan al. Bu ulusun arasnda Alkaevli denilen bir bey vard. Onun sadece kzlar vard, hi olu olmamt. Bu bey, kendisinin olu olmadna ok zlyordu. ok zaman getikten sonra kzlar byd, olgunlat. Alkaevli bey alt kzm evlendirdi. Evinde yalnzca en kk kz "Halli" kald. O da yetiti. Halli akllyd, gzeldi, elleri de hnerliydi, her ie yatknd. Bu kz daima yiitlerle birlikte olur, at koturur, ok atr, gre tutard. Her zaman da onlar yenerdi. Bu beyin, Ner adnda kapsnda ilerini gren bir de hizmetkar vard. Bu yiit de hem ok hnerli, hem de ok yakklyd. Alkaevli beyin Halli adndaki kz bu olan sevdi, ak oldu. Alkaevli bey buna ok memnun olmutu. -"Ner benim olumdur. ldmde yerimi tutsun." deyip, kzm ona vermek istedi. Toy-dn kurdu, meydanda gerdek adr diktirdi. "Toyum var" deyip drt yana haber sald. Bu toya ouz il-ulusu geldi. At yartrld, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz vuruturuldu. Halli kz Ner olana verdiler. Korkut Ata geldi, sz syledi, boy boylad... Bu iki buluan gence alk tutup, yle dedi:.
Ko ko olsun oullar Ygna olmasn dilleri Salnsn gzel kzlar Yer alsn daim szleri Bay bayl yaasnlar Az bir aasnlar Hatrlansn, adl olsun Daim mr adl olsun Ad bilinsin il-ulusta Szl olsunlar mecliste Mihmana gler yzl line irin szl Desteki olsun iline Her an ksnlar yoluna Hrmetleyip daim onu Bilip tansnlar unu

Ata Rahmanov

Trkmen Trkesinden Aktaran Yusuf Akgl

bilig-6/Yaz97

94

kisi olsun az bir Agzalan kanr bir Sevsinler torun-ovluk Grsn yalanp da yovluk Nasihati aln sizler Dilekte tek daim bizler

atld. Boa, erkek deve, horoz, it vuruturuldu. Korkut Ata her gece sz syledi, boy boylad, saz ald, name-destan anlatt. Toy gn srd. gnn sonunda, btn konuklar apak beyin oluna ad takmaya, onun evinin evresine toplandlar. Btn il-ulus, Korkut Ata'nn sz sylemesini bekledi. Korkut Ata il-ulusa bakp yle dedi:
Aslan ile vuru etti Onu topraa icatt Yiit byle ad alr Bununla ad gelir Atas sa beylik versin l-ulus tek bunu grsn Aslan olsun yiit ad apak beyin olsun ad Onun adn verdik bizler Raz msnz sizler Adna o eye olsun l-ulusa kaya olsun

Korkut Ata bu dilekten sonra saz ald, namedestan syledi. Destan sabaha kadar srd. Ara verildiinde kulana "Korkutun kabri kazld." Diyen ses geldi. O, bu sesi iitince ard, tedirgin oldu, huzuru kat. Destan syleyecek keyfi kalmad. Bundan sonra meclis dald, toy sona erdi, konuklar evlerine ekildiler. Korkut Ata bu olanlardan sonra kederlenip otura kald. imdi haberi kimden al. rkl'da yaayan Ouz il-ulusundan al. Onlar Korkut Ata'y alp getirmeye adamlarn gnderdiler. Korkut Ata zgn halde otururken, bir adam ieri girdi. Ve getirdii haberini syledi. Korkut Ata gitmeye raz olup encamn tuttu ve yola koyuldu. Bunlar bu gidilerinde llerden, derelerden-rmaklardan geip rkl'ya yaknlatlar. Bunlarn geldiini rkl'nn il-ulusu iitti. Hanlar Kara Han ile birlikte Korkut Ata'y hrmetleyip nne ktlar. evresini sarp mekanlarna alp getirdiler. Bu zaman herkes Korkut Ata'y konuklamak, arlamak istedi. Bu yzden il-ulus kendi arasnda grt de Korkut Ata'y apak beyin arlamas makul bulundu. -"Onun olu, ok vlen aslanlarla vuruup ldrd iin, bu gn onun ad takma toyu var, Korkut Ata bu toya varsn." dediler. apak bey buna ok sevindi, il-ulusa minettar kald. Alp Korkut Ata'y evine getirdi. Bu srada bir car: -"apak beyin olu aslan ldrd. imdi ona ad takma, beylik verme toyu yaplacak, gelin hey.." deyip bard. apak bey, Korkut Ata'y ak adra indirdi. Bir keye geirdi, ipek hallarn zerine oturttu. yice arlad, ulu hrmet gsterdi. Sonra bu eve halk toplanmaya balad. Ev doldu, iine insan smad; kamn, direini sktler, evresini atlar, genilettiler. Arkasndan Korkut Ata bir gn dincini ald, herkes evine dald. Ertesi gn erken toy balad. Pek ok kii topland. Bu toyda at apld, gre tutuldu, ok

Korkut Ata'nn szlerini herkes makul bildi. "Ha., oldu., ha." dediler. Oturanlar ayaa kalktlar, toy tamamland. Gelen konuklar evlerine daldlar, yolcular da yola dtler. imdi haberi kimden al. ehrisebiz kalesinde, onun evresinde oturan Ouz il-ulusundan al. Bunlarn zerine kan dmanlar Togta Han, byk bir orduyla yrm. ehrisebiz kalesinin yaknnda ok byk bir vuru olmu. Bu vuruta Ouz yiitleri, Togta Han'n askerlerini yerle bir etmiler... te bu yeni sebebiyle, ehrisebiz han Utam Han bir yeni toyu tutmaya karar verdi. Utam Han Korkut Ata'nn rkl'ya geldiini iitip, onu arp getirmeleri iin krk atlsn gnderdi. Atllar yola ktlar. imdi haberi kimden al. rkl'da apak beyin evinde oturan Korkut Ata'dan al. Toy bitmi, kendi yat yaulularla sohbet edip oturuyordu. Gecenin yarsna kadar sohbet ettiler. Bir ara yine Korkut Ata'nn kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses geldi. Korkut Ata buna acland, gten dt. Bu srada, ehrisebiz'den gelen atl ba eve

bilig-6/Yaz97

95

girdi, selamlatktan soma haberini syledi. Korkut Ata buna raz oldu, atna atlayp krk atl ile birlikte ehrisebiz'e hareket etti Korkut Ata ile krk atl az yryp-ok yryp ehrisebiz kalesine vardlar. Utam Han hrmetleyip Korkut Ata'nn nne kt, kkne alp getirdi. Kendi tahtna oturtmak istedi, ancak korkut Ata buna raz olmayp ipek hallarn zerine oturuverdi. O gn konutular, sohbet ettiler. Utam han, Togta hann saldrm Korkut Ata'ya anlatt. Korkut Ata da can kula ile dinledi. Yemek yiyip yattlar, din aldlar. Seher vaktinde, ehrisebiz'de yeni toyu balad. At apld, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Geceleyin de Korkut Ata sz syledi, boy boylad. Savata merte vuruan yiitlerin adlarm and, onlar kutlad. Sonra destana balad. gn destan aytt. l-ulus da yanndan ayrlmadan onu dinledi. imdi haberi kimden al. Amuderya kenarnda oturan ouz il-ulusundan al. Onlar bu yl ok mahsul aldlar. Kavun-karpuz ok oldu. Bu yeri halk, Korkut Ata'nn ehrisebiz kalesine geldiini iitip hanlar Nazar hann huzuruna karak, hasl toyu edeceklerini sylediler. Nazar han onlara izin verdi. Korkut Ata'y armak iin de yaulusunu ehrisebiz'e yollad. imdi haberi kimden al. Utam hann toyundan al. Korkut Ata gn destan ayttktan sonra, tnasihat edip yle dedi:
Yurda dman gelmesin Yiit armanl lmesin Dman gelse gster gcn Ondan al salamca cn Kaldrma hi ar-namus Oul isen sen sava bes Uz klcn al ona Kuvvet gelir bundan sana Btn dmann yokla Herkesin hakkn hakla Dat eylesin dman senden Nasihati aln benden Budur size benim szm Sizler benim kara gzm

Korkut Ara'nn t-nasihatndan soma toy sovuldu. Toya gelen konuklar Korkut Ata ile holap evlerine gitmeye baladlar. Toy sahipleri misafirleri uurladlar. Korkut Ata oturduu yerde bir bana kald. Bu srada yine kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses geldi. evresine bakt, gzleri hibir kimseyi grmedi. aknlk iinde dnceye dald. Utam han ile birlikte ieriye yalulunun girdiini de grmedi. eri giren yalulu selam verip Korkut Ata ile grt, hal-hatr sordular. Sonra yalulular onu armaya geldiklerini sylediler. Korkut Ata, Utam han ve il-ulus ile holap gelenlerle birlikte yola dt. Bunlar az yryp-ok yryp sonunda Amuderya kenarnda yaayan Ouzlarn yurtlarna yaklatlar. Amuderya kenarnda oturan Ouz il-ulusu Korkut Ata'nn geldiini iitip, bir menzil nne kp karladlar. Ona hrmet gsterip Nazar hann hanesine alp getirdiler... imdi haberi kimden al. Amuderya kenarnda yaayan Artk Kembagaldan al. Bu yiit ok yoksuldu, hibir eyi yoktu. imdi o, yldan beri ok bol mahsul alp ok zengin olmutu. Varlkl yaamaya balad. Artk, Korkut Ata'nn Nazar hann hanesine geldiini iitip evinden kt. Nazar hann yanna vard, konumak iin ruhsat istedi, han frsat verince de yle dedi: -"Ey benim hrmetli hanm, ben sizlerden Korkut Ata'y istemeye geldim. Ben gemi yllarda ok yoksul bir insandm. yldr tohumum binledi. Korkut Ata'y arlamak, konuk etmek istiyorum. Onu bana verseniz deyip geldim." Bunun zerine Nazar han burada oturanlara bakp: -"Hey yarenler, Artk beye ne cevap verelim.." dedi. Oturanlardan yal bir kii ayaa kalkt da konumak iin msaade istedi. Nazar han frsat verince: -"Korkut Ata'y Artk bey misafir etse iyi olur. Artk beyin yrei rahatlar, dilei yerine gelir.." dedi. Bylece dier yaulular da bu szleri yerinde buldular. Nazar han, Korkut Ata'y Artk beyin misafir etmesine raz oldu. Artk bey ok sevindi, Korkut Ata'y yanna alp evine getirdi. Korkut Ata o gn dinlendi, ertesi gn

bilig-6/Yaz97

96

Artk beyin hasl toyu balad. At yartrld, gre tutuldu, ok atld. Boa,erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Gece de Korkut Ata saz ald, name aytt. Bu toy gn srd. imdi haberi kimden al. Murgap kenarnda oturan Ouz il-ulusundan al. Onlar, Korkut Ata'nn Amuderya kenarna geldiini iittiler. Laf-sz dinlenen iki yalulu, hanlar Totam hann yanna geldi, konumak iin yzlendi. Ham ruhsat verdi. Yalululardan birisi: -"Korkut Ata Amuderya kenarna gelmi. zin verirseniz onu buraya armak isteriz." dedi. Totam han raz oldu. Bu srada Bkri bey kapda grnd. Handan izin istedi. Totam han konumas iin msaade verdi. Bkri bey: -"Benim hi zrriyetim olmuyordu. Ama bugn bir olum oldu. Eer ruhsat verirseniz ben toy etmek, Korkut Ata'y da toyuma armak istiyorum." dedi. Burada oturanlarn hepsi raz oldular. Bkri bey krk atl ile Korkut Ata'y armaya gitti. imdi haberi kimden al. Amuderya kenarndaki Ouzlarn meclisinde saz alan, name-destan aytan Korkut Ata'dan al. O, gece de destan aytt, sz syledi, boy boylad. O yle dedi:
Reva olsun iiniz Sa yaasn banz Yer ekin, tohum atn Varl maksada yetin Hamurdur canatnz Bol hasllar atnz Hamursuz rek olmaz reksiz hrek olmaz Kurak gelmesin ylnz Armasn beliniz Saklasn su belasnda Korusun ot belasndan Belann yahisi olmaz Yahiyi dman yenmez Hi alk olmasn Byle gnler gelmesin

An hi "an " olmaz Karn toka bela gelmez le rek veriniz Hak Teala 'yi grnz Nasihat verdim sizge Szm yok bundan zge..

Korkut Ata nasihatim tamamlad. Artk beyin toyu de bitti. Herkes holap evlerine daldlar. Artk bey konuklarm uurlamak iin dar kt. Korkut Ata evde yalulu kocalarla birlikte kald. Onlarla bir sre szleip otururken, birden yine kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses geldi. Korkut Ata bunu iitince, oturan kocalarn yzne bakt, fakat hibirisi bu sesi iitmemiti. Olanlardan habersizce konuup duruyorlard. Korkut Ata bu sese ok ard, yksekten dm gibi otura kald. Bu srada, Artk bey bir misafirle eikten girdi. Bu konuk, Murgap kenarndan gelen Bkri bey idi. O, hrmetleyip Korkut Ata ile grt, hal-hatr sordu. Sonra da bir keye geip oturdu. Artk bey, Bkri bey ve krk yiidine sofra hazrlad. Yenilip-iildikten sonra Bkri bey, Korkut Ata'ya kendisini gtrmek iin geldiini anlatt. Korkut Ata raz oldu. Hemen yol encamm tuttu da Bkri bey ile Murgap kenarnda yaayan Ouzlara doru yola ktlar. Artk bey onlar uurlayp, yelkenle Amuderya'dan geirip vedalat, geri dnd. Korkut Ata ile Bkri bey az yryp-ok yryp Murgap kenarnda yaayan Douz ilulusuna yaklatlar. Bunlarn geldiini haber alan Totam han, il-ulusu ile birlikte bir menzil nden karlad. Korkut Ata herkesle selamlat. l-ulus onu hrmetleyip evresini kaplayp Bkri beyin evine alp getirdi. Soma Bkri beyin evi ulu bir meclise dnd. Bundan sonra Bkri bey konuklarna ve evine gelen il-ulusa yemek ziyafeti ekti. Herkes yedi-iti. Korkut Ata de demini-dincini ald, dinlendi. Ezan-seher vaktinde, Bkri beyin toyu balad. Artk beyin hasl toyu balad. Bu toyda at apld, gre tutuldu, ok atld. Boa,erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Geceleyin de Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Korkut Ata'nn saz-sohbetini byk bir dikkatle

bilig-6/Yaz97

97

dinlediler. imdi haberi kimden al. Douz il-ulusunun Als ilinden al. Yazr han olunu evlendirecekti, illendirecekti. Bu gn Yazr han oluna ak adr kurdu. Toy edecekti. Yazr han Korkut Ata'nn Murgap kenarna geldiini renip, pnu armak iin atl hazrlad. Atllar yola dtler. imdi haberi kimden al. Bkri beyin toyundan al. Onun toyu yedi gn srd. Yedi gn sonra, Bkri beyin olunu kutlamaya, ua uzun olsun demeye evinnin evresine il-ulus topland. Toplanan halk, Korkut Ata'nn, Bkri beyin olunu kutlamasn istediler. Korkut Ata Bkri beyin olunu kutlayp yle dedi:
Uzun olsun Oul ya Esen gezsin onun ba Mnasip tek olsun yarl Kollar olsun hnerli Yaasn o daim varl Nazik, suluk, gzel yarl ok olsun oul-kzlar Alsn onlarn szleri Bahadr-yiit olsun Gcn dman grsn Daim ustalk etsin Dman yere kutsan Yriiy etse dmana Ad yetsin asmana Hrmetlesin il-d Akll olsun ba l-ulus alk etsin Olun, maksada yetsin

Bu ad ona ok "aal" tuttuu iin verilmiti. aal bey ok yal olduu iin gzleri grmyor, kulaklar ar iitiyordu. aal bey Korkut Ata'ya yalln ok zor olduunu anlatyordu. te tam bu srada, Korkut Ata'nn kulana yine "Korkut'un kabri kazld" diye ses geldi. Korkut Ata aal beyin yzne bakt. Onun kulann ar iittii aklna geldi., duyduklarna zlp otura kald. Bu srada Bkri bey, yiit ile birlikte eikte grld. Gelen yiitler Korkut Ata ile grtler, salk-hatrlk sordular. Bkri bey, yeni gelen misafirlere sofra ekti, yedirdi-iirdi. Gelen konuklarn ba Aydodu bey, Korkut Ata'y armaya geldikleri haberim verdiler. Korkut Ata bu haberi iitince, o yere gitmeye raz oldu. "arlan yere erinme, arlmayan yerde grnme. Gidelim." dedi de yol hazrlna balad. Buradaki il-ulus ile holat. Atlanp yola dtler. Als iline yaklatlar. Korkut Ata'nn geldiini Yazr hana haber verdiler. Yazr han il-ulusu ile birlikte Korkut Ata'nn nne kt. Korkut Ata, karlayan il-ulusa byk hrmet gsterip atndan indi, onlarla birlikte yryp Yazr hann kalesine geldi. Konuk otana vard. Bundan sonra Yazr hann konuk ota byk meclise dnd. imdi haberi kimden al. Kpetda eteinde yaayan Douz hanlarndan biri Vekil handan al. Bu hann bir olu vard. Ona Konur bey diyorlard. O ok yiit ve becerikli idi. Bu halk bar iinde yaayp dururlarken, zerlerine dman saldrm. O zaman byk vuru olmu. Bu vuruta, Konur bey kaybolmu. yl nerede olduu bilinmemi yl krk gn getikten sonra Konur bey dmann elinden kap obasna gelmi. Bu yzden babas Vekil han toy etmek istemektedir. Bunun iin bir maslahat yna toplad. Bu maslahata yaulular, akll adamlar geldiler. Vekil han onlarla dand. Bir yaulu: -* "Hey, adamlar.. Korkut Ata'sz, saz-sohbetsiz toy olmaz. Korkut Ata nerede ise, onu bulup arp getirmek gerek." dedi. Burada oturanlarn hepsi bu sz makul buldular. Korkut Ata'nn nerede olduunu birbirinden sordular. O zaman Vekil han sayl yiitlerinden seksen atlsnn huzuruna gelmesini buyurdu. Atllar hemen hazrlandlar. Vekil han krk atly bir tarafa arp, onlara;

Korkut Ata bu szleri ayttktan sonra, burada bulunanlar hep bir azdan "Aytgann gelsin.." dediler de alk ettiler. Bundan sonra toy sovuldu, herkes evlerine dald. Toam han, Bkri bey adamlar ile konuklar yollarna saldlar. Evlerine dnenlerin her biri gelip Korkut Ata ile holatlar, ona hrmet gsterdiler. Korkut Ata evde oturuyor ve yanndaki bir yal koca ile sohbet ediyordu. O koca ok yal idi, yz yirmi yanda idi. Bu yal kiiye agal bey diyorlard.

bilig-6/Yaz97

98

-"Sizler Douz'da Korkut Ata var ise onu arp, hrmetleyip getirin. Benim toyum var.." dedi. Yine krk atly baka bir yere arp onlara da; -"Sizler de ouz'a gidin. Orada Korkut Ara varsa bulup, arp, hrmetleyip aln gelin. Benim toyum var.." dedi. Bundan sonra Korkut Ata'y izlemeye Douz il-ulusunun iine krk atl dald. ouz'un iini aramaya da krk atl gitti. Bu atllardan tanesi de Als iline urad. imdi haberi kimden al. Yazr hann toyundan al. Korkut Ata, Als iline geldikten bir gn sonra, Yazr hann toyu balad. Artk beyin hasl toyu balad. At apld, gre tutuldu, ok atld. Boa,erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Ak adrda desmala oynand. Geceleyin Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Yazr hann toyu gn srd. Alar doyuruldu, aklar giydirildi. Sonra toya gelenler, ak adr kutlamaya, onun evresine toplandlar. Korkut Ata'nn sz sylemesini herkes bekledi. Korkut Ata kurulan ak adr kutlamaya, onun kapsna geldi. Yazr hann olu Bei'nin yanna gelmesini istedi. Begi yanna geldi. Korkut Ata kutlama szn syledi de yle dedi:
Begi bey sen evli oldun Ev tutunup ovlu oldun Evin senin alt kanat Versin sana daima baht Evine senin devlet gelsin Devlerini mihman bilsin Mihman gelsin sadan-soldan Oul kzn olsun ondan Bela gelmesin bana Zehir katmasn ana Rahat yaa nn gr Salka uzun mr sr Bizler ederiz alk Burada var on bin kii Yalkanar alk alan Baynmaz alksz kalan

Korkut Ata bu szleri syledikten soma,

burada oturanlar hep bir azdan "aytann gelsin Korkut Ata" dediler. Daha sonra toy sovuldu. Konuklar birbirleriyle holap evlerine daldlar. Uzaktan gelen konuklar da gitmeye baladlar. Yazr hann olu Begi, yiitleri ile konuklar uurlad. Buradan adamlarn hepsi Korkut Ata ile de vedalatlar. Misafirler gittikten sonra, Yazr han Korkut Ata'y ak adra alp vard. Kendisi bir i iin dar kt. Korkut Ata yalnz kald. O vakit yine "Korkut'un Kabri Kazld" diyen ses kuana geldi. Yine arp kald, yerinde donup kald.. Bu srada Yazr han, konuk ile eikten girdi. Gelen mihmanlar Korkut Ata ile grtler, hal-hatr sordular, bir tarafa geip oturdular. Yazr hann hizmetkarlar gelen konuklara sofra getirdi. Yenildiiildi. Misafirler bir sre istirahat ettikten sonra, Yazr han onlardan ziyaretlerinin sebebini sordu. O yiitlerden birisi: -"Vekil han toy ediyor. Bizler, bu toya Korkut Ata'y armaya geldik." dedi. Korkut Ata bu daveti iitip, yol encamm tuttu. Arkasndan il-ulusla vedalap, bu yiitler ile birlikte Kpetda eteinde yaayan Douz il-ulusuna gitmek iin yola kt. Bunlarn geldiini Vekil han iitip, n byk beyleri ve yaulularyla birlikte, Korkut Ata'nn nne kp karlad. Korkut Ata'y hrmetlediler. Kimisi atnn yularndan, kimisi zengisinden tutup, attan indirdiler. Korkut Ata kendisim karlayanlarla grt, hal-hatr sordu. Onlarla birlikte yryp vekil hann konul evine geldiler. Bylece Vekil hann konuk evi ulu meclise dnd. imdi haberi kimden al. arda andbi'de yaayan Krolu'nun yiitlerinden al. Onlar bir meclis kurmu, oturuyorlard. Ayvaz saz alp, name aytyordu. Krolu da bir keye uzanm yatyordu. Krolu birden srayp gzn at. Yerinden zplad de , sersem sersem oturdu. Btn yiitler Krolu'na baktlar. Ayvaz saz almay, name sylemeyi brakt. Kse Zennar, Krolu'nun bu oturuunda bir sebep olduunu bildi de, ona bakp; -"Ahav, Krolu, sana ne oldu? Sen dnde, gl bir dmana m basldn, ya da kabus mu grdn?" dedi. Krolu bunun zerine konumaya balad, yiitlerine yle dedi: -"Yiitler, ben bir garip d grdm. Bunun

bilig-6/Yaz97

99

iin srayp uykumdan uyandm." dedi. Kse ona bakp; -"Krolu, dn anlat, yormas bizden." dedi. Krolu, o vakit yiitlerine bakp; -"Benim gzme yangn grnd. Bu yangnlar gittike bizim yurdumuza yaknlat. Herkes kamaya balad. Ben de ne edeceimi bilmeden srayp uyandm." dedi. Krolu'nun szlerini iiten yiitler, her biri kendine gre bu d yormaya balad. Kse o an yerinden kalkp; -"Yangn dmandr. Bizlere yaklaan dmana kar hazrlk grmeliyiz." dedi. Yine birisi: -"Ate dncedir. Krolu dncelidir. O hibir ey de yemiyor." dedi. Bir bakas: -"Ate musallattr. Bizim bamza gelecek bir bela var. Ben bu belann ne olduunu bilmiyorum." dedi. Szn z, herkes bu d kendine gre yordu. Bu yorumlara Krolu da, Krolu'nun yiitleri de pek inanmyordu, gnlleri yatmyordu. Delinin bin sz telek, bir sz gerek dedikleri gibi, Krolu'nun deli Perren adl yiidi karsna geti de; -"Bu dn yorumunu sadece Korkut ata bilebilir. Onu buraya armak gerek." dedi. Bunun sylediklerini Krolu ve yiitleri uygun buldular. Krolu, Kse'nin yanna yiidini katp Korkut Ata'yi armak iin gitmelerini istedi. Bu karara yiitler raz oldular. Kse ve dier atllar vakti elden vermeden atlandlar., Korkut Ata'y armak iin yola dtler. imdi haberi kimden al. Vekil toyundan al. Vekil han Korkut Ata geldikten sonra birka.gn geti, toya balad. Bu toyda at apld, boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu Geceleyin Korkut Ata sazame-destan syledi. Vekil hann toyu gn srd. gn soma, Konur beyin kaybolduu vuruta dmana esir den yiitlerin analar, babalar, kardeleri, eleri, akrabalar, daylar, emmileri Korkut Ata'nn huzuruna geldiler de, esirlerin kurtarlmalarn istediler. Bunlar bir yerde toplandlar. Korkut Ata onlara nasihat edip, yle dedi:
Koyun ayrlsa kuzudan Cieri yanar szdan

Meler, her yan arpar yrr Kimse onu tapar yrr Kara mal ayrlsa danadan Kol ekmez hi tornadan "MO "lar daim gz yal Pek de onun bar bal Keini gzden salmaz Anal kek har olmaz Klyal tayn korudur Dmana berk tandr Tayn vermez her dmana Ketirir onu pimana Hayvan, balasn izlese Yitirirse, onu gzlese nsan onu gzlemez mi Onun iin szlemez mi Esirleri edin halas koymayn sizler hullas Birlikte bir yry edin Esirlerin imdadna yetin...

Korkut Ata'nn bu szlerini iiten il-ulus, esirlerin kurtarlmas iin az birlii ettiler. Vekil han asker toplamak iin buyruk verdi. Bununla birlikte toy sovuldu. Konuklar evlerine daldlar. Herkes birbirleriyle holat, fakat il-ulusun ii daha bitmedi. Esirleri kurtarmaya gidecek yiitler bu meydanda toplanmaya balad. Szn ksas, bir gnde on bin yiit topland. Yiitlere Konur bey, yolbalk etti. "Yurdu belet arpar" dedikleri gibi, Konur bey ok belet bir yiit idi... Korkut Ata onlar uurlayp yle dedi:
iniz pek ovlu olsun Bynz tovlu olsun Alsn esirlerin baht Yklsn ahlarn taht Sa-selamet dnp gelin cnz sizler aln Harap eyleyip dman Gsterin ona piman Tanr 'm saklasn sizleri Yad eyleyin siz bizleri

bilig-6/Yaz97

100

Korkut Ata bu szlerden sonra askeri uurlad. Onlar uurlamaya gelen il-ulus, bir azdan "aytann gelsin Korkut Ata." deyip, sesleri gk yzn doldurdu. Bundan sonra asker, esirleri kurtarmak zere dman zerine yrd. Korkut Ata dnp Vekil hann hanesine geldi. Vakit seher a idi. Korkut Ata ieri girdiinde, yine kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses geldi. O buna yine ok kaygland, zld. Sonra yatp uyudu, demini-dincini ald. Korkut Ata uykusundan uyanp dar kt. Elini yzn ykad, karnn doyurdu. Bir sre oturduktan sonra, Vekil hann hizmetkarlarndan birisi, yannda drt kiiyle birlikte adra geldi. Gelenler, Korkut Ata'dan ruhsat istediler, eikten girdiler., grtler, hal-hatr sordular. Hizmetkarlar misafirlere sofra hazrlad. Yediler-itiler. Daha sonra Korkut Ata onlara; -"Yiitler, hayrdr, hangi haber ile geldiniz." dedi. Kse Zennar bu vakit yerinden kalkt da: -"Bizleri, Krolu aamz size yollad. Sizi armaya geldik. Krolu ulu bir meclis kuruyor, buna size aryor." dedi. Korkut Ata bu szleri duyunca yol hazrlna balad. Bu srada Vekil han da geldi. Korkut Ata, Vekil hana, Krolu'nun ardn, kendisinin bu davete gitmek istediini syledi. Vekil han da Korkut Ata'nn szlerine raz oldu. Dar ktlar. Korkut Ata Krolu'nun yiitleri ile atland. Vekil han adamlar ile onlar uurlad, vedalap geri dndler. Korkut Ata ile Krolu'nun yiitleri az yryp-ok yryp ardal andbil yurduna yaklatlar. Bunlarn geldiini duyan Krolu, yiitleri ve il-ulusu ile birlikte, onlar bir menzil nden karlad. Korkut Ata onlarn karlamaya geldii grp attan indi, hal-hatr sorutular, il-ulus ile birlikte Krolu'nun Karrrkale'sine geldiler. Krolu, Korkut Ata'y, bezeli konukevine alp getirdi. Meclishanenin ii-d insan ile dolup tat. Muhabbet balad. Herkes en gzel giyeceklerini giyinmi, gelinler-kzlar toy urbalaryla sslenmiti. Herkes ok mutlu idi. Bu adlk iinde Krolu'nun meclishanesinde ulu oturuluuk, tatl sohbet balad. Her yerden misafirler akn ettiler. Bu misafirleri ardal

andbil halk kabul etti, her ev ulu meclis evine dnt. imdi haberi kimden al. Etrek kenarnda oturan Douz il-ulusundan al. Bu il-ulus ba-bahe, baka ekin ileriyle megul oluyorlard. Bu yl, Etrek'in suyu az olmutu. Ba-bahelere, tarlalara su yetmiyordu. Suyu sra ile kullanyorlard. Bu sebeple, bir gn su yznden kavga balad. ki kii de vurutu. Bu kavga Gklen hann yolbalndaki il-ulusu ikiye bld. Vurumaya hazrlk grmeye baladlar. Ara bulacak adam da kalmamt. Bu durum zerine Gklen han iki taraftan er yaulu arp onlara; -"Bu kavga gerek deildir. Sizler ortala yattrn. Vurumann gerei yoktur." dedi. Bir yaulu, Gklen hana; -"Bu zamanda, iki ulus bizim szlerimize kulak asmyor. Halkn iki blm de ok ile ekti. Bu yzden bizi dinlemiyorlar, biz bu ii baaramyoruz." deyip karlk verdi. Bu sz iiten Gklen, yaululara bakp; -"Sizler bana kene (akl) verin. Ne etmeli?" dedi. Orada oturan yaululardan birisi yerinden kalkt da hana; -"Ben geen gn ardal andbil'den geldim. Karrkale'de birka gn kaldm. Karrkale'nin ilulusu, Krolu'nun toyunu bekliyor. O toya Korkut Ata gelecekmi. Bizler de bu iimizi zmeye Korkut Ata'y arac etsek yahi olur." dedi. Burada oturan kiilerin hepsi bu kocann sylediklerini uygun buldular. Bunun zerine Gklen han onlara; -"Sizlerden kimler armaya gider." dedi. Yaulular, beyler grtler de kavgalaan iki blmn her birinden ikier kii seip, Korkut Ata'y armak iin yola saldlar. imdi haberi kimden al. Krolu'nun meclisinden al. Buraya gelen misafirlere sofra ekildi, yediler-itiler. Daha sonra herkes evlerine dald. Korkut Ata da dinlenmek zere adrna girdi. imdi haberi kimden al. Krolu'nun kendisinden al. O yiitlerini, yaulu kocalarna

bilig-6/Yaz97

101

arp, onlarla maslahat etti. Onlara seslenip; -"Hrmetli Korkut Ata'y nasl arlamalyz." dedi. Kse Zannak yerinden kalkp konumak iin izin istedi. Maslahat meclisinde bulunan kocalara bakp; -"Biz, Korkut Ata'nn hrmetine gn Karrkale'de, gn Tazekale'de oturuluuk, meclis geirsek; Korkut Ata'nn avazl sesini, manal szn, name-destann dinlesek pek yahi olur." dedi. Kse'nin bu szlerini herkes makul bildi. Bundan sonra, maslahata gelenler evlerine daldlar. Ertesi gn tan vaktiyle birlikte Krolu'nun ulu meclisinin balayacan, bir haberci, ardal andbil'in il-ulusuna duyurdu. Bylece, drt bit yandan davetliler Krolu'nun misafirhanesine gelmeye baladlar. Atlar tutuldu, mihmanlar karland, yemekler piirildi, araplar tand.. arap sunanlar, ttn ateleyenler, .ksaca hizmetkarlar erinmeden hizmet ettiler, ayak stnde durdular. Korkutt Ata ise hal denen geni meydanda saz almaya, destan aytmaya balad. Bu tertiple gn Karrkale'de, gn Tazekale'de ziyafet meclisi, oturuluuk oldu. Alar doyuruldu, plaklar giydirildi. Bylece ulu bir ziyafet oldu. Byle bir meclis hi grlmemiti. Derken Krolu'nun meclisi sovuldu. Misafirler holap evlerine daldlar. Krolu ise yiitleriyle birlikte Korkut Ata'y alp Karrkale'ye vard. Konuklar iin hazrlanan adra girdiler. Burada, Krolu'nun krk yiidi, arlan yaiular vard. Krolu grd d anlatp; -"Ben yatp uyurken, gzme ate grnd. Bu ate (yangn) yava yava ardal andbil'e yaklayordu. Ben ne edeceimi bilemeden uyanmm.." dedi. Bunu zerine Korkut Ata, Krolu'nun dn yorup yle dedi: -"Ey olum Krolu! O senin yangnn, gelmekte olan alk yllardr. Siz bu alktan il-ulusu iyi koruyun.." Bu szlerden sonra, mecliste bir maslahat balad. Krolu Korkut Ata'ya bakp; -"Ey hrmetli Korkut Ata'm! Bu ala

kari ben il-ulusumu nasl korurum.." dedi. Korkut Ata, Krolu'na ve bu yerde toplanm btn insanlara t-nasihat ederek yle dedi:
Arg edin tm yurda Albramak olmaz merde Garga gibi mahsul toplan Kise 'ye koymadan kaplan. Mahsul yn her taraftan ran ', Taran ', Arap 'tan Sonra onu iyi saklan l-ulusu undan "hak "lan Sakn onu sarf etmeyin Gnah etse hi tmeyin.. Sarf edenler zalansn Urulayctn cezalansn Byle etsen alk olmaz l-ulusun yer de lmez l-ulusun raz olur Tokluk gnler sonra gelir Byle et de koru ilin Bu szm iyi bilin..

Korkut Ata szn tamamlad. Bundan soma Krolu, oturan yaululara ve yiitlere gn soma mahsul ymak hakknda maslahat (kene) yaplacam duyurdu. Herkes holap evlerine daldlar. Krolu da yiitleriyle darya kt. Korkut Ata evde bir bana kald. Bu srada yine Korkut Ata'nn kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses duyuldu. Buna Korkut Ata yine zld, acland, dermandan dt.. Bu zaman, Gammar drt yaulu ile birlikte eikten ieri girdi. Gelenler Korkut Ata ile selamlatlar. Bir kenara geip oturdular. Hizmetkarlar sofra getirdi, yediler itiler. Korkut Ata onlara; -"Yaulular, nereden gelir, nereye gidersiniz?" dedi. Bu gelenlerden birisi: -"Ey hrmetli Korkut Ata! Sizi izleyip geldim. Gklen hann il-ulusu su yznden

bilig-6/Yaz97

102

birbirine dt. imdi de vurumak isterler, bizler, arabulucu olarak gtrmek istiyoruz." dedi. Korkut Ata, bu szleri iitince yol hazrlna koyuldu. Bu srada hizmetkarlardan birisi, bu haberden Krolu'nu haberdar etti. Krolu meclise geldi. Korkut Ata ile grtler. Korkut Ata ona; -"Etrek kenarna abuk yetimezsek vuru olacak. nsan kan dklecek. Tez gidelim." dedi. Bu szleri iiten Krolu, Korkut Ata'nn gitmesine raz oldu. Uurlamak iin dar kt. Bir de grd ki, onun vedalamak iin gelen il-ulus evinin evresini doldurmu. Korkut Ata vedalat, holat. Krolu'na da "saol" deyip, yola dt. Korkut Ata ve Gklen hann elileri, hi durmadan Etrek kenarna yaklatlar. Gklen han, onlarn geldiini iitip, ikiye blnen halkn ileri gelenlerine haber salarak Korkut Ata'y karlad. ki il-ulusun geldiini gren Korkut Ata attan indi, gelenlerle hal-hatr sorutu, selamlat. Korkut Ata'y hrmetleyip evresini kaplayp Gklen hann konuk evine alp getirdiler. Bir sre sonra Gklen hann ikiye blnen il-ulusunun hepsi bir araya geldi. Korkut Ata bu frsat ile birlikte "ayrlmayn, vurumayn" dedi de, t-nasihat verdi. O yle dedi:
Bir ile gelse bir bela Azbirlik olur kale Azbir il gcrl Kavgal il ecirli Azbire bir ey batmaz Batarsa da gc caymaz Kavgalaan dalr Tanr 'm ona kargdr Kavgalaan gten caar Tanr 'm ondan tez vazgeer Azbire Tanr bir Ayrla kanr bir Azbir maksada yeter Ne etse de gc atar ki taraf anlasnlar Hi durmadan barsnlar...

Korkut Ata bu szleri syledikten soma, dargnlar-ksknler bartlar. Gklen han da bar toyu etmek iin rtkan kard. imdi haberi kimden al. Balkan da eteklerinde oturan Douz il-ulusundan al. Burann halk mal besler, av avlard. ok sakin bir hayatlar vard. Gnlerin birinde, dalarda gezip yrrken bir oban kap geldi. Dili tutulmutu, konuamyordu. oban bana gelen belann ne olduunu da anlatamyordu. Bundan sonra; bazen mallarn biri bazen de oban kaybolmaya balad. Halk bu olanlara arp kald. Bunun zerine Yapal ham, il-ulusu ile maslahat etmeye karar verdi, bu belann ne olduunu anlamaya alt. Bu danma (maslahat) ynana pek ok kii geldi, bayrak meydannda toplandlar. Maslahata gelenler, Yapal hann konumasn beklediler. Yapal han atnn stne karak kalabala bakp, yksek sesle konumaya balad. -"Hey, adamlar.. Bazen mallarmz, bazen de obanlarmz yitmeye balad. Sebebini bilmiyoruz. Bunun nasl bir bela olduunu bilmek gerek. Nasl bilmeli, bir akl verin." dedi. Hi kimseden ses kmad. Ksa bir sre sonra, halkn ortasnda bir yaulu yerinden kalkarak Yapal hannn yanna geldi, konumak iin msaade istedi. Yapal hann msaade etmesi zerine yle dedi: -"Hey, adamlar.. yzden fazla ben diyen atlsilahl yiit seip toplamlyz. Her obann yanna bir yardmc vermeliyiz. obanlarn yanna yardmc verilen yiitler, hangi bela gelirse onunla vuruur, yener. Byle etsek yahi olur." Maslahata gelen kocalar, bu szler makul bildiler. Yapal han yz yiit toplamak iini hizmetkarlarna buyurdu. Seilen yiitler gn iinde hazrlandlar. Gelen yiitlerin arasnda akan Kembagaln olu da vard. Yapal han toplanan yiitlerin yanna gelerek onlar, birer birer obanlarn yanlarna gndermeye balad. akan Kembagaln oluna da da vadisindeki davar obannn yanna gnderdi. akan olu, denilen yere vard. Davar obann buldu. Hibir ey gelmiyordu. Geceleyin de yatmadan bekledi. Krknc gnn sonunda geceleyin akan

bilig-6/Yaz97

103

olunun at huysuzlat, hibir ey yemiyordu. Sr itleri bir tarafa katlar, koyunlar da hi yatmyorlard. akan olu bir eylerin sezerek koyunlarn evresini dolat. Gece yars olduunda, ileri tarafta iki k peyda oldu, yaklamaya balad. Bunu gren atlar kinemeye balad, kpekler havlad, koyunlar bir yere toplandlar. oban uyuyordu, hibir eyden haberi yoktu. imdi haberi kimden al. akan olundan al. obann dayam ald. Yere dikti. Urbasn giydirdi. Gelen belann grmeyecei bir yere gizlendi, bir koyukta gelen belaya bakp yatverdi. Bu gelen bela byk bir ejderha (canavar) idi. Yanan iki k onun gzleriydi. Ejderha bilmeden akan olunun yanndan geip gitti. ki gzn urba giydirilmi dayaa dikti. Bu srada, akan olu ejderhaya bildirmeden arkasndan gelerek boynunu kllad, beline vurdu, kellesini kesti. Ksaca ejderhay delik deik etti. Arkasndan da yine gizlenip yatt. Ksa bir sre sonra ikinci canavar da geldi. Bunu da, nceki gibi yapp ldrd. kisini birbirine balad. oban uyandrp olanlar anlatt, kollarn ykad, karnn doyurdu, bir sre dinlendikten sonra da obasna dnp geldi. Hizmetkarlar Yapah ham uyandrdlar. Yapah han akan olunu ard, evine ald. akan olu, Yapah handan ruhsat istedi. Han izin verdi. O zaman akan olu, iki canavarn srtndan kestii deriyi torbasndan karp hann nne brakt. Bunun zerine Yapal han akan oluna hrmet gsterip bir keye oturttu. Sofra kuruldu, yenildi-iildi. Yapal han olanlar hakknda malumat istedi. akan olu da olanlar, olduu gibi hana anlatt. Yapah han canavarlar grmek iin rtkan bartt. Bu haberi duyan il-ulus, Yapal hann evinin nnde toplandlar. Akama doru Yapal han, il-ulusu ile birlikte, ldrlen canavarlar grmeye gitti. Gidip grseler iki canavar cansz yatyor, kanlar su gibi akyor. Yapal han bir ate yaktrarak, ldrlen bu canavarlar atee attrd. Arkasndan evine dnp geldi, toy hazrlna balad. rtkan bartp toy haberini duyurdu. Korkut Ata'yi alp getirmek iin atl gnderdi. Atllar Gklen hann yurduna doru yola aldlar. imdi haberi kimden al. Kasbi deniz kenarnda yaayan Douz il-ulusundan al. Bu

halkn hanna Iva han derlerdi. Bu ilin iinde Batr denilen bir bey vard, bu bey ok gl ve pehlivand. Bu kii yz yirmi yana basmt. Gnlerin birinde agtklarn, ovluklarn, yovluklarn yanna ard: -"Ben Korkut Ata'y grmek, onunla helallemek isterim. Onun sazn, namesini, destann iitesim geliyor. Onu arp alp gelin.." dedi. Bunu zerine Batr kocann en byk olu, Iva hann huzuruna vararak msaade istedi. Iva han konumasna msaade edince de; -"Dedemiz-atamz, Korkut Ata'nn sazm, namesini, destann hayatnn son deminde dinlemek istiyor. Siz ruhsat verirseniz Korkut Ata'y arp alp gelmek isteriz." dedi. Iva han raz oldu. Batr kocann bir olu ile bir torunu Korkut Ata'y bulup alp gelmek iin Balkan da eteindeki il-ulusun yurduna yola kt. imdi haberi kimden al. akan beyin toyundan al. rtman seher vaktinde akan beyin oluna at takma toyunun balayacam duyurmasndan sonra, lulusun kimisi deve, kimisi koyun, kimisi boa, kimisi dana, kimisi ko, kimisi tahl, kimsi para, kimisi elbise...ksaca getirmeye balad. Byle evin evresi maldan-hayvandan, evin ii de trl trl eyadan dolup yat. Derken ulu toy balad. At koturuldu, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Geceleyin Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Toy bu ekilde gn srd. Alar doyuruldu, plaklar giydirildi. gnn sonunda akan beyin oluna ad takmak iin btn ilulus onun evresine topland. Korkut Ata'nn sz sylemesini beklediler. Korkut Ata, akanolu'na ad takp yle dedi:
alam olu ald ad Bindiidir yahi at Ejder ldrd olun Daim sovuldu dovlun Beladan halas etti Ejderi kuma icatt Ejder taklsn ad Daim ilinin ad

bilig-6/Yaz97

104

Adna verdik ona Tanr yalkasn una Olsun uzun mrl Oku salam demirli imdi beysin, beyzade Sahip olasn bu ada

Korkut Ata'nn szlerini dinleyen il-ulus, bir azdan "Aytann gelsin Korkut Ata." dediler. Bundan sonra toy sovuldu. Korkut Ata toya gelenler ile vedalap-helallap konuk evine girdi. akan bey, kardeleri ile birlikte misafirleri uurlad. Korkut Ata bir bana misafir evinde oturuyordu. Bu srada yine kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses geldi. Bundan tesirlendi, acland. akan bey iki kii ile birlikte ieri girdi. Gelen konuklar, Korkut Ata ile grp hal-hatr sorutular. Sonra bir keye geip oturdular. Bir frsat bulup, ne maksatla geldiklerini Korkut Ata'ya belirttiler. Korkut Ata onlarla gitmeye raz oldu, yol hazrlna giriti. akan bey ile vedalaan Korkut Ata yola dt. Az yryp-ok yryp Kasbi denizi kenarnda yaayan Douz il-ulusuna yaklatlar. l-ulus Korkut Ata'nn geldiini duyup, hanlar Iva han ile birlikte karladlar. Korkut Ata il-ulusu hrmetleyip attan indi, hal-hatr soruuldu. Birlikte yryp Batr pehlivann evine geldiler. Korkut Ata, Batr pehlivann yz yirmi yan kutlad. Yanna geip oturdu. Bu srada bir rtkan, Batr pehlivann yz yirmi ya toyunun ertesi gn sabahtan balayacan duyurdu. imdi haberi kimden al. Manglak'ta oturan ovdur il-ulusundan al. ovdur il-ulusu kavgalap Trkistan'dan Manglak'a gp gelmiti. Sonra da onlar tekrar eski yurtlarna getirmek iin Korkut Ata ile Salur Kazan eli olarak gelmilerdi. Ancak ovdur il-ulusu onlarn szlerini dinlemeyip, burada kalmlard. imdi ovdur il-ulusu, Korkut Ata'nn Kasbi denizi kenarna geldiini renip, hanlar Akbay-Karabay'n huzuruna vardlar. Bunlardan yal bir kii hanlarna bakp: -"Korkut Ata'nz bizleri Trkistan'a geri gtrmek iin eli olarak geldii zaman, onun dediklerine kulak asmamtk. Ona kar utan

duyuyoruz. Bu yzden onu armak istiyoruz. Sizden msaade almak iin geldik" dedi. ovdur il-ulusunun hanlar Akbay ile Karabay bunlarn dncelerini makul geldiler. Hemen iki nl kocay yol saldlar. imdi haberi kimden al. Batr pehlivann toyundan al. Korkut Ata'nn buraya gelmesinden iki gn sonra Batr pehlivann yz yirmi ya toyuna baland. At koturuldu, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Geceleyin de Korkut Ata saz ald, name-destn aytt. Alar doyuruldu, plaklar giydirildi. Batr pehlivann toyu bu tertipte yedi gn srd. Yedinci gnn sonunda, toya gelen byn konuklar Batr pehlivann yz yirmi yam kutlamak iin bayrak meydannda toplandlar. Batr pehlivan da geldi. Burada duranlar, Korkut Ata'nn szlerine balamasn beklediler. Korkut Ata kutlamasn yapp yle dedi:
Yzyirmiye yeten yan Sa yaasn daim ban Gzn grd torun, ovluk Arkasndan yine yovluk lin bile birlik durdun Nice vuru, Icavga grdn Vurularda kr ettin Maksadna daim yettin Arka oldun il-ulusa ok katldn sen meclise mrn uzun olsun pehlivan linde sen misli baban l-ulusun tanr seni Ben de dedim ana bunu.;.

Korkut Ata'nn bu szlerinin ardndan, herkes "ayttn doru, dediklerin gelsin.." dediler. Bundan sonra toy sovuldu. Toya gelenler, Korkut Ata ve Batr pehlivan ile vedalap evlerine daldlar. Korkut Ata, Batr pehlivann konukevine vard. Henz daha oturmadan "Korkut'un kabri kazld" diyen ses yine kulaklarna geldi. Korkut Ata bu sz syleyeni arad, ama bir trl bulamad. zlp oturuverdi. Bu srada Batr pehlivann olu iki misafir

bilig-6/Yaz97

105

ile birlikte ieri girdi. Gelenler, Korkut Ata ile grtler, hal-hatr sorutular. Sonra da evin bir kesine oturdular. Misafirlere sofra getirildi, istirahat ettiler. Korkut Ata onlardan haber sorunca, ilerinden birisi: -"Bizler, Manglak'ra oturan ovdur ilulusundan geldik. Bizim il ulusumuz, siz eli olarak geldiinizde szmz tutmam, Trkistan'a geri dnmemiti. Bizim halkmz imdi sizden ruhsat ister, sizi arr. Grmek, helallemek, konumak ister." dedi. Korkut Ata bu haberi iitip ad oldu. Yol hazrlna balad. Batr pehlivan ve dier yaulularla, il-ulusla holap, gelen kiilerle birlikte yola koyuldu. Bunlar az yryp-ok yryp Manglak'a yaklatlar. ovdur il-ulusu, Korkut Ata'yi karlad. Korkut Ata il-ulusu hrmetleyip atndan indi, onlarla birlikte yaya yrd. AkbayKarabay hanlarn misafir evine geldiler. Korkut Ata'nn gelmesiyle birlikte Akbay, Karabay hanlarn evi, ulu bir meclise evrildi. imdi haberi kimden al. Vas'da oturan Yemreli il-ulusundan al. Bunlar, Korkut Ata'nn Manglak'a geldiinin iittiler. Hanlar Ana beyin huzuruna varp, Korkut Ata'nn Manglak'a geldiini sylediler. Korkut Ata'y buraya armak iin ruhsat sordular. Arkasndan iki kii, Manglak'a arc olarak gnderildi. imdi haberi kimden al. ovdur il-ulusundan al. Korkut Ata, Akbay-Karabay'n misafir evine geldikten sonra, kk bir maslahat balad. Akbay, Karabay "nereden balamal" deyip akl sordular. Bu maslahata (kenee) gelen akll bir kii ayaa kalkarak; -"tn (zr) toyunu etmeli. Toy bittikten sonra btn il-ulusu Korkut Ata'nn huzuruna varp zr dilemeli.." dedi. Bu fikri kenee gelenler uygun buldular. rtkan da haberi il-ulusa duyurdu. Btn il-ulus bayrak meydannda topland. Baka obalardan da geldiler. ovdur il-ulusunun toyu kztka kzt. At koturuldu, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Pozzam, peiz oynand. Geceleyin Korkut Ata saz ald, namedestan aytt. ovdur il-ulusunun toyu bu tertipte yedi gn srd. Yedinci gnden sonra, btn ovdur il-ulusu bayrak meydannda

topland. Korkut Ata geldi. Bu srada, il-ulusun arasndan yal bir kii (ad Tekebay) alinde rek sofrasyla Korkut Ata'nn yanna geldi. Tekebay rek sofrasn Korkut Ata'ya verip; -"Ey hrmetli Korkut, sizden btn ovdur halk tn soruyor (balamanz istiyor.)" dedi. Korkut Ata rei eline alp pt, alnna dedirdi. Sonra il-ulusa dnp yle dedi:
Yahi maslahat alnz Dostluk kenei biliniz Yz dndrmen dosttan-yardan ekilmeyin namus-ardan Bilin nasihat edeni Rast gelir doru gideni Ulunun dediini edin Maksat-murada yetin Gnl koymadm sizlere Hrmet koydunuz bizlere

Korkut Ata'nn bu szlerinden soma, btn ovdur il-ulusu bir azdan "Korkut Ata, mrn uzun olsun. Dediklerin ksn, yurtta bar yrsn, il-ulus kavgalamasn, Tanr'm azbir etsin.." dedi, alk ettiler. Daha sonra toy tamamland. Herkes Korkut Ata ile vedalat, evlerine dald. Korkut Ata burada oturuyordu. Birden bire "Korkut'un kabri kazld" diyen ses yine kulaklarna geldi. Korkut Ata ekindi, mahup oldu. Kendi kendine, "il-ulus, benim uzun yaamama dua etti, bu dualar, dilekler kabul edilmedi mi?" dedi. Bu srada, bu toyda misafir olan iki kii Korkut Ata'nn huzuruna gelip, kendisini davet etmek iin geldiklerini sylediler. Korkut Ata gitmeye raz oldu. Konuk evine gelip yol hazrlna balad. Akbay, Karabay ve ovdur il-ulusu ile holap, yola dt. Korkut Ata ile iki daveti, Vas'a yaklatklarnda, Yemreli il-ulusu Ana bey ile birlikte onlar karladlar. Korkut Ata onlar grnce attan indi, hal-hatr sorutular. Sonra da Ana beyin misafir evine kadar yrdler Ana beyin misafir evi ulu bir meclise dnd, byk bir kalabalk topland. imdi haberi kimden al. Hanka ve Hazarasp

bilig-6/Yaz97

106

il-ulusundan al. Hanka'da Akevliler, Hazarasp'ta Karaevliler yaard. Bunlarn her birinin hanlar vard. Akevlilerin hanna Gne han, Karaevlilerin hanna Kalkan han derlerdi. Gne hann bir kz vard, adna Aka derlerdi, Kalkan hann da bir olu vard, adna Kuvvat bey derlerdi. Bu kz ile olan avda karlamlar, at yartrmlar, cevap soruturmular. kisi de birbirinden aa deillermi. Bu kz ile bu olan birbirleriyle evlenmek iin kavillemiler. Fakat Gne han kzn, Kalkan hann oluna vermek istememi. Bunun zerine Aka ile Kuvvat kendi arlarnda grp, Korkut Ata'dan yardm istemek iin, hi kimseye duyurmadan gizlice Vas'a at srdler. imdi haberi kimden al. Yemreli il-ulusundan al. Korkut Ata'nn bu yere gelmesinden sonra, herkes toy libaslarn giydi, adlk balad. Korkut Ata, Ana beyin evinde sz syleyip oturuyordu. Eikten bir kii girip, konumak iin ruhsat istedi. Ana beyin yol vermesi zerine, gelen adam, Korkut Ata'ya ve dier oturanlara bakp; -"Benim bir olum var, onun san kestirdim, kakl koydurdum. Ruhsat verirseniz sa toyunu yapmak isterim. Bunun iin Korkut Ata'y bana vermenizi dilemeye geldim." dedi. Herkes buna raz oldu. Korkut Ata dier konuklarla birlikte, Allak beyin evine vard. O gn Allak beyin sa toyu balad. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Geceleyin de Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Bazlar da gndz kee-kee oynadlar. Bu toya Aka ile Kuvvat da gelmiti. Allak beyin toyu bu tertiple gn srd. nc gnn sonunda, davetliler, olann kakln kutlamaya, Allak beyin evinin evresinde toplandlar. Gelenlerin arasnda Korkut Ata da vard. Herkes Korkut Ata'nn kutlamasn bekliyordu. Korkut Ata geldi, olann kakln tarayp yle dedi:
Kakl koyup arzu ettik u zamana gelip yettik Ay gecedir, yol gecedir aalk senden kaadr Yiit yetip kz evedir

Birbirine art diyedir Atalarna aytsnlar (sylesinler) Raz olup Imytsnlar (dnsnler) Balasn da gelin toyu Konuk ile dolan toyu Kakln sona-a ssn (bysn) Aldn gelinin kessin Dileimiz budur bizim Geleceiniz bu sizin.. Biz diledik, Tanr bilsin Dediklerimiz hep gelsin..

Korkut Ata'nn bu szlerine, konuklar hep bir azdan "dediin olsun Korkut Ata" deyip karlk verdiler. Bundan sonra Allak beyin toyu sovuldu. Toya gelenler birbirleriyle vedalap-holap evlerine daldlar. Korkut Ata da misafir otana girdi. Bu srada yine kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses duyuldu. Korkut Ata bu sese alt iin kulak asmad, keye geip oturdu. Kapdan Aka kz ile Kuvvet olan girdi. Korkut Ata ile selamlatlar, halhatr sordular. Korkut Ata'ya birbirlerini sevdiklerini, ancak atalarnn buna raz olmadklarn anlattlar. Korkut Ata'dan evlilikleri iin yardm istediler. Gen sevenleri dinleyen Korkut Ata, yol hazrlna giriti. Allak bey, adamlar ile Korkut Ata'y, Aka'y ve Kuvvat' uurlad. Korkut Ata, Aka ve Kuvvat ile yola dt. Bu gelilerine iluluslara haber vermeden, Hanka ile Hazarasp aralnda bir yerde durdular. Burada bir ipek adr kurdular. Korkut Ata bu adrda kald. Aka varp Hanka'da atasna, Korkut Ata'nn adr kurduunu syledi. Kuvvet varp Hazarasp'ta atasna Korkut Ata'nn adr kurup oturduunu syledi. Hanlarn ikisi de, kendi il-uluslan ile birlikte Korkut Ata'y grmek iin adrn yanna geldiler. Onu misafir etmek istediler. Gne han ve Kalkan han btn il-uluslar ile birlikte Korkut Ata'y hrmetleyip, hal-hatr sordular, selamlatlar. Arkasndan hanlarn her ikisi de

bilig-6/Yaz97

107

Korkut Ata'yo kendi obasna alp gtrmek istedi. Bir tartma, bir mcadele balad. Lorkut Ata, onlarn tartmasn bastrp, ortaya bir art getirdi. -"Eer bu art yerine getirirseniz, sizin misafiriniz olurum." dedi. Bu sz iiten Gne han da, Kalkan han da Korkut Ata'nn artm yerine getirmeye raz oldu. Bunun zerine Korkut Ata Aka kz ile Kuvvat olann huzuruna gelmelerini istedi. O ikisi Korkut Ata'nn yanna geldiler. Korkut Ata sa eli ile Aka kz, sol eli ile de Kuvvat beyi tutup; -"Bu ikisi birbirini seviyor. Kendileri de birbirine mnasip. Bunlar birletirelim." dedi. Burada toplanan btn il-ulus bu szleri makul grdler. Kz ile olann atalar da raz oldu. Her iki tarafn toyunun burada yaplmas kararlatrld. rtkan toy edileceini duyurdu. imdi haberi kimden al. Haral denizinin kenarnda yaayan Douz il-ulusundan al. Burada Biene il-ulus oturuyordu. Bunlarn hanna Galdav han deniliyordu. O zamanla ok zalimleip ilin gznden dt. Bunun zerine, Biene il-ulus onun yerine, ok akll ve il-ulusa hizmet eden Dana beyi han yaptlar. Sonra da han toyu etmeye karar verdiler. Bi maslahat ettiler. Bu maslahatta, bu toya Korkut Ata'yi armak iin, Hanka-Hazarasp'a adam yolladlar. imdi haberi kimden al. Hanka-Hazarasp hanlarnn toyundan al. Korkut Ata'nn adrnn yannda gerdek adrlar kuruldu. lerine ipek hallar dendi. gn soma toya baland. At yartrld, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Kee-kee oynand, Geceleyin de Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Toy yedi gn srd. Toya, Biene il-ulusunun davetileri de geldi. Yedinci gnn sonunda, toya gelenler, bir yerde toplandlar. Gelini kutlamak istediler. Korkut Ata'n sz sylemesini beklediler. Korkut Ata geldi. Gelini kutlayp yle dedi:
Bir bir olup yaptnz Sevgi ile taptnz (bulutunuz)

Yahi olup mr srn Uzun yllar ovluk grn ncitmeyin kendinizi Salkta grsnler sizi Tanr 'm size devlet versin O devleti neslin grsn Daim etsin azbirlik Sz kalmad imdi dirlik Yetiin maksat-murada Tanr 'm yetsin yahi ada

Korkut Ata'nn bu szlerine herkes hep bir azdan "Ayttn olsun Korkut Ata" dedi. Toy sovuldu. Korkut Ata misafirler ile vedalap kendi adrna geldi. O zaman yine kulana "Korkut'n kabri kazld" diyen ses duyuldu. Korkut ta hi aldr etmeden bir keye geip oturdu. Bu srada, Bienlerin habercileri ieri girip, Korkut Ata'ya geli sebeplerim sylediler. Korkut Ata yol hazrlna giriti. l-ulus ile vedalap-holap, gelenlerle birlikte yola kt. Biene il-ulusuna yaklatklarnda, Dana bey, Korkut Ata'nn yoluna kp karlad. Korkut Ata attan indi, il-ulus ile selamlat, hal-hatr sorutu. Birlikte Dana hann misafir evine geldiler. Misafir evi byk bir meclise dnt. imdi haberi kimden al. Altnorda il-ulusundan al. Burada Duydurga il-ulusu yayordu. Bura halk uzakta yaad iin, kuzeyden dman geldiinde Douz, ouz il-uluslarna haber verirdi. Bunun iin bu halka Duydurga adn vermilerdi. Bu ilulusun hannn ad Ala han idi. Duydurga il-ulusu, Ala hann yolbahmda ok yenier kazand, ok dman dndrd. ouz, Douz il-uluslarna ok hizmet ettiler. Ala han Duydurga'nn krk yl hizmetinde bulundu, imdi yalanmt. Ala Kocann bir olu vard. Ona Algiz derlerdi. O ok yiitti, cesurdu, gayretliydi, gl-kuvvetliydi. Ala han imdi yerine olu Algiz' koymak istiyordu. Bu sebeple il-ulusunu bir yerde ynayp, maslahat (kene) etti. Duydurga il-ulusu Algiz beyin kendilerine han olmasn kabul ettiler. ok sevindiler. Kenee gelenlerin arasndan birisi

bilig-6/Yaz97

108

ayaa kalkarak il-ulusa bakp; -"Ey halk, Ala han hizmete baladnda, bizler ulu toy etmitik. imdi bu hizmeti Algiz han yerine getirecektir. Algiz beyin de hizmet toyunu etmeliyiz. Korkut Ata'y da bu toya armalyz." dedi. Bu koca kiinin szlerini Duydurga il-ulusu makul grd. Bunun zerine Ala hani kendisinin nl yiidini Korkut Ata'y armak iin Har al denizinin kenarna yollad. imdi haberi kimden al. Biene il-ulusundan al. Korkut Ata geldikten bir gn sonra, Biene ilulusunun toyu balad. At koturuldu. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it Vuruturuldu. Kee-kee oynand. Herkes mutlu oldu, adland. Alar doyuruldu, plaklar giydirildi. Geceleyin de Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Toy gn srd. nc gnn sonunda, toya gelenlerin hepsi, Dana han kutlamak iin evinin evresinde toplandlar. Korkut Ata'nn, Dana beyi kutlamasn beklediler. Korkut Ata yle dedi:
l-ulus han etti seni Horlamayn asla onu Eziyet etme iline Kuvvet verir beline Keneli et iini Koni, sakla dn Muhtalara et yardm Olursun daima mert hem Yardmn varr yerine Sahip olursun oruna (yerine) Tanrm seni kollasn Doru yola yollasn

vard, bir keye geip oturdu. Bu srada yine kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses geldi. Ancak Korkut Ata bu sese aldr etmedi. Artk almt, hi zlmedi. Korkut Ata bu yerde gn misafir kald. Dinlendi. Dana beye t-nasihat verdi. gnn sonunda, Ala kocann davetileri geldiler. Korkut Ata gelenlerle selamlap, hal-hatr soruup, onlarla birlikte Duydurga il-ulusuna yol ald. Duydurga iline yaklatklarnda Ala koca, il-ulusu ile birlikte Korkut Ata'y karlad. Korkut Ata atndan inip, Ala koca ve il-ulus ile birlikte yrd. Ala kocann evine geldiler. Ala kocann evi, Korkut Ata'nn gelmesiyle ulu bir meclise dnt. imdi haberi kimden al. Srderya kenarnda oturan ouz il-ulusundan al. Burada Bekdili il-ulusu yayordu, bunun iin bunlarn zerine hi dman saldrmazd. Bekdili il-ulusunun han Gaml han idi. Bunun hi zrriyeti yoktu. Bunun iin Gaml han diyorlard. Uzun yllardan sonra Gaml hann kars hamile oldu, gn saati yetti, bir kzlar dodu. Gaml han buna ok adlanarak toy kurmaya karar verdi. Halkn maslahata ard, grtler-konutular, toyda karar kldlar. Bu maslahata gelenlerden birisi yerinden kalkarak; -"Hey, adamlar..Korkut Ata'sz toyun tad olmuyor, onu armak gerek. Benim iittiime gre Korkut Ata, Altnordallann misafiri. Ona arc gndermek gerek." dedi. Burada oturanlar, bu kiinin szlerini uygun grdler. Gaml han da, Altmorda'ya arc yollad. imdi haberi kimden al. Ala kocann toyundan al. Korkut Ata, Altmorda'ya geldikten bir sonra, Ala kocann toyu balad. At koturuldu, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Kee-kee oynand, Geceleyin Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Toy yedi gn srd. Yedinci gnn sonunda, toya gelenler Ala kocann olu Algiz' kutlamaya onun evinin evresinde ynandlar. Korkut Ata'nn kutia szn beklediler. Korkut Ata, Algiz beyi kutlayp yle dedi:
Atan yaland senin G kuvveti yok onun

Korkut Ata bu szleri syledikten sonra, orada bulunan halk bir azdan, "Ayttn olsun Korkut Ata" dediler. Dana beye alk ettiler, dileklerde bulundular. Toy sovuldu. Toya gelenler holap birbirleriyle ve Korkut Ata ile vedalap evlerine daldlar. Dana bey misafirlerini uurlad. Korkut Ata, Dana beyin misafir evine

bilig-6/Yaz97

109

Ornm tut da onun Szn dinle benim Senin adn Algiz Olalasn daim grgz (vuru) Ettir dman piman etme onu emen (eman: yenmeden) l ile birlik yr line yah kar (bak) lini dmandan koru Dmana salam tar (saldr) l-ulusa vefal Gez zevkli-sefal Senin mrn olsun uzak Kurarsn dmana tuzak

Korkut Ata bu szleri sylediine, herkes bir azdan "Dediklerin olsun Korkut Ata." deyip alk ettiler. Algiz, atasnn yerine han oldu. Toya gelenler birbirleriyle holap evlerine-obalarna dndler. Korkut Ata ile Ala koca misafir evine geldiler. Bir keye geip oturdular. Bu srada Korkut Ata'nn kulana "Korkut'un kabri kazld" diyen ses duyuldu. Korkut Ata hi etkilenmedi, nemsemedi. Bu arada, eikten Gaml hann arclar girdi. Hal-hatr soruuldu. Geip oturdular. Hizmetkarlar gelen misafirlere sofra getirdiler. Yenildi-iildi. Arkasndan misafirler, kendilerinin arc olduklarn, Korkut Ata ile Ala kocaya bildirdiler. Korkut Ata yol hazrlna giriti. l-ulus ile vedalap yola dtler. Korkut Ata ile Gaml hann habercileri Srderya boylarnda yaayan il-ulusa yaklatklarnda, Gaml han tarafndan karlandlar. Korkut Ata, gelenleri grnce atndan indi, hal-hatr soruuldu. Onlarla birlikte yryerek Gaml hann misafir evine geldi. Bundan sonra misafir evi, adlk evine dnt, ulu meclis balad. imdi haberi kimden al. Ural da eteklerinde oturan Ouz il-ulusundan al. Burada Ouzlarn Kay il-ulusu yayordu. ok souktu. ok kar yaard. Bu yzden, burada oturan Ouzlara Kay ya da kayl ili denilirdi. Kay halk av avlar, mal srlerine bakar, varlka yaard. Kay il-ulusunun hanna Karl han derlerdi. Bu

han yiit, gl-kuvvetli, halkna hizmetli, yoksullara kar eli akt. Bunun iin onu ok severlerdi. Kay il-ulusunun iinde Mergen adl bir avc vard. Bu kii, avm elinden karmadan yakalard. Uzun yllar av avlad. Mergen yine gnlerin birinde av kt, ok hayvan avlad. Avlanp gezerken bir arbal geyie rastlad. Bu geyii canl olarak tutmak istedi. Fakat tutmad. Sonunda Mergen geyii cierinden yaralad. Bunun zerine geyik omno oturup (n ayaklarm eip oturmak) Mergen'e bakmaya balad. Ac ac inledi, brd. Mergen de bunu grp tvbe etti, avlanmay brakt, ok-yayn da frlatp att. Kendisini ldm hesap etti. nce ince dnde, kendi kendine; -"lmeden nce Korkut Ata ile greyim; sazn, namesini-destann dinleyeyim. t, nasihat alaym. O dua etsin, dilei kabul olsun, ben yine yaayaym." dedi. Bu maksatla Mergen, Karl hann huzuruna kt. Olanlar anlatt. Korkut Ata'y armak istediini bildirdi. Karl han, Mergen szlerini yerinde buldu. Mergen evine geldi. Bir kardeini ve bir olunu yanna arp, onlara yol hazrl yapmalarn istedi. Korkut Ata'y armak iin yola dtler. imdi haberi kimden al. Gaml hann kz toyundan al. Korkut Ata onun evine geldikten bir gn sonra, Gaml hann kz toyu balad. At koturuldu, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Geceleyin Korkut Ata saz ald, name-destan aytt. Tozzam aydld, peiz oynad. Gaml hann toyu gn srd. nc gnn sonunda toya gelenlerin hepsi Korkut Ata ile birlikte Gaml hann kzn kutlamaya, onun evinin evresinde toplandlar. Korkut Ata, Gaml hann kzn kutlayp yle dedi:
Kz oludur, oul kz kisi de olur iz.. Nesillinin izi var Nesilsizler eder zar Nesilsiz geer gide Gn gibi aar gider Kimin olsa zrriyeti Duyulur onu ad

bilig-6/Yaz97

110

Kzn oldu Gaml han Onlar olsun sonra on Ay olsun bunu ad Atasnn pek ad Gaml ad ayralm (ayralm) Yeni bir ad koyalm Ad verdik kabul et Maksat, murada yet..

Bayndr han bu szleri iitince, Douz-ouz yamlularn kenee ard. Bu kenee iki yz bim asker toplamaya karar verdiler. Bundan sonra Bayndr han, Ouzlarn yirmi drt boyuna ikiyz bin asker toplanmas iin buyruk verdi. Ouzlarn yirmi drt tayfasnn her birine atl ulak gnderildi. imdi haberi kimden al. Mergen'in meclisinden al. Mergen, Korkut Ata ile geldikten soma ulu meclis balamt. Kay ilinin hemen hemen hepsi geldi. Korkut Ata bu mecliste sz syledi, boy boylad, name-destan aytt. Meclise gelenler Korkut Ata'nn kutla szlerini iitmek istediler. Korkut Ata, Mergen'e dileklerde bulunup yle dedi:
Merakldr ava adam Avda olan daim ad hem Hayvana lm gelir hayvan dada salr (lk attrr) itilmez onun dad Daddr insann ad alttan aa krlr (ak: l, snr. Aa: amak, veya arr derecede) Ok deerde burulur Gzle grse birisi O da olur girevi (garanti, temel) Sonunda omno oturur (n ayaklar eer) Feryadn yetirir Byle otursa avn senin Dinle szm sen benim Tvbe et de av avlama Hayvan da knma (gszletirme, eziyet etme) Tanr 'm suunu gesin Gnah yazgs sn (snsn)

Korkut Ata bu szleri sylediinde, orada bulunanlarn hepsi bir azdan "dediklerin olsun Korkut Ata, dediklerin doru." dediler de alk edip dilek dilediler. Sonra da ad hann toyu sovuldu. Konuklar birbirleriyle vedalap-holap evlerine daldlar. ad han, misafirleri uurlad. Korkut misafir evine varp bir keye oturdu. Bu srada yine "Korkut'un kabri kazld" diuen ses kulana geldi. Korkut Ata bunu iitti de hi iitmemi gibi davrand. nem vermedi. Almt. Korkut Ata, ad hann yurdunda yedi gn misafir oldu. Sonunda Trkistan', z mekanna dnme hazrl yaplrken Mergen'in habercileri geldiler. Kendilerinin arc olduklarm Korkut Ata'ya bildirdiler. Korkut Ata yol hazrlna giriti. ad han ile vedalap yola kt. Korkut Ata, Ural da eteindeki il-ulusa yaklatnda karland. Kay il-ulusu ve Karl han, Korkut Ata'nn yoluna ktlar. Korkut Ata, atndan indi, onlarla selamlat, hal-hatr sorutular. Onlarla birlikte Mergen'in evine gelindi. Bundan sonra mergen'in evi ulu bir meclise dnd. Bu mecliste Korkut Ata sz syledi, boy boylad, tnasihat etti. imdi haberi kimden al. Hanlar han Bayndr handan al. Hanlar ham bayandr han kknde oturuyordu. Casuslarndan birisi geldi de, izin isteyip yle dedi: -"Ben, Tota hann yurdundan geldim. Tota han pek ok asker topluyor. O, yz bin asker toplayp Trkistan'a Ouzlarn zerine yryecek. Ben bunu rendim, size haber veriyorum." dedi.

Korkut Ata bu szleri syledikten soma, oradaki insanlarn tamam bir azdan "Ayttn doru, dediin olsun, Mergen'in gnahm Allah balasn." deyip dua ettiler. Bylece meclis de sovuldu. Misafirler holap evlerine dalacaklar srada, Bayndr hann iki atls geldi. Asker toplamalarn Karl hana bildirdi. Karl gnde

bilig-6/Yaz97

111

Dman yenildi. Dman askerlerinin pek ou lde, dokuz bin atl toplanmas iin buyruk verdi. kalanlar da Ouzlara tutsak oldular. Sonuta Tota Belirtilen srede dokuz bin atl topland. Karl han hann askerleri, desgas Ouzlara ganimet (oldu) ile Korkut Ata toplanan askerleri yanlarna alp edildi. Trkistan'a geldiler. Bayndr han, bu yeniten soma mekanna dnp Onlar Trkistan'a geldiklerinde, iki yz bin asker toplanmt. Korkut Ata bir araya gelen Ouz geldi. Yeni toyu tutmak iin hazrla giriti. yiitlerine bakp sz syledi, boy boylad, t- rtkan bartt. Bayndr hann bu toyuna btn nasihat etti. Yiitler de, dmana darbe vuracaklarn Ouz il-ulusu arld. yle ok konuk geldi ki, belirttiler. Tam bu srada Korkut Ata'nn kulana gelenlerin saysn bilmek ok gt. Gelenlerin hepsi yine "Korkut'un kabri kazld" sesi geldi, fakat bayrak meydannda ynand. Burada kurulan gerdeklere, adrlara yerletiler. Toy balad. At Korkut Ata buna nem vermedi. ki yz bin asker yrye hazrd. Bayndr koturuldu, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek han, orduya komutan olup ne kt. Bir dan deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Tozzan ayrld. eteine varp durdu. Dmann geldiini bildirdi. Kee-kee, peiz oynand, Geceleyin de Korkut Ata Sonrada askerleri drt eit blme ayrd. Bir blm sz syledi, saz ald, name-destan aytt. Bu toyda Tota hann askerlerinin sandan dnp arkasna alar doyuruldu, plaklar giydirildi. Bayndr han geecekti. Bu blme Salur Kazan yolbalk dman ile berk vuruan yiitlerin armaanlar verdi. ediyordu. kinci blm dmann geldii yolun bat Alnan olalar (ganimetler) ihtiya olanlara paylanp dald. Toy bu tertipte krk gn srd. Toya gelen tarafna gide cekti. Bu blme Krolu yolbalk ediyordu. nc blm dmann geldii yolun adamlar ad oldular. Krknc gnn sonunda, Korkut dousuna gidecekti. Bu blme Teke beyi Saman bey Ata, toya gelen misafirlerle birlikte, bayndr ham yolbalk ediyordu. Drdnc blk ise Tota hann kutlamak iin kknn nne geldi. Burada toplanan tam karsndan kacakt. Bu blme de Bayndr il-ulus, Kokur Ata'nn kutla szn aytmasn hann kendisi yolbalk ediyordu. Bayndr hann beklediler. Korkut Ata kutla szne balayp yle komuta ettii blm, uzun bir yoldan sonra dmann dedi: karsna geldi. Savaa hazrd. Dman gizli desga tuttu imdi haberi kimden al. Tota handan al. Tota Bundan, haber gelip yetti han yz bin asker toplad, gndz yatp-gece yryp Ouzlarn zerine geldi. Bu geliine Bayndr hann Her yana apar saldrdn yolbalk ettii blmle karlat. Bayndr han, Asker diye car bildirdin Tota hann askerleri ile "dedi-kat" oyunun Seni il-ulus kollad balad. Saldrd ekildi, saldrd ekildi. Sonra da ok yiit asker yollad uzaklaarak Salur Kazan'n yolbalk ettii kiyz bin say oldu askerlerin yanma geldiler, kenarndan geip gittiler. Cemlenip yiitler geldi Salur Kazan'n askerleri arkasna geti. Bu srada Hazrlandlar yriie (sava) Bayndr hann askerleri, dman datt. Dmann Talimle vard vurua sa tarafndan Krolu'nu askerleri dkld. Sol taraftan Teke beyi Saman bey saldrd. Dman Vuru etti batr yrek arp kald, geri ekilmeye balad. Bu defa da Salr Batrlk yiide gerek Kazan geriden geldi. Dman askerleri nereye Ouz ili az birdir gideceklerini bilemediler. Pek ou teslim oldu. Azbir misali irdir. Tota han da gcnn Ouzlara yetmeyeceini anlayp bir blk askeri ile kamaya alt. Fakat Talim ald asker senden Krolu ile karlat. Krolu, Tota ham attan Ve dman basld bundan drp ellerini arkasndan balad. Bayndr hana alp getirdi. Salur Kazan da dmann tuunu eline l-ulusunu sakladn ald. Dmann iyiyokladn

bilig-6/Yaz97

112

Darma-dan oldu dman Ediyordur imdi piman Vuruta kanlar dkld Atlar her yana sokuldu Vuru bitti len ld lmeyenler hatr oldu Yiitleri mutlu ettin Yenie il ile gittin Yeni toyunu toyladin Il-ulusa ad eyledin Dua ediyor il sana Kutla tabrld bana (tabr: veril-) Tanr 'm sana kuvvet versin l-ulusun devran srsn Ak yrekten kutluyoruz Olanlar yadlyoruz..

Korkut Ata kutla szn bitirdi. Burada bulunanlarn hepsi bir azdan, "dediklerin doru, dediklerin olsun Korkut Ata." dediler. Bylece Bayndr hann yeni toyu sovuldu. Gelenler holapvedalap evlerine, obalarna daldlar. ouz, Douz illeri bar iinde yaamaya baladlar. imdi haberi kimden al. Korkut Ata'dan al. Bu yeni toyundan sonra yine krk ay, krk gn, krk gece, krk saat burada kald. Ya yz yirmiye ulat. Korkut Ata'nn yz yirminci yan kutlamaya ouz, Douz il-ulusu geldi. ok byk toy kuruldu. At yartrld, gre tutuldu, ok atld. Boa, erkek deve, kogar, horoz, it vuruturuldu. Toy sovuldu, tamamland. Korkut Ata misafirleri uurlayp eve geldi, demini-dincini ald. Bu srada yine o ses, "Korkut'un kabri kazld" sesi kulaklarna geldi. Bu defa bu ses, Korkut Ata'nn keyfim, neesini kard, ok kt yordu, gten drd. Nereye varsa kurtulamad.

Bunun zerine gnl amak iin atlanp gezmeye kt da Srderya kenarna varverdi. O vakit tan srasyd. Atndan indi. Buradaki gzellikleri seyretti, az biraz gnl ald. Bu srada yine "Korkut'un kabri kazld" diyen ses kulaklarna geldi. Korkut Ata bu sesten ok etkilenip, tezden kendini Srderya sularna atvermek istedi. Deryann kenarna vard, kendini suya ataca srada; "Korkut Namertlik etme. lmden kurtulu yoktur. Sen mutlaka leceksin. lm vaktin yaklat. Yine krk ay, krk gn, krk gece getikten soma emaneti vereceksin. Seni, il-ulusun, Trkistan'da kazlan kabrinde topraa verecek. O vakte kadar ilulus ile hola, vedala, helalla.." diyen ses kuana geldi. Bu szleri iiten Korkut Ata atna atlayp, yurduna dnp geldi. Geldikten yl, ay, krk gn, krk gece geince "Grme-grm" var deyip ouz, Douz il-ulusunu ard. Bunun grne btn Ouz il-ulusundan adamlar geldi. Yirmi gn iinde btn gelecek kiiler geldiler. gn burada yeme-ime oldu. nc gn gecesi, t-nasihat meydanna kt. l-ulusun ortasna oturup yle dedi: -"Hey, halkm. lmden kurtulu yokmu, olmuyormu. Sizler benden raz olun, hakknz hilal edin. Benim mecalim kat, gcm kalmad.." dedi. Korkut Ata orada can verdi. Korkut Ata'y Ouz il-ulusuna gtrp Trkistan'daki kabristanda (gonamlk) kendi karde ve akrabalarnn yannda, nceden kazlan bir kabire gmdler. zerine nakl ta koydular. Kubbe saldlar. l an dattlar. n, yedisini, krkn geirip herkes evine, obasna dald. "Yahi hi yamaz yamann yazs mez.." dedikleri gibi, Korkut Ata, bizim aklmzda, hafzamzda daima yaamaktadr... /... deyip, Gurbankl Ozan aytt.../

bilig-6/Yaz97

113

DEDEM KORKUD'UN DEYMLERNDEN

nsann ilk sz, onun en byk kefidir. nsann dnyaya bulduu adlar, grd, duyduu alemin her eyi iin yapt szler ilk sihridir. Bu szler elin yaddandan, dilin yaddandan gelen seslerdir. Halk yaranndan dnya gibi, gne ve su gibi, aa ve bereket gibi sz de sevdi, ikinci dnyasn szde yaratt, szle yaratt. Bu ikinci dnya; gemi ve geilmi, yaam ve yaanm olan ve olmayan, olacak ve olmayacak hakikatlerin dnyasdr. El sanat-folklor, halkn yad-dadr. Bu manada dilin kendisi de folklordur. Szleri kim yaratt? Szleri kim biim biim dizdi? Bu sorularn yalnz bir cevab var. Halk, kdir halk. nanan halk. Yaratan ve yaatan halk. Seven ve sevilen halk... Su geler akar gider, Kayalar ykar gider. Dnya bir penceredir, Her gelen bakar gider... Dnyay pencere sayan dedelerimiz, ninelerimiz, bouna gelip gememi; gelip bu dnyaya gzellik ve anlay bimi, szle insan, dnyay, gzel olan her eyi yaar etmiler. Bizim dedelerimiz szn sihrine, szn gcne tapnrntr. Sz syleyen, boy boylayan elin aksakal olmus, elin yoluna k salm, bu ktan aklar tremi, binlerce sz ydigr soydan-soya, zamandan-zamana gemitir. Dnya hakknda ilk sz ninni, son sz at demi, dnyann sevgisini bayat ile arm, dnyann gelii-gidiini, dolamba yollarn masallar-destanlar yaatmtr. Bu dnyann hikmetini, iini-dn ata szleri ap-aartmtr. Efsaneler, destanlar szn kanadnda gklere ucalm, yer yer dolamtr. Szde yaanan masallar, destanlar, bayatlar elden ele, ulustan ulusa, arandan daa; klaktan yaylaka gee-gee, ge-ge, kana, kemie ilemitir. Bir ucu Karasag, bir ucu Derbend, bir ucu Nahivan, bir ucu Tebriz, bir ucu Gence, bir ucu Bageid, bir ucu Bak, bir ucu Gkce gl, bir ucu ua, bir ucu Kerkk,, bizim szler dolam, bizim elin arkas, umudu, arzusu, sevinci gibi

Davud VELAHD Nahvan Devlet niversitesi

bilig-6/Yaz97

114

yaamtr. Halk kendi tarih kitabn ok erkenden, tarihilerden daha nce yaratmaya balam. Kader kitabn halk, kendi szleri ile yaratr, z gemiini sz bidesi ile ebedletirir. Sava, bar, ak gn, kara gn, sevgi, hasret, gazap, uur, uursuzluk, sz sz insan mucizesine dnyor. Bizim szlerin yaddanda hi bir ey solmamtr. Gelen talanlar her eyi mahvetmeye alm, krp datm, tayp gtrmtr. Yalnz birce eye gleri yetmemitir. Onlar halkn beyninden, yreinden, kanndan dilini skememitir, dilimizdeki binbin szn yaddan silememistir. Ac bir gerei anlamlar ki, sz var, dil var, gemi var, nesil ile neslin ball var, vatan var, vatandalk var. Bizim elin, bizim dilin bir ana kitab var: "Dede Korkut" Dede Korkut boylarndan, gopuzundan szlp gelen her sz, tarihin bir yapra olmus, gemiin parsdr. Dedem Korkud'un deyimlerinden; "Gelimli gidimli dnya, son ucu lml dnya" diyen halkn yarattklar gelimli olmu, gidimli olmam, son ucu sonsuzlua doru akp giden bir servet yaranmdr. Korkut Dede szleri sra sra dizdi, yerbeyer etdi, her birinin kkn, ilgeyini gstermitir. Szleri scak, souk diye ikiye ayrm, i sz syleyenleri i adam arn demi. Dedi ki, sz cam gibidir, sz krann sz krlr. Krlmaz olsa bile sz boa gider. Bylesinin sznden kaarlar, szn yere salarlar. Dedi ki, el obada o adamlar szn banda da, sonunda da anlsn ki, onlar sznn sahibi ve eri olsunlar. Dedi ki, "o alar oul ata szn iki etmezdi, iki etseydi, ol olu kabul etmezlerdi." Korkut Dede sz syledi. Sz sze arka oldu, sz sz getirdi. Ana sz oula gedi. Gn geldi oul ata oldu grd, gtrd, sz syledi. Ata sz el el, ulus - ulus, oymak oymak gezdi. adan - aa, soydan soya gedikce el sz ele arka oldu. Kollar gemie uzanan, uzandka bin bir yola kan, ulu sz sanat rneimiz "Kitab- Dede Korkut" destanlarmzda elimizle,, yurdumuzla, szmzle, sanatmzla ilgili saysz kaynaklara rastlyoruz. Bu yollardan birinin de ucu gidip kar musikiye.

Ouz elinde yine bir len kurulmutu. Yine hanlar han Bayandr Han, Salur Kazan, Alp Aruz, Boz Aygrl Beyrek, umal Kantural... nice nice er, nice nice ulus anas, nice nice el gzeli... boy boya, omuz omuza dayanmlard. Szler deildi. Szler verildi. Szler kesildi. Kiiler arlk kazandlar, samballandlar. Yenmeliler yendiler. Ouz eli arm, yngln yine de tamd... Sz gelip yetti, hanlar hanyla yz yze, gz gze oturan golca kopuzlu Dedem Korkud'a. Korkut dedi ba indirdi, bar bast, balad ne balad. El ozan, el anas, el aksakal geenleri, tenleri yada sald ,hatrlatt. Gk gibi grledi, sular gibi aldad,1 rzgar gibi esdi. Gemii bu gnmz etti. Sabaha k yakt. Gelen gnleri yiitleri haraylad. yle tt, yle okudu ki, yaralar kaysakland... Ouzun lenleri, yitenleri lmez oldu, yitmez oldu. Btn bunlarn banda gopuz dayanr. El obada ozan gibi, onun alp ard kopuz da uludur, ycedir. Ozanla kopuzun balln anar anmaz yda Salur Kazan Han geliyor. O Salur Kazan k, dman nnde bile kopuz ister, doma elini, doma yiitlerini ver. Gnlne cokunluk dileyen Kantural'nn alar grd yiidlerine syledii bir deyim yda der: "Mere, Kolca gopuzum ele aln, beni vn. Sar geyimli kz akna bir aslandan dneyim mi?" Gzmzn nnde boz aygrl, Bams Beyrek dayanr szyle: "Mere ozan! Kopuzunu bana vergil. Atm sana vereyim." Gola kopuz! "Gola" sz kol kadar, kol boyda, kola, golcan manasna geliyor. Kopuzun bu eidi sonralar "telli saz", " telli saz", "gmbr gmbr nagara", "kara * zurna" ve saireye evrilmidir. Kopuzun "Dede Korkut" destanlarnda kullanlan adlarndan "alca", "kurulca"y da gstermek gerekiyor. Manasna gelince bunu demek olar ki, alca, kzlca krmzya alan renk demektir ki, bu da kopuzun yontulduu, yapld aacn rengine iarettir. Onu da sylemek yerine der ki, bir sra Trk dilli halklarda kopuz imdi de yaamaktadr. Dede Korkut boylarnn musiki iziyle gittike

bilig-6/Yaz97

115

karmza zurna, davul, davulboz, naara, ks kar. rneklere bir gz atalm: "Beyrek'e dediler, kalkt kzlarn yanna vard. Zurnaclar kovdu, naaralar kovdu. Gmbr gmbr nagaralar alnd ol gn, burmas altn tun borular alnd ol gn... "Bu mahlede Ouz erenleri alay alay geldi. Gmbr gmbr davullar, nagaralar alnd.." Bedii amalarda kullanlan bu msiki aletleri, demektir ki, dte, savata da kullanlyor. Ouz ellerinin savalar bunlarsz gememitir. Onlar ayaa kaldran, dmana kar eviren, dman gr seslerle yrekten vuran bu msiki aletlerinin "Dede Korkut dilindeki yeri, onlarn gelip getikleri yolu ok iyi anlatyor. Yeryznn en kadim msiki aleti olan, bir ucu Gobustan'daki Azerbaycan'n ba kenti Bak'ye yakn bir kasaba olan Cungurda'a kan naaralardan konuan aratrmaclar, bu aletin ilk Trk halklarnda yaranmasn gsteriyor. Din zamanlarda bile alan bu msiki aletleri sanki unlar sylemilerdir: "Ey Ouz erenleri, Ouz erleri, saygn olun. Ayk olun. Yata yata yannz aramasn, dura dura beliniz kurumasn." Gemiimizin yle ydigrlar var ki, onlarda tabiatla insan bir birine kavuuktu, ayrlmazd bir birinden. Tabiatn bir paras olan insann alnda ormanlar, dalar, nehirler kaynayp karmtr. Tabiatn bahettikleri ile yaayan, tabiatn olanlarndan g alan insanolu ala dolduka, yetiip hereye attka tabiat onun iin daha da azizleip, domalamtr. nsan anlamtr ki, tabiatn ayarl, ahengi uludur, yaardr, tabiata dalan, tabiatn dilini anlayan byktr, uludur. Her elin ana kitab olur. Bizim elin de byle bir kitab var: "Dede Korkut". "Erenler dnyan aglnan bulmuslar." Orada "gz grr, gnl sevir." Orada "oul klc kuanr, baba gayreti iin" Orda el a ozanlar var, ellerinde kola kopuz. Orda yrek atlar kouurlar. Orda erler erenler bilir ki, "ana hakk tam hakkdr" "Dede Korkut" boylarnda tabiat ana ninnisine benzer, masala okar, tabiat insann

snadr, tand ve insanolunun sayd alemdir. Gnein sca, aacn yapra, ceren gz, atn kouu... bu yer, bu gk, bu ay, bu yldzlar her ne varsa hepsi kavuarak birge nefes alyor Korkut boylarnda. "Dede Korkut" boylarnda tabiat insann inam kaynadr. Ouz erenleri suya, aaca inanmlar, gvenmiler. Dirse Han'n hatunu: Kuru kuru aylara sucu saldm Dilek ile bir oul gle buldum.." diyor. "Su, Hak didrn grmdr!" diyen Salur Kazan, yurd yuvasnn soran sudan yle alyor:
nam - nam kayalardan kan sSu! Byk - byk aa gemiler oynatan su! ahbaz atlarn idii su! Kzl develer gelip gedii su! Ak koyunlar gelip yatt su! Olumdan haber var m, de gil bana! Kara bam kurban olsun, suyum sana!

Kadim Azerbaycanllarn aaca, daa inamnn belirtileri de "Dede Korkut" boylarnda yayor. Tepegz'e Basat'n cevab da byledir :
Atam adn sorarsan kaba aa Anam adn sorarsan kaan aslan....

Kazan Han'a Beyrek syle diyor:

A ormana girmissen, A govan budandan, Yryban gemisin.

Uruzun aaca yz tatamu:

Aa, aa dersem sana erlenme aa. Byk byk aylarn kprs aa... Ban ala bakar alsam, basz aa, Dibin alp bakar olsam, dipsiz aa.

"Dede Korkut" boylarnda uarlara inamn izleri de bulunmaktadr. "aya baksa calml, al karaku erdemli bir gzel iyi yiit oldu." "Cmle kular sultan al karakus..." "Dede Korkuf'ta Salur Kazan'n "Tulu kuun yavrusu" gibi anlmas da bu inandan douyor.

bilig-6/Yaz97

116

On alt yl ayrlktan sonra Bams Beyrek yurduna dnm. Onun gelii tabiatn uyan demektir. Tabiat da seviniyor, dile geliyor, yenileniyor. Tabiatla bylesine ballk bu sylemeni dnyaya getirmitir. Yalnz yiit alp olmaz, Yojpan dibi sert olmaz., Yana - yana yasa yaza Icalmaz, Yana gke imen gze- kalmaz. Tepe gibi et yd, gl gibi kmz sadrd. Gn gibi ldad, deniz gibi yaykand, Mee gibi karard Kar yzne Ican damm gibi kzl yanaklm! Koa badem smayan dar azlm. "Dede Korkut" boylarnn tabiata, yere, yurda bu sevgisi, sz sanatnda birer birer yaam, lmezlie bend olmutur. Dede Korkut, el obann yaad yere, yaylana, klana, aylana, bulana da ad vermi, adlandrm. Dedem Korkut'un vd erenlerin yerlerine, yurtlarna bir nazar salalm: Aca Kala, Alnca, Gence, Berde, Derbend, Deream, Srmeli.

Da orman adlarndan: Alaan, Aorman, Akavak, Asaz, Alada, Karau da, Gazilik da. Gller ve denizler: Aykrgzler Suyu, Gke Deniz, Karadeniz, Umman Denizi, Gk gl, Meral gl... Gnmze kadar gelmi bu yer adlar, Dede Korkut boylarnn Azerbaycan'la ballna en tutarl kaynaktr. 17. yzyln ulu seyyah, Evliya elebi'nin "Seyahatnme"sinde byk seyyah, Dede Korkut'un mezarnn Azerbaycan'n kadim ehri Derbent'te olduunu ispatlamtr. Yzm yurtsevenlerimize tutarak onlara bir Korkut alk veriyorum: Yurdunuza k dsn! Yeriniz, yurdunuz bereketli olsun! Yurdunuz toylu, obanz al - arl olsun. Bir elimiz var. Dedem Korkut sorakl, Dedem Korkut nefesli. Buradan bizim gemiimiz boylanyor ve aratrmaclarmz daha da derinlere inmeye aryor.

bilig-6/Yaz97

117

MAN TPL AZER BLMECELER

Yrd. Do. Dr. Zeynelbidb MAKAS Kafkas . gr. yesi

Dou Trke'sinde tapmak, Bat Trke'sinde ise bulmak fiillerinin arlk kazand bu nev' iin eitli Trk boylan arasnda bilmece, bulmaca, tapmaca, yomak, tabmak, jumbak, tapimak, matal, tapmaa, bavatk, sir tepimek vb. gibi isimlerle anlmaktadr. Azlarda daha zengin bir kelime kadrosuyla karlalr. Tanmyla alkal olarak farkl ifadeler kullanlsa da, zde birleme grldnden, yaznn balm da dikkate alarak, fazla tafsilata girmeden iki ayr blgeden birer tanmla yetineceiz. "Somut ve soyut birok kavramlarla ilgili st kapal bir soruyu, uzak yakn iliki ve armlarla dnce ve dikkatimize aksettirerek karlm bulmay hedef tutan, belli bir gelenein gerei olarak oyun, yarma retim faaliyetlerinde zaman deerlendirme, bilgi gsterisi gibi fonksiyonlar stlenen, pek ou kalplam iirli szlerdir" (KOZ, 1977; 432). "Her hangi bir eyi veya hadiseyi benzetme yolu ile kasten st rtl ekilde tasvir eden ycam ifadeden ibaret memma. "fahi halk edebiyatnn nvlerinden biri ) (LGAT, 1987; 136). Azeri Trke'sinde tap- kknden treyen tapmacalama, tapmacalamak ve tapmacal gibi kelimeler de vardr. Bilmecelerin ortaya klaryla ilgili olarak da baz gr, efsane ve rivyetler vardr. Bilmecelerin tasnifi yaplrken tabiat ve tabi hadiselerle alkal bilmecelerin bir grup tekil etmelerinden mlhem, onlarn mitolojik devre kadar gtrmeleri sz konusudur. Bununla ilgili olarak anlatlan bir efsneye gre, gya yksek bir dan zirvesinde bir ku yaarm. Bu ku, insanlara yle bir bilmece sorarm: Sabahleyin drt, le iki, akam ayakl olan nedir? Ku, bilmecenin cevabm vermeyenleri ise ldrrm. Nihayet biri kp, bilmecenin cevabnn insan olduunu sylemi. Azerbaycan'da anlatlan bir efsaneye gre; adamn biri ormanda bir aslana rastlar. Aslan, adam bir uurumun kenarna kadar kovalar. Adam bir aa grr ve cam havliyle onun dalna tutunur. Bir de bakar ki, biri siyah, dieri beyaz iki fare aacn kklerim kemirmektedir. Yorulan Bilmeceler, eski devirlerden itibren insano

bilig-6/Yaz97

118

adam inmek ister. Eilip uurumun dibine bakar; aada bir ejderha, dallar arasnda ise bal arsnn bal dolu peteini grr. Elini uzatp, baldan almak ister (SEYDOV, 1968; 4). Efsane eklinde anlatlan bu bilmecede aslan eceli (lm), ak ve kara fareler mrden geen gece ve gndz, ejderha mezar, bal ise dnya maln temsil etmektedir. Bu efsane bilmeceyi Gkeli k Elesger, Hacer Hanm'n dilinden yle bir drtlkle ifade etmitir:
Geza insanat tenabdan asar Leyl nahar mdu, ceydeyler keser, Ejderha ayakdan eker seraser Elleer, barma bala yetimez . (ELESGEROV, 1972; 181)

ayet lkenizde gerek anlamda Allah'a yakn be kii olsa, ktlk olmayacak deniyordu; ben de bei brak, kii bile yok dedim, der. Rus alimi Sokolov'un u ifadesi yukarda anlatlanlar destekler mahiyettedir. "Bilmeceden baz hallerde gizli diplomatik dil gibi istifade olunduuna dair Rus salnamelerinde hayli ilgin rnekler vardr (SOKOLOV, 1936; 248). k karlamalarnda rakibi zor duruma sokmak iin bilmecelere sk sk bavurulduu bilinmektedir. Bu gibi hallerde uzak-yakn benzetmeler, kelime oyunlar, hatta noktalama iaretleri bile devreye girer. Buna bir misl olarak aadaki kesik maniyi nce noktalama iareti kullanmadan, sonra da kullanarak yazacaz.
... gar menem Dalarn gar menem Arvadmn garda Gizimin eri menem ... gar menem Dalarn gar, menem. Arvadmn garda, Gizimin eri, menem.

Feodal devirde lkeler arasnda yaplan savalarda bilmecelerin sava bahanesi olduklarna dair masal, efsne, rivyet vb. gibi anlatmalarda bu hususa deyinilmitir. Azerbaycan'da anlatlan in padiah adl bir masala gre in padiah, sava amak istedii bir baka lkenin padiahna vezirini gnderir ve bunun syledii bilmeceyi bulamazsanz size kar sava aacam, der. Vezir gelip yere bir daire izer ve beklemeye balar. Kimse bundan bir ey anlamaz. Sre dolmak zereyken grm geirmi biri gelip, daireyi ortadan ikiye bler. Bunun zerine eli ortaya bir avu dar serper. Yal adam bir horoz bulup getirir; horoz dary temizler. Eli ortaya bir soan koyar. Yal adam balar trk armaya. Eli dnp gider. Padiah yal adama sorar. Adam izah eder. Elinin izdii daire dnya idi. Demek istiyordu ki, dnyann tamamna biz sahip olmak istiyoruz. Ben daireyi ikiye bldm, yars de bizim olsun dedim. O, kabul etmedi. Ortaya dar dkt. Yani asker zoruyla alrz demek istedi. Ben de dary horoza denlettim. Yani askerlerinizi yok ederiz dedim. O, ortaya soan atmakla aramza aclk, yani dmanlk girer dedi. Ben de glerek, kimin umurunda demek istedim, der. Bir baka rivayete gre halife Harun Reid dneminde khinler memlekette yedi yl ktlk olacam sylerler. Bu arada Basra aklarnda denizden bir el ykselir. Kimse bir anlam veremez. Sonunda durumu Behll Dnende'ye anlatrlar. Kyya gidip, parmam gsterir, el ekilir. Anlamm sorarlar. Behll yle izah eder.

Bu mani bilmecenin birinci halinde ilk etapta bir mantkszlk grlr. Zira insan hanmnn kardei, kznn kocas olamaz. kinci halde ise, bu eliki ksmen akla kavuur. Olayn aslm, yani bulmacann zmn Kars merkez Kmbetii kynden merhum k slam Erdener yle aklamt: Adam kanun kaa. Damad ve kaynbiraderiyle gece evine gelip, kapy tklatr. Hanm, "kim o" diye seslenir. Adam da kaynbiraderi ve damadyla birlikte olduunu, yanndakilerin yabanc olmadklarn syler. Aadaki mani bilmecede ise Hz. Yunus sz konusudur.
Namazyam, namaz, Almam destemaz. Et mescidim, su kblem Harda glm namaz?

*** Aratrmaya sadece klasik maninin (Azerbaycan'da bayat) zelliklerini tayan bilmeceler dahil edilmitir. Bilindii gibi bu tr bir mani yedi heceli, drt msradan ibret olup,

bilig-6/Yaz97

119

kriye dzeni aaxa eklindedir. Ancak mevcut malzemeler arasnda bazen ifadedeki zorunluluktan, bazen de syleyenden kaynaklanan hece arzalar mevcuttur. Bunlar ise, ayn bilmecenin bir veya iki msrasnda grlmektedir. Kes ve cinasl maniler olduu, rnekler arasnda ayn zellikleri tayan bilmeceler de vardr. Bir gelenek olarak, Azerbaycan manileri "ezizim, ezizi, men ag, ezizinem, ag" gibi doldurma ifadelerle balar. Bunlar, ayniyle bilmecelere de yansmlardr. Baz bilmecelerin ilk msralarnda taklidi seslerin bulunmalar, bilmeceleri manilerden ayrma asndan dikkat ekicidir. Mevcut malzeme de dikkate alnarak, canllar, tabiat ve tabi hadiseler ve dierleri eklinde bir tasnif yaplmtr. Bu sahada bilmece ve mani zerinde. almak isteyenlerin yanlgya dmemelerine yardmc olmak esas alndndan, almada ayn bilmecenin deiik varyantlarna da yer verildii gibi, ayn kavram karlayan farkl bilmeceler de dikkate alnmtr. Anlalmasnda glk ekilebileceine kanaat getirdiimiz szler iin tahsilatl bir lgateyi ilve ettik.

Onu ad peridi Knlme mtenidi Aham anadan oldu Seher durdu yeridi. (Civciv) (DAVUDOVA; 47) Yuymam deleme Dp cemi aleme heftenin iinde Diri der alee.(Civciv) (ANTOLOGYA, 1994; 302) Tap deyim, tap dedim, Budahdan yap dedim, Adam feli, kei gh Gatarlanm gedir dedim. (Karnca, deve) (DAVUDOVA) Yatanda yumru yatar Etin derman -tek satar, Herkes istese tutsun Tikan elne batar. (Kirpi) ENCANLI, 1975; 379) Yatanda yumru yatar Eline derman gatar Kim sitese tutmaa Tikeni ele batar. (Kirpi) (DAVUDOVA;42)

I. Canllar
Ezeli drd ayagl Sonra iki ayagl Aylar keir, il keir Dolar ayagh (nsan) (SEYDOV, 1967;51) Ezizim dokguz fne Dokguz ay, dokguz gne Garanlgdan kim ihar Dokguz ay, dokguz gne? (Bebek) (DAVUDOVA, 1984; 63) ini Icabab etdim, ln corab etdim lde bir defe kesdim Byk bir sevab etdim (Kurbanlk koyun) (VELYEV, 1988; 247) Yumru yumru sard Yumru gz dard, Gezir bizim bohada heftenin bard. (ivciv) (DAVUDOVA; 46)

Tap bu nedi tapmaca Ayaklan yapmaca Yatanlan oyadr Grmz buhaglca. (Horoz) (ENCANLI; 377) Dalarn ban menem Erimez gan menem Atamn oluyam Anamn eri menem. (Horoz) (DAVUDOVA 45) Atamn veznesiyem Cibinin heznesiyem Atam benim olumdu Atamn yeznesiyem. (Horoz)

bilig-6/Yaz97

120

(DAVUDOVA) Erebler ha erebler Ayagnda coraklar Yuhar baa goymayn Yukarn harablar. (Tavuk) (ENCANLI; 378) O tayda durar, geder Boynunu burar geder Bir srye girende Grhn grar geder. (Canavar) (DAVODOVA; 43) A otun arasna Od dd talasna Gulardan hans gudu Sd vere balasna. (Yarasa) (SEYDOVA; 35) hdm giz galasna Oh atdm yuvasna Gulardan hans gudur Sd verir balasna. (Yarasa) (DAVUDOVA; 47) Alt dad, da deyil st dad, da deyil. Heyvan kimi oylayr Hryvana yolda deyil. (Kaplumbaa) (DAVUDOVA; 40) --- gan aya Blbln gan aya Ag bir hikmet grp ba, on aya. (nek, buza ve sac) (ANTOLOGYASI; 1) Bir guum var dggana Gece ihar tavana reyi ir rekli zn yhar oddana. (Pervne) (SEYDOV; 39) Asakkalm beydirrem Buynuzlarm eydirre Men kediyim yollardan Goyun-guzu getirrem. (Kei) (SEYDOV; 29) Maln gelir eniden Kulaklar gmden Zy tutup zer herden aydan, glden, denizden. (Balk) lim ilim dymesi lim hatun dymesi Seksen sekgiz dynde Doksan dokuz dymesi. (Balk a)

DAVUDOVA; 43)

(SEYDOV; 45) Rengarenkdir gl kimi Ganad ver tl kimi Uur bada, emende oh yngldr tk kimi. (Kelebek) (DAVUDOVA; 54) Torpag deyil, da deyil Guru deyil, ya deyil, Buynuzu var go deyil, Ganadldr gu deyil. (Kelebek) (DAVUDOVA; 54) Tap nedir, tap nedir Glbahar 'a gm nedir Nenem tohuyar keton Gelin grek bu i nedir? (rmcek) (CENUB, 1983; 536) Ag elden yuhar ana telden yuhar Ag bir ey grpd Dizi belden yuhar. Bu mee gl meeli Alt ter benoveli Bir kiinin min olu Hamisi birpeeli. (Bal ars) (DAVUDOVA; 49) Ag elden yuhar Cida telden yuhar Gulardan ekirgedi Dizi belden yuhar. (DAVUDOVA; 38) Hazar hazara geder Bu yol bazara geder, Atas beikdeyken Olu bazara geder. (Bal ars) (DAVUDOVA; 55) ile blblm ile eh dp gizil gle Gulardan hans gudu Yumurtas galar ile? (Bal ars) (DAVUDOVA; 55)

bilig-6/Yaz97

121

Bir balaca hall ey st gizil all ey Goydu bizim dolaya irin, sar, dadl ey. (Bal ars) (SEYDOV; 38) Dalarda lale gezir Elde piyle gezir Ne domur, yumartlamr Dalnca bala gezir. (Ar) (SEYDOV; 40) Kr 'n gra dzd Sanasan elli, yzd Olu ahlk eyleyir Anas hele gzd (Ar) (SEYDOV; 18) Ezizim bir anas Herenin z anas Gulardan hans gudu Min bala, bir anas. (Ar) (DAVUDOVA, 49) Nene, bize ya getir nekleri sa getir alkanmam nekreden Erinmemi ya getir. (Bal) (DAVUDOBA; 50) Pstedi ha pstedi Taht- revan stedi Cam kimi ot otlar Su imeyi hestedi. (pek bcei) (NEBYEV, 1988;28) Ag, o nece gudu Ganad frlangudu Ot otlar goyun kimi Su imez, nece gudu. (pek bcei) (SEYDOV; 39) Bir guum var alaca Getdi gondu aaca zne yuva tikdi Ne gap goydu, ne baca. (pek bcei) (DAVUDOVA; 6) Alaca hey alaca Alaca hd aaca Alaca bir ev tikdi Ne gap goydu, ne baca (pek bcei) (SEYDOV; 20)

Bu kuu nece kudu rtmeyi sar kudu Ot otlar guzu kimi Su imez nece kudu? (pek bcei) (SEYDOV) Gren deyir canszam Men gan soran ganszam Glmeeler meskenim Tapn hans vzvzam? (Sivrisinek) (SEYDOV; 40) Memmedbar banda Gl biter budanda Yel vurar yellendirer Sras gulanda. (Vine, Kiraz) (EFENDYEV, 1981; 110) Ezizim gessab alar Sar don gessab alar len goyun alamaz ldren gessab alar. (Soan) (SEYDOV; 18) Bu yol hazara geder Mehdi bazara geder Atas oturmam Olu bazara geder. (amama) (DAVUDOVA; 26) Ag alad getdi Ciyer dalad getdi Elli deve yz gatr Bir mha bal getdi. (Msr) (SEYDOV; 25) Gutu gutu iinde Gutu sandk iinde Babamn a yayl O da onun iinde. (Kestane) (AZERBAYCAN FAH EDEBYATI, 1970;142) HALK

Pestedi, hapestedi eki, irvan ustedi Yemilerin hansd eyirdeydi stdedi? (Kestane, fndk) (DAVUDOVA; 32) Dadan gelir da ala Gollar buda ala Seksen sekgiz caynagl Az galr adam ala. (Karadiken) (DAVUDOVA; 37)

bilig-6/Yaz97

122

(SEYDOV; 23)
O tayda duran kii Elinde Kur'an kii Atama de et alsn Ne erkek, ne de dii. (Mantar) (DAVUDVA; 38) lim ilim ilmesi lmehatun dymesi Her kim bunu tapmasa Yeddi ilin hestesi (zerlik) (CENUB; 358) lim ilim iynesi lim hatn dymesi At ocaa, bas gucaa Getsin iller hestesi (zerlik) (DAVUDOVA; 37) Halalar ha halalar Dada dovan balalar Guyruundan su ier Dimdiyinden balalar. (Buday) (ENCANLI; 389) Balacayam saryam Demeyin ki daryam Size rek oluram Zemilerin banyom. (Buday) (SEYDOV; 25) Ag a biirir Yanlp na biiri Bugn bir hilanet grdm Ayak ba biirir. (Tahl) (DAVUDVA; 35) Leyende ay leyende Gl boynunu eyende Yeyilir Ical vahtnda Yemek olmaz deyende. (Salatalk) (DAVUDVA; 28) Bu badan henek olmaz Olsa da yemek olmaz Meyvelerden hansd Yetise yemek olmaz. (Salatalk) (NAHCVAN FOLKLORU; 303) Hazar hazara geder Mehdi bazara geder Anas yanda Olu bazara geder, (zm.) Haclar haca geder Cehdeyler gece geder Bir yumurta iinde Yz elli cce geder. (Nar) (CENUB; 542) Mili mili dymesi Mili mercan dymesi Her kim onu tapmasa Alt aha cermesi. (Moruk) (BORALI FOLKLORU; 112) Eyden geden kii Elinde demir ii Mana bir kz yolla Ne yaz grsn, ne g. (Karpuz) (BORALI FOLKLORU; 118) Hestedi ga hestedi eki, irvan stedi Eiyi gzl kerpi i badam stedi. (Fndk) (SEYDOV; 23) Bir bahad gldedi Budalar yerdedi Ban kessen gan ahar Nar da deyil, bes nedi? (Karpuz) (VELYEV; 409) Dedesi dongar Eli Anas yast peri Gz eller gzeli Garda yaman deli. (Asma,yapak,zmvear) (DAVUDOVA; 31) Yeri gazdm gum hd Gumdan minare hd Bildirki keel olan Bu il inara hd. (Asma) (DAVUDVA; 31) Lalalar ay lalalar Laladan piyalalar Gol-buda iekler Kklerinden balalar. (Patates) (DAVUDVA) Deyirmana den geldi Grmz don ten geldi Tohunmam uvalda ynmemei un geldi. (de) (DAVUDOVA; 31)

bilig-6/Yaz97

123

Eyri-yr boy atar Aya yere batar Salkm salkm sallanr Altnda sarvan yatar. (Salkm st) (DAVUDOVA; 25) Zlfn ucu gmdr Sal boynuma ilidir Yemilerin iinde Yarpagsz ne yemidir ? (Brtlen) (SEYDOV; 26) Tabak tabak iinde Sbh sabah iinde Dayanp ayak ste Etri de var iinde. (Mihek gl) (DAVUDOVA; 24) Balaca ay balaca Baladm grh aaca Onun elinden men de Amaram gap-baca. (Azrail) (SEYDOV; 15)

(SEYDOV; 8) Ahan ha ahan Gezer cmle cahan Yhdm derede ldrdm Ne eti var, ne gan. (Rzgr) (SEYDOV; 11) Bir guum var cemendi Ne ucu var, ne bendi z alar, z yumular Hekes bilmez bu fendi. (Gece ve gndz) (DAVUDOVA; 11) Bir guum var reyhan Gezer cmle cahan Bir derede geybolar Ne eti var, ne gani. (Gne) (CENUB; 557) Burdan vurdum baltan Ordan hd galhan Anam bir olan dodu Yerin-gyn sultan. (Gne) (CENUB) Keirdim da aras Tapdm bir gl perisi plmemi gz grdm znde di yaras. (Ay)

II. Tabiat ve Tabi Hadiseler

Buhar ha buhar Buhardan yuhar Ordan bir olan hd iyni gara uhal. (Tts) (DAVUDOVA) Gyden gelir derviler Krkn yere sermiler O geder oynamlar Hurd u heil olmular. (Kar) (DAVUDOVA; 8) Emim olu ustadr Eli kitap stedir Su ste krp ekir Gel gr nece ustadr. (Buz) (SEYDOV; 8) Emim olu ustad Eli kemer stedi Suda krp salpd Gel gr nece ustad. (Buz) (DAVUDOVA; 1) Yere vurdum baltan Az gm haltan Yerden bir olan hd Cmle cahan sultan. (Pnar) Dadan gelir da kimi Gollar buda kimi Eyilir su imeye Angrr olag kimi. (Sel) Bulut bulut iinde Ay da bulut iinde Gyden yere od yad Biz de yandk iinde. (Gne)

(CENUB)

(DAVUDOVA; 12) Ordan vurdum baltan Burdan hd gaitan Bir olan, bir gz hd Yerin-gyn sultan. (Ay ve Gne) (BORALI FOLKLORU; 123) A tas, gzl tas Birin gtr, birin as Doar balas olmaz Ne tasdi, ne de palaz. (Ay ve Gne) (SEYDOV; 10)

bilig-6/Yaz97

124

(CENUB; 538) Dadan dadan gan gelir Gvrlm ilan gelir Gabanda durmayn Gudurmu aslan gelir. (Sel) (DAVUDOVA; 13) Da, dereni aar Dnyalar, dolaar Anasna atanda Sessiz ona govuar. (Dere, rmak) (CENUB) Balta vurdum ekile ekil yere tkle Gulardan hans gudu z gye ekile? (Duman) (DAVUDOVA; 11) Gyden geldi adamla Bir nelbeki badamla Ne dili var, ne az Danr hey adamla. (Kur'an) (SEYIDOV) O nedir ki gap gaya Gyden endi sap aya Savudursun beln Yalvardm gm aya. (Veba hastal) (SEYDOV) Halalar hay halalar Dada keklik balalar Ne kiiyi byyer Ne irisi balalar. (Ta) (DAVUDOVA; 20) Ah 'n atda grdm zin soratda grdm Ayparan bir atn Aya altda grdm. (Nal) (DAVUDOVA) Receb 'i kentde grdm Yaman sifetde grdm yirmi drt ulduzu Drt ayn altda grdm. mhlar) Nedendi ay nedendi Bar zeden zedendi z eller doyurur z doymaz, nedendi? (Deirmen) (AZER. ANTOLOGYASI) Herinde ga herinde Yuvas var derinde Gece-gndz yol geder Yerindedir, yerinde. (Deirmen) (SEYDOV) Bir atm var derinde Balamam serinde Gece-gndz yol gedir Yerindedi, yerinde. (Deirmen) (SEYDOV) Bir damm var el ste Elini vur el ste Alak damn altndan Hrda hrda gar iste. (Elek ve un) (DAVUDOVA) Dadan gelir da al Gollar buda al Elin gzne sohsan Az ayrla gah. (Makas) (DAVUDOVA) Gfl gfl iinde Gfl sandk iinde Horasan 'a od dd Biz de yandk iinde. (akmak) (AZER. ANTOLOGYA) Dadan gelir dngra Geyruu lden gara Yerii tappr tuppur Drna seksen para. (Heve) (SEYDOV) Nedendi ha nedendi Barn ba zedendi Gra su, ii od Gedin grn nedendi. (Semaver) (DAVUDOVA) Haydi haydi harayd Gedin grn ne haydi Ktye bir od dp Gedin grn ne haydi. (Semaver) (DAVUDOVA)

(Nal ve (SEYDOV)

Bir atm var derinde Arpa yeyer serinde Gece gndz yol geder Yerindedir, yerinde. (Deirmen) (CENUB)

bilig-6/Yaz97

125

Bana kelem balayar ray verem balayar Oul-uan yp Desmal alp alayar. (Semaver) (SEYDOV) Dvrann emrindedir Bedenin felindedir Alt aya, iki gz Guyruu belindedir. (Terazi) (DAVUDOVA) Bay ola, bayku ola Baygu da yatm ola Seksen ayak, grk bynnuz O ne cre gu ola? (Pulluk) (SEYDOV) Bugn adnad ler avandnad Sekgiz ayak, drt buynuz Tap grm ad nedi? (Pulluk ve kler) (AZER. ANTOLOGYASI) Bir guum var nehan Gezer cmle-cahan sterem kesip yeym Ne eti var, ne gan. (Uak) (SEYDOV) Para ay eydiler Uclarn dzlediler Nize goyup iine eytan eylediler. (Tfek) (SEYDOV) Men aigem ham durmu Bimemiden ham durmu Yerle gy arasnda Grdm birce dam durmu. (Radyo) (SEYDOV) Heveng heveng iinde Hevengi zeng iinde Ne yerdedi, ne gyde Esil firenk iinde. (Telefon) (SEYDOV) Ada bah ahtalanp Gaplar tahtalanp Meydana bir at gelip On yerden nohtalanp. (Gemi) (SEYDOV) Minara ha minara

i tamam gapgara Tepesi ak olur Dibi de hem al gara. (Baca) (SEYDOV) Balacana garalar Bizden size yoralar Govuradan fetirden Ne istesen, balalar. (Sac) (SEYDOV) Anam, atam var menim Suda hatam var menim Drt anadan olmuam On iki atam var menim. (Ding) (EFENDYEV, 1970: 14) El-aya destedi Gollar gefesdedi Ne yerdedi, ne gyde erh-i felek stedi. (Pencere) (DAVUDOVA) Bapbalaca fanaram Kibritsiz deyanaram Ne yerdeyim, ne gyde Havadan sallanaram. (Ampul) (SEYDOV) ... eiyine Belenip beiyine Damda bir rak yanr ohu dr eiyne. (Ampul) (AZER. ANTOLOGYASI) Mcr ay mcr lidirdim ucunu Yeddi gatar ner gerek eke onun gcn. (Traktr) (SEYDOV) Ay dodu ahtaland Dounca ahtaland Bazara bir ner geldi Yz yerden noktaland. (Kulbe, adr) (SEYDOV) Yola har adamla Bir nelbeki badamla Ne dili var, ne az Hey danr adamla. (Kitap) (SEYDOV) Aacda var barsag

bilig-6/Yaz97

126

Yel baban arsag Azn ap ney alar Sleyman ' arsag. (Keman) (DAVUDOVA) Taklar tukkur lezgiler Bize gonag geldiler Goyun keei yunudan Eve palaz sergiler. (Kee) (DAVUDOVA) Terezi var, tengi var Her bir rengden rengi var Salp ste oturram Hengi var, ahengi var. (Hal) (DAVUDOVA) Bir gum var ahan Gezir cmle cahan Gtrrem ldrmeye Ne eti var, ne gan. (Kuyruk) (DAVUDOVA) Men aigem dz balar Eyri eker, dz balar Ag bir hikmet grp Od iinde buz balar. (St kayma) (SEYDOV) Ya yasa dzler Gn handa bzler Alt var, z yohdr ehen ba iiziiler. (ank) (DAVUDOVA) Bu gnleri enbedi Gnlme den nedi? Ne odu var, ne kz Geybedeb bien nedi? (Peynir) (SEYDOV) Bizden size yol geder Tk bedene gol geder Bir ovudan oh yesen Gzlerinden sel geder. (kelek) (SEYDOV Bilmedik hardan geldi Etden smkden geldi Oragla ha doradg Tezden bir de geldi. (Sakal) (DAVUDOVA) Ezizim emirdendi Keen gn mrdendi Ag bir yemi yeyip

Sapa demirdendi. (Kebap) (ENCANLI; 378) Bu dere kmrdendi Keen gn mrdendi Bize bir yemi geldi zeyi demirdendi. (Kebap) (SEYDOV) Eskiden ay emirden Gnd keen mrden O nece yemidi ki Aac var demirden. (Kebap) (SEYDOV) Men aigem knlden Haber aln emirden Bugn bir nubar yedim Budalar demirden. (Kebap) (TEDGGLER) Men aigem ay meler Bulut altdan ay meler Deryada bir gl bitip Su deyiben ay meler. (Yrek) (DAVUDOVA) Men ag budag atar Bu da o da atar Torpagsz yerde biter Yarpagsz budag atar. (Geyik boynuzu) (CENUB) Buna gelen hacd A biiren bacd Zo atar, yarpaglanmaz Tap gr ne aacd. (Geyik boynuzu) (DAVUDOVA) Aacm buda aar Meede buda aar Topagsz yerde biter Yarpagsz buda aar. (Geyik boynuzu) (SEYDOV) Ne golu var, ne peri Ne gz var, ne seri Dnen bir tike yedim st et, ii deri. (Talk) (VELYEV) Ezizim biri iki Sa-solu biri iki Bir elmet grmem

bilig-6/Yaz97

127

Drd biri iki. (Pannaklar ve boumlan) (SEYDOV Men ag beyi kedim Kasb, beyi kesdim Alt cam, yz kei Elimde ay kedim. (arn alt manda, st kei derisindenmi.) (SEYDOV) Bu gn adnad ler avandnad Garadan a boyand Tap griim ad nedi? (Sa)

(DAVUDOVA) Derya gra dzd Sanasan elli, yzd Yal ekdim, al birdi Gren esli ne dzd? (Kna) (DAVUDOVA) Nedendi ay nedendi Derme, nazik bedendi Plov ste meskeni Gren rengi nedendi? (Zeferan) (DAVUDOVA) bize yad cennet bad yar getirer vurup dad. (Mevsimler) (DAVUDOVA) Deyirmana den doldu Zlfzne bend oldu Dz yz altm tahta Bir mismara bend oldu. (Yl) (DAVUDOVA) Heede ay heede Bir gu tutdum meede Atann yeddi olu Hamisi bir peede. (Haftann gnleri)

(SEYDOV)
Ustalar ha ustalar efa tapsn besteler O nece gdr kii Barsan desteler. (Cehre)

(CENUB)
Uzun uzun ulama Ucuna gl dolama Geder Hasan Hseyn 'e Celer mene salama. (Yol) (AZER. ANTOLOGYASI) Barm ba zedendi Zerdendi zeberdendi Yal etdim, al dkd Gren esli necendi? (Kna)

(DAVUDOVA)

adna/adna: Perembe. Ahtalan-: di hale getirilmek; zapturapt almak. angr-: Anrmak. Avand: Bir eyin dz taraf; i iin yolunda. aypara: Kzlay; Ay'n hill ekli. badam: Badem. bala: Yavru, ocuk, bebek. balaca: kk, az. bapbalaca: Kck, azck. baygu: Bayku. bes: Yeter, kfi; peki, yleyse, o halde. beydir-: Taklidi ses. bildir: Geen sene.

SZLK buhag: enealt, gapgap. buhar: Baca. altna cam: Manda. caynag: Kularda pene. cehdeyle-: Yeltenmek, gayret gstermek, teebbs etmek. cehre: Dokuma tezgh cerme: Cereme, ceza. ekil: Yapraklar ipek bceine yedirilen bir dut eidi ve yapraklar. iyn: Omuz. l: Dar, d ksm, d. l. rek: Ekmek. deleme: Peynir mayas katlan st. den: Tahl; kmes hayvan yemi.

bilig-6/Yaz97

128

Desmal: Bez mendil. dey-: Meyve iin olgunlamak. limek, satamak, dokunmak. dggana: Biraz, azck, bir lokma. dmgr: Kavala benzer nefesli alg aleti. dimdik: Kularda gaga. ding: eltik deirmeni. dongar: Doutan kambur. dnen: Dn. dyun: Dn. elle-: Uramak, megul olmak. erinmi ya: Tereya. etr: Itr, gzel ve ho koku. fetir: Kete. gan ayagl: Adet grmelerinden tr kadn iin kullanlan bir ifade. gatar: Dizi, sra. Turna, deve, lokomotif ve vagonlar iin kullanlr. gessab: Kasap. geybol-: Kaybolmak. geza: Kaza; kader. gfl: Kilit. govurga: Kavrulmu buday, susam vb. glmee: Bataklk. halta: Boyun halkas, tasma. hans: Hangi. henek: aka, taklma. heng: Zorlama, zorlanma. herden: bazen, arada bir, zaman zaman. here: Herkes. herinde: Taklidi ses. heede: Taklidi ses. heve: Kilim, palas dokuma aleti. heveng: El deirmeni. hrda: Kk, az; kk ocuk, bozuk para. hurd u heil: Hrpalanm; bitkin. il: Yl. irtmek: Kuyruksokumu kemii. kal: Henz olgunlamam. kasb: Yoksul, fakir. keel: Kel, dazlak. kent/d: Ky. kiik: Kk. kr: Kura nehri. ktk: Ktk; izmarit. maln: Taklidi ses.

mee: Orman. mihenk: ivi. morug: Yabani ilek. m: Fare. mcr: Taklidi ses. na: Tecrbesiz, toy; beceriksiz. ne cre: Nasl, ne ekilde. nehre: yayk. nehre alha-: Yayk yaymak. nelbeki: ay taba ve buna bal olarak "ayda ra" oyununa benzer oyun ve makam. ner: Erkek deve, bura. nze: Mzrak. nohtalan-: Balanmak, kontrol altna almak. nubar: Turfanda. o tay: br taraf, br yaka. oyat: Uyandrmak. para: Para, ksm. per: Kanat. pee: Meslek. pste: Fustk. sra: Kpe. syelman: Hareketli bir oyun havas. ah: Be kuru. amama: Ho kokulu kk kavun. eh: iy. enbe: Cumartesi. oh: Ziy, k; k yansmas. tala: Kme, yn. tenab: p, urgan. ten: Yar, ortadan ikiye blnm. tike: Lokma; bir para. vezne: Fieklik. ya: Hasm, dman. yapmaca: arpk. yaylk: nce barts. yel: Rzgr yezne: Damat. ycam: Bir arada, toplu halde. yora: Rahvan. yngl: Hafif; hafifmerep. zeden: Yaral. zemi: Ekilen alan, tarla. zeng: an, zil; telefon. zo: Srgn (bitki iin) zy tut-: Ritm tutmak.

bilig-6/Yaz97

129

KAYNAKLAR CENUB 1983 Azerbaycan Edebiyat ncileri, Bak. SEYDOV, Nureddin. 1968 "Azerbaycan Tapmacalarna Dair", Tedgigler,C. III, Bak. SOKOLOV, M. 1936' Ruskiy Folklor, Moskova. ENCANLI, Ali Asker Hurrem. 1975 Edep Heznesi, Tahran. VELYEV, Kmil. 1988 Elin Yadda, Dilin Yadda, Bak. Veliyev, V. 1970 Azb. ifahi Halg Edebiyat, Bak. 1987 1994 1996 Azerbaycan Dilinin zahl Leti, C. IV, Bak. Azerbaycan Folkloru Antologiyas I Nahcivan Folkloru, Bak. Azerbaycan Folkloru Antologiyas II Boral Folkloru, Bak.

DAVUDOVA, Glafet. 1984 555 Tapmaca, Bak. EFENDYEV, Paa. 1981 Azerbaycan ifahi Halk Edebiyat, Bak. ELESGEROV, slm. 1972 Ag Elesger, C.I, Bak. NEBYEV, Azad. 1988 El Nemeleri, Halg Oyunlar, Bak. KOZ, M. Sabri. 1977 "Bilmece", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. I, stanbul.

bilig-6/Yaz97

130

MOLLA MURAT HAREZM'NN "DLAVER VE GLESRAR" DESTANI HAKKINDA BAZI TESPTLER

XVIII. asrn sonlan ile XIX. asrn ilk yarsnda yaayan Molla Murat hayat ve edebi kiilii ok az bilinen airlerimizden biridir. O, Harezm ve Manglak dolaylarnda yaamtr. Trkmenlerin dir boyundan olan airin asl ad "MURAT" olup, adnn nnde "Molla" veya "Bende", sonunda ise "Harezmi" gibi sfatlar kullanlmtr. Molla Murat tahminen 1782-1788 yllarnda Harezm'in iral obasnda dnyaya gelmitir. Bir iirinde yle bir msra vardr:
"Aslm Horezmli, yerim iral... "

Do. Dr. Areznepes MEMMETCUMAYEV Trkmenistan Elyazmalar Ens. Folk. Bl. Mdr. Trkmen Trkesinden Aktaran Yusuf AKGL

iral'nn bulnduu yer, imdiki zbekistan'n Hazarasp ilesine aittir. iral obasnn adna ve bu oba ile ilgili olaylara Hive Hannn SSCB .A'nn Dou Enstits'nn Leningrad blmnde bulunan arivinde ok rastlanlmaktadr. Hazarasp ve iral obas da XVIII: ve XIV. asrlarda dirlerin ounluk halinde yaadklar yerlerin birisi olarak kabul edilmektedir. Malumatlardan anlaldna gre, airin babasna Been Tarhan, dedesine ise Aman Tarhan deniliyormu. Ancak bunlar hakknda hibir bilgi kalmamtr. Molla Murat'n Han Muhammet (Hanmammet) ve Yaz Muhammet (Yazmammet) adlarnda iki olu varm. Han Muhammet'in Tuvak adl bir kz, Yaz Muhammet'in ise Glbay ve Sena adl iki olu varm. Glbay ile Sena'nn nesilleri imdiki Dahovuz (Taouz veya Tahavuz) ve Trkmenba (Krasnovodak) ehirlerinde yaamaktadrlar. Molla Murat, devrinin bilge insanlarndan birisi idi. airin Hive medreselerinden birinde eitim grm olduunu dnmek mmkn. air herhangi bir nedenle mrnn sonlarna doru Manglak taraflarna gyor ve orada zen adl obada tahminen 1840-1845 yllarna vefat ediyor. u an Molla Murat'n mirasndan bizce bilinen 30'a yakn iir ile 2 tane destandr. Bu destanlardan birisi "Dilaver ile Glesrar"dr (Dieri ise Tahir ile Zhre). Dilaver ve Glesrar destannn 4 nshas gnmze kadar ulaabilmitir. Bunlarn 3 tanesi Trkmenistan limler Akademisi Edebiyat Enstitsnn Elyazmalar blmnde 3759, 5487 ve 5508 numaral dosyalarnda, dieri ise Grcistan K.S. Kekelidze Elyazmalar Enstitsnde bulunmaktadr. Bu nshay Grc alimi Georgiy Tsereteli, 1930'lu yllarda Trkmenistan

bilig-6/Yaz97

131

ve zbekistan'da bulunduu sralarda pazardan satn almtr. Kimden ald belli deildir. "Dilaver ve Glesrar" fantastik tasvir zel likli bir destandr, ak destandr. Bu kapsamdaki destanlar, airin yaad devirde Trkmen edebi yatnda ok yaygnd. Mesela muhtevalarna gre, "Dilaver ve Glesrar" a yakn olan eydayi (eydai)'nin "Gl- Senuber", abende'nin "GlBilbil", Magrupi'nin "SeypelmelekMedhalcemal", Yususf Hoca Bakolu'nun ise "Raym" adl destanlar, bu devirlerde retilen eserlerdir. abende "G-Bilbil"i hicri 1214 (miladi 1799-1800) yllarnda, Hoca Yususf Bakolu ise "Ray-m"y hicri 1252 (miladi 1836-1837) yllarnda yazyor. eydai ile Magrupi'nin destanlar ise XVIII. asrn sonlarnda ve XIX. asrn balarnda yazlmtr. Molla Murat'n destanlarla tanm olmas mmkndr. Biz burada sadece bir airin kendi devrinin bilge adamlarndan birisi olduunu ve bu devrin edebi srecini bilmemesinin imkanszln ortaya koymakla kalmyor, ayrca yukarda saydmz destan (Raym'nn dnda) yazarlarnn hayat hikayelerinin de u veya bu ekilde. Molla Murat'n yaad yerler olan Harezn-Manglak dolaylar ile ilikili olduunu da gz nnde bulunduruyoruz. abende Knergen'te yaam, Marupi mrnn sonlarn Manglak'ta geirmi ve o topraklarda aa-yukar 1810 yllarnda dnyadan gmtr. eydai de Manglak'ta yaamtr. Bylece bu yazarlarn fantastik ak destanlarnn Molla Murat'n "Dilaver ve Glesrar" adl destannn ortaya kmasnda tesirlerinin olabilecei ok aktr. te yandan air destan sevdii bir kz iin yazd iin "sevgili" tipinin elyetmez derece gstermesi, yani idealize etmesi (mesela peri grnnde), bu kza ulamak iin karlalan zorluklar ak ekilde tasvir etmek dncesinden kaynaklanmaktadr. Eseri de bu dnceler iinde yazmtr. Molla Murat'n bu destan yazmadaki asl amac ve ne srd temel dncesi sevginin zgr olmas ve herkesin kendi aile hayatn kendi isteine gre kurmas eklinde zetlenebilir. Fakat airin yaad devirde bu tr dnceler gl tepkilerle karlayordu. Molla Murat bylesi tepkileri destanclk geleneklerine uygulayarak, onlar fantastik dman glerin zellikleri arasnda gsteriyor.

Destann ba kahraman Dilaver'in sevgilisine kavumak urundaki mcadelesinde, ona ilk nce kendi annesi ve babas kar kyor. air ilk engelleri annesi ve babas ile balatmakla birlikte sadece Trkmen sosyal hayatna mahsus olan bir zellii gstermek iin deil, ayrca Dilaver'in erimek istedii hedefteki srarl oluunu da gz nnde tutuyor. Dier fantastik ak destanlarnda olduu gibi, Molla Murat da olaylarn devamnda, yani Dilaver yola dtkten sonra bu tepkileri/kar klar daha da glendirmeye balyor. eydai ve Magrupi'nin destanlarndan farkl olarak Molla Murat'n destannda, Dilaverin'in yanndaki yoldalarn hepsi krldktan sonra sadece kendisi kalyor. Bundan sonra destanc engelleri daha da oaltyor. Dilaver nce Zenni (Zenci) padiahn, sonra Zaman lkesinin padiahnn zindanna dyor. Bu zindanlardan kurtulduktan sonra da Kolan danda alt ay yolunu arm ekilde geziyor. Ancak engeller ve skntlar bununla da bitmiyor. Dilaver byclerin zindanna giriyor. Her sefer zindana dnceye kadar kahramanlar gibi vuruan Dilaver, bu esnada pek ok dmann da yok ediyor. Bu vakalarda Dilaver'in, Seypelmelek ve Senuber'den farkllatm belirtmemiz gerekiyor. destanda da ortak bir rg var. Dilaver de, Seypelmelek de, Senuber de "Berzenniler"in lkesinden geiyorlar. Ancak Magrupi'nin destannda (Seypelmelek_Medhalcemal) ayn ekilde Seypelmelek soydalar Sagt ve sfendiyar ile birlikte Berzennilerin lkesinde yakalandnda hibir karlk gstermiyor. Destanda bu blm yle beyan ediliyor: "Seypelmelek padiaha yalvarp, ldrme deyip, be kelime syledi:
Yetim eylap sagl meni malna Bir serim gurbandr senin yoluna Niin bolup ddm munda goluna ldrip gelmagl nahak ganma. "

Tpk buna benzer bir sahneyi eydai'nin "GlSenuber"inde gryoruz. Molla Murat da kendi kahramanm Berzennilerin lkesinden geiriyor. Berzenniler Dilaver'i da yakalamaya alyor, ancak burada Dilaver Seypelmelek ve Senuber gibi acizce yalvarmayp, aksine merte

bilig-6/Yaz97

132

vuruuyor. Sonunda yorulup yklyor ve ancak bu ekilde yakalanabiliyor ve zindana atlyor. Zaman ehrinde ise, Melike Dilhova'nn adaklar Dilaver'i hileyle uyku ilac iirip yakalyorlar. Ancak bundan sonra de elleri ar zincirlerle balanm olsa da acizlik gstermiyor, nceki metaneti iinde gnlnden geenleri aka ortaya dkerek: "Ey Melike! Sen mekirlik (hile) bilen bir i kaldn, yok erse tohum zryadn birle grar erdim", diyor. Gayreti ve hedefe ulamadaki hz bakmndan Dilaver'in "Pehlivan ve Rstem"e benzediini dmanlar da kabul etmektedirler. Hatt Berzenniler Dilaver'i zindandan kardklarnda da ya kendi dmanlarnn karsna koymak iin (Mesela Dilaver, Berzennilerin dman olan Kanhor alman' savata (vuruta) ldryor ya da kendi yurduna dnp gitmesi art ile serbest brakyorlar. Bu tr olay rgs ile Seypelmelek-Medhalcemal'de ve Gl-Senuber'de karlalmyor. Dilaver ve Glesrar'da kahramanlk sahnelerine yeterince yer verilmitir, sevgi ve kahramanlk motifleri birbirini tamamlayarak eserin asl iddiasnn glenmesine zemin hazrlamaktadr. Yazar, Dilaver'i bahadr ve gzn budaktan esirgemez bir tip olarak idealize etmesine ramen, onu hibir zaman yenilmeyen olaanst bir g sahibi olarak grmek istememitir. Dilaver de sradan insanlar gibi acze dyoe, aldanyor da, yeniliyor da...fakat esas mesele, o maksadndan kesinlikle geri kalmyor, geri dnmyor. Bu karakter "tip"e belirli bir gereklik kazandrmaktadr. Bylece bu tip destann gcnn salam olmasna tesir etmektedir. Dilaver gz pek bir yiit olmakla birlikte mlayimce sevebiliyor. Yazar eserin birok yerinde Dilaver'in sevgisini "irinden irin" szleriyle vasflandrmaktadr. Dilaver sadece sevgisi ile ilgili deil, ayrca babas, annesi, dostlar ve dier insanlarla ilgili vakalarda da son derece yumuak bir yiit grnnde gz nne getiriliyor. O ocukluk yllarnda da ok okuyor ve bilgili-terbiyeli bir yiit olarak yetiiyor. Yazar (destanc) kendisinin dledii ideal kahramann izgilerinin belli bir lde Dilaver'in zelliklerine sindirmitir. Ne iin belli lde, tamam deil...nk yazar, Dilaver'in yaantsnn bir tarafna, yani sevgisine dikkat

ekiyor. Kahramann karakterinin ortaya konuluu, aslnda onun "sevgisi" ile balantl vakalarda yze kyor. Belirli bir kalptan kamama eklindeki destanclk gelenei Dilaver'in tipini btn ynleriyle tasvir etmeye yeterli imkan vermemitir. Daha dorusu yazar, destancln geleneksel ilkelerine uymutur. Dilaver'in Glesrar Peri'yi ryasnda grmesiyle birlikte onlarn arasnda bir sevginin balamas da, sradan yiitlerin sra d kzlar-perileri sevmesi de eski devirlere ait destan kaideleri olup, bunlara fantastik ak destanlarnn hepsinde rastlamak mmkndr. Aslnda bu motif destanlara masallardan gemitir. "Peri" motifi folklor rnlerinde de, yazl edebiyata rnlerinde de "Gzellik" semboldr ve sradan insanlarn onlar sevmesi ise insann gzellik karsnda ba ediinin iaretidir. Fakat bu "periler" yine destanlarda normal bir kz grnnde tasvir edilebiliyorlar. Onlarn sadece d grnleri, yani grmlk gzellikleri deil, ruhi portreleri de normal kzlarn karakterlerine benzer ekilde verilmektedir. Dilaver ve Glesrar destannda "peri" esere batan sona kadar fantastik bir iklim kazandrm olsa da, aklarn dilekleri ve muratlar en sonunda gerekleiyor. Fakat o vakte kadar kahramann pek ok sknt ve engelleri yenip gemesi, yazara sadece vakalar srkleyici hale getirmek iin deil, bununla birlikte sradan yiitlerin sra d kzlarn yanna varabileceklerini inandrc bir ekilde vermesi iin de gereklidir. Demek ki kzlar sradan deil iseler onlara ulamak iin geilebilecek yollar da sradan yollar deildir. Bu yol meselesi, Gl-Senber'de 300 yllk, Gl-Bilbil'de 150 yllk yol hesap edilerek belirtiliyor. Destanlardaki kahramanlarn bu yollar gemeleri de trl trldr. Seypelmelek ve Senber "sihirli ku"un yardmyla yollar aarlarken, Bilbil, "Gl"n yeeni Salm ile karlaarak (Gl'n yeeni olduu iin sradan insan deil), onunla birlikte bir "dev"e binerek giderler. Ray-n destannn kahraman ise bu yolu Sleyman peygamberin kendisine brakt ayakkabnn yardmyla geiyor. Bu ayakkab istenildiinde gz ap kapayncaya kadar bir srede gtrebilen bir ara olarak gsterilmektedir. Molla Murat ise, Dilaver'i sevgilisine gtrmek iin biraz daha farkl bir metot semitir.

bilig-6/Yaz97

133

O "hayali yol"u gemek ile ilgili olaylar Dilaver'in deil de, Glesrar'n evresinde toplamtr. Yazar "eer Glesrar hayali bir kz ise, yani peri ise hayali yolu da bizzat kendisi bulup sesin, Dilaver'i kendisi getirsin..." eklindeki bir dnceyi gerekletiriyor. Bize gre, bu doru bir zmdr. nk hayali (fantastik) kzlarn, fantastik yollar ksa bir srede geivermeleri artc deildir. Glesrar Dilaver'i bulup getirmesi iin arkada Glehre'yi gnderiyor. Glehre de Glesrar gibi hayali bir kz. Bunun iin Glehre'nin 300 yllk denilen yolu 40 gnde gemesi destan artlar iinde yapay grlmyor. Gerekten de Seypelmelek ve Sember'i alp giden sihirli kular da, Bilb'i alp giden dev de, Rayn'y gtren ayakkab da uzak yollar ksa bir srede kat etmeye msait vastalardr. Sz burada baka bir zellikle, yani bu destanlarda yol gemek iin sadece hayali kiilerin deil, normal kiilerin de yola ktndandr. Sradan insanlar hayali kzlarn yanlarna nasl ulaabilirler? Sadece fantastik aralarla...Demek ki ilave olarak hayali aralar gereklidir. Sihirli kular, ayakkab veya dev bu trden aralardr. Kahramanlar/yiitler bunlarn yardmyla kzlarn yanna varabiliyorlar. Ancak Molla Murat bu tr fantastik malzemeleri pek kullanmak istemiyor. Yoksa o her defasnda zindana dtnde Dilaver'i bu tr malzemeleri kullanmak suretiyle kurtarp Glesrar'n yanna gnderebilirdi. Bu da onun sradan insanlarn geemeyecei hayali yollar, kendi kahramanna geirtmek istemediini gstermektedir. Bu durumda Molla Murat'n Glesrar' kendi kendisini harekete geirmesi bize gre, yine de fantastik giriimin bir rneidir. Bylesi durumlar Trkmen edebiyatndaki dier ilmi-fantastik destanlarda pek grlmyor desek yeridir. Dilaver'in emeline eritikten somaki hayat, yazar pek ilgilendirmemitir. Yazar ilgilendiren esas mesele kendi kahraman Dilaver'in nceki gerginlik dolu mcadeleleri ve eitli kara gler ile yapt uradr. air destann tesirli bir biimde, yani kahramann olaanst glerden sa-salim kurtarp, btn olumsuzluklar yok

ettikten sonra tamamlayarak iyi bir destan rgs sergilemektedir. Bylece yazar barsz mcadele/dosdoru mcadelenin insan hedefine eritirebileceini ortaya koyarak, olaylar karsnda kaytsz kalmann, tepkisizliin veya boyun emenin bahtszla/neticesizlie yol aacan gsteriyor. Gerek bir sevgiyle seven insann, kendi iradesi ve mcadelesiyle "peri kz"na bile ulaabilecei, hatta en tehlikeli glerden ve engellerden kurtulabilecei dncesi vurgulamak isteniyor. Yazar genellikle kendi rettii "iyi''/polojitel kahramanlarn hemen hemen hepsini akll ve mcadeleci bir grnte tasvir etmektedir. Bu durum gen kzlarn tip zelliklerinde de grlyor. Mesela Glehre gayretlilikte hi kimseden aa deildir. Molla Murat'n Dilaver ve Glesrar destan her ne kadar fantastik destan olarak grlse de, onda sosyal hayatn yaanmas mmkn pek ok olaylar da az deildir. Dilaver'in Ahen Reba ehrinin zindannda yatmas, zindan hayatnn ayrntlaryla tasvir edilmesi destann bu tr zelliklerindendir. Trkmen destanlarnn pek ounda zindan ile ilgili vakalar beyan edilmektedir. Ancak onlarn hibirinde zindanlar, Dilaver'in yatt zindan kadar inandrc deildir, yani geni olarak anlatlmamtr. Bu destanda zindann muhafazasnn salaml, iindekilere iyi muamele edilmeyii ve mahkumlarn yklenen sulara gre ok kt artlar altnda tutulmas byk ayrntlaryla anlatlmaya allmtr. Yazar destann diline zellikle dikkat etmektedir. Eserde halk diline yakn ifadeler, benzetmeler az deil. Destannn manzum blm daha bir edebi sluptadr. 80 iir yerletirilmi olup, hepsi de monolog eklindedir. 10'a yakn iir de syleme/aytma grnnde yer almtr. Umumi olarak "Dilaver ve Glesrar" destann sadece Molla Murat'n rettikleri arasnda deil, XIX. asrda retilen Trkmen destanlar arasnda da "en iyi'lerin birisi olarak kabul etmek mmkn grnmektedir.

bilig-6/Yaz97

134

KUYUMCULUKTA KULLANILAN BAZI ALETLERN ADLARI HAKKINDA

Kuyumculuk sanat ile Trkmen halk eski zamanlardan beri uraagelmitir. Bu sanat eski olduu gibi bu sanatta kullanlan aletler de eskidir. Kuyumculuk sanatnda kullanlan aletler, halkn yaam artlarna uygun olarak yaplmtr. Alet iin gerekli hammaddeleri bulma miktarlarna gre, mmkn olduunca g zamannda fazla ar olmamas iin hafif, kk ve uyumlu olmasna zen gsterilmitir. Trkmenistan hudutlar ierisinde yaplan arkeolojik aratrmalar Trkmen halknn mazisini renmekte byk bilgi kayna olmaktadr. Onlarn arasnda Hazar Denizi yaknlarnda "Yeni Ta Asr"na (M.. IX-VII) ait ilk "kuyum atlyesinin bulunmas enteresan bir olaydr. Atlyede hazr boncuklarla birlikte deniz kabuundan boncuk yapmnda kullanlan ta aletler ve nesneler bulunuyor (YUDAHN, 1971;7). O zamanlara ait ss eyalarnn ve ta aletlerin bulunmas ise kuyumculuk sanatnn, balangcm ok eski alardan aldn gsteriyor. Her eyann retimi iin ilk olarak i aletlerinin olmas mecburidir. Emek ise i aletlerini retmekle balyor. Aletlerin isimleri, onlarn hizmetlerine, onlarn yapt ilere gre konulmu. Onlarn ou dildeki szlerden, benzetme dolays ile gemise, bazlar ise dilin esas szlk temelini oluturuyor. Byle szlerin yapsnda ise eitli morfolojik, fonetik, semantik deiiklikler olmutur (MRADOVA, 1967; 83). Kuyumculuk sanatnn gelimesi, kullanlan aletlerin, hammaddelerin az ok yenilenmesine veya deimesine getiriyor. Onlar renmekle dilimize de bir ksm yeni kelimeler giriyor. Baz aletler kullanlmyor ve adlar tarihe karyorsa, bir dier ksmnn ise eski adlarnn yerine yeni adlar tryor. Mesela: kuyumculukta ok kullanlan bir alete nce zagammr, bi:z (pense ve uvaldz) denmise, imdi o terimler az yuvarlak, kalem (onun eitleri parma kalem, izme kalem) gibi kelimelerle deitirildi. Fakat yine de, el sanatlarnn baka ekillerindekilere nazaran, kuyumcu aletlerinde fazla deiiklik hissedilmiyor.

Kzlgl KIYANOVA

Kuyumculukta kullanlan aletler zellikle kuyumcularn kendileri tarafndan hazrlanm. Bazen trp ve kskalar Ruslardan satn alnm-

bilig-6/Yaz97

135

sa da, pensler, sozma tahtalar yerli demirciler tarafndan yaplm. Aletlerin bazlar ise kuyum ile uraan ustaya atalarndan miras kalmtr (MASANOV, 1961; 157). Trkmenlerde kuyumculuk mesleinde kullanlan tm aletlerin tamamna "abzal, esbap, encam" demliyor. Bu kelimelerin en ok kullanlan ise "encam" ile alettir. Kuyumcunun aletleri ok eitli oluyor. Dier Trke konuan halklarda, yani el sanatlarnn kuyumculua ait aletlerinde, eit benzerlii de vardr. Mesela: "Simke, galam, gay, eki, ie ve az yuvarlklar iin farksz dahi denilebilir." (Telci, kalem, makas, eki, trp ve pense alet isimleri) Trk halklarnn bazlarnda, mesela Kazaklarda, Krgzlarda yapt ie gre kuyumculukta kullanlan aletler iki ana gruba, yardmc ve l aletleri gruplara blnm. Biz de Trkmenler ile bu halklarn kknn birliinden, el sanatlarnn benzerliinden yola karak, Trkoloji'de var olan kavramlara uyarak, bu aletlerin aadaki eitlerini anlatacaz. Temel Aletler: "Takarcakl krk, sandal", eitli kalplar, lnler, byk kk, eiciler/allaki, k Trkmen kuyumcularrnn temel aletleridir. Onlarn isimleri hakknda ayr ayr anlatmda bulunalm. Krk: Kuyumcunun ii krkten balyor. Adndan da belli olduu gibi bu aletin eyalarn eitleri iin gereken altn, gm eritirken koru krklemek iin kullanldm anlayabiliriz. Krk kelimesi ayn manada Mahmut Kakar'nn szlnde krk eklinde yer almtr. rnein, "takarcakl" kelimesinin gelmesi ile, bu krk dier (demirci veya tandn) krklerinden ayrlr, "takarcakl krk" kei derisinden hazrlanm tulumdan yaplyor. Tulumun boaz tarafna krkn az yaptrlyor, ikinci tarafna iki tane tahta tutularak yukarsndan ba, altndan ikinci parmakla tutularak ap kapamayla tulumun ii hava ile dolduruluyor. Bunun devaml tekrar ile ate krkleniyor. Gm, altn gibi maddeleri eritilerek ileniyor. Gm ustalarnn krklerinde "Takarcakl Krk" dendiini G. Atayev'de yazmtr (ATAYEV, 1982; 77). Buna "gm krk" de denilmitir. "Takarcal" kelimesi keinin ilenmi

"tysz derisi" anlamndadr. Demek ki "takarcakl" kelimesi takr (bitkisiz, temiz) kelimesinden tremitir. "Takarcakl krk" kelime yapsna baktmzda, krk kelimesinin kullanm yeri oktur. Ayr ayr kullanldnda, krk kelimesi birok manada kullanlarak umumi dile girer. "Takarcakl krk" ise kuyumcular azna ait olan bir terimi ifade eder. Sandal: Gm ustalarnn stnde altn, gm ve zetle metal dvmek iin kullandklar alettir. Sandaln byk kk birok eiti vardr. Byk sandallarn boyu 1 metreye arl 80-90 kg'a ulayor. Onun bir taraf yuvarlatlarak uzatlm, br taraf ise dz kesik ve her lde delikleri oluyor. Sandal, yere skca gmlm bir kaln aaca mhlar ile balanyor (taklyor). Garadallar'da ona sandalaa deniyor (AKMAMMEDOV, 1958; 134). G. Atayev byle sandallarn fiyatnn bir danal olduunu, onun kuyumculukta sabit fiyatnn olmadm, deerli bir alet olduunu anlatyor. V. V. Radlov bu altn adnn eski Trke'de " rdn" olduunu belirtmitir (RADLOV, 1899, 1843). Bizce, bu aletin adnn o zamanlarda "rdn " olmas, onu stnde metallerin dvlmesi ile (vurulmas) ilgili olabilir, nk "rdn" kelimesi "urdun" yani, "vurdu" kelimesine yakndr. Arabac lehesinde sandaln "seda:n" olarak adlandrldn, H. Mavyev belirtiyor (MAYIEV, 1975; 148). Genel Trki bir kk olan "sandal" kelimesinin "sandal" ve "d" (sine) anlamlarnda karmza kabileceini ise R. N. oybekov belirtmitir. Karlatrma: "Sandal" anlamnda Trkmence sandal (ATAYEV; 70), zbek caugoh (RUSSKUUZBEKSKY SLOVAR, 1983; 602), bakurta handal (RUSSKO-BAKRTSKY SLOVAR, 1948; 649); "d" (sine) anlamnda Krgzca d (YUDAHN, 1965; 199), Bakirte T (OYBEKOV, 1987; 387), Karaay-Balkar.dilinde Te (uygun ta), Tatarca tu (UYGURUSKORUSSKY SLOVAR, 1961; 196/290) v.b. Bu aletin d, t, tu gibi adlarn Koekov "d" eklindeki Mool kelimesi ile ayn olduunu savunuyor. Kalp: Kuyumculukta eyalarn eitli grnlerini eritip kuymak iin elii ya da ta oyarak yaplan bir alet. Trkmen dilinde kalbn eitlerini anlatan birka tane kelime dzmleri var: Yzk kalp, dme kalp, saak kalp, koza ka-

bilig-6/Yaz97

136

lp, kuyma kalp ve bakalar. Bunlar kuyumculukta kullanlan terimlerdir. Gmten, altndan, elikten yaplan eyalarn tatan, bakrdan yaplan kalbna Merv taraflarnda "Recce" deniliyor. Recce, yaplacak eya iin kullanlacak hammaddelerin miktarn da ler. Buna Ahal taraflarnda irece de deniyor (ATAYEV; 69). Kuyumcu Sapar Goayev, eski alarda "kupbanin (Kupba: Trkmen kzlarnn balarna giydii gmten yaplan ve taca benzeyen bir tr balk) ba gibi eyalar yapmak iin ustalarn aatan kalp yaptklarn syledi. Yomut aznn bat ivesinde dme, kupba ba gibi eyalarn yapmnda kullanlan tatan yaplan kalba "menka:r" deniliyor (ATAYEV; 58). V. V. Radlov bu szcn eski Trke'de kalp eklinde olduunu belirtmekle, o zamanlar onun baka anlamlarda da kullanldn gsteriyor. Mesela: Kalp -I: Belli bir ekil. 2. Ok, barut doldurmak iin ekil. 3. Kalpta karlatrarak yaplm ekil (RADLOV, 1893; 246). Kalp kelimesi dier Trk dillerinde de ayn eyi anlatmakla kendisinin adl manasnda kullanlyor. Yukarda belirttiimiz gibi Trkmenlerde kalp, tatan veya demirden yaplyor. Kazaklarda kalp kurundan, boynuz kemiinden veya demirden yaplmtr (OYBEKOV; 42). Kalp kelimesinin etimolojisi hakknda N. D. Ondasmov'un fikri dikkate deerdir. Bu kelime Arapa'daki "kalib" kelimesinden treyip "kuyma, eriterek yapma"; ayakkab iin ekil, kalp eklinde aklyor (ONDASINOV, 1969,131). ln, lni, ln: Gm ustalarnn yapt eitli gm eyalarn nshasdr, rneidir. Her bir ses ss eyasnn ince demirden kesilerek hazrlanm rnei vardr. srecinde ustalar nasl bir ss eyas yaplacaksa altn, gm, yani herhangi bir metali o lnye gre kesiyorlar. Y. nnyev'in grne gre, ln, yaplacak eyann leini bildiren rnektir (NNYEV, 1972; 136). Kuyumcu Glmrat Atayev ise, eski zamanlarda gm ustalarnn, kozann, dmenin lntisnn kemikten, szenin kknden yapldn sylemektedir. (Szen: Trkmen lnde biten bitki ve I. "Nsha, ekil, lek"; 2. "izmenin biimi"; 3. "izmelerin arka tarafndaki kay"; 4. "Tre, inan, kaide, nizam" denilmi (RADLOV, 1.899; 1858).

Grdmz gibi ln kelimesi eski anlamlarnn bazlarn kaybederek, kullanmndaki alann daraltmtr. Zamanmzda Trkmen dilinde kullanlan "ln" kelimesi bir terimdir. E. V. Sevortyan lni, ln, ln kelimelerinin treyii hakknda eitli bilim adananlarnn zt grlerini dile getiriyor (SEVORTYAN, 1974; 635). G. Bamberi Trkoloji'de ln kelimesinin "lmek" anlamnda kullanldn savunarak: "ln szcnn 'l' kelimesi ile ilikisi vardr" diyor (SEVORTYAN; 634). G. Ramstedt ise Moolca'daki "asmak" anlamndaki "lg, lgi" kelimelerini lgi kelimesi ile deil de, Trke'deki "el-il" ile ilikilendiriyor. Ama M. Ryasyanen, G. Ramstedt'e ballkla, bu durumu deiik ekilde anlatyor (SEVORTYAN). Bu konu hakknda A. Yoki'nin gr doruya daha yakndr. O ln kelimesinin Trke'deki lg eklini, Moolca "rnek" anlamndaki "lige" kelimesinden trediini savunuyor, o da bu szc Trk ve Mool dilleri iin bir olan ve "karlatrmak", "rnek vermek", "kopyasn ekmek" anlamlarna gelen /-li ile karlatryor. E. V. Sevortyan'a gre, Manur dilindeki, nsha ekil anlamlarna gelen "urgin" kelimesinin de ln sz ile ilikili olma tahmini vardr (SEVORTYAN). allak: Ucuna g taklp, demir, gm, aa gibi malezemelerin iini emek, delmek iin kullanlan sade bir alettir. g kay dolaysyla iki tarafa dnerek delik deliyor. Bunun ad onun hareketi esasnda, yani "allaklamak" kelimesinden kalm (ATAYEV; 92/93). allak-allaklamaktan tremi bir kelimedir. N. Mvyov Trkmen dilini arabac azn da bu aletin "alma:y" diye adlandrldn belirtiyor. g, gi: Gm ustalarnn altn, gm gibi maddelerde delik delmek iin "allak"nm ucuna taktklar ucu sivri ince metal aleti S. Ahall; gi szcnn aslnn "delmek, emek" olduunu belirtmekle, "Divanda" trmek eklinde kullanldna, "o ok trd" gibi bir misal veriyor (ATAYEV). Bu szck nceleri "b" eklinde de kullanlmtr. Aslnda "gi" kelimesi "delmek" anlamndaki kelimesinden gelip, "alet" anlaml szc oluturan -ki, -ka eklerinin kelimeden nesne-

bilig-6/Yaz97

137

nin ykletme derecesi olan stur:deldir kelimesi tremi (OYBEKOV;644). Gm kuyumunda allak,gi gibi aletler gnmzde de kullanlyor, fakat, onlarn adlar "delici, nerrek" olarak deimi bulunmaktadr. Degi (delici) kelimesi, de (del) fiilinden ve fiilden isim yapan -gi ekinden tremitir. O altnn, gmn, demirin yznde delik delen bir alettir. Nerrek (Degi) ayn ekildeki delikleri delmek iin kullanlan alet. Dayankl olmas iin zel olarak elii trpleyerek, keli, kare, romb, yuvarlak, yay ekillerinde yaplyor. Nerrek'in ok eidi vardr. Ustalar yaplacak eyann stne ilk nce uvaldzla delme naklarn izgilerini iziyor, daha sonra hazr

nerreklerin gerekli ekillerini alarak yaplmas gereken eyann stne koyduktan sonra onun stne de kurun koyarak stnden eki ile vurmakla her trl naklar yapyorlar. Yukarda kuyumculukta kullanlan aletlerin adlar, treyi ve yapt iler hakknda anlatmda bulunduk. Aletler gruba blnyor. Onlar, temel, yardmc ve lek aletleri. Onlarn hepsinin ayr ayr yapt i olur ve her birisi yerinde bulunmaz, deerli lazm olan aletlerdir. Kuyumculuk mesleinde (alet adlarnda) olan deiiklikler dile de kendi etkisini gsteriyor. eitli kaynaklardan alnan bilgiler, alet adlarn kuran dilbilgisinin Trkmen dilinin szlk kaidesinden ayrlmaz olduunu gsteriyor.

KAYNAKLAR

AKMAMEDOV M. 1958 dilaketi. ATAYEV. G. 1982 Trkmen dilinin hnarmentilik lekksikasnn szl. Agabatlm. (Trkmen dilini sanatkarlk dilbilgisi szl) Trkmen dilinin garadah Kandidatlk dissertatsiya. Agabat.

MAVIYEV. N. 1975 Trkmen dilinin arabac dialekti. Kandidatlk dissertatsiya. Aabat.

MASANOV, E. A 1961 Kuznenoyo u yuvelirnoyo remesla v Kazahskom aule/Vtoraya polovina XIX naalo XX v.v/Trud nsttuta istor, arheoloj i etnofraf. Tom XII, Almaata zdatelstvo AN. Kaz. SSR. (Kazak kynde demircilik ve kuyumculuk meslekleri:/XrX asrn 2, yars ve XX. asrm ba/Tarih arkeoloji ve etnograf enstitsnn ileri. Cilt XH. Almata. AN. Kaz. SSR yayn Birlii.

NNAYEV, Y. 1972 Hazirki zaman trkmen dilinin leksikologiyas. Agabat. lim (imdiki zaman Trkmencesinin
dilbilgisi). KOETKOV; N.V. 1973

Narodnoyo iskusstvo mongolov Moskova: Nauka. (Moollarn halk sanat).

MIRADOVA S. 1967

Trkmen leksikas.

dilinde

halclk

bilig-6/Yaz97

138

Kandidatlk dissertatsiya. Agabat. (Trkmen dilinde halclk szl). ONDASINOV, N. D 1969 Araba-Kazaka Tsndirmesozdik. Almat. Kazakstan. (ArapaKazaka anlatm szl) RADLOV, V. V. 1899 Opt slovarya Tyurkskih nereciy Tam-I, ast-2 SantPeterburg. (Trk Tmceleri szl tecrbesi. Cilt 1).

YUDAHN, K. K: 1965 Kirgizsko-Russkiy Slovar. Moskva: Sovetskaya entsiklopediya.( Krgzca-Rusa Szlk), Moskova Sovyet Ansiklopedisi. 1964 Russko-bakirskiy slovar. Moskva (Rusa-bakirce szlk). 1948 Russko-bakirskiy slovar Gosudarstvennoge izdatelstvo. nostrannh slov o natsionalnh slovarey. (Yabanc kelimelerin ve milli szlklerin devlet yaynlar). 1983 1961 Russko-Uzbekskiy zbeke szlk). Slovar. Takent. (Rusa-

1893 Tom-2 ast. Sanktpetersburg.(Cilt) SEVORTYANE. V. 1974 Etimologieskiy slovar Tyurkskih yazkov, Obsetyurkskiye i mejtyurkskiye osnov na glasnye. Moskva: Nauka. (Trk dillerinin etimolojik szl. Trk dillerindeki seslilerin esas, temeli. OYBEKOV, R. N. 1987 Leksika yuvelirnogo iskusstva v kazahskom yazke. Kandidatskaya dissertatsiya.(Kazak dilinde kuyum samarnn dilbilgisi). Alma-Ata.

Uygursko-Russkiy Slovar Almaata zdatelstvo A. H Kaz SSR. (Uygurca-Rusa Szlk) Kazakistan limler Akademisi Yaynlar. Trkmenistann yadgrlikleri. (Trkmenistan'n antlar). No: 1.

1971

bilig-6/Yaz97

139

NAHIVAN'DA ESHAB'L KEHF ABDES VE HALK NANLARI

ok enteresan bir konu olan 'Eshab'1-Kehf abidesi meselesi hakknda ilk bilgiler dinimizin ilahi kitab Kuran-Kerim'den gelmektedir. 'Kehf suresinde bu olay ayrntl, ayn zamanda tartmal bir ekilde, soru iareti ile yanstlmtr. Belki de bununla ilgili olarak Mslman dnyasnda birka 'Eshab'l Kehf 'ler meydana gelmitir. Says beklediimizden daha fazla olan bu tr abidelerin, maaralarn bir ksm hakknda rahmetli Prof. Dr. Faruk Smer, ayn ad tayan kitabnda her ynyle ayrntl bilgiler vermitir. Kendisi slam dnyasnda aadaki 'Eshab'l-Kehf abidelerinden bahsetmektedir: 1) spanya'da Grnata ehri yaknlarnda, Loa kynn civarnda bir maara. Bu abide hakknda daha 14. yzylda nl bilim adam Ebu Hayyan bilgi vermitir. 2) Cezayir'de iki yerde bu tr mezar olduu ve onlarn ziyaret edildii belirtilmitir. 3) Msr lkesinde Kahire'de, Mukaddam Da'nda bulunan maara Fatimiler devrinde (10.- 11. yzyl) Eshab'1kehf maaras olarak kabul edilmitir. 4) rdn'de Amman yaknlarnda Er-Rakim ismini tayan maarann mevcut olduunu daha 10. yzylda corafya alimlerden El-Mukaddesi haber vermektedir. 5) Suriye'de, am'n gneyindeki Belka yresindeki Husban ky yaknnda bir maarann da Eshab'lkehf ismini tad belirtiliyor. 6) Afganistan'da, Kabil'den Bamyan'a giden yol zerinde Upiyan denilen yerde bulunan mezar. Bu mezara kuduz kpekler tarafndan srlm olanlar getirilerek maara arkadalarnn kpei Ktmir'den yardm istenir. 7) Dou Trkistan'da Turfan'n 75 km dousunda Toyok denilen yerde bir maara ve maarann yamacnda bir cami birlikte Eshab'1-kehf adyla adlandrlyor. Eshab'1-kehf olaynn Dou Trkistan'a Mani dini mensuplar yahut Nesturi Hristiyanlarnca getirildii ileri srlmtr (SMER, 1989: 26-30). Anadolu'da iki ilde, el'in Tarsus ilesinde ve Kahramanmara'n Afin ilesinde bu maarann mevcut olduu Prof. Dr. Faruk Smer tarafndan tespit edilmi ve ayrntl ekilde incelenmitir (SMER). Byle Eshab'l-kehf isimli maaralardan, ayn zamanda eski Trk yurtlarndan biri saylan Nahvan zerk Cumhuriyeti'ndedir. Bu maara ile ilgili Nahvan halk arasnda bir efsane dolamaktadr: Eski zamanlarda 12 ehrin sahibi

Do. Dr. smail Muhtarou HAVYEV Nahvan Devlet . Rektr Yardmcs

bilig-6/Yaz97

140

olan Dayunus isimli bir hkmdar varm. O Nahvan'da yaam ve buras onun bakenti imi. Halk onun zulmnden korkar, mabetlere toplap ibadet edermi. Bundan haber alan Dayunus halk bir araya getirerek kendisini Allah ilan ediyor. Halk bu teklifi kabul etmeyince de amansz tedbirlere bavuruyor. Yalnz 6 kii onun zulmnden kurtulup kaarak dalarda yz tutarlar. Bunun zerine Dayunus onlar aramaya gider. Fakat 6 kii, balar Temliha olmak zere Ktmir adl kpekle Nahvan yaknlarnda bulunan bir dada kayplara katrlar. O andan itibaren sz konusu maara EshabTkehf (arapa: maara sahipleri) olarak adlandrlmaktadr. Gya bu alt kii bu dada taa dnmler ve imdi de ta zerinde onlarn izleri kalmtr. Sz gelii 12-13. yzyla ait kabul edilen Trke'ye ilk Kuran tercmelerinden birinde de 'Eshab'l-kehf' suresi yer almaktadr. Bu surenin Trke'ye tercmesinin ilk metinlerinden bir ksmn A. K. Borovkov 1951 ylnda yaynlamtr (TRKOLOGESKY, 1951: 75-76). O eski Trke metinin bir ksmn buraya alalm: Onlar alt ba kii erdiler. Bu alt kii terilib kengediler kana, ol eldin kab taka yzlenib bardlar. Bir koy sknge tegdiler, koy anlarka ays sizler kimler sizler kaygan barur sizler teb. Anlar aydlar: biz nime dinimiz adn turr, bu elbudnn dinini tutmaz biz, biz yerni-kkni trda tengigie tabnur mz, burxana tabnmazmz. Emdi idi azz-il xonudlkn tileyii barrmz teb, aydlar. Koy ayd; menge nime destur berr mu sizler, sizing birle barsamen; Sizlerni ol yerge balaaymen kim he kim erse bilmegey teb, bu ta iinde bir ngilr bar trur, anga he kim erse kiril umas, bizge ya bri bolsa, biz koylarn anda kizlerimiz teb, ayd. Anlar aydlar: rava bolay teb. Ol koy anlar birle bard. Ol koy anlar birle bard. Ol koymng iti bar erdi, it nima ban balad. Koyka aydlar: itni yanddur teb, kayda erse bu it rgey, bizni tapaylar teb. Ol itni yandural nece iirdiler, urdlar, ol it nime yanmad erse, bir yaaka balab urdlar. Tengri ta 'la kudreti ol it fasih til birle szge keldi, ayd: ol tengrige kim sizler htmi trur sizler, men yeme btmi trmaz

angar, meni munda kodmanglar, elt barnglar teb, fasih til birle szledi erse, aceb tutdlar itning ban yazdlar, elt bardlar; ngrge yzlenib bardlar. Tengri ta 'la alam comerd teb atad tak bir yerde ashab'lkehf teb atad, anda kim yarlkad. Bu metin unu gsteriyor ki, Eshab'l-kehf konusunun Trk slam dnyasnda geni alanda yaylmasnn bir nedeni de Kuram Kerim'le ilgilidir. Bu ksa zetten belli oluyor ki Kur'an- Kerim'de ad geen bu eski abidenin nerede olduu kesin olarak tespit edilmemitir. Nahvan'daki Eshab'l-kehf maaras hakknda Orta adaki salname ve seyahatnamelerde geni bilgilere rast geliyoruz. Bu abide ok eski zamanlardan beri halkn kutsal sayp, ona inand bir adak yerine dnmtr. Ayn zamanda unu da belirtelim ki, bu maarada zerinde gzel neste'lig hatt ile arap dilinde yaz hak edilmi bir ta konulmutur. Bu tan ortasnda Kur'an- Kerim'den Eshab'l-kehf suresinin birka ayeti aynen kaznm, tan etrafnda ise Nahvan hakimi, Kengerli kavminden Xudakulu Hann selefi krulla Han hicri 1190 ylnn sefer aynda (Mart 1776) babas Xudakulu Hann erefine szler yazdrmtr. Demek ki 220 yl nce bu kutsal adak yeri halkn youn ekilde ziyaret ettii bir yer idi. unu da belirtelim ki, Eshab'l-kehf abidesi slamiyet'ten nceki dneme aittir, zira M.. 18. Yzyldan Miladn 2. Yzylna kadar olan eitli hikayelerin, efsanelerin toplamndan oluan Tevrat'ta Eshab'l-kehf efsanesi konusunda bilgi verilmitir. Bu yzden sz konusu maara ile ilgili halk arasnda dolaan efsane ve inanlar eski Trk inanlarna dayanyor, onlardan kaynaklanyor. Bu abidede kutsal mekanlar, mevkiler, objeler unlardr: 1) Maara, 2) Cennet ba, 3) Damchan, 4) Kara ta, 5) Ktmir isimli kpein mezar ve bunun yaknnda ykselen kutsal aa. Maarann yukarsnda bir dere olumutur. Bu derede rutubet-nem fazladr. Bu yzden burada kurakla dayanabilen dadaan, dergil (itburnu), yabani badem (fstk) elma, kara al vs. aalar bitmitir. Cennet ba terimi, deyimi de bu vesile ile meydana gelmitir. Cennet Ba-

bilig-6/Yaz97

141

'ndaki dadaan aac zellikle kutsal saylr ve eitli niyetlerle ziyaret edilir. Nahvan blgesinde genellikle dadaan klt geni bir ekilde yaylmtr. Burada dadaan nazarlk gibi de kullanlmaktadr. Bu konu ile ilgili halk arasnda bir rivayet vardr: Bir yaman nazarc varm, neyi nazar deerse hemen ona bir ktlk ba gsterirmi. Onun bir de komusu varm. Bu komu ile yola kmyorlarm, bu yzden de kavga ediyorlarm. Komusunun da iyi bir kz varm. Komu anlyor ki, nazarc onun kzne nazar deecek. Bu yzden kzn bayunduruunu dadaan aacndan yaptryor. Bir gn komu yer sularken nazarc gelmi ve kz nazarlamaya balam, ama ona bir ktlk yapamam. Ne kadar uratysa da kze hibir ey olmam. Sonuta komusu lanet gzne, k git, onsuz da bir ey yapamayacaksn, zira boyunduruk dadaaldand demi. Nazarc kr-peiman kp gitmi. Eshab'1-kehf deki kutsal dadaan aacna beik (ninni) asarlar. Niyet ederler ki eer bu eik yrgalanrsa o gelinin ocuu olacak. Eshab'l-kehf abidesinin giri ksmnda bir mezar vardr. Efsaneye gre Dayunusun zulmnden kaan kiilerin ardnca koup gelen ve onlardan bir bile ayrlmayan Ktmr isimli kpein mezardr bu . imdi abideyi ziyaret etmeye gelenlerin her biri gelenee gre buraya yerden bir ta alp atmaldr. Sylentiye gre kaan adamlarn yannda bir de oban varm. Yol ile giderlerken peleri sra koup gelen kpei grrler. Kpei kovmak isterler. Ne kadar aba gsterseler de kpek geriye dnmez. O zaman oban kpein bacaklarm tala krar. Artk kpein kendilerini

takip edemeyeceini sanrlar. Bakarlar ki kpek yine pelerinde, srne srne onlar takip ediyor. Mecbur kalp kpei ldrmek isterler. Kpek dillenip yle der: Beni niye ldryorsunuz, ben de Dayunusun zulmnden kayorum. Kpein yalvarmalarna ramen oban onu ldrr. Yamaca gmp oman da mezarn zerine saplar. El arasnda Ktmr diye bilinen bu aa imdi de yukarda belirttiimiz gibi kutsal mevki olarak ziyaret ediliyor. Bir abidede kutsal saylp bir niyetle ziyaret edilen yerlerden biri de damchanadr. Bir maara biiminde olan damchana belirli niyetle geni bir alanda ziyareti istedii bir yerde duruyor veya oturuyor, eer tavandan onun tepesine, bana bir damla su derse bu o kiinin niyetinin gelecekte gerekleeceini gsteriyor. Her gn buray onlarca insan ziyaret ediyor. Niyetleri gerekleenler burada belirli yerlerde kurban kesiyorlar. Abidede kutsal olduuna yre insanlarnn inand ve sk sk ziyaret ettikleri mevkilerden biri de Kara (siyah) ta'tr. Kara ta eitli niyetlerle ziyaret edilir. Halkn inanna gre bu ta kutsaldr. O ta bir devenin balaladma inanlr. unu de belirtelim ki eski Trk inanlarnn kalntlarndan biri gibi ta inan Nahvan ve yresinde ok yaygndr. Eshab'1-kehf abidesindeki bu yass ta da Trklerin ta inancnn bir remeidir. nanyoruz ki Nahvan zerk Cumhuriyeti 'ndeki Eshab'1-kehf abidesi ve onunla ilgili inanlarn daha derinden incelenmesi Trk kltr iin belirli bir neme sahiptir.

AIKLAMALAR
i) Gller Renim Kz, 72 yanda, ilkokul mezunu,

Nahvan merkezde oturuyor, ev hanm. ii) Sefereli Babayev, niversite hocas, 70 yanda, Nahvan merkezde oturuyor. KAYNAKLAR ACALOV,Arif 1988

iii) Aman Pirkulu olu, 76 yanda, ilkokul mezunu, emekli, Nahvan merkezde oturuyor.

Azerbaycan Mitoloji Metinleri, Bak.

SMER, Faruk 1989 1951

Eshab'1-kehf, stanbul. Trkologieskiy sbornik, Leningrad.

bilig-6/Yaz97

142

NAHIVAN'DA ESK TRK NANLARININ ZLER (AA KLT)

Do. Dr. Eblfez Kulu AMANOLU Nahvan Devlet. . r. yesi

nan, her halkn tarihi, kltr, z ve milli varldr. Bugnk Trk dnyasn temsil eden halklarn soy ktnde de tek kltr, tek inan sistemi mevcut olmutur. Bu amiller byk Trk dnyasnn tarihi birlik ve btnlnn ok dikkate deer gstergelerdir. Ne yazk ki Sovyetler Birlii dneminde Trkln bu ok nemli konular gz ard edilmi, bu toplumda Trk dnyasnn manevi ve kltrel birliine darbe vurmak, onu planl ekilde datmak amac gdlmtr. Bununla ilgili olarak byk nder M. K. Atatrk'n daha 1933'de 10. Yl Nutku'nda syledii u cmleler bugn iin de gncelliini korumaktadr: "Bugn Sovyetler Birlii dostumuzdur, komumuzdur, mttefkimizidir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacam kimse bugnden kestiremez. Paralanabilir, Bugn elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir...Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazrlanmak lazmdr. Milletler buna nasl hazrlanr?manevi kprlerini salam tutarak. Dil bir kprdr...nan bir kprdr...Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz" (ATATRK, 1985: C. 2). Bizim kanmzca Trk dnyas ile ilgilenen bilim adamlar bu nutukta vurgulanan problemlerden hareketle yola kmaldrlar. Bu bakmdan Trk dnyasnn kltr birliini gnmze kadar tayan amillerden biri onun inan sistemidir. Eski Trk inanlar gnmz Trk dnyasnn eitli corafyalarnda, folklorda, maneviyatta, toplumun gnlk hayatnda bazen ayn, bazen deiik ekillerde izlerini saklamaktadr. slam'dan, Maniheizmden, Budizm'den nce Trklerin en eski dini ne olmutur? Bu konu tartmaldr. Bazlar daha Gktrk devleti zamannda Trklerim amanist olduklarm iddia ediyorlar (KALAFAT, 1995:13). Dier bir ksm Trklerde gk tanr dininin mevcutluu ve bunun yan sra dier dinlerin etkisinin olduu, bulunduu kanaatndadrlar (TANYU, 1985), (KAFESOLU, 1980), (GEL:115), (ERZ, 1992), (YILDIRIM, 1991, c.2: 351-353). G. Drfer bu kanaatdadr ki, eski Trk dini tabakaya ayrlabilir: totemizm,

bilig-6/Yaz97

143

amanizm, tanrclk (DOERFER, 1965: 580). Bizim kanmza gre mitolojik malzeme ve kaynaklara baklrsa amanizm unsurlarnn da iinde olmasna ramen eski Trk dini tanrclk olmutur. Bu dini tasavvura gre Tengri her eyin stndedir; o yaratc, klc, kut, g, lk ve bilik verici yce varlktr. Bu inan sisteminde Tengri merkez olmak zere evreyi onun yaratt yardmc ve koruyucu iyeler almaktadr. Ad geen sistem iinde iyeler gk ve yer iyeleri olmakla ikiye ayrlmaktadr. Gk, gne, ay, yldzlar gk iyelerinden saylyor. Yer iyeleri de kendiliinden ikiye ayrlmtr: 1. Ta, kaya, tepe ve da, yer, su, aa, orman iyeleri; 2. Ev, ocak, od/ate iyeleri (KALAFAT:3-4), (ARAZ, 1995:4-5). Grld zere eski Trk inan sistemi iinde aa klt nemli yer tutmaktadr. Bu eski Gktrk ve Uygurlarn hayatndan alnm rnek ve kaynaklarda da tespit olunmutur. Mesela, eski Trklerde tken ormannn dnyann merkezi ve kutsal saylmas rastgele deildir. te bu yzdendir ki, Gktrk devletinin hkmdar Bilge Kaan Kltigin yaztnda Trk milletine tken ormannda oturmay yavsiye eder. nk burada oturursa o mutlu olacaktr. Bunun dnda Uygurlarn Treyi Efsanesi'nde aacn be ocuk dourmas olay da dikkat ekicidir. Bu ocuklardan biri Uygur Devleti'nin bana gemi, onun 3. Hkmdar olmu Bg Kaan'dr. Aaca inan faktna "Divan-lgatit-Trk"de (II. yy.), "Kutadgu Bilig"de (II. yy.), "Manas" destannda tez-tez rastlyoruz, "dede Korkut" kitabnda, bu destann mitolojik zellikleri iinde aa motifi birinci sradadr. Hatta Cengiz Han'n nl yardmclarndan birinin ismi Kara Ya Buyruk olmutur (GEL, 1993: 88) Smerlerde de aaca inan nemli yer tutuyor. yle ki, "Bilgams" destannda ormann kutsal olduu belirtiliyor. Bu ormanda biten sidir aacn kesmek su saylyor (BLGAMI DESTANI, 1985: 42-57). 2. Nahcivan zerk Cumhuriyeti'nde Aala lgili Kutsal Yerler Bu blgede aa motifi halkn yaamnda ve inanlarnda nemli yer tutar. Rahmetli Prof. Dr. B. gelin bu konudaki u dnceleri ok ilgi ekicidir: "Konuyu ilk nce gerek hayattan alp, ondan sonra mitolojiye gidelim. Mitoloji de ger-

ek hayatta grlen ve yaananlarn duygulatrlmas ve kiiletirilmesidir. Trklerin yaay ile yola kma metoduyla Trk mitolojisi motiflerini bulup kurabiliriz. Anadolu kylerinde de her evin nnde veya bahesinde bir ulu aa vardr. Bunlar evin ss ve duygusudur. Pnar ile aa da birbirini tamamlayan iki motif olmutur...Bizde artk bu aalarn din ve mitoloji manalar kalmamtr. Ancak bu aalar bizim, ailemizin, evimizin, soyumuzun en deerli hatralardr...Trklerdeki aa sevgisi ile saygsn her zaman tapnma ile yorumlamak doru deildir. Tapnma belki Ouzlarda saygya dnyordu" (GEL: 468, 480). Gerekten aa klt Sibirya Trklerinin inan sisteminde mitolojik zelliklerini daha fazla ekilde saklam, ada Ouzlarda ise aa kltnn mitolojik zellikleri ou zaman aaca sayg ile birikmi, kavumutur. Bu belirtilen nedenlerden dolay Nahvan blgesinde, bu eski yerleim mntkasnda aalar hem saygya, hem mitolojik zelliklere sahiptir. Yani aacn glgesi, serinlii, nimeti olduu iin ona geleneksel sayg gsterilir. Bunun yan sra, burada eski Trk inanlarnn izlerini halen tamakta olan kutsal aalar da mevcudiyetini srdrmektedir. Bunlar bilhassa geleneksel Trk inan sistemi iinde yer almaktadr. Nahvan zerk Cumhuriyeti'nde zellikle ard, karaaa, nar, al, dut, st, ide, dadaan, mermerik, yeman, elma, kuburnu, bizmut vs. aalarn kutsallna inanlmaktadr. Bu aalarn bazlar ile ilgili olan yatrlar, adak-ziyaret yerleri hakknda burada ayrntl bilgi vermek istiyoruz. I. erur ilesi Tenenem kynden 8 km uzaklkta Ocak danda, dan zirvesinde bulunan tek ard aac yre halk tarafndan ziyaret yeri saylyor. Aacn evresine ta ylmtr. Ziyaret edenler onun dallarna bez sarar, bu kutsal aacn onlara mutluluk getireceine inanr, onun zerine para vb. eyalar brakp giderler. erur ilesinde Babeki kynde, merkezde asrlk koskoca karaaa kutsall ile yre halknn her zaman dikkatini ekmektedir. Bu aalar kesmek, onlara zarar vermek gnah saylr. yle bir inan var ki, bu aalara zarar veren kii hayr grmez, onun ailesinde bir afet ba gsterir. Yine ayn ilenin imdi boalm Danzik ky yaknnda Karaaa isimli adak yeri, piri vardr.

bilig-6/Yaz97

144

Bu pir ve oradaki kutsal aalar yre halk tarafndan ziyaret ediliyor. Sz gelii bu ilede (imdi Sederek ilesi hududunda) Karaaa isimli kyn mevcut olmas da rasgele saylamaz. Bu ilede dut aacnn da kutsallna inan vardr. Celilkent kyndeki (eski ismi Ba Noraen), derekent kynde yatrda bulunan dut aalar yre halk tarafndan ziyaret edilmektedir. al aac da bu blgede, ilede kutsal aalardan biri gibi ziyaret ediliyor. erur ilesinin Tenenem kynn 4. Kilometresinde Demilere giden yolun stnde Salatn piri, yatr denilen kutsal mekanda karaal aac ziyaret ediliyor. Aacn etrafna ta dizilmi. Bu tek, yalnz aac daha ok ocuu olmayanlar, niyet tutup ziyaret ediyorlar. Dallarna eitli renklerde bez, paavra saryorlar. Bunun yan sra sz konusu Tenenem kynde Pir Sleyman yatr vardr. Bu yatrda kutsal mezar mevcuttur. Avlusunda dut aac vardr. Yatrn tavan, atsnda kmbetinde, onun stnde muhteem al aac bitmitir. Buraya merdivenle kp, o kutsal aaca bez, paavra saryorlar. Kutsal aaca niyet ediyorlar. 2. Babek ilesi. Bu blgede Kahap ky yaknnda asrlk kutsal yerlerden biri Eshabl-kehf abidesi ok mehurdur. Bilim dnyasnda 10 kadar Eshabl-kehf isimli bu tr kutsal abide bellidir. Sususz bir alanda yerleen bu abidenin dan banda olan ksm Cennet Ba ismini tamaktadr. nk bu susuz alanda birka aa, ayrca kutsal saylan dadaan aac bitmitir. Bu aa ziyaretileri tarafndan ziyaret edilerek; bez, paavra sarlyor. unu de belirtelim ki, Nahvan blgesinde bu aacn dallar nazarlk gibi de geni ekilde kullanlmaktadr. Bunun yan sra abidenin giri ksmnda ktmr isimli kurumu bir aa vardr. Ravilerin sylemesine gre Dayuus Kraln zulmnden kap kurtularak burada barnmak isteyenlerin beraberinde Ktmr ismini tayan bir kpek de varm. oban asasn aacn bulunduu topraa dikmi ve kpei de o aaca balam. Bu yzden o aa kutsal saylm. Sz gelii dadaan aacna inanlmasna, onun kutsal saylmasna Anadolu Elaz ilinde, Harput'da da rastlyoruz (ARAZ: 59). Babek ilesinin eski Bulkan ky civarnda Hezretabbas ba denilen bir ziyaret yeri de vardr. Bu kutsal saylan bada dut, ide aalar devaml

olarak yre halk tarafndan ziyaret ediliyor. 3. Culfa ilesinde aa klt ile ilgili adak yerleri. Almemmet yatr (12. yy.) Camaldn ky yaknndadr. Burada kutsal bir mezar vardr. Ayn zamanda yatrn arazisinde yre halknn kutsallna inand dut aac vardr. Buradaki inana gre, asrlk bu aalan kesmek gnahtr. Aa kutsal olduundan dolay temiz olmayan insan da yanna yaklatrmaz, zerine kim ksa zerinden atar. Milax ky yaknnda "Camus (manda) reddi" denilen bir adak yeri var. Yre halk buradaki kutsal saydklar mermerik aacnn insanlara yardmc olduuna inanyorlar. Buraya ou zaman ocuu olamayanlar niyet edip geliyorlar. Aacn dallarna kendi elbiselerinden kestikleri bir paray balarlar. Buraya koyun, kuzu adak-niyaz ederler. 4. Ordubad ilesinde aa klt ile ilgili adak yerleri. Ordubad ilesinde en etkili, kutsal saylan Nsns ky yaknndaki ard aacndan oluan "Yalgz aa" denilen yatrdr. Bu tek ard aac yksek bir kayann zerinde bitmitir. Etrafnda ot, bitki yoktur. Aacn boyu 3 metredir. Dallar kye doru uzanmaktadr. Aacn susuz bir mekanda, tan stnde bitmesi de mucize eseri saylmaktadr. Tek aa her zaman yeildir, ne kuruyor, ne soluyor, ne kl deiiyor. Yre halknn inancna gre, bu aacn yaprana do kunmak, onu koparmak gnahtr, yoksa aacn iyesi o adamn cezasn verir. Aacn dallarn krandan kan aktm sylyorlar. Buraya bu aatan yardm, ifa, uzaklarda olan yaknn bulmak ve ocuk edinmek iin her trl niyet edilip ziyarete geliniyor. Onun dallarna muhtelif renklerde eitli bez ve paavra balanyor. Bu aaca kurban vs. adak adyorlar, nezir deyiyorlar, koyun-kuzu kurban kesiyorlar. Ard aacna inan eski geleneklere dayanyor. Mesela, tercme renei olmasna ramen, Tebabete Zait R. Arat'n yaynlad eski Uygur yaztlarnda ard tohumunun ila olarak kullanlmas belirtiliyor (RAHMET: 177). Bu aacn kutsall Anadolu'da Sivas, Elaz, Siirt, Tunceli Adyaman, Erzurum vs. gibi illerde daha ok deerlendiriliyor ve byk neme sahiptir (KALAFAT: 57), (ZEN, 1996: 37), (ARAZ: 58). Ard aac ile ilgili "Divan lugat-ittrk"de yer adnn kullanlmas da rasgele deildir (DVANU-

bilig-6/Yaz97

145

LUGAT-it-trk, 1987: 95). Ard aacnn Trk dnyasnn eitli corafyalarnda yaygn olmasnn ve kutsal saylmasnn nedenini Dr. Y. Kalafat yle yorumluyor: "Sibirya Trkleri arasnda arzn tam ortasnda ge doru uzanan ulu bir aa vard. Bu ulu am aac Tenri lgenin bulunduu yere kadar uzanr. Trk inancnda dnyann merkezi tken y olduuna gre, atalarmzn tasavvurunda da bu aa orada idi. Ulu aalarn (am, ard, kayn) bu aaca nisbetle duk saylp hizmet grmesi ayn zamanda Tengriye gsterilen hrmetin de bir iareti saylsa gerek (KALAFAT: 57). Aa Aza kynn u ksmnda, knda Aras nehri ile yz yze tepe stnde, zerinde "Cndali pir" denilen bir yatr, adak yeri vardr. Bazlar buna "kindeli pir" de demektedir. Pir, yatr tek bir dadaan aacndan olumaktadr. Bu aacn be-alt admnda bir mezar vardr. Burada bir yiidin defin olunduu sylenmektedir. Ayn zamanda burada, stnde yaz hak olunmu bir ta vardr. Derler ki, bu burada bir yiidin yatmasnn iaretidir. Ancak yalnzca aa ziyaret edilir. Yre insan bu aac ziyaret ederek ona secde edip, kurban kesiyor, nezir edilen para elbise aacn altna braklyor. eitli paralar aacn dallarna aslyor. Bu yzden azen uzaktan aacn yapraklar bile grnmyor. Belki bu vesile ile buras "Cindarl pir" diye adlandrlmtr? Tivi kyndeki pirde de, yatrda da dadaan aac var, o da ziyaret edilip bez aslyor. Keleki ky yaknnda da mermerik aac kutsal saylyor, ziyaret ediliyor. Sz gelii Trk dnyasnn eitli blgelerinde kutsal saylan aalara bez, aput balanyor, eit eit renkte aputlar. Mesela, Dou Trkistan'da aalara balanan paavralarn her birinin renginin gn ve dnyann ynleri ile alakal olmas inan vardr. Ayrca bu renkli bezler, aputlar kutsallatrlan muhtelif nesnelerin birer semboldr (GEL, 1987: 95). nar aac ve ona bal inanlar Ordubad ilesinde daha yaygndr. Bu ilenin birok kylerinde muhteem asrlk nar aalar ykselmektedir. Bu narlara sayg vardr. Bu zellie Ordubad merkez, Venend, Yukar Eylis kylerinde rastladk. Sz gelii kutsal nar aalarna inan Dou Anadolu'da daha yaygndr (ZEN: 227). Ordubad ilesinin Dyln kyndeki yatrda

da yeman aac kutsal saylyor, ziyaret ediliyor, bez balanyor. 5. ahbuz lesinde Aa Klt le ilgili Adak Yerleri Bu ilede aala ilgili yatrlar, kutsal mekanlar, ziyaret yerleri unlardr: I) Dede Maksut piri; II) Stl piri; III) Garip piri; IV) Karaaa piri. Dede Maksut piri Kent ahbuz ky civarnda ahbuz lnde, Merelik glnden yukardadr. Burada bir seyidin mezar var. Arazisi ormanlktr. Burada ide, hemersun, itburnu, l armudu aalar vardr. En eski zamanda burasnn idelik olduu sylenmektedir. Ayn zamanda mezarn yannda bir kuru aa vardr. Onun yannda da yabani armut aac. nsanlar buraya gelerek niyet ederler, aaca bez, yaylk (keleay) balarlar, altna para atarlar. ou zaman aac ziyaret edenler niyet ederek aacn altna buday atarlar, buday gverdiinde niyetinin, dileinin kabul olunduunu dnrler. "Sytl pir" Kent ahbuz kynn Teze gala denilen kalesinin aa ksmndadr. Kalenin dibindeki muhteem st aac kutsal saylmakta ve ziyaret edilerek; dallarna bez , yaylk aslyor. Aac kesmek, dallarn krmak gnah saylyor. "Gerip piri" ahbuz ile merkezi ile Kent ahbuz ky arasndaki arazide, Yeni kent yakndadr. Buradaki yalnz, tek bir yabani armut aac kutsal saylyor ve ocuk dileyenler buray ziyaret ediyorlar. Aaacn bir dalnda zerine para ekilmi bir tahta beik (nenni) aslmtr. Eer buray ziyaret eden gelin aaca yaklatnda beik yrgalanyorsa onun ocuu olacak, yok yrgalanmazsa ocuu olamayaca anlamna geliyor. Bu aaca da niyet edip eitli eyalar, bez balyorlar. Sz gelii ayn olay, yani kutsal aatan beik asmak inanna, ayn ekilde Anadolu'da Elaz ili Harput ilesinde de rast geliyoruz (ARAZ: 59). Kent ahbuz ky yaknndaki Karaaa pirinde de kutsal aa ziyaret edilmektedir. Nahvan'daki aala ilgili adak yerlerinin makalemizdeki listesinden belli oluyor ki burada aa motifi nemli bir olaydr. Tek aa motifi mitoloji uzmanlarnn da dikkatini ekmi, bu konunun yorumlanmas dorultusunda onlar aba gstermilerdir. B. gel bu konuta temas etmitir:

bilig-6/Yaz97

146

"Biz aratrclara yol gsterebilmek iin bir rnek sunacaz. Burhan Haldun danda tek bir aa vardr. ingiz Han bu aacn altna gmlmesini istemiti. lmnden sonra o bu aacn altnda gmld. Aacn evresinde de sk bir orman yetiti...ingiz Han bir savata bu daa snarak kurtulmutu. Bundan dolay da selamlam ve kurban sunmutu (GEL: 471). 3. Nahvan ve Yresinde Aa Kltne Bal Efsane ve nanlar 1. Ordubad ilesi Nsns ky civarndaki "Yalgz Aa"la ilgili derlediimiz efsane: Derler ki buarada bir fakirin evinde gzel bir kz varm. Bir taraftan gelen eliler bir taraftan da "yok" cevabn alp kr-peiman geri dnerlermi. Var devletine gvenen bir zengin de bu kapdan yok cevabn alr. fkesinden yanp yaklan adam yemin eder ki, bu ii byle brakmayacak. Kzn oturduu kye saldr dzenlerler. Kz bunu duyunca dalara kar, zengin adamn adamlar onu takibe koyulurlar. Zengin adamn att ok kz yaralar. Bu kyn yukarsndaki dan stnde kz grlr ki yryemiyor, her taraf kanyor. Kz "ya meded" deyip, Allah'tan dilek diliyor. Btn adamlarn gz nnde kz bir anda aaca dnyor. te bu yalgz aa o kzdr... 2. Culfa ilesi Milax ky civarnda kutsal nermerik aac ile ilgili efsane: Bir kylnn ocuu olmuyormu. O bu mermerik aacm ziyaret eder, niyet eder ki, iki ocuu birbirinin yzn grrse ocuunun birini getirip bu pirde (yatrda) kurban sunacak. Kiinin niyeti kabul grr, ikinci olu dnyaya gelir. O szn tutar, ilk olunu bu yatrda kurban sunmak iin getirir. Ba alp ocuun ban kesmek ister. Tam o an gk grleyerek her taraf karanla gmlr. Gz gz grmez. Aacn dibinde bir camus (manda) peyda olur. Kii camusun ban o tan zerine koyup keser. Keserken camusun bir ayann izi (reddi) tan zerine der. Bu yzden, o zamandan beri bu yatr "Cam reddi" (Camu izi) olarak bilinir. 3. ahbuz ilesindeki "Sydl pir'le ilgili derlediimiz efsane: Eski zamanlarda bu kent ahbuz yaknnda Teze gala denilen yerde bir pnar varm (imdi de mevcut). Yad, yatlar bu yreye saldrr. nsanlar kaleye snrlar. Bir gelin kaleden aaya inip pnardan su almaya

gelir. Hava sok scakm. O Allah'a yalvarr: Ya Allah bize bir aa gnder, glgesi olsun, serin olsun. O byle syleyerek hayata veda eder. Sabahleyin halk uykudan kalktnda grdklerine inanamaz. Kalenin dibinde muhteem bir st aac ykselmekte. O gelini de o aac dibine defin ediyorlar. Bu aa bu yzden kutsal saylp ziyaret ediliyor. 4. ahbuz ilesinde Gerip piri hakknda: Bir yolcu hanm ile yola kar. Bir tek aaca rastlarlar, onun altnda gecelerler. Hanmn evinde bebesi hastadr. O Allah'a dua ediyor: Allahm bana bir yol gster, kurtar, hi olmazsa bebemi son nefesinde greyim. Bu szden sonra gn yz st gibi aaryor. Aatan bir armut koparak yere derek hanmn nne yuvarlanyor. Hanm o armudu takip ederek beladan kurtuluyorlar ve evlerine yetiiyorlar. Bu yzden bu tek aa Gerib pir olarak adlanyor ve ziyaret ediliyor. 5. ahbuz ilesinde "Karaaa piri" hakknda: Gedirgum bayram imi. Bu bayram gnnde her kes kalbinde bir dilekle niyet edermi. Saf, pak bir gelin gece yars evden kar. Onun ocuu olmazm. Akl bandan gitmi yolda yrrken, birden ban kaldrdnda kendini yce bir karaaacn altnda gryor. Bu aa ylesine yksek imi ki, gelin ban yukar kaldrdnda ba rts yere dyormu. O yayl (ba rts) yerden alr, yreinden onu aacn bana balamak geiyor. Dnyor ki, eer bu yayl oraya balarsa dilei, niyeti gerek olur. Bam kaldrdnda gzlerine inanamyor; aa ona doru eilmi. Gelin yayl aaca balyor ve evine dnyor. Sabahleyin halk karaaacn banda bir yaylk olduunu gryor. Gelin olay herkese anlatyor. Kimse ona inanmyor, hatta onla alay ediyorlar. Ama bir yldan sonra gelinin bir ocuu dnyaya geliyor. Deyimler, inanlar: Derler ki bir taraf yanm aac dardan avluya getirirsen zarar grrsn. Bir gen bir kz istediinde kzn avlusundan bir ta getirip bir aacn haasna koyarlar, eer aa barl olursa kz istemeye giderler. Novruzda ilahr gn yl tevhil olursa derler ki stler dallarm yere vurur, bunu kim grrse o niyetine ular. Ordubad'da derler ki nar ve incir aalar-

bilig-6/Yaz97

147

n krmak gnahtr. Bir nazarc varm. Onun da onunla yola gitmeyen bir komusu varm. Komununn de iyi bir kz varm. Komu anlyor ki, nazarc onun kzn nazarlayacak. Bu yzden kzn boyunduruunu dadaan aacndan yapar. Bir gn o yer suluyorken nazarc gelir, kz nazarlar, ama ona bir ktl dokunmaz. Ne kadar orada bekleyip kze baksa bir ey yapamaz. Sonuta komusu syler ki, lanet gzne, k get, bir ey yapamayacaksn, nk boyunduruk dadaandandr. Eshab-kahf abidesindeki Ktmr aac hakknda rivayet: Dayunusun zulmnden kaanlara birlikte bir de bir oban idi. Bir de grseler onun kpei de onlarn peinden geliyor. Ne kadar aba gsterseler kpek dnmyor. Tala kpein bacaklarn kryorlar ve yollarna devam ediyorlar. Bakyorlar ki kpek yine srne srne onlarn arkasndan geliyor. Onu ldrp yamaca gmyorlar. oban omam, aacn da mezarn zerine saplyor. Derler ki, omak, aa yava KAYNAK
i) Gller Rehini kz, Nahivan Babek ilesi doumlu, ev hanm, ilkokul mezunu, 73 yanda. ) Abbas sa olu, erur ilesi eriboan doumlu, lise mezunu, 55 yanda. ) Abbas Hacyev, erur ilesi Karabalar kynde oturuyor, retmen, 57 yanda. iv) Eyvazov Seyfeddin, brahim olu, erur ilesi Tenenem kynde oturuyor, retmen, 50 yanda.

yava yeerir, byk bir aa olur. El arasnda Gtmr adlandrlan bu aa imdi kutsal saylarak ziyaret ediliyor. Dadaan ta kutsaldr. Yumru ii deik olur. Onu hayvan boynundan asarlar, yeni ev ina eden zaman barnn bir kesine koyarlar. Bar (verimli) aalarn mundarlamak olmaz, yoksa ondan insanlara zarar gelir. Vrgn dediimiz ey ele ecinnedi. Ecinneler adam er (akama yakn) vakti ya sudan geerken, ya eilip su ierken ya aa altnda vurur. Gece vakti aa altnda beklenmez, yoksa adama cinlerin erri dokunur. Novruzda aalar yatarlar. aramba gecesi sular durur, tm aalar ise ban aa salp yatar, sabah kalkarlar. Yln-ayn son gecesi aalar secdeye gidip su durur. Bu zaman aalar doru yere, topraa serilirler (AZERBAYCAN MTOLOJS, 1988: 142,153,173,175).

v)

Refik Babayev. Ordubad ilesi Aa Aza doumlu, gazeteciyazar, 44 yanda. vi) Eserova Humar Veli kz, ahbuz ilesi Ken ahbuz ky doumlu, 20 yanda, niversite rencisi. vii) Ferzeliyeva Sadakat Abaskulu kz, Babek ilesi Mehrem ky, 22 yanda, niversite rencisi.

KAYNAKLAR
ATATRK, M. K. 1985 ARAZ, Rfat 1995 DOERFER, G. 1965 Sylev ve Demeleri, c. 2, Ankara. Harput'da Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii, Ankara. Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, VViesbaden, 'Bd.2. Eski Trk Dini ve Alevilik, Bektailik, stanbul. Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara. Eski Trk Dini, Ankara. GEL,B. ZEN, Kutlu 1996 RAHMET, R Uigurische Helkunde. TANYU, Hikmet 1985 YILDIRIM, Dursun 1991 slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul. Gktrk anda Tanrm Tanrlar m Vard?, IV. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Antalya. Bilgan Desan, Bak. TrkMitolojisi. Sivas ve Divrii Yresin de Eski Trk nanlarna Bal Adak Yerleri, Sivas.

ERZ, Mehmet 1992 KALAFAT, Y. 1995

1985

KAFESOLU, brahim 1980

1987

Divanu-Lugat-it-trk, Ankara.

bilig-6/Yaz97

148

"ULAMA"

Kazak Trkesi'nde arap dilinden gelen "ulama" diye bir sz vardr. limlerin limi, ok bilgili, derin bilgi anlamlarna gelir. Gerek ulamalar deyince, eskilerden El-Farab'yi, son zamanlardan ise I. Margulan' syleyebiliriz . Zamanmzdakilerden ise, ben ncelikle filoloji bilimi uzman, profesr, Rahmankul Berdibay'n ismini syleyebilirim. Berdibay, Kazak edebiyat ve medeniyeti, soma da Trkoloji sahasndaki nemli eserleriyle, Kazakistan'n tannm bilim adamlarndandr. smi herkes tarafndan bilinen, halkmz temsil eden bir limdir. R. Berdibay'n ilm, edeb yolu ok ynldr. Kutsal ehir Trkistan topraklarnda domutur. renim grd yllar etin sava yllaryd. Bu sralarda edebiyata ilk admm iir yazarak atmtr. "Kazak Edebiyat" gazetesinde alt yllar (1954-1959) yazar iin nemli bir edeb okul oldu. Tenkit blm bakan olarak, Kazak edebiyatnn ok eitli meselelerini zmeye alt. Burada yazarlk sanatnn srrn rendi. Bu sralarda edebiyat ve medeniyetin nemli meselelerini konu edinen makaleler yazarak ismini halka duyurdu. Mesela, 1950'li yllarda Kazak dili hor grlmeye baland sralarda buna ilk kar kanlardan biri de R. Berdibay'd. "Kazak Edebiyat" (1956, 22 Nisan) gazetesinde yaynlanan "Byk Medeni Zenginlik" adl makalesinde, Kazak dilinin kaderi hakknda okuyucularnn dikkatini uyandrp, aydnlar arasnda tartma ortam yaratt. R. Berdibay, tenkitle uramaya balad ilk yllarnda "Kazak Edebiyat Tarihinin Baz Meseleleri" (Edebiyat ve skusstvo, 1956, N-12, "Koketau Pravdas", 1954, 4 Kantar) adl nemli makalesi, onun edebiyat konusundaki tavrn belirtir. Burada Kazak edebiyatnn gemi mirasna sahip kma meselesi konu edilir. Bu meseleye ideolojik bak, tek ynl olduu iin eletirir. Bu dnemde "Stalin'in Milli Politikas"mn zirveye kt, ona kar fikirlerin sylenemedii, syleyenlerin cezalandrlarak srgne gnderildiini dnecek olursak, eletiricinin her trl devirde milli edebiyatmz hakknda hi tereddt etmeden fikirlerini aka syleyebilen bir aydn olduunu grrz. Hibir vatanda kendi halknn

Prof. Dr. Danday skakulu El Frab Milli niversitesi r. yesi

Kazak Trkesinden Aktaran Banu MUHYAEVA

bilig-6/Yaz97

149

medeni mirasna kaytsz kalamaz. zellikle yazl tarihi kaynaklar ok az olan Kazak halknn durumunda edeb eserlerin tantlmas ok nemlidir. ou aratrmalar ve makalelerde edeb eserlerin zellikleri dikkate alnmamtr. Eserlerin ruhu dikkate alnmadan, sadece baz bilgiler hesaba katlmtr. Bu yzden eserlerdeki "ideal''e ayrcalkl baklmaya balanmtr. Eski dnemlerde yazlan eserler bugn ortaya kan yeni llerle deerlendirilmitir. Eserde zengin mollann ad geiyorsa eser, ideolojik siyasete kar olarak gsterilmitir. Byle bir gr neticesinde "Kambar Batr" ve "Koz Krpe"ten baka jrlarun tm canavar olarak grnmektedir. Bu yzden nice halk eseri karanlkta kalmtr. Bir eserde Rus arna kar sylenen szler varsa, o eser halklarn dostluuna zararl olarak gsterilmitir. te, byle bir yorum gnmzde de srmektedir. Bu bakmdan edebiyat tarihine yeniden bakma meselesi, kltr hayatccbfggfgfgfgguj<mz asndan ok nemlidir. Tabii bu fikirlerin sylenmesine her eyi yneten kompartiya engel olmaya alacaktr. Makalenin mahalli "Kketau Pravdas" gazetesinde yaynlanmasnn bir sebebi de buydu. ok gemeden "Sosyalist Kazakistan" gazetesinde R. Berdibay'n "siyasi yanl" olarak adlandrlan fikirlerine kar kampanya ald. "Bir Zararl Makale Hakknda" adl makale yaynland. Orada yazarn "Kazak Dili Hakknda", "En Byk Medeni Zenginlik" adl makaleleri "yaln, nihilist motifler" olarak eletirildi. "Asl kt olan, R. Berdibay kendisinin ilm bakmdan esassz, siyasi olarak yanl, bizim ideolojimize aykr fikirlerini ounluk adna sunuyor" (Sosyalist Kazakistan, 10.01.1957) diye siyasi bakmdan suland. Partinin resmi organ olarak gazete adna yazlan bu makaleden sonra, Berdibay'n "toplumumuza aykr" fikirlerini tartmaya Moskova'nn "Pravda" (12.5.1957) gazetesi de katld. Partinin gz, kula, sz olan bu gazetede sylenenlere siyasi nem verildiinden, hemen nyarglar oluuyordu. Bu dnem Moskova bir yana, Kazakistan Komnist Partisi Merkez Komitesi'nde Kazak edebiyat hakknda baz kararlarn alnp, edebiyat sahasnda siyasi basknn artt bir dnemdir. Baz yazarlar siyasi

srgne gnderilmi, E. Ismaylov, H. Cumaliyev, M. Karatyev'ler edebiyattan baskyla uzaklatrlmlardr. Sra Berdibay'a gelmiti. Fakat Stalin vefat ettikten soma, onun baskc politikas biraz dinmi gibiydi. Ama Berdibay da cezadan kurtulamad. "Kazak Edebiyat" gazetesindeki ayn fikirde olan dier arkadalaryla birlikte, Merkez Komite tarafndan ok tehlikeli, siyasi ynden gvenilmez ve milliyeti olarak adlandrlarak grevden atld. Bylece Rahmankurun gazetecilik yaam hznl bir ekilde sona erdi. Fakat, "Kazak Edebiyat" gazetesinde geen be yl Rahmankul'un kalemini ulayan, meden hayatla kaynaan, edebiyat sahasnda kendine zg slubuyla Kazak edebiyatnn zlemeyen meseleleri hakknda ak fikirler syleyen, yaratclktan tenkite ulaan bir kalem yapmt. Hayatn dalgalar onu limler Akademisi'nin Edebiyat ve Sanat Enstits'ne kadar getirdi. nce asistan olarak (1959), soma 1960 ylndan itibaren srasyla aratrma grevlisi, retim grevlisi, blm bakam olarak gnmze kadar edebiyat ve bilim sahasnda verimli bir ekilde almaktadr. Ksa bir sre (1968-1970) Kazak-Sovyet Ansiklopedisi'nin hazrlanmasnda ba ynetmenlik ilerinin younluuna ramen, edebiyattan uzaklamamtr. R. Berdibay Kazak edebiyat, ilmi ve tenkidi ile 40 yldr uramaktadr. Bu sre iinde o, binlerce makale yazp, otuzdan fazla kitap yaynlamtr. Bu az m ok mu, edebiyat tarihi iinde yeri nedir gibi sorular R. Berdibay'n eserlerini inceleyerek cevap vermek doru olur. R. Berdibay'n tenkit ve ilm eserlerinin zellii, kapasitesinin genilii ve drt drtlk bir bilim adam oluundan kaynaklanmaktadr. O, ister bugnk edebiyatmzn durumundan, aratrlmayan meselelerinden sz etsin veya karde halklar edebiyat hakknda fikir sylesin ya da edebiyatn teorik meselelerinden bahsetsin, edebiyat adndaki altn hazinenin derin katmanlarna girerek srrn zen, heyecan dolu fikirlerini delil ve kendine gvenle ortaya koyabilen evrensel bir yazardr.

bilig-6/Yaz97

150

Onun edebiyat sahasndaki eserlerini snflandrrsak, birka yn ortaya kar. ncelikle gazeteci, tenkiti ve bugnk edebiyata damarndan basan bir yazardr. Ellili, altml yllarn tenkidinde R. Berdibay'n kaleminin ucu deymemi konu yoktur. O, gnmz Kazak edebiyatndan balayarak edebiyat tarihine, folkloruna, karde halklar ve yabanc lkeler edebiyatna makaleleriyle katk getirmi, tenkit sahasnn n saflarnda bulunan bir yazardr. Yeni yaynlanan kitaplardan yazarlara kadar, onun eletiri nazarna uramayan ok azdr. Onun, Kazak edebiyat ve medeniyetinin gndemindeki meseleleri hakkndaki fikirleri, kamuoyunda hararetli tartmalara yol amaktadr. Vurucu makaleler yazarak, iki yzl politikalara aykr dp yukardaki politikaclar huzursuz ederek, siyasi bakmdan gvenilmez olmutur. Ama halk zihniyetini uyandrmada krlang gibi katkda bulunmutur. Ellili, altml yllarda, okuyucularn Rahmankul'un fikirleriyle beslendii bir gerektir. Tenkiti lim toplumun yaamyla kaynaarak, onun fikirlerini syleme alkanlndan bugn de ayrlmamtr. Onun kaleminden doan, edebiyat ve medeniyetimizin meselelerini konu edinen fikirler, gnmzde Cumhuriyet yaynlarnda sk sk karmza kmaktadr. R. Berdibay, imdiki Kazak edebiyatnn nemli aratrmaclarndandr. Kazak-Sovyet edebiyatnn oluumu konusunda kandidatlk tezini, Kazak romannn teorik problemleri zerine ise doktora tezini yapt. "Edebiyat ve mr" (1964), "Oktiyabr ve Kazak-Sovyet Edebiyat" (1966), "Sosyalist Realizm Hakknda" (1966), "Roman ve Zaman" (1967), "Kazak Nesrindeki ada Karakterler" (1968), "Kazak Sovyet Edebiyatnn Oluumu" (1971), "Destr Tlimi" (1973), "Kazak Roman" (1975), "Efsaneden Romana" (Rusa, 1976), "Asrlarn Sesi" (1977), "Kazak Tarihi Roman" (1979), "Yksek Farz" (1980), "Zaman Ezgisi" (1985), "Tarihi Roman" (1977) adl eserlerinde edebiyatmzn geliimi, teorik, pratik gereksinimleri hakknda fikirlerini ortaya koyar. Devrin yazarn eserlerine etkisi, sosyalist realizm ynteminin uygulanmas, olgu ve karakter, ada insan karakteri, tr zellikleri konular aratrlr.

"Kazak Sovyet Edebiyatnn Oluumu" adl monografisinde, otuzlu yllardaki Kazak edebiyatnn nazm, nesir, tiyatro, tenkit ve edebiyat ilmi sahalarnn geliimi ile ilgili eserlerinde dikkatle incelenmitir. "Edebiyat ve mr", "Kazak Nesrindeki ada nsan Karakteri", "Yksek Farz" gibi eserlerinde bugnk edebi yaamn gndemindeki meseleleri, baz ahslar, estetik yaamn yenilikler, karakter tiplerini ilm ynden incelemitir. "Roman ve Zaman", "Kazak Roman", "Kazak Tarihi Roman", "Efsaneden Romana", "Tarihi Roman" adl kitaplarnda ise, Kazak nesrinin, zellikle romannn tr ve tipik meseleleri aratrlr. Kazak romannn teorik meselelerini dikkatle incelemeye alr. Eletirici, Kazak roman yazarlarnn, sanatkarlk zelliklerini, trn geliim meselelerini aratrma amacyla tipolojik yntem kullanr. Kazak edebiyatnn tannm ahslarnn romanlarm inceler. S. Seyfulin, B. Maylin, . Cansugrov, M. Avezov, S. Mukanov, G. Msrapov, G. Mustafin gibi klasiklerle birlikte, Esenberlin, A. Tokmaganbetov, H. Esencanov, Z. askin, T. limlulov, T. Ahanov, D. Abilov, A. limcanov, S. Cnisov, A. Kekilbayev, M. Magavin, K. Cumadilov, Z. Akev, T. Molgaaliyev, D. Doscan vs'nin romanlar hakknda denemeler yaparak ilgin sonulara varr. Baka halklarn tarihi romanlaryla mukayeseler yapar. Tarih konularda yazlan romanlar, kendi arasnda kronik roman, ksemszl (hitabet) tarihi, biyografik tarihi, etnografik tarihi gibi blmlere ayrarak, onlarn zelliklerini tek tek belirtir. En nemlisi yeni Kazak romannn geliim ynleri, tr zellikleri, estetik olgular ve eksiklikleri, her yazarn Kazak nesrine getirdii yenilikleri, katksn, sluplarn, betimleme kabiliyetleri gibi sorulara cevaplar arayarak ilm yorumlar getirir. R. Berdibay'n aratrmalarnda M. Avezov'un eserlerinin nemli bir yeri vardr. Onun yirminci yzyldaki Kazak edebiyat meseleleri ile ilgili aratrmalar, ounlukla byk yazarn eserlerine konu olmutur. "Vakit-adil sn" (Vakit dil hakim) diyor halk, tarihimizde ne kadar airlerin, yazarlarn getiini belirtmek iin. Fakat onlarn ou zamann szgecinden geemeden, tarihin tozuna gmlp bugne ula-

bilig-6/Yaz97

151

amamlardr. Muhtar gibi birtuar (bir doar) bilginlerin lmez sanat eserlerinin, zaman getike asil bir ta gibi renk deitirerek, krmz gl gibi gzelleip parlay nedendir? R. Berdibay, yazarn nesri, zellikle Kazak edebiyatnn yirminci yzyldaki zirvesi olan "Abay Yolu" epik romannn hayat srlaryla ilgileniyor. Kazak roman ile ilgili eserlerinin esasn "Abay Yolu" epik roman hakkndaki aratrmalar oluturur. Byk yazarn 100. yldnm mnasebetiyle nceki araylarnn neticesi olarak "Muhtar Zirvesi" adl yeni kitabn yazd. Eserde M. Avezov'un kaleminden doan "Abay Yolu" epik roman, sadece "Muhtar Zirvesi" deil, bununla birlikte Kazak edebiyatnn da ulat zirve olarak incelenmitir. Yazar bu ykseklie gtren hayat yolu, yazarlk mektebi, yetenek gc, sanat yn, ustal gibi meselelerini derinden inceleyerek "Abay Yolu" romannn estetik srrm gzler nne serer. Bununla birlikte nl epik romann tarihini, tr zelliklerini, estetik deerini tenkiti bir gzle deerlendirerek, byk yazarn bu eserinin srgne uramasn belgelere dayandrarak ilgin bir ekilde ortaya koyuyor. R. Berdibay'n bu eseri, bugnk Kazak edebiyat biliminin ulat zirveyi gsterir ve bu eser, "Muhtar Tanuw" ilminin gelimesinde nemli bir katkdr. limin aratrma sahasnn bir dal da folklordur. Yirminci yzyldaki Kazak edebiyatnn gelimesini tipolojik bakmdan konu alan aratrmas, bu edebiyatn kklerinin szl edebiyattan geldiini gsterir. Bu konuyla ilgili kitaplarnn "Efsaneden Romana", "Tkenmez Hazine", "Kevser Kaynak" olarak adlandrlmalarnn sebebi de budur. Aratrmacnn inand, sz sanatnn kaynann szl edebiyattan geldiidir. Ancak halkn yzyllardr yaata geldii, zaman szgecinden geip manevi hazineyi oluturan szl edebiyattan kkn alanlar, gerek sanat eseri olabiliyor. "Gnmzdeki edebiyat, uzmanlk ynnden ne kadar zirveye ulap olgunlasa bile, beslendii kknn gl kaynaklarndan olan folkloru hi "unutacak" deildir." Folklor eserlerinin bazlar gerekten de, estetik dncenin gemi dnemlerdeki ls olmaktadr. Bazlar ise, iinde

birok fikirleri "gizleyip" bugne ulamlardr. ou efsanelerin, sembolik eserlerin, mitlerin, tarih hikyelerin, yetenekli dnr yazarlarn dikkatini ekip gl estetik lye dnmesinin sebebi budur (Tkenmez Hazine, 1983: 240, 245). Bu satrlar; daha dnk szl edebiyat, sz sanatnn ilkel aamas olarak deerlendiren yanl siyasi teoriyi ihmal eden ilk fikirlerdendir. "Kazak Destan" (1982), "Destan Halkn Hazinesi" (1995) gibi eserleri, Kazak halknn ok zengin epik mirasnn meselelerini inceler. Epik biliminin nemli meselelerini inceleyen "Kazak Destannda, bu konunun aratrlma tarih, eski destanlar, kahramanlk destanlar, k destanlar, tarihi destanlar ana hatlaryla ortaya kar. "Destan Halkn Hazinesi" eserinde Kazak folklorunda daha nce aratrlmayan veya az aratrlan destanlarn bazlarn ilk olarak ilim lemine tantr. Masal destanlar, din destanlar, eski efsanev menkbeler, Nogayl devri destanlar, Kadlarn sz hakknda yeni fikirler ortaya atar. Eskiden "yasaklanan" "Krm'n Krk Batn", "Edie Batr", "Er ora", "Er Sayn", "Karasay-Kaz", "Ablay Han, Kenesar" hakknda yeni bilgiler verir. Onlarn halk olarak nitelikleri, vatanseverlik ruhu, estetik deerleri bugnk okuyucularn dikkatini ekiyor. "Destan Halkn Hazinesi" Kazaklarn szl edebiyatn, ayrca destanlarn kaynan, tarihi kaynaklarn tr zelliklerini, tipolojik niteliklerini yeni bilgilerle tamamlayan, bugnk folklor sahasndaki yksek seviyeli fikirlerini syleyen eseridir. R. Berdibay, folklor ve edeb miraslarla ilgili eserlerinde, edebiyat muhitinde serbeste yzp, derinlere varabilen bir yetenek sahibi olduunu gsteriyor. O, szl edebiyatn tarihi, halk, estetik kodlarm, yeni grleri deerlendirip, onlara sahip kma, onlar bamsz lkemizin ruhan deerinden sayma amacyla ok nemli almalar yapt. limin bu sahadaki en son nemli eseri, "Destann Murat"dr (1997). Burada yazar nceki destanlarla ilgili aratrmalarm devam ettirip tasnif sistemini ilmi ynden pekitiriyor. Mesel, eski destanlar, kahramanlk destanlar, ak destanlar, tarihi destanlar konusundaki fikirlerini

bilig-6/Yaz97

152

gelitirerek yeni bilgilerle tamamlyor. Kazak destanlarnn tarihi, tr, estetik deerleri konusunda ilmi ynden ok nemli fikirleri vardr. Destan syleyicileri, jr, jrav, termeiler gibi Kazaklara zg sanatlardan bahseder. Kitabn ikinci blmnde, Kazak destanlarm, halkn tarihi ve baka halklarn destanlanyla, zellikle dou manzumlaryla, Mool destanlanyla mukayese edip, ortak ecerelere gre deerlendirmede bilim adamna ait sezimlerini fark ediyoruz. Kazak destanlarm dnya folklor aratrmalar seviyesine ykseltip, ululuunu geniletiyor. R. Berdibay, son yllarda karde halklar edebiyat konusunda da eline kalemi alp, birka kitap yazd. Onu, zellikle Kazak ve komu halklar edebiyat ile ilikileri, ortaklklar ilgilendiriyor. "Glistan'n Blblleri" (1970), "Dostluk Gemisinde" (1976), "Baykal'dan Balkan'a Kadar" (1996) adl kitaplarnda, sreli yaynlarda yaynlanan makalelerinde, ortak kkenli karde halklar edebiyatlar hakknda deerli fikirler vardr. Son yllarda halk destanlar aratrmasyla uraan lim, onlarn kkeninin btn Trk halklarna ortak-ruhani kaynaklardan geldiine dikkat edip, bu konuda nemli almalar yapmaktadr. Bu almalar, Sovyet dneminde birbirinden kastl olarak uzaklatrlan karde halklarn edebiyatn halka tantmak ve edebiyat vesilesiyle halklarn dostluk, akrabalk duygularm eitmek bakmndan ok nemlidir. Buna, bilim adamnn bu konudaki yazlarn gzden geirerek tank oluyoruz. Yazar, bu konulara aniden gelmemitir. ncelikle, trl edebi olaylarla ilgili makaleler yazd, onlar daha sonra ilm nitelik kazand. Edebiyat ilikileri ile ilgili ilk kitab "Dostluk Gemisinde" adyla 1976 ylnda yaynland. Burada, bugne kadarki her dnemde yazd eletirel makaleleri ve gazetecilikle ilgili almalar toplanmtr. "Sanatn Akrabal", "Dostluk Mjdecileri" adl iki blmden oluan eserinde; karde halklar edebiyat, onlarn edeb ilikileri, edeb ahslarndan bahsediliyor.. Mesel, Rus edebiyatnn M. Gorki, M. olohov gibi byk yazarlarndan bahsettiinde, onlarn baz Kazak yazarlarna etkisini konu edinir. Kitabn "Dostluk Gemisinde" blmnde Kazak zbek

edebi ilikilerinin aydnlk sayfalarndan bahsediliyor. okan'n, Abay'n, Muhtar'n vb. zbek halknn medeniyeti ve edebiyat hakkndaki ilgin fikirleri dikkat ekiyor. Dou manzumeleri, zbek airi Aliir Neva, Krgz klasii Toktagul Satlganov, Grc edebiyatnn ebed ota Rustavel, Nogay jrlar, Karakalpak edebiyat, Altay destanlar, Ermeni, Trkmen, Tajik edebiyat hakknda bilgi ykl dncelerini sylyor. Edeb ilikiler probleminden bahseden hangi makalesine bakarsanz bakn, onlarda edebiyatlarn birbirine tesiri, benzer taraflar, ortak motifleri n plana kartlarak, halklar aras dostluk duygusunu gelitiriyor. Bunlarn bazlar, yolculuk srasnda derlenen edeb bilgilerden ortaya kt iin gazetecilik slbu tayor. Byle olmasna ramen yazar gzlemci olarak deil, edebiyat olarak o lkenin edebiyatn ayrca dikkate alarak fikirler retiyor, onlardan Kazak edebiyatyla ilgili benzerlik ve grlebilecek taraflar aratryor. "Glistan'n Blbl" (1970) adl eseri, dou klasiklerinin hayat ve edeb kiiliinden bahsediyor. Eser tantm ve eitim bakmndan ok nemlidir. Dou klasiklerini daha yakndan tantma amacyla yazlan bu kitapta, dou klasiklerinin Kazak iir dnyasna etkisi, konusu geni bir ekilde yer alyor. Rudak, Firdevs, mer Hayyam, Sa'd, Cmi vs. eserleri hakkndaki makaleleri, tantm ve eitim iin byk nem tayor. Yazar, onlarn iir kudretini, insan duygu ve dncelerini sylemelerinde bulur. Neyi konu edinirse edinsin insan dnceleri, insana marurlanmamay, dnyada hibir eyin ebed olmadna uyararak, dirlikte iyi geinmeyi reten klasik airlerin fikirlerine nem veriyor. Bu sylenenler bugnk Kazak iiriyle dorudan ilgilidir. Bu bakmdan imdiki Kazak airlerinin dounun toz kondurulamayan airlerinden renecekleri ok ey vardr. "Baykal'dan Balkan'a Kadar" (1996) limin bu sahadaki yeni bir eseridir. Milliyetini seven limin bu kitabnda Trk yn grlyor. Eserin esas konusu, Trk dnyas, Trk birlii, Trk halklarnn kaderi, Trk halklarnn ortak edeb miras, Trk halklar birlii lksdr. "Baykaldan Balkana Kadar" R. Berdibay'n

bilig-6/Yaz97

153

Trkler, onlarn gemii ve bugn, gelecei hakkndaki dnceleridir.

aydnlk

Sovyet dneminde ou milliyeti aydnlarn Trk olarak sulanp, srgne urad, Pantrkist ideologlardan biri olan Gaspral'nn halklar aras dostluu gelitirmedeki emei iin Nobel dlne aday olmasna ramen "Halk Dman" olarak damgalanarak cezalandrlmas gibi ac olaylar hatrlyorum. Fakat imdi farkl bir zamandr. Eskiden smrgeciler, halklarn mill duygularn sndrp paralayarak tbi tutmay hedeflemiti. imdi ise, halklar arasnda dostluk ilikilerini gelitirip bar ve anlayla birarada yaamaktan baka kutsal lk yoktur. Bu, btn dnya halklarnn ulamak istedii gelecein aydnlk yoludur. R. Berdibay yeni kitabnda bu seviyeden grnebiliyor. Kitap "Kk Bir Karde", "Tarih Sayfalarn Aarsak" olmak zere iki blmden oluuyor. Birinci blmde Saka, Altayl, Uygur, Hakas, Tuva, zbek, Trkmen, Karakalpak, Tatar, Krm Tatarlar, Bakurt, Noay, Kumk, Karaay, Azerbaycan, Karaym halklar hakknda tarih, etnografik, edeb makaleler toplanmtr. Bu halklarn etin kaderi, medeniyeti ve edebiyat tantlr. Okurken, Asya'daki byk uluslardan birisi olan Trk halklarnn toz dumann karan smrgeciliin zararl politikasnn zulmne ve merhametsizliine acyacaksn. Huzurla yaayan btn bir halk birka saat iinde srgn edip, tarihini silen zalim smrge politikasyla inciniyorsun. Onlar iin kimlii belirsiz, soyunu, tarihini bilmeyen, milli deerleri olmayan mankurt insanlar "haline getirmek" hedeflenmiti. Eskiden beri belli olan, ama aka syleyemediimiz bu ac gerekleri heyecanla okuyoruz. Yazar smrge politikasnn sonucu olan "mangurtluk", ve "kzkamanlk" gibi olgulara ilm aklamalar getiriyor, ten kan dman: bunlarn, milliyet geliimi iin ok tehlikeli olduunu syleyerek uyaryor. lm, edeb ve gazetecilik slubuyla yazlan bu eserde yazarn gr keskindir: O, kk bir Trk halklarnn kk birliim tekrar tekrar hatrlatmaktadr. Bu amala tarih ve edeb bilgiler veriyor. Trk halklarnn tarihi bir, edebiyat ve

medeniyetinin ortak olduunu, sadece son yz yl iinde parala - ynet politikasnn etkisi neticesinde paralandmza ikna oluyoruz. "Trk halklarnn iinde asrlar boyunca anrag aykalmagan, irgesi taymagan", clmagan el Turkiya" satrlar cokuyla, heyecanla yazlmtr. Yazarn esas dnceleri " Birlikte" aka grlr. Kazak halknn gelimesi iin trl art gereklidir. Bunlar; Kazak halknn i btnl, Trk halklarnn birlii ve din temelidir. Bylece, lke ierisinde bunlar umursamazlktan, nemsemezlikten ortaya kabilecek tehlikeler hakknda uyaryor. R. Berdibay'n Trk halklar hakknda eserleri, onlarn edebiyatlarndaki ortak motiflerini renip aratrmay tlemekte, trl bask hareketleri neticesinde birbiriyle ilikileri kopan kk karde halklarn kltr ve manevi birliinin canlanmasna yardmc oluyor. Trk halklar edebiyatnn ortak tarihini yazmamza zemin hazrlyor. limin Trkoloji sahasndaki eserlerinden bahsedereken Trkoloji danma komitesinin yesi olarak alt yllarda ve "Sovyet Trkolojisi" dergisindeki almalarn da syleyebiliriz.. lkemizin ilim adamlar ve eserlerinin tantlmas iin byk katkda bulundu. R. Berdibay, Trk Halklar medeniyeti ve edebiyatnn nemli meseleleri konusunda dzenlenen uluslararas seviyedeki trl toplantlara katlarak, Kazakistan bilim adamm temsil etmiti. limin Trk Halklar Edebiyatn orjinalinden okuduunu sylememizde yarar vardr. Mesela Krgz, zbek, Trkmen, Azeri, Altay, Saha, Nogay, Karaay lehelerini okuyup anlayabiliyor. Bu lkelerdeki yaynlar daima takip ediyor. Bu lkelerdeki kltr, edebiyat ve ilim dnyasndaki haberleri Kazakistan'da lkemizdekini de d lkelerde tantm almalar yapyor. R. Berdibay, tannm bir gazeteci, tenkiti bir bilim adamdr. Bununla birlikte yksek okullara ders kitab yazan bir eitimci ve retmendir. Her biri iki kitaptan oluan ciltlik "Kazak Edebiyat Tarihi"nin nc cildini hazrlad; Moskova'da yaynlanan eitli milletlerden oluan "Sovyet Edebiyat Tarihi"nin "Kazak-Sovyet Ede-

bilig-6/Yaz97

154

biyat" ders kitabn yazd. 12 ciltten oluan, "KazakSovyet Ansiklopedisinin" drt cilt, Kazak SSR ksa ansiklopedisinin yazarlarndan biridir. Onun "KazakSovyet Edebiyat" (S. Kirabayev, M. Gabdulin'le birlikte) yazd "Yksek Okullar in devler" ders kitab yarmada birinci olmutu. O, uzun yllar boyunca El Frab Kazak Milli niversitesinde filologlara ders verdi. u anda Abay Almat Devlet niversitesi ve Ahmet Yesevi Kazak-Trk niversitesinde folklor dersi veriyor. Bamsz lkemizin vatansever genlerinin eitilmesinde byk katkda bulunmaktadr. Onlarca asistan ve aratrmaclara ilm danmanlk yapyor. Onlar, edebiyat bilimi sahasndaki almalar ile lkemizde tannm ahsiyetlerdendir. O, otuz yldan fazla bir zamandan beri, Almat ehrindeki Kazak edebiyat ve sanat Halk niversitesi'nin rektr olarak almaktadr. niversitenin almalar Cumhuriyetimizin bir ok dln kazanmtr. Edebiyatmz ve kltrmzn gelimesi ve milli bilincimizin olumasnda Halk niversitesi'nin katks byktr. Mesel, Kazak termeleri, kyleri El Frab gibi bilginlere, tarih edebiyatn kara sayfalan, Kazak dilinin kaderi, mill ideoloji, milli eitim gibi meseleler, burada ortaya konulup aydnla kavumutur. R. Berdibay, uzun yllar boyunca Kazakistan Yazarlar Birlii heyetinde alt. SSCB limler Akademisi Folklor Blmnn bakam, Culdz

Dergisinin yesi, Sovyet-Arap Dostluu Derneinin, Vatan Derneinin, Kazak-ran Derneinin, Uluslararas "Kazak Tili" derneinin yesidir. "Kazak Edebiyat" gazetesinde alt sralarda, hararetli toplum hayat bu gnlerde byk sosyal faaliyetlere ulat. O, halknn aydnlk gelecei iin yazar olarak da, aydn olarak da byk hizmetler veren milliyeti oullarmzdandr. Onun btn faaliyetleri bu hizmet dorultusundadr. O, bir yandan vatandalarnn boyunlarndaki tembellik gibi olumsuzluklar grp yksek sesle uyaryor, te yandan da halknn manev hazinesinden yceliin aydnlklarm grp neeleniyor. Kimlik aray yolundaki halknn yceliini tantmak abasyla bkmadan, usanmadan almaktadr. Her halk, dnya uygarlndaki yeri bakmndan deerlendirilir. Onun; halknn tarihinin derin katlarnda trl sebeplerle karanlkta kalan manevi hazinelerim aydnla kavuturup, halkn deerine dntreceine ve halkm yceltme yolunda byk almalar yapacana inanyoruz. limin estetik araynda alma gcnn yksek olduunu, iinde bulunduumuz yl iinde yaynlanan kitab ispatlyor. Gazeteci, eletirmen, aratrmac, folklorcu, Trkolog, eitimci, devlet adam, milliyeti aydn R. Berdibay hakknda burada sylediklerimiz, sylenmesi gerekenlerin sadece bir ksmdr.

bilig-6/Yaz97

155

AZERBAYCANLI YAZAR RIZA ZAK VE TRK EDEBYATI

Hseyin HAML Nahcvan Devlet . Trkiye Trke sine Aktaran: Seyfeddi BUNTRK

XX. yzyln balarnda yazan-yaratan Azerbaycan yazar Rza Zaki Letifbeyov iir, nesir ve tiyatro sayesinde birok eserin mellifi olarak tannmtr. Dialektik yaratclk yolunu semi olan bu yazarn edebi karakteri imdiye kadar aratrlmam, eserleri gnmz okuyucularna aktarlmamtr. Rza Zaki'nin doum ve lm tarihleri henz belli deildir. Aratrmalar gsteriyor ki, o, yzylmzn balarnda bir mddet Batum'da, sonra da Gence ve Bak'de retmenlik yapm, ayn zamanda bedii yaratclkla megul olmutur. 1907 ylnda onun "laveli Mhteser Hesap" adl ders kitab baslmtr. Eserleri "Menzumeyi Hicran" (1908), "Nacam Kz" (1911), "Talesz Gelin" (1911), "Eski Trkiye" (1912), "Hak Yerini Bulur" (1912), "Zavall Cavad" (1912), "Kerem ile Asl" (1913), "Korolu" (1913) vs'dir. Birinci Dnya Sava dneminde R. Zaki Osmanl kaknlarna yardm harekatna katlm, bu amala yaplan Hayriyecilik tedbirlerine itirak etmitir. 1916 ylndan sonra R. Zaki Azerbaycan' terk ederek, bir sre Kuzey Kafkasya'da yaam, matbuat ve tiyatro muhitleriyle iliki iinde olmutur. 1918-20 yllarnda faaliyet gstermi olan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ni alklayanlardan biri de R. Zaki olmutur. Zaki, bamsz cumhuriyetimizin olumas yolunda almtr. 1920 ylnda Bak'de yaam, Nisan aynn balarnda burada "Hrriyet" adl bir gazete karmtr. Yazarn sonraki hayat tam belli olmasa da baz kaynaklar onun somaki yllarda Kuzey Kafkasya ya da Krm'da yaadn gstermektedir. R. Z. Letifbeyov Azerbaycan sentimental edebiyatnn esas mimarlarndan birisi olmu, hassasiyetin hkm ile hareket eden bir sra merakl biimler yaratmtr. O, biimlerin gayb aleminin, hislerinin alp gsterilmesine daha ok nem vermitir. u dikkate deerdir ki, R. Zaki tm yaratcl boyunca Trkiye edebi-itimai muhitleriyle sk iliki iinde olmutur. Bu bakmdan birka hususu ayrca belirtmek gerekir. 1. Rza Zaki her eyden nce Azerbaycan Osmanl edebiyatnn zellikle milli ruhlu Trk airlerinin eserlerinin faal propagandaclarndan biri olmutur. zellikle, milli ruhlu Trk airi, ulu Atatrk'n "Milletimizin mbarek babas" diye adlandrd Mehmet Emin Yurdakul'un (1869-1944) sade dilde yazlarnn, Trklk fikirleri-

bilig-6/Yaz97

156

nin ifadesini tayan iirlerinin Azerbaycan'da yaynlanmasnda Rza Zaki'nin nemli rol olmutur. Bu bakmdan onun 1908 ylnda Gence'de bast "Menzumeyi-Hicran" kitab dikkate deerdir. Bu kitapta R. Zaki kendi eserleri ile birlikte baka airlerin, zellikle de M. E. Yurdakul'un iirlerine yer vermitir. Kitabn 12-18. Sayfalarnda Mehmet Emin'in "Anadoludan bir ses, yahut cenge giderken" iirinin ok byk merakla okunmas Trklk fikirlerinin Azerbaycan'da yaylmasnda nemli rol oynamtr.
Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur Sinem, zm ate ile doludur. nsan olan vatannn kuludur, Trk evlad, evde durmaz gidelim Yaradamn kitabn kaldrtmam slamlarn bayran aldrtmam Dmanlar vatanma saldrtmam Tanr evi biran olmaz gidelim

2. Rza Zaki Osmanl edebiyatnn bir dizi rneklerini Azerbaycan diline evirmi ve basmtr. zellikle, Osmanl Trkleri arasnda yaylm olan "Leyla ve Mecnun" adl halk destann R. Zaki Azerbaycan diline evirerek bir kitap halinde basmtr. Kitabn stne yle yazlmtr: "Leyla ve Mecnun". Trk dilinden Azerbaycan diline evrilmi yangl an roman. Mtercimi Rza Zaki bey. Neri Ziya Ktphanesi, sahibi M. ahmemmedov, Bak, "Bak" Gazetesi Basmevi. Kitabn stnde onun Neri yl gsterilmese de, 1910 yllarnda basld bilinmektedir. Kadim tarih malik "Leyla ve Mecnun" destan Osmanl Trklerinde yazya alnm varyantn Azeri Trke'sine evirip Bak'de basmakla Rza Zaki okuyuculara sentimental-romantik ruhta olan byk bir akane muhabbet macerasn armaan etmitir. 3. Rza Zaki Letitbeyov'un birok eser Osmanl Trklerinin ayr ayr eserlerinin etkisi altnda yazlmtr. 19. yzyln sonlar 20. yzyln balarnda Osmanl Trklerinin edebiyatnda sentimental ruhlu akane romanlar ve dramlar yazlm, byle eserler Azerbaycan edebiyatna da tesir etmitir. E. Sabri, E. Garib, A. Yusufzade, R. Zaki gibi Azerbaycanl sentimental yazarlarn eserlerinde de bu etki grlmtr. R. Zaki "Fedayi-Ak", "Zavall Cavad", "Talsz Gelin" ve dier eserleri bakmndan zellikle merak dour-

mutur. "Fedayi-Ak" romannda Yusuf ve Fatima uursuz, makam ak yankl bir dille yazya alnmtr. "Zavall Cavad" eseri de ayn ekildedir. Trk edebiyatnn etkisi altnda yazlm eserler 1912 ylnda basldktan sonra zamannn tannm tenkitisi Seyid Hseyin (Kazmolu) tarafndan tenkit edilmitir: Azerbaycan muhitine yabanc bir eser gibi deerlendirilmitir (KAZIMOLU; 1914,1913). Sylemek gerekir ki, R. Zaki matbuatta makale ile Seyid Hseyin'in tenkitine cevabn bildirmitir (ZAK; 1914). Dorudur, Rza Zaki'nin ad gsterilen eserlerinde zayf noktalar vardr. Fakat, unutulmamal ki, sentimental edebiyat iin seciyesi olan zelliklerin yanl ve serbestlii fikrinden ileri gelen baz tasvir ve biimleri Seyid Hseyin'in batan baa tenkit etmesini de tam olarak doru saymak yanl olur. R. Zaki'nin "Zavall Cavad" ve "Fedayi-Ak" adl eserlerinde Trk edebiyatnn tesiri genel olarak grlmektedir. Onun 1911 ylnda bastrd "Talesiz Gelin" eseri ise ba iktibasdr. Kitabn stnde yle bir not vardr: "Talesiz Gelin" drt perde iki blmden ibaret bir trajedidir. Konusu Osmanlcadan iktibas edilmitir." Bu eseri yazarken R. Zaki'nin Trk edebiyatndaki hangi eserden faydaland henz belli deildir. Gelecek aratrmalar bunu ortaya karacaktr. Grnd gibi Trk edebiyatnda muvafk bedii rnei sentimental"akane ruh R. Zaki'yi celp etmitir. "Talesiz Gelin" trajedisinin konusunu Osmanllardan alan R. Zaki onu gerektii kadar Azerbaycan halkna uyarlamtr. Hackend ve yer adlar olaylarn Gence ve evresinde getiinin iaretidir. Bu eserde Nazif bey isimli 25 yanda delikanl aydnn 14 yanda gzel vebaz hanmla nakam ak tasvir olunmutur. Nazif beyi seven hizmetkar kz Kadem dn gecesi vebaz hanm zehirleyip ldrr. Bunu gren Nazif bey kendini ldrr. Sevdii Nazif beyin lmnden sonra Kadem de kendisim ldrr. 4. R. Zaki'nin yaratclnda dorudan Trkiye hayatndan bahseden eserler de vardr. Genel olarak Trk-slam dnyasnn gemi hret ve azameti ve Trklerin asrn balarndaki ar durumundan doan kalp arsnn bedii ifadesi gibi meseleler Rza beyin yaratclnda nemli yer tutar. "Gemileri Arzu" iirinde yle der:

bilig-6/Yaz97

157

Ol zaman biz gerek yad eyleyerek, Hasta slam milletini ad eyleyerek. Harda kald ol terakki demleri, Dini-slamn ol ho hem demleri?

Trk slam memleketlerinin XX. yzyln balarndaki durumunu grp byle msralar yazan Rza Zaki "Eski Trkiye" dramm tamamen Trkiye hayatna hasretmitir. 1912 ylnda baslm olan bu eser perdelik trajedidir. nceden gstermeliyiz ki (bildirmeliyiz), XX. yzyln ilk on ylnda Azerbaycan'dan birok yazar Trkiye'de ba gsteren olaylarla ilgili eserler yazmlardr. Bunlarn arasnda dram tr eserler de az deildir. Asim Hac Abdrrehimzade'nin "Edirne muharebesi, yahut German kr Paa", Rehini Memmedzade'nin "Enver bey, yahut Kamil Paa Kabinesi", Memmedbar Aliyev'in "Kamil Paa ve Yeni Trkler", Cefer Cabbarl'nn "Edirne Fethi", "Trabls Muharebesi, yahut Yldz" eserleri ve birok dierleri. Rza Zaki'nin "Eski Trkiye" eseri de bu kabilden olup, Sultan Abdlhamit'in hakimiyeti .dneminde ba gsteren olaylardan bahseder. Eserin esas sureti Aslan bey adl gentir. Hadiselerin geliinden anlalyor ki, onun babas Mustafa bey Sultan Abdlhamit siyasetine, vatann Avrupa lkelerinin elinde oyuncak olmasna kar kt ve demokrasi taraftar olduu iin hapse atlyor. Sonra denizde boularak lyor. Aslan bey de babasnn yolunu srdryor. Osmanl Trklerinin milli bamszl, hukuk beraberlii ve insan haklar urunda halk mcadeleye arr. Aslan bey halkn gcne gvenir, bu gveni yksek olarak deerlendiriyor: "Yatr o Trk ki, ...vicdan ve namus denilen o deerli hislerden mahrumdur. Fakat o Trk aslan ki, milleti ve vatan yolunda cann ve maln her zaman vermeye hazrdr." Annesi Letife hanm, amcas Mehenmed bey Aslan beyi bu mcadeleden dndrmeye alsalar da bu mmkn olmuyor. Ajanlar tarafndan izlenen Aslan

bey amcas ile hapse atlyor ve idamna hkm veriliyor. Hapishanede o, hem fikri olan Yusuf beyle tanyor. Yusuf beyden de zgrlk sever bir gen olarak ve Namk Kemal'in "R'ya" eserini okumu eklinde bahsetmiler. Eserin sonucunda, Aslan bey idam gnn beklemeden hapishanede, "Elveda, ey feryadhane" diyerek, tabanca ile kendisini ldryor. Bylece, zgrlk aknn hayat, hainlerin fetvas ile lmle bitiyor. Burada bir noktaya mutlaka dikkat etmek gerekiyor. "Eski Trkiye" eserinde Gen Trkler hareketine bir o kadar rabet edilmektedir. Fakat, eserin amac her eyden nce, Trk halknn bamszlk, hukuk beraberlii ve demokrasi urunda mcadelesini gstermektedir. Bu anlamda, "Eski Trkiye" eseri gnmzde de Trk dnyasn ycelie, bamszla, Garp tesirine dmemeye, kendi milli erefini her eyden stn tutmaya aran deerli bir eserdir. Hi tesadfi deildir ki, Rza Zeki'nin bu eseri baslmadan nce 1911 ylndan balayarak birok ehirlerde sahneye koyulmutur. Azerbaycanl sanatlar Rza Zeki'nin "Eski Trkiye" dramn Bak, Salyan, Lenkeran, Zakatala ile Birge, Tiflis, revan, Suhun, Baasaray, Hocend vb ehirlerde de byk uurla sahneye koymulardr. 1915 ylnda zbek genleri bu eserin Nahcvan'da Azerbaycan dilinde sahneye konulmasn tekil etmilerdir. Temaalarn hakknda matbuat yksek fikirde olmutur (Bu dorultuda daha fazla bir ey sylemiyoruz). Grnd gibi, Trkiye hayatndan bahseden "Eski Trkiye" byk hret kazanmtr. Genellikle, Azerbaycan yazar Rza Zeki Letitov'un hayat ve yaratcl ayrca aratrlmaya deerdir. Bu hem de Azerbaycan-Trkiye belgelerinin renilmemi merak uyandran sayfalarnn ortaya kmasna imkan verecektir. Biz ilk olarak baz seciyeli noktalara dokunduk.

KAYNAKLAR KAZIMOLU, S. H. 1913 "Zavall Cavad" gbal Gazetesi, No: 425. 1914 "Fedayi -Ak", gbal Gazetesi, No: 729. ZEK, R.
1914 "Kazmolu Beraderime", gbal Gazetesi.

bilig-6/Yaz97

158

BYK TRK ASTRONOMU: ULU BEY

Tarih yaad dnemde deeri anlalamayan pek ok byk sima ile doludur. Bunlarn kimi bir bilim adam idi; kimi yazar, kimi siyaset adam. Tarih boyunca "deli" denilerek hapsedilenleri de oldu, "cad" denilerek yaklanlar da. Kimi de bir siyasi entrika kurban olarak ldrld. 15. yzylda yaam nemli bir Trk bilgini ve devlet adam olan Ulu Bey de bu simalardan biridir. O byk bir astronom ve matematiki idi. Ama en nemlisi o dneme kadar yaam olan belki de ilk hkmdar bilim adam idi. Ondan nceki dnemlerde yaam pek ok hkmdar bilime destek verse de Ulu Bey'in kendisi bilim alannda almtr. 55 yanda iken olu Abdl-Latif tarafndan ldrldnde arkasnda nemli astronomi bilgileri ile Semerkand Rasathanesini brakt. Rasathanesi olu tarafndan yktrldysa da hazrlad yldz katalogu yzyllar boyunca dnyaya k tuttu. Bu yazda Ulu Bey'in bilimsel kiilii ve yaptklar zerinde daha arlkl durulmutur. Yaad dnemin siyasi olaylarnn detaylarna fazla girilmemitir. te 15.yzyldan gnmze byk bir k olarak gelen byk Trk bilgini ve hkmdar Ulu Bey... Hayat hakknda dedesi Timur ve babas ahruh'tan daha az bilgiye sahip olduumuz Ulu Bey, Timur'un ran ve n Asya lkelerine yapt ikinci byk sefer srasnda 19 Cemaziylevvel 796 (22Mart 1394) tarihinde Sultaniye'de ahruh ve Gevher ad Aga'nn byk olu olarak dodu. Torunu doduu zaman Timur sava alanndayd. Timur'un ei Saray Mlk Hanm tarafndan Sultaniye'den gnderilen eli Timur'a Mardin'in teslim olduu gnden bir gn sonra ulat. Timur bu gzel haber zerine ehri talan etmedi, sava tazminat almad ve ehri halkna balad. Ulu Bey'in asl ad Muhammed Taragay'dr. Ancak dedesi Timur'un salnda bile Ulu Bey ad ile anlmaya balam ve asl ad olan Muhammed Taragay tamamen unutulmutur. Timur Devletinde Bey kelimesi byk bir unvan idi. Timur'un kendisine Bey denirdi. Ulu Bey unvan gibi yalnzca Timur'un tayabilecei bir unvann ahruh'un byk olu Muhammed

Llifer BALBEYOLU Astronom-Matematiki

bilig-6/Yaz97

159

Taragay'a verilmesinin ve bu adn ocuk yata asl adn yerine geme sebebi ile ilgili yeterli bilgimiz yok. Timur torunu Ulu Bey'i ok severdi. Gyaseddin Ali'nin aktardna gre, Timur ei saray Mlk Hanm ve torunu Ulu Bey'i Hindistan seferi srasnda Kabil'e kadar gtrm fakat 1398'de Hindistan'daki kt hava artlar nedeniyle Ulu Bey'i rahatszlanmamas iin Semerkand'a gnderirken sevdii torunundan ayrlmak istememiti. (DZER, Ulu Bey, 1989:25) Ulu Bey'in doduu yl iinde bir kardei daha olmutur. Annesinden Tuti Aga olarak sz edilen brahim ile ilgili Ulu Bey'den daha detayl bilgiler mevcuttur. Ulu Bey 10 yana geldikten sonra Semerkand civarndaki sarayda dzenlenen toplantlara katlmaya balad. 1404 ylnn sonbaharnda burada dzenlenen ziyafette in ve spanyol sefirleriyle tantrlan Ulu Bey baz zel merasimlerde de grev almtr. Yine ayn ylda Ulu Bey'de Timur'un yalar 9 ile 17 arasnda deien torunlar ile birlikte evlendirilmitir. Onun ilk einin amcazadesi Muhammed Sultan'n kz ,ge Begm (ge Biki) olduu biliniyor. Ulu Bey ve kardei ok kk yata evlendirildikleri iin dnden sonra Timur lnceye kadar retmenlerin gzetiminde kalmlardr. Timur 1404 ylnda Semerkand'a hareketinden nce snrda oluturulacak lkeleri ahruh'un kk oullarna vermeyi kararlatrr ve Ulu Bey''e Sayram, Takent, Apara ve in'e kadar uzanan tm Moalistan topraklarn verir. 18 ubat 1405'te Timur'un lmnden sonra 1409'a kadar devam eden savan bitiminde ahruh, Maverannehr genel valiliini Amir ah Melik'in gzetimi altnda Ulu Bey'e verir. Semerkand'n idaresi de an Melik'e verilmitir. Otrar'da bulunan eyh Nurettin ve Hisar'da bulunan Muhammed Cihangir'in vasisi, eyh Melik'in ykselmesini ekemediler. 1410 ylnda ah Melik ve Ulu Bey'e sava atlar. Semerkand'n batsnda bulunan Kzl-Rabat'ta zafer kazanan eyh Nurettin, ahruh'un geri dnd haberi zerine Semerkand'dan ayrlr. Bundan sonra ah Melik,

ah Nurettin'in zerine hcum etti ve baar salayamayarak tekrar Semerkand'dan ayrld. Fakat sava ahruh'un galibiyeti ile son buldu. ahruh ehri tekrar ah Melik'e teslim etti ve eyh Nurettin ldrld. Bylece ahruh ve Ulu Bey'in Maverannehr zerinde hkmranln tanmayan kimse kalmam oldu. Ulu Bey 1411-1447 dneminde Maverannehr'i ynetmitir. Bu dnemde dedesi Timur'un askeri icraatndan ok hakimi olduu blgenin refah, sanat ve kltrel hayat zerinde almtr. Onun dneminde bu blgeler daha stn sosyal ve kltrel bir hayat kazanmtr. Ulu Bey'in saray Harat'taki babasnn sarayndan olduka farkl idi. Babasnn sarayndaki yaam herhangi bir sade mslman'n yaam gibiydi. ahruh Cuma namazlarna yannda muhafzlar olmadan giderdi. Ancak onun bu tedbirsizlii 1427'de bir suikasta uramasna neden olmutu. ahruh tam bir mslman olarak davranmak isterdi. Haftann 4 gn (Pazartesi, Perembe, Cuma, Cumartesi) saraya hafzlar gelir, Kur'an- Kerim okunurdu. ahruh "Her yzyln banda bir din koruyucunun ortaya kt" hadisini kendisine gre yorumlam ve kendisini bu din koruyucularndan biri olarak grmtr. Bu nedenle dindar bir hkmdar olarak iki ve elence gibi tm dnyevi zevklere iddetle kar km ve yasaklamt. Harat'ta yasaklar takip etmek zere iki kii grevlendirilmiti. Bu kiiler evlerin iinde olanlara karma hakkna sahip deildiler. Fakat ehir erafnn evlerine girerek orada bulunan araplar dkp imha edebiliyorlard. Bu konu ile ilgili ilgin bir olay anlatlr: 1440 ylnda ahruh'un olu Cuki ve hafz Ala'd Devle'nin evinde arap olduuna dair bir ihbar gelir. Ancak grevliler buraya girmek istemezler. ahruh bunun zerine grevlilerle beraber giderek araplarn dklmesini salar. Herat'ta bu olaylar olurken Semerkand'da musiki sanatlarna ziyafetler dzenlenmekte ve elenceler yaplmaktayd. 15. yy.'n balarnda Takent'in zenginlerinden biri dzenledii ziyafete Semerkand'n mzisyen ve arkclarn davet etmitir. Bu durumda Semerkand'n eyhlislam'

bilig-6/Yaz97

160

Abdulmelik'in olu Abdulevvel'in halefi sameddin Ulu Bey'e arka kmlardr. Ayrca eyhlislam Abdlmelik ina ettirdii bir hamamn al iin dzenlenen merasime mzisyenleri de davet etmitir. Timur ve torunu Ulu Bey zamannda Semerkand dndaki saraylarda hkmdarlar elenceler dzenlerdi. Ulu Bey'in kk olu Abdulaziz'in snneti de bu saraylardan birinde yaplmtr. Halka ve erafa avlularda araplar sunulmutur. Durumu gren kat belediye bakam Seyit-Ak Ulu Bey'e karak "Sen Muhammed'in dinini mahv ile kafirlerin adetini ithaf ettin" demesi zerine sinirlenen Ulu Bey ona "Seyitlerin halefi ve ilim sahibi olmakla hret sahibisin, artk ihtiyarladn. Sen galiba ikence iinde lerek ehit olmak istiyorsun ve bunun iin kaba szler sylyorsun. Fakat ben senin arzunu yerine getirmeyeceim" demitir. Ulu Bey eriata pek ilgi gstermese de Kur'an- Kerim'i iyi bilen hatta Kur'an- Kerim'i yedi trl kraate gre ezbere okuyabilecek kadar deneyimli bir din bilgini idi. Her ne kadar arkclara ve elenceye deer veriyorsa da Buhara ve Semerkand ruhanilerine de deer veriyor ve onlarn tevecchn kazanmak istiyordu. Bu nedenle ilk yaptrd bina Buhara Medresesidir. Semerkand'da da yaptrd binalar arasnda dini olanlar n srada yer alr. Buhara ve Semerkand'da 15. yy.'dan ve ncesinden kalma binalar bugn kaybolmu olmalarna ramen Ulu Bey'in yaptrd tm medreseler ayakta kalmay baarmtr. Semerkand'daki Ulu Bey Medresesinin cephesinde yazl olan u szler ok anlamldr ve Ulu Bey'in eitime verdii nemi gsterir: "Bilgili olanlarn, olmayanlara fadl ve rhan (stn) olmas, onbeinci gecesinde kamer'in (Ay'n) dier dier yldzlara kar parlaklk fark kadardr." (DZER, Ulu Bey, 1989:32) Ulu Bey biri bilim adam, bir edip ve sanatkar olarak Semerkand' slam Uygarlnn merkezi haline getirmitir. O'nun dnemine kadar bilime ve sanata destek veren bir ok devlet adam olmusa da onun gibi bir bilim adam hkmdar yoktur. O'nun bilime olan ilgisinin ne zaman ve kim tarafndan balatld kesin olarak bilinmi-

yor. Ulu Bey'in ocukluk dneminde Meraga Rasathanesini gezmi olmasnn onu etkiledii sanlmaktadr. Ancak u da unutulmamaldr ki, Timur dneminde Semerkand'a bir ok bilim adam gelmi ve bu bilim adamlar Ulu Bey'in dneminde de bulunmulardr. ranl yazarlara gre, Eflatun'un bilgisine ve Feridun'un hametine sahip olan Ulu Bey en zor geometri problemlerini zebilen bir matematiki ve byk bir astronomdu. lk hocasnn dnemin Eflatun'u olarak kabul edilen Bursal Selahattin Musa bn Muhammed Kadzade-i Rumi olduu biliniyor. Ayrca Gyaseddin Cemid bn Mesut'ta Kean'dan arlarak Ulu Bey'le almtr. Gyaseddin Cemid, Ulu Bey'le almaya balamadan nce Karakoyunlu hkmdar skender iin astronomi aletlerini anlatan bir eser yazmtr. Cemid'in hazrlam olduu ziyc gnmze kadar gelememitir. Bu nedenle Ulu Bey'in ziyc'i ile arasndaki benzerlik ve farklar bilemiyoruz. lu Bey'in zamannda daha sonra Fatih Sultan Mehmed'in de hizmetine girmi olan Alaeddin bn Muhammed Kuu'nunda Semerkand'da olduu ve Ulu Bey ile alt biliniyor. Ulu Bey, Ali Kuu'yu ok sever ve olum diye hitap ederdi. O'nun astronomiye meraknn Ulu Bey ile olduu sanlmakla beraber Ali Kuu lnceye kadar astronomiyi brakmamtr. Ulu Bey ile Kadzade-i Rumi de Ali Kuu'nun hocas olmutur. Ali Kuu'nun onlardan izin almadan Kirman'a gitmesi Ulu Bey'i biraz kzdrmsa da tekrar Semerkand'a ani dn onu memnun etmi ve Ali Kuu'yu affetmitir. Fakat Ulu Bey Ali Kuu'ya; -Bana Kirman'dan ne hediye getirdin? diye sorar. Ali Kuu; -Bir risale getirdim. Bu almada Ay'n safhalarn hallettim. Bundan baka armaan sunmaya gcm yetmez, dediinde Ulu Bey: -Getir, nerede hata etmisin anlayalm emrini vermitir.

bilig-6/Yaz97

161

Buna biraz sinirlenen biraz da heyecanlanan Ali Kuu yazd Risalat hall el-ekal el-kamer adl eserim ayakta okuyarak Ulu Bey'in byk takdirini kazanmtr. Ali Kuu Kadzade-i Rumi'nin lmnden sonra da Semerkand Rasathanesinin bana getirilmitir. (DZER, Ali Kuu, 1988:4) Ulu Bey'in kurduu byk Semerkand Rasathanesi hakkndaki bilgiler Abdrrezzak, Babr ve Ulu Bey'in eserlerinde az da olsa bulunmaktadr. Babr eserinde Kuhuk tepesinde astronomi tablolarnn hazrlanmas iin gzlem aletlerinin bulunduu bir rasathanenin yapldm ve burada Ziyc-i Grgani adyla da bilinen Ziyc-i Ulu Bey'in hazrladn yazar. Khandmir de Ulu Bey'in Semerkand ehri yaknlarnda bir rasathanenin olduundan bahseder. Ancak mimarlar hakknda bilgi vermez. Ulu Bey'in yldz tablolarnn incelenmesi bu gzlemlerin 39 derece 37 dakika enleminde ve 99 derece 16 dakika boylamnda yapldn gsteriyor. Bu ise Semerkand yaknlarnda kurulmu rasathanenin varlnn en nemli kant olmutur. Ulu Bey'in Semerkand yaknlarnda ina ettirdii bu rasathane dnemin en modern rasathanelerindendir. Rasathanenin kuruluu srasnda Ulu Bey Meraga Rasathanesini rnek alktr. Rasathanenin iinde duyarl gzlem aletleri vard. Bunlardan biri aratrmalar srasnda kuadrant olduu sanlan ancak daha sonra bir fahri sekstant olduu anlalan alettir. Bu alet meridyen dorultusunda yerletirilmi ve yaklak 60 derecelik tuladan yaplm olan bir yayd. Bu yayn ap 40 metre civarnda idi. O dneme kadar bu kadar byk bir gzlem aleti yaplmamtr. Bu alet yardmyla Gne, Ay, gezegen ve yldzlarn ykseklikleri llebildii gibi nemli astronomi sabitleri de byk duyarllkla llebiliyordu. Bu sabitler arasnda yllk presesyon, tutulma dzleminin eilimi ve dnencel yl uzunluu da bulunuyordu. Bina tamamen yklm olduu iin alet hakknda daha detayl bilgi vermek zordur. Abdrrezzak ayrca rasathanede dokuz gk katnn derece, dakika,.saniye ve saniyenin onda birini gsteren, yedi gezegen ile yldzlar ieren gk kresinden de sz eder. *

M.S. 2. yy.'da yaam olan Batlamyus, Hipparchos'un 1022 yldz ieren katalogunu Almagest adl kitabnda vermitir. Bu katalogu inceleyen Ulu Bey baz hatalar olduunu farketmitir. Bunun zerine evresindeki bilim adamlar ile yeni gzlemler yapmaya balayan Ulu Bey "Ziyc-i Grgani", "Ziyc-i Cedidi Sultan" ya da "Ziyc-i Ulu Bey" adlar ile anlan yldz katolounu hazrlamtr. Bu eser hazrlanrken Batlamyus evren modeli rnek alnmtr. Yani yer merkezli evren modeli benimsenerek tm gk cisimlerinin yer etrafnda dnd kabul edilmitir. Ulu Bey'in Semerkand yaknlarnda kurmu olduu rasathanede yapt bu almalar onun tm dnyada n yapmasn salad. Katalogun hazrlanmas srasnda Ali Kuu'nun byk desteini gren Ulu Bey'in bu katalogu drt blmden olumaktadr. Katalogun giri blmnde bu eserin yazl nedenlerini syleyen Ulu Bey katoloun hazrlanmas srasnda yardmc olan bilim adamlarnn adlarn vermektedir. Ali Kuu Gyasddin Cemid, Kadzade-i Rumi bu eserin hazrlanmasnda nemli yardmlar olmu kiilerdir. Birinci blmde evredeki lkelerde kullanlan takvimler hakknda bilgiler vardr. Yunan, Hicri (Arap), Meliki yada Celali, ran, Uygur yada Htay takvimleri olan bu takvimlerin birbirlerine evrilmelerine ilikin hesaplar da bu blmde bulunuyordu. kinci blmde ise trigonometrik fonksiyonlar, ekliptik ve ekvatoryal koordinatlar, enlem ve boylamlarn tayini, meridyen dorultusunun tayini, gezegenleri yada iki yldz arasndaki uzaklklarn hesaplanmas ile ilgili astronomik tanmlar bulunuyordu. Eserin nc blmnd gezegenlerin ve gnein hareket teorileri ile tutulmalar ve baz astronomi konulan anlatlyordu. Drdnc blm ise astrolojiye ayrlmt. Ulu Bey'in ziyc-i'ni 1437 ylnda tamamlad kabul edilir. Ancak Ulu Bey 1449 ylna kadar Ziyc zerinde almaya devam etmitir. Semerkand Ulu Bey'in destekleriyle byk bir kltr ve bilim merkezi olmutu. eitli medreseler kuran Ulu Bey'in yannda ok sayda bilim adam vard. Bunlarn bir ksm medreseye dahil, bir ksm dahil deildi. Ayrca Ulu Bey'in

bilig-6/Yaz97

162

saray da bir kltr merkezi idi. Byk bir ktphaneye sahipti. Ancak bu ktphanenin kurulan rasathane binasnn iinde mi yoksa sarayda m olduu bilinmiyor. Ulu Bey bir devlet adam, astronom ve matematiki olmasnn dnda ava da merakl bir insand. Sultan Melikah gibi o da avda ldrd hayvanlarn listesini tutard. Ulu Bey edebiyatla da ilgilenirdi. Ancak ran edebiyat hakknda fazla bir bilgisi yoktu. Kardeleri brahim ve Baysungur ile edebiyat sohbetleri yapar ve zellikle ran airlerinden Nizami'yi ok takdir ederdi. Ayrca Rstem-i Hryani, Tahir-i Abiverdi ve smet-i Buhari gibi airlerin hamisi gibi olmutu. Tarih ve aratrma konularn ok seven Ulu Bey Ulus-i arba'a-i Cingizi adn tayan bir eser yazmt. Ne yazk ki, gnmzde kayp olan bu eser Cengiz hanedanndaki drt ulusun tarihini anlatmakta idi. Ulu Bey gayet adil bir hkmdar olarak tannrd. Babas ahruh eriatn hararetli bir taraftar olduundan merasime nem vermezdi. Bu nedenle ba emir saray ve askeri ileri kendi istedii gibi ynetirdi. Ulu Bey babasnn tersine saray ve askeri idare konularnda Mool geleneklerine ok balyd. O'nun dneminde arazi vergileri en aa seviyelere ekilerek iftilerin rahatlamas salanmtr. Ulu Bey tamga ad verilen sanat ve ticaret vergileri zerinde hassasiyetle dururdu. Tm slam aleminde (Maverannehr dahil) bu eit vergi eriata aykr saylsa da bu vergi toplanrd. Bu yazda Ulu Bey'in 1411-1447 dneminde yapt savalara ve siyasi icraatna hacim nedeniyle fazla yer verilmemitir. Fakat ailesi hakknda bilgi vererek o'nun lmne neden olan olu Abdl-Latif ve babasyla yapt savalar ve sonularn aktarmak gerekir. Ulu Bey mr boyunca be evlilik yapmtr. Ancak bunlardan tanesinin isimleri biliniyor. Birincisi onyedi yanda iken evlendirildii (1404) ge Begm (ge Biki) dr. ge Begm'den 1412 ylnda Habibe Sultan isminde bir kz olmu fakat ocuk 1414'te lmtr. 1419 ylnda da ge Begm lmtr. Ulu ..Bey'in ikinci ei Sultan Mahmut Han'n kz Ak-Sultan Henike'dir. Bu einden

boanan Ulu Bey'in ad bilinen son ei Halil Sultan'n kz Hsni Nigar Hanike'dir. Bu be einden baka ok sayda cariyesi olan Ulu Bey'in bu elerinden ve cariyelerinden yedi kz olmutur. Rukiye Sultan Harun'dan Ak-Ba ve Sultan Baht isimli iki kz, Byan Kkelta'tan Kutlu Trkan Aga adl kz domutur. Khandmir yazd eserde Ulu Bey'in kzlarndan ve annelerinden bahsederken, Ulu Bey'in oullarnn annelerinden sz etmez. Ulu Bey'in iki olu Abdullah ve Abdurrahman gen yata lmlerdir. Onun halefi olan ve ldrlmesine neden olan olu Abdul-Latif in doum tarihi bilinmemektedir. Abdullatif byk annesi Gevher ad Aga tarafndan Herat'ta yetitirilmitir. Bir ara kuzeni Ala ad Devle'ye gsterilen ilgiye kzan Abdl-Latif Semerkand'a babasnn sarayna gelse de Herat'a geri gnderilmitir. Abdl-Latif in bir kardei de Abdlaziz'dir. O aabeyinin tersine Semerkand'da yetitirilmitir. Her dnemde olduu gibi taht kavgas Ulu Bey'in yaad dnemde de olmutur. Ulu Bey'in annesi Gevher ad Aga devletin tm ynetimini ele almt. Onun istei Baysungur'un olu Ala ad Devle'yi veliaht olarak brakmakt. Ancak Ulu Bey'den ve Herat'ta bulunan Abdl-Latif den de ekiniyordu. ahruh ise Timur'un lm srasnda yanda bulunan olu Belh hakimi Muhammed Cuki'yi dnyordu. Bunu aka belirtmese bile olunun halefi olmas isteiydi. Ei Gevher ad Aga ise Muhammed Cuki'yi divan ilerine bile kartrmyordu. 1444 ylnda ahruh'un hastalanmas zerine onun leceini sanan Gevher ad Aga askeri komutanlardan Celaleddin Firuz ad' etkileyerek onun Ala ad Devle'ye biat etmesini salad. Fakat ahruh'un lmeyip iyilemesi tm planlar kartrd. Bu arada ayn yl (1444) Muhammed Cuki ld ve tahta geecek kii belirsizleti. Ala ad Devle bu belirsizlii kullanp tahta gemekten kand. 1446'da Baysungur'un gen olu Muhammed byk babasna isyan etti ve Hamedan ile sfehan' zapt etti. Bu arada iraz' da kuatt. Tm bunlar olurken Gevher ad,

bilig-6/Yaz97

163

Abdl-Latif ve ahrah savata, Ala ad Devle ise Herat'ta bulunuyordu. ahruh torunu ile girdii savata hi zorlanmad. Muhammed dalara kat. Timur mparatorluu bir karmaa iine girmiti. Ulu Bey de Ala ad Devle ile bir savaa girdi. Bu savan sonunda Ala ad Devle nce Meed'e daha sonra da Kuan'a kat. Kardei Babr'n yanna snd. Horasan seferi srasnda Ulu Bey ile olu Abdul-Latif arasndaki dmanlk ortaya kt. Amuderya'nn karlkl iki sahilinde kar karya gelen Ulu Bey ve Abdul-Latif yaklak ay bu durumda kaldlar. Abdl-Latif bu sava srasnda her zaman babasna kar stnd. Bir ara Ulu Bey Semerkand'daki baz olaylar dzeltmek iin Semerkand'a dnd. Sava alanna geri dnnde olunun zerine saldran Ulu Bey ile Abdl-Latifin ordular Semerkand yaknlarndaki Dimik'te 1449 Eyll ve Ekim aylarnda savatlar. Ulu Bey bu sava kaybetti. Semerkand' teslim ettii Miranah'a giden Ulu Bey'i burada bir srpriz bekliyordu. Miranah ona kalenin kaps amad. Bunun zerine olu Abdlaziz ve baz arkadalaryla ah Ruhiye, kalesine snmak isteyen Ulu Bey kale komutan Polatolu Memlk brahimin onlar Abdl-Latif e teslim edeceini anlaynca kendi arzusuyla oluna teslim oldu. Olu Abdl-Latif onu ldrmedi ancak elindeki tm yetkilerini ald. Bu arada Abdl-Latif babasn yok etme yollarn dnyordu. Daha nce Ulu Bey tarafndan ldrlen bir adamn olu olan Abbas, Abdl-Latif e yardm etti. Abdl-Latif eriata gre yaplmas gereken ne varsa yaplmasn istedi ve ruhani bilginlerden bir fetva hazrlamalarn istedi. Semerkand'in tm kadlar bu fetvay mhr lemesine karlk Kad Miskin bunu mhrlemedi. Ulu Bey tm bu planlardan habersiz oluna hacca gitmek istediini belirtmi ve hazrlklar yaplarak hac adaylar ve beraberindekilerle Semerkand'dan ayrlmt. Ancak onlara yetien bir haberci hazrlklarn tam yaplmadn belirterek yakn bir kyde durmalarn ve uurlama treninin yeniden yaplacan belirtti. Tm olacaklardan habersiz Ulu Bey kye geldiinde

elleri balanr ve diz ktrlerek Abbas tarafndan ba gvdesinden ayrlarak katledilir. (27 Ekim 1449) Mezarnda 10 Ramazan 853 yazmaktadr. Bir iktidar kavgas sonucunda byk bir bilim adam, bir hkmdar olu tarafndan katledilerek Trk tarihine kara bir sayfa olarak girmitir. Abdl-Latif babasn ldrmekle de kalmayarak onun kurduu byk astronomi merkezini Semerkand Rasathanesini yktrd. 15. yy.'da Avrupa'da balayan gelimeler denizcilii de etkilemi ve bunun sonucunda astronomi nemli bir meslek haline gelmiti. Bu dnemde yldzlarn konumlarnn doru olarak belirlenmesi denizcilerin ynlerini bulmas asndan byk nem tayordu. Avrupal bilim adamlar eski yldz kataloglarn dzenlemeye alrken Ulu Bey'in hazrlam olduu Ziyc-i'den haberdar oldular. Bu kataloun bir ok tercmesi yapld. zellikle ngiltere'de Oxford'da profesr olan John Greaves 1648 ylnda Ziyc'in bir blmn tercme etti ve "Quibus acceserunt, Insigniorum Aliguot Stellarum Longitudines, et Latitudines, Ex Astronomicis Observationibus Ulu Beigi, Tamerlani Magni Nepotis" ad ile yaynland. Yine ayn yl iinde bu eserden alnan corafya tablolar "Binae Tabulae Geogrophicae, una Hassir Eddini Persae, Altera Ulu Beii Tatari: Opera et Studio J. Gravli" ad ile yaymland.Bunlardan iki yl sonra 1650 de Londra'da ziyc'in birinci blm "Epockae celebiores, Astronomis, Historicis, Chronologis, Chataiorum, Syro Graeconum, Arabam, Persarum, Chorasmionum usitatae: Ex traditione Ulug Beigi" ad ile yaymland. Esere olan ihtiya nedeniyle kitabn ikinci basks yapld. 17 yl sonra 1665 de Thomas Hyde tarafndan Ulu Bey ziycinin Tajik ve Latince bir basm "Tabulae Long, ac Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulug Beigi" ad ile yaymland. O dnem iin bu yldz katalou ok nemli idi. nk Avrupa'da byle yldz kataloklar ok deerliydi ve nadir bulunuyordu.Hyde'n Oxford yaymndan 25 yl soma Jan Hevelius "Prodromus Astronomiae" (Astronomi Habercisi) adl kitabnda Ulu Bey'in tablolarna yeniden yer verdi. Bu kitapta Batlamyus, Tycho Brahe Riccoli, Prens Hesse ve

bilig-6/Yaz97

164

Hevelius'un kataloklar ile Ulu Bey'in katalou karlatrlmtr, Hevelius,Ulu Bey'e byk deer vermitir. Ona kitabnda kataloglarndan sz edilen dier be astronomla gsteren bir resimde yer vermitir. Bu resimde Ulu Bey Urania'nn sandaki ilk yere oturtulmu ve Ulu Bey'e byk hrmet gsterilmitir. Hevelius'un kitabnda yer alan bir baka resimde de Ulu Bey farkl dnemlerde yaamn onbir nemli astronomla beraber gsterilmitir. Ulu Bey'in katalogunun baslma ilemi Hevelius'dan sonrada devam etmitir. Flamsted 1725'de "Historia Coelestis" adl eserinde Bafiamyus,Tycho Brahe, Prens Hesse, Hevelius ve kendi hazrlad katalok ile beraber Ulu Bey katalogunu yaymlad. Bundan sonra 1767 ylnda Sfarpe ve 1843'de Brailly tarafndan da yaymland. Ayrca nemli Fransz arkiyat edillot

tarafndan "Ulu Bey'in Astronomi Tablolar" ad altnda bir yaym daha yapld. Ulu Bey katalogu 1437'de hazrlandktan sonra tm dnyaya eitli bilim adamlarnn tercmeleriyle yayld. Avrupa ve Asya ktphanelerinde on tane Ulu Bey ziycinin nshas bulunuyor. Bu eserin 15. yzyla ait Tajik dilinde yazlm bir nshas zbek Bilimler Akademisinde bulunuyor. Ulu Bey 15. Yzylda yaam ok byk bir Trk bilim adam idi. Kurduu rasathane ne yazk ki onun lmnden hemen sonra yklmsa da hazrlad katalok gnmze kadar gelmitir. Onun eitli siyasi entrikalarla olu Abdl-Latif tarafndan ldrtlmesi tarihimiz asndan byk bir talihsizliktir.

KAYNAKLAR BARTOLD W. 1990 DZER M. 1989 1989 Ali Kuu, Kltr ve Turizm Bakanl Ulu Bey, Kltr Bakanl SAYILI A 1960 The Observatory in slam TTK Ulu Beg ve Zaman, Kltr Bakanl DREYER 1953 A History of Astronomy from Thales to Kepler DOG P 1949 A Concise History of Astronomy

bilig-6/Yaz97

165

DI YAYINCILIIMIZ VE TRK DNYASI

Bugn yazl ve grntl yayn aralarnn milli snrlar dna oktan kt, bir bakma onlarn da "d yayn" kapsamna girdii grlmektedir. Yaynn, yapld lke snrlarn amasyla oluan d yaynclk, o devlet ve millet iin bir pencere; hatta kapdr. Bu pencereden dardan ieriye veya ieriden darya bakld gibi, bu kapdan dostluklara giri de vardr. Yaynlarda temel ilke olarak, o lkenin siyasi, iktisadi, stratejik ve kltrel tercihleri, grleri esas alnmakla beraber, dinleyici eilimleri erevesinde oluan mzik, magazin, aktalite ve spor gibi hususlara da yer verilmektedir. Trkiye'de ilk d yayn 8 Ocak 1937' de, 5 Kw. gcndeki Ankara Radyosu'ndan yaplmtr. Hatay meselesi zerine yaplan bu yaynda, Babakan smet nn'nn konuyla ilgili nutku, Arapa'ya evrilerek yaynlanmtr. Ayn nutuk, 9 Ocak 1937'de stanbul Radyosu'ndan da yaynlanmtr. Bu yaynlar zerine, Suriye, skenderun Sanca ve evresinde etkili olmas zerine stanbul Radyosu'ndan "Arapa Havadisler" yaynlanmaya balanmtr. Hatay meselesi bittikten sonra, bu yaynlara son verilmitir; ama, yaynlarn amacna ulamas, lkemizin her ynyle d dnyaya tantlmas gerektii lzumunu ortaya koymutur. Bundan sonraki gelimelerin seyri yle olmutur: 1936-1940 yllar arasnda Trkiye'de mevcut Ankara ve stanbul Radyolar, PTT. Genel Mdrl'ne balanmtr. Bu itibarla, d yaynlar da oraya baldr. 20 kw. ta karlan vericiyle Ortadou, Balkanlar ve Orta Avrupa'ya seslenilmektedir. 1940-1943 yllar, arasndaki devrede Trkiye radyolar, Matbuat Umum Mdrl idaresine verilmi ve tekilatlanma bakmndan biraz canllk kazanlmtr. Ankara Radyosu bnyesinde faaliyetine devam eden d yaynlar, "D Yaynlar eflii" haline gelmi, o yllarda sren II. Dnya Sava ile ilgili haber, yorum ve devlet politikas yaynlarn temeli olmutur. 1943-1949 yllar arasndaki 6.yllk srede, d yaynlarn tekilat iindeki yerine nemli bir deiiklik olduu sylenemez. Deien sadece d politikadr. Bir de, 100 kw'lk yeni vericiyle daha

Mehmet Akif ERBA Prodktr

bilig-6/Yaz97

166

geni alanlara yayn yapma yoluna gidilmitir. 1950'de balayan Kore Sava'na katlan Trk askerlerine bu vericiden yayn yaplmtr. Yine BM'e, NATO'ya giri ile balayan yeni d politikalar, yaynlarn esas olmutur. 1958-1963 yllar arasndaki dnemde Basn Yayn ve Turizm Bakanlna balanan Radyolarmzla beraber, d yaynlar da ynetim deitirmitir. 1963 Ocak aynda "Trkiye'nin Sesi" olarak yaynna balayan d yaynclk, 1967' de ube mdrl, 1972' de daire bakanl haline gelmi, halen bu statde hizmetini srdrmektedir. TRT. Genel Mdrl'nn her yl Ynetim Kurulu kararyla yrrle koyduu GENEL YAYIN PLANI vardr. imdi burada yer alan ifadelerle, Yurt Dna Yaplan Radyo Yaynlar'nn hem Trke, hem de yabanc dillere gre dzenlenmi amalarna bir bakalm: 1. Trke Yaynlarn Temel Amalar: a. Yurt dnda yaayan Trklerin, Trkiye ve Trk kltr ile balarnn devamn salama larna, eitim ve kltr dzeylerini ykseltmeleri ne, Trklk uurunu canl tutmalarna; dil, din, rf ve detlerini, birlik ve beraberliklerini muha faza etmelerine.... b. Trk kltrne ballklarnn yan sra, yabanc kltrleri, de dikkate alarak, bulunduklar lkeye uyum salamalarna.... C Trkiye'nin d ilikileri hakknda kamuoyunun bilgi edinmesine yardmc olmaktr. 2.Yabanc Dil Yaynlarnn Temel Amalar: a. Trk devleti ve Trk milleti hakknda dnyada olumlu bir kamuoyu oluturmak iin, Trkiye'nin siyas, sosyal, kltrel, ekonomik ve teknolojik alanlar ile eitim, salk ve turizmde kaydettii gelimelerin tantlmasna..... b. Devletimizin ynelik faaliyelerini, projeleri anlatmak, ilikilerini gelitirmeye taraf olduumuz nemli

Grld zere, gemii 60 yla yaklaan bir yayn srp gitmektedir. Bugn, Trke dnda 16 dilden yayn yaplmaktadr. Yeni devreye giren Emirler istasyonuyla anten ve k gc hayli ykselmitir. Genel Yayn Plannda gzel ama ve hedefler olmasna ramen gerek yle midir acaba? Gnl rahatlyla buna "evet" demek maalesef mmkn bulunmamaktadr. Programlarn muhteviyat, Trk kltr ve medeniyetini tantcdostluk ve kardelii pekitiricilii, epey tartlr haldedir. Yaynclkta nemli bir yer tutan haber unsuru nasl deerlendirilmektedir? O lke insanlarn verilenler ne lde ilgilendirmektedir? Trkiye ii olaylar yoksa, haber diye oralara m ulatrlmaktadr? Trkiye'nin her alandaki geleceinde nemli bir yer igal edecei hakknda phe bile bulunmayan Trk Dnyas hakknda ne yaplmaktadr? Mesel, nfuslar cidd rakamlara ulaan Trk topluluklarnn konutuklar ivelerden yayn yaplmas dnlmektemidir? Ayn zamanda "Ortak Dil" olumasna yardm iin yaplan bir ey var mdr? Btn bunlarn tesinde, hl "Bilinmeyen Asya" hviyetindeki ata yurtlarmza, acaba hangi bdireden geildikten sonra radyo yayn yaplmas olabilecektir? Saysn arttrabileceimiz pek ok soru, zihinlerimizde cevap aramakta, bazlar da yreklerimizi dalamaktadr. Trkiye d politikasnda eskiden grld kadaryla Hmanizm hkim... Hmanizm, herhalde tarihin bir ok devrinde bir devletin temel tercihi olmamtr. Belki bizdeki grnmyle olmamtr. nk, bizdeki hmanistler, kendi milletlerinden ok baka milletleri; hatta hayvanlar sevmilerdir. Hal byle olunca da, kendisini sevemeyenin bakasn sevmesini beklemek deil, dnmek dah zordur. ok eskilere gitmeye gerek yok. Yni hep yle ama, Trkiye dn olduu gibi, bugn de dnyann merkezi... Bugn de kilidi... Gl bir Trkiye, hem dnya siyasetinde sz sahibi olacak, hem g sahibi olacaktr. er glerin gyesi, bu gerei gz ard ettirerek, Trkiye'mizi zaafa uratmaktr. Bilerek veya bilmeyerek yaplan yanllar, ite bizi bu olumsuz sona ulatracaktr. Bu aziz vatan Allah milletimize ltfetmitir. yleyse, devletiyle beraber kadri kymetini bilmeli, her eyi deerlendirilmelidir.

c. Trkiye'nin dier lkelerle ekonomik ilikileri,pazarlar bulmas, karlkl yatrm an lamalarnn duyurulmas, Trk haftalar ve fuar larnn duyurulmasnda yardmc olmaktr."

bilig-6/Yaz97

167

imdi ele aldmz konu d yaynclk olduuna gre, bu alanda hedef kitleler olarak unsur bulunmaktadr. lki lke dnda u veya bu sebeple hayatn srdren Trkiye Cumhuriyeti vatandalar; ikincisi yabanclar; ncs de, bugn bir vk olarak Trkiye'nin karsna kan byk Trk lemidir. Bunlarla ilgili olarak ne yapldna bakmak istiyoruz: in gerei, yni ne yaplaca haritay nmze koyduumuzda zaten grlmektedir. ncelikle Trkiye, yaynlaryla nereye, kime, niin ve nasl ulaacana karar vermelidir. Vatandalarmz bakmndan meseleye baktmz vakit, bunlar nceleri Alamanclar'd. Bugn, kimileri "gurbetiler" diye adlandryorlar. Lkin, artk onlar "Bat Avrupa Trkleri" olmulardr. Ne emekliliini tamamlayp geri dneceklerdir, ne de o lkenin salad imknlar brakp geleceklerdir. Hakllardr da...Neredeyse 5 milyonu buldular. Evleri, iyerleri, eitim kurumlar var. Sadece Almanya'da 500 bin Trk ocuu okula gidiyor. ylesine cidd bir Trk varl olutu ki, 5 milyon bz Avrupa devletlerinin nfusundan daha fazla... imdi, byle bir potansiyele hangi kstaslara gre yayn yaplyor, dorusu merak konusu? Onlarn dertleri, ihtiyalar, beklentileri biliniyor mu? Bu alanda ciddi saylabilecek bir aratrma yapld m? Teessrle biliyoruz ki hayr... Hatta, yayn fiilen yrten personelin ne onlar, ne de yaadklar lkeyi tanmadklar da ac gereklerden... Tabii, bu haliyle yaplan bir yaynn takip edilmesi, beenilmesi beklenilmemelidir. Vatandalarmza ynelik olduu bilinen Trke yaynlarn asl nemle ele alnmas gereken bir baka taraf daha vardr: Muhteviyat... Bu yaynlarda hangi konulara arlk verilmektedir? Mill benliine bal, Trk olmaktan gurur duyan, Trkiye'yi her eyden ok seven, geleceinden mitli, yaama sevinciyle dolu nesiller yerine, yabanclam, milliyetinden utanan, vatan ve devletine hibir ba kalmam tipler grmek ne acdr? Bu karamsar, irkin ve azap verici tablonun olumasnn sebeplerini dnmek ve yllardr sregelen bo, faydasz, alt doldurulamayan programlar yaynlamaktan vazgeilmelidir. in bir baka cephesi daha vardr: Emperyalist devletlerin oltasna taklan solucanlardan bir ey olmayan hmanizm adna, Trkiye'deki mill kltr varlmz ve zenginliklerimiz yok sayl-

makta, programlarda yeterince yer verilmemektedir. Daha da vahimi, artk l, yaamayan ve Trk kltr ile ilgisi olmayan szde bir Anadolu Kltr oluturmaya allmaktadr. Roma, Bizans ve Helenistik eser ve deerler n plana karlmaya allmaktadr. Ho bunlar, Trkiye'nin kltr meseleleri arasndadr ama, vatan dnda yaamaya mecbur olan insanlarmza hi olmazsa farkl bir kltr ve yayn politikas izlenmemeli midir? Musik bilginlerine gre in ve Hind musiksinin bile temeli saylan Trk musiksi; kendine grelii (orijinalitesi), estetii ve meydana getirdii eserler ortada olan mimarmiz; dnyann byk mutfandan biri olan yemek kltrmz; sadece Trkiye'dekilerle bile Avrupa'nn toplamndan daha fazla ve zengin olan folklorumuz; klsik kavramnn dahi ifadede yetersiz kald muhteem szl ve yazl edebiyatmz; bizi tanyan btn yabanclarn ittifak ettikleri sevgi ve hogryle dopdolu i dnyamz; Allah'n ltfu zenginlik ve gzelliklerle bezeli aziz vatan corafyamz ve btn bunlarn sahibi gzel insanmz... te bitip tkenmez yayn kaynamz bunlar olmamal mdr? D yaynclmzda ele alacamz dier bir unsurda Trk dnyasdr, hi phesiz. imdi TRT'nin Genel Yayn Plan'nda bunlarla ilgili hedef ve ilkelere bir gz atalm: HEDEFLER: 1. Trkiye'nin her bakmdan tantlmasna, 2. eitli devletlerdeki Trk varlnn ve bugnk durumlarnn tantlmas, Trkiye'ye kar ilgilerinin gelitirilmesine, 3. Trk cumhuriyet ve topluluklarnn hem kendi aralarnda hem de Trkiye ile dil ve dnce birlii yaratc tedbirler, 4. 'Yeni dnya dzeninin' oluturulmasnda...btn insanla mal edilmeye allan fikirlerin her vesileyle ilenmesine, 5. "Kendi aralarnda iyi anlamalarna, kendi z deerlerini bulmalarna, lkemiz ve dnyadan srekli, salkl ve yeterli haber almalarna yardmc olunacaktr." lkeler bal altnda verilen esaslarda, bu programlarn yapm srasnda dikkate alnmas

bilig-6/Yaz97

168

gereken hususlar tavsiye edilmekte ve dorusu gzel eyler sylenmektedir. Peki, sylenilenler byledir de, olan nedir? Olan maalesef u: Eskiden, sebeplerini tartmay burada elbette gereksiz ve zamansz, zeminsiz bulduumuz mazeretlerle Trk Dnyas grmezden geliniyordu. Ama, artk grmezden gelmenin imkn kalmamtr. O byk dnyann bamsz devletleri ortaya kmtr, bamszlk adna yol alanlar, ba verenleri vardr. Bulunduklar, yaadklar vatanlarnda rahat olanlar, olmayanlar vardr. Trkiye'ye hepsinin bir ekilde bak vardr. Byk bir blm menfur bir rejimin ynetiminden kt. Bir ksm da, hi de ho olmayan artlarda, szde demokratik idarelerde yayorlar. Hatt, birbirlerine dman edilmi kardeler bile var. Bunlar iin bugne kadar hangi cidd yayn balatlmtr, diye soruyor insan. Cidd, ilm, seviyeli, aratrmaya dayal programlara bir an evvel balanlmaldr. Etrafmz ate emberidir. Bat Trakya, Kerkk, Kbrs, ran, Bulgaristan, Makedonya, Romanya, Grcistan ve Ermenistan'la ilgili neler hazrlanp yaynlanmtr? Sanyoruz, byk Atatrk'n zamannda yaplan ilk d yayn tecrbesi bize k tutacak mahiyettedir. NETCE VE TEKLFLER: Trkiye'den yurt dnda yaayan vatanda ve soydalarmza yaplan yaynlarn baarl olduu ve amaca hizmet ettii maalesef sylenilemez. Bununla herhangi bir kii veya kurumu sulamak yahut kk drmek gibi bir maksat da gdlmediini sylemek isterim. Bu bir zeletiridir. Eksiimizi, htmz, yanlmz grp dzeltmek hem akl, hem ilim, hem grev anlaymz gerei olmak icap eder. stelik baarnn yolu da budur. Soydalarmz dorudan muhatap alan birka szm olacak...Trkiye Trkl'nn sizlere ilgisi, bir menfaat zerine, bir art niyet zerine bina edilmemitir, edilmeyecektir de. Biz sizinle sadece kardelik duygularyla ilgileniyor, sizinle dertleniyor, sizinle seviniyoruz. Tabii ki, geliecek, glenecek,zengin ve mreffeh olacaz, bunu

istiyoruz. Ama, yabanclara dikkat etmek zorundasnz. Onlarn birok hesab var. stelik bunu en iyi sizler biliyorsunuz. Onlarla hi iliki kurmayn m diyoruz? Elbette ve kesinlikle hayr. Zaten byle bir ey sylemek abesle itigaldir. Bu sadece bir karde uyarsdr. imdi etrafnzda pervane olan o gelimi ekonomilerin sahipleri bir eyler pazarlamann ve zenginliklerinizi ucuza kapatmann telandadrlar Elbette bunu grmektesiniz. Tabii ki karar ve icra mevkiinde olanlarca dikkate alnmas midiyle bir iki teklifim var: Btn Trk Cumhuriyetlerinin birbirleriyle dorudan haber akn salayacak, bilgilenmeyi temin edecek bir "HABER AJANSI" kurulmas icap etmiyor mu? Niin birbirimizle ilgili haberleri hl yabanc (ve hatta, baz dman) ajanslardan almay srdryoruz? lkelerimizde gndemi oluturan ekonomik, siys ve kltrel gelimeleri birinci elden ve kendi gzmz, kendi kulamzla niin duyup grmyoruz? Bir dier teklifim de, (merkezi Ankara'da olabilir) Trk Cumhuriyetleri'nin hepsinden elemanlarnn grev yapaca "ORTAK RADYO TV. "kurulmasdr. Geri u anda, TRT'nin AVRASYA kanal vardr gibi dnlse de, o kurulmasn teklif ettiim tekilatn ekirdeini oluturabilir. Avrasya kanalnn yeterli ve verimli hizmet retmedii eklinde birok ikayet ortadadr. Ekonomik kaynakl, teknik kaynakl, idar kaynakl hatta, siyasi kaynakl sebepler ne srlebilir,baar azl iin. Ama, muhteviyata da bakmadan geilmemesini temenni etmekteyiz. Birbirlerini o kadar uzun zamandan beri grmeyen, hasret kardelerin yeniden bir araya gelmeleri , unuttuklar veya unutturulan ortak deerlerinin, paydalarnn paylalmasyla olacakt. Bu manada, yayn kurulularmzn byk grevi ve sorumluluu vardr. Radyo yayncl son devirde TV yaynclnn ciddi ve zellikli konumu asla ihmal edilmeden srdrlmeli, eksiklikler giderilmelidir. Bylelikle, Trk Dnyasnn dostluk, kardelik ve ibirliine giden kutlu yolda ehemmiyetli bir rol stlenmeli, grev almaldr.

bilig-6/Yaz97

169

TRK DNYASI ve SANAT ZERNE

Arslan KKYILDIZ TRT-Avrasya Program Yapmcs

eitli ilimlerin ortaya koyduklar bilgi ve belgelere gre Trkler dnyann en eski ve medeni milletlerinden biridir. Bugn medeniyetimizden bahsedilirken gz ard edilen Trk sanat konusuna genel bir bakta bulunmak istiyoruz. Kanaatimizce hangi millet sahip olduu eser ve abideleri aratrp, bulup,zerinde aratrmalar yapp bata kendi kamuoyu olmak zere dnya kamuoyuna gerektii ekilde takdim edebilirse o millet ilim, fikir ve sanat hayatm gelitirmeye balam demektir. Trk Dnyasnda bu almalarn yeterli olduu sylenemez. Trk milletinin yalnz sanat tarihi deil, neredeyse medeniyetinin her yn aratrlmaya, korunmaya, gelitirilmeye muhta durumdadr (Trk Dnyas Genlik Gnleri Kltr ve Sanat Komisyonu Raporu, 1996:42-44). Sahip olduumuz dnya gr, hakimiyet anlay, bizi yerinde duramaz, hareketli, durmadan yeni lkeler fetheden ve yeni kltrlerle tanan, zaman zaman kendi kltrn o kltrler zerinde hakim klmaya alan bir millet haline getirmitir. Atalarmz dnyann hemen btn corafyalarnda grlen varlklar dolaysyla bizlere ok zengin, ama ayn oranda iinden klmas g bir kltrel miras brakmlardr. Bu corafyalarda byk savalar tabii felaketler meydana gelmi, totaliter rejimlerin milletimizin eitli toplalklar zerinde yzyllarca sistemli olarak srdrlen asimilasyon ve kknden koparma almalar olmutur. Dil, alfabe ve gramerimiz zerinde son asrlarda yr rtlen politika ve basklar sonucu kltrn ilk basama olan anadilimizi iyi konuma ve yazma hassasiyetimizi kaybettiimiz sylenebilir (MUALLMOLU, 1995:6-11).Yine alfabe deiiklikleri Atilla lhan'n "dikey ve yatay kltrden koparlma" olarak zetledii tecrbe,fikir ve dncelerin dzenli aktarlmamasn, yani hafza kayplarn dourmutur. Hem gemiimizle, hem de komu ve akrabalarmzla, Trkelleri ile mnasebetlerimizi zayflatan bu kayplar yle etkili olmutur ki hafzamz glendirme konusunda yeterli iradeyi gstermede bile isteksizlik duymaktayz. Hafza kayplarna; iinde altyzbin kitap bulunan Badat Ktphanesinin Cengiz Han dneminde yok olmas, Bursa'daki Osmanl Arivinin yaklmas, son asr balarnda aznlklarn nfus bilgilerini yok etmek amacyla karlan yangnlarda yok olan arivlerimiz, Osmanl Ari-

bilig-6/Yaz97

170

vinin bir blmnn hurda niyetine Bulgaristan'a satlmas, Krm, Hive, Hokant Han Saraylar, cami medreseleri, trbelerindeki binlerce sanat eserlerinin yamalanmas gibi facialarn rnek verilmesi mmkndr. Batya karlan znik imleri, cami, trbe, medrese, mihrap, kap ve sslemeleri, yzlerce antika, paha biilmez kitap, hal ve kilimlerden mzeler, ktphaneler kurulmutur. Bu sanat eserleri koruma altnda olsalar dahi aratrp inceleyebileceimiz yaknlkta deildir. Binlerce mezar, kurnaz Avrupal ve Rus aratrmaclar veya hrszlar tarafndan kendi lkelerine, Ermitaj'a tamlardr1. Halen incelemeye almam binlerce sanat eserimiz ise hem kendi mzelerimizde, hem de yabanc mzelerde veya ahsi koleksiyonlarda ilgi bekliyor. Son asrlarda Ortodoks fanatizmi denilebilecek bir baka tehlikeyi de ska yaam bulunuyoruz. Bu Trk-slam eserlerinin iz brakmamacasna yok edilmesidir. Sadece Krm'da mevcut 1700 camiden bugne be tanesi kalabilmi, bunlarda byk lde zarar grmtr. Bulgaristan'da, Bosna'da, Azarbeycan'da igal edilen blgelerdeki eserler, mezar talarna varncaya kadar tahrip edilmitir11. Eski Sovyetler Birlii topraklarndaki onbinlerce dini eserin, yerlerinin tespitinde bile glk ekilmekte, kalan eserlerin restore edilebilmeleri iin, imkan,bilgi ve eleman bulunamamaktadr. Tamamen yok edilen bu eserlerle ilgili incelemeler iin seyyahlarn gravrleri ve resimler dnda elimizde hi bir materyal kalmamtr. Trk Dnyas Sanat ile ilgili bilgilere ulalmas iin gerekli olan derli toplu bir Trk Tarihi,Trk Felsefesi, Trk Dini Hayat gibi eserler henz yaynlanmam, Trk Tarih ve Etnografya haritalar izilememitir. Biyografi otobiyografi trleri de maalesef gelimediinden aratrmaclarn malzemeleri snrldr. Bu alanda yetitirdiimiz uzmanlarn yeterli olmadn, ounun almalarnda ynn batya dnmesi sonucu byk bir boluk olutuunu belirtmek gerekir. zetle, sebebi ne olursa olsun, sanatmz yeterince aratrlamam, sanat eserlerimiz tespit edilerek koruma altna alnamam, sanat tarihimiz yazlamamtr. Eitimin yetersizlii, ite ve dta sanatmzla ilgili kamuoyu yaratlamamas sonucu, bata halk el sanatlar olmak zere bir ok sanat dal yok olmu, bir ksm da yok olmak zeredir.

Milletlerin kendilerine has yksek sanat eserleri oluturabilmeleri, o sanat eserlerini meydana getirecek sanatlarn kendi dnemlerine kadar olan sanat ve kltr hayatlarm ok iyi kavrayp, zmseyip, kabiliyetleri orannda yeni sentezlere ulamalaryla mmkndr. te bu sebeple Trk Sanatnn en azndan tarihi kkleri, felsefi temelleri, geirdii evreler, oluturduu eserler, kulland malzeme biim, renk, slup ve muhtevann tespit edilmesi arttr. Bunun da mevcut eser ve abidelerin dnyann neresinde olursa olsun belgelenerek yaynlanm olmas gerekir. Henz artlar aratrlmam, zerinde hi durulmam ynlerinin ortaya konulmas iin aratrma gezilerinin tertiplenerek, yeni keiflerin yaplmasna imkan verilmelidir. Tabidir ki bu ilmi almalar yrtecek ehliyette bilim adamlar yetitirilmelidir. Geen asrda Trk Sanat ile ilgili almalar, bizim varlk-yokluk mcadelesi verdiimiz 19 ve 20. asr balarnda Avrupa'da hakim olan btn sanat eserlerinin kaynam Antik Yunan'a balama111 zihniyetiyle yrtldnden Akdeniz sanat tarzna uymayan eserler barbarlarn ilkel mahsulleri olarak grlmtr. Sonraki btn almalar genellikle bu hususu pekitirmek yahut bylesine mantksz kanaatleri rtmek eklinde gelimitir. Batl sanat tarihilerinde kendine has bir slubu, biimi, ekli, rengi, muhtevas olan Trk Sanat'nn hakknn teslim edilmesinden ok Arap, ran, Hind ve in sanatlarnn etkisinde kalm bir sanat olarak gsterme gayretlerine gnmzde de rastlanmaktadr. (STRZYGOWSK, GLCK) 1990 sonrasnda dnyada gelien olaylar, Trk Dnyas, Trkelleri veya Trkistan'n bu yeni duruma kar alaca tavrlar asndan nemli bir dnm noktas olmutur. Kendilerine ayr ayr milletler, rklar, diller, alfabeler, sanatlar ve edebiyatlar izafe edilen Trk topluluklar, Trk deil Trk halklar olduklarn grmeye balamlardr. Elbette bu gelimeler sanat alannda da olmutur. Her Trk topluluu sahip olduu sanat zenginliini tantma abasna girmitir. Tantlan bu eserlerdeki ortak ynler ortak tarih, dil ve millet uurunun gelimesine, pekimesine vesile olmaktadr. Ancak geni apl ilmi almalarla, yaynlarla desteklenmeyen bu almalar blgesel olmaktan teye gidememektedir.

bilig-6/Yaz97

171

Gnmzde Trk dnyas aydnlarnn ve sanat tarihilerinin nnde duran mesele kendi sanatlarnn kkn, yaylma, etkileme ve etkileme alanlarnn tespiti ve ortaya konulmasdr. Bu alanda Trk topluluklarndaki mevcut yaynlar, daha ok komnist rejimin "Siz barbarsnz, sizin sanatnz gebe sanatdr, ancak biz geldikten sonra sizin sanatnz geliebildi." artlandrmasn pekitirmek amacyla Sovyet dneminde yaplm almalardr. Gnmzde ise ok snrl ekonomik imknlar yaynlar yaplabilmekte, mzeler yeniden tanzim edilmekte, gzden uzak tutulan eser yeniden kamuoyuna mal edilmeye allmaktadr. Milli kaynak arayndaki kardelerim birazda bu sebeple ar titizlenerek Timur gibi cihangirler, Ulu Bek, Ali ir Nev, Ahmed Yesevi, Abay, Cambl Cabaev, Mahdum Kulu gibi abide ahsiyetler zerinde almalar yapmaktadrlar. Yine dnyann en byk destan olan Manas Destanmz bu dnemde yeniden ele alnm destandaki milli uur gndeme getirilmitir. Hatta Manas Destanndaki dier Trk topluluklaryla, Seluklu ve Osmanl Devletiyle mnasebetleri gn na kmtr. Hemen belirtmek gerekir ki Trkiye Cumhuriyeti Devleti de yllarca bat sanat eserlerine ve adamlarna gsterdii ilgiyi, bu sefer karde Trk topluluklarnn devlet, ilim,fikir ve sanat adamlarna evirerek, bu gayretlere gerek ilmi almalar, gerek yaynlar ve gerekse maddi adan desteklerle yardmc olmaya almaktadr. te asl meseleye burada geliyoruz; Gnmzden birka asr, belki de bin yl nce yaam ahsiyetlerin elimizdeki eserlerim basmak, yaymak ve zerinde aratrma yapmak ok nemlidir. Bu ekilde o kiilerin elimizde olmayan eserlerine ulama arzusuyla yeni almalar balatmak mmkn olabilecektir. Hatta Trk Dnyasnda gzden kam eserlerin bulunmas ve tantlmalar gelecek Trk Asrnn inas iin ok gereklidir. Ancak almalar bununla snrl kalmamaldr. ahsiyetler kadar onlarn oluturduu dier abidelerin ve sanat eserlerinin incelenmesi de nemlidir. Bilebildiimiz. Tespit edebildiimiz dnemlerden geriye doru giderek sanatmzn kklerini bulmamz, sahip olduumuz eserleri barbarlarn yapmadn,tarihin hibir dneminde barbarca bir tutum iinde olmadmz, gelecekte de byle bir tutum iinde olmayacamz ispatlamamz gerekiyor. Aksi takdirde dnya kamuoyu bir yandan Trklerin sanatndan olabildiince

istifade ederek onu smrmeye, bir yandan da barbar olduumuzu zihinlere aktarmaya devam edecektir. Bugn Sibirya'da bulunan sanat eserlerinin AsurBabil'den, dolaysyla Eski Yunanistan'dan ktm, bunun Pontus skilleri tarafndan Kuzey Asya'ya aktarldn dnen batl sanat tarihilerine, Avusturya'l Josef Strzygowski'nin "adr sanatnn en eski sanatlardan daha eski olduu, hatta dou devletleri sanatlanyla,daha sonraki Girit ve Yunan sanatlarnn klar zerinde tesiri olduu, bilhassa adr sanatnn hayatn zaruretlerinden doan, pratik bir fayda salayan bir sanat olduu, bir hkmdarn keyfine bal smarlama sanattan, kudret ve orijinallik bakmndan ok daha gl bir sanat olduu" eklindeki cevabm ilmi almalarn altnda verebilmek lazmdr. (STRZYGOWSK, GLCK, X) Mevcut bilgilere ok deiik bak alaryla yaklaabilen aratrmalara ihtiya vardr. Mesela Azerbaycan'da yaplan bir almada, hallarda kullanlan her renk bir nota olarak kabul edilmi ve her halnn mzik ifadesi bir trk olarak tespit edilmi, trkler de ayn yntemle renk ifadesine dntrlerek son derece gzel hallar elde edilebilecei anlalmtr. zellikle dayankl malzemelerin ok sonralar kullanlmaya baland Trk sanat aratrmalarnda bu almalar ok nemlidir. Trklerin gebe hayatlarnn yannda ehirler kurduklarm da biliyoruz. En az gebe hayattan kalan deri, maden ve hal sanat eserleri kadar, yerleik hayatlarndaki mimarilerinin ssleme sanat buluntularnn da incelenmesi gerekmektedir. Yine bu erevede Dou Trkistan'daki merep geleneinin, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan,Trkmenistan, Irak,Azerbaycan ve Anadolu'ya Sra Gezmesi, Krsba, Barana, Gezek, Keik, Araba, Herfeno, Arifane ve Yaren sohbetleri eklinde nasl ulatnn ele alnmas lzumludur. Trk aile; toplum ve devlet hayat zerinde kalc tesirler icra eden fu tr kurumlarn yabanc tesirleri uzaklatrmadaki roln de aklam olacaktr. Bir yandan mevcut sanat eserleri ile kii ve kurumlar titizlikle ele alnrken bir yandan da Rus ve batl aratrmaclarn bu konularla ilgili eserlerinin sratle dilimize kazandrlmas nem tamaktadr. Bu adan bakldnda yzdrt yl

bilig-6/Yaz97

172

gecikmeli olsa da Orhun kitabelerinin metninin baslmasnn ne kadar isabetli olduu grlecektir. Yeri gelmiken henz aratrlmam baka kitabelerin Moalistan'da 30-40 kadar,Tuva, Altay, Hakas, Buryat blgelerinde ise saysz ekilde aratrlmay bekledii sylenmelidir. Hi yoktan Orhun kitabelerinin tabiatn tahribinden korunmas iin stlerinin rtlmesi lazmdr. Trk sanat kvrak zekalara sahip, birka yabanc dil bilen, ilgili bilimlerden gdalanabilen ok geni corafya ve tarih iindeki maceramz zmsemi, konuyla ilgili tetkikleri incelemi, almalarnda son derece dikkatli aratrmaclara, onlar koruyan ve tevik eden idarecilere, sanatlarnda her trl engele ramen sebatkar ve alkan olan sanatkarlara ihtiya duyulmaktadr. Trkellerinin birbirleriyle olan sanat ilikileri zerinde de dnmek gerekiyor. Sanatn her alannda yetimi, son derece kabiliyetli bilim adamlarmz ve onlarn basl yahut hazrlayp bastramadklar eserleri mevcuttur. Ayn ekilde binlerce sanatkarmz kendisini tantmaya almaktadr. Dnya apnda ressam, mimar, heykeltra, mzisyenimiz paraszlktan, isizlikten bo oturmaktadr. Onlara i sipari eden eski devlet yoktur. Yardm alabilecekleri sanat kurulular da yetersizdir. Bilim adamlar alabilecekleri lke ve niversiteler, sanatlar da sergiler yapabilecekleri, konserler verebilecekleri, ideallerini gerekletirebilecekleri devletler aratrmakla megullerdir. Bir ksm srail, A.B.D. ve Avrupa lkelerine dolgun cretlerle g etmektedir. Trkiye'ye gelebilenler ise rgtl bir yardm ve destek grememektedir. Mzelerimiz talan edilmeye sanat eserlerimiz ve kitaplarmz karlmaya devam ediyor. Trkiye'de bilim ve sanat aleminin snrl da olsa ynlerini douya evirmesini, kendi kltr deerlerimize sahip kmaya almasn olumlu gelimeler olarak deerlendirmekle beraber yetersiz bulmaktayz. Sivil toplum rgtleri, ilim adamlar, sanatlar gzlerini Trk ellerine evirerek gerekletirmek istedikleri almalar Avrupa,Amerika yerine Trkistan corafyasnda yapmaldr. Sadece Kazakistan'da 90.000 yerde incelenmemi kmbetler, Ermitaj mzesinde henz almam kaplar vardrLV. Krm gibi

sanat eserlerinin toptan yok edildii blgelerde, yok edilen sanat eserlerini sadece hafzalarnda yaatabilen insanlarn yava yava gtn dnmeliyiz. Sanatlarmz Trkellerinde ok byk yanklar uyandrmaktadr. Trkiye'den bir grup sanatnn Takent'te yedi bin kiilik konser salonunda ayakta alklandklar hatrlanmaldr. Krgzis tan'da tarihi Bala Sagun ehrinde ayakta kalabilmi tek minarenin yannda kurulu kk mzenin suretcisi (ressam) Glnara Muhammet Cankz'nn szleri her zaman kulaklanmdadr; "Ben ok gzel tarihi resimler yapabilirim. Ancak, Karahanllarla ilgili olarak Krgzistan Ansiklopedisinde uydurma bilgilerle dolu yalnzca birtek paragraf var. Ne olur bana Karahanllarla ilgili varsa resimli kitap gnderin. Benim tuvalim, fram, boyam ve kadm yok. Bu malzemeler olursa tarihimizi okumak, dnmek ve canlandrmak istiyorum. "v Trk dnyas sanatlarnn bugn iinde bulunduu durum bana gre budur. Sanat eitim kurumlarmzn yetersizlii, yllarca bat medeniyetiyle har neir olmaktan kaynaklanan zayflklar, meselenin baka boyutlardr. Son olarak Trk dnyasnn sanatnn kklerinin tespiti, aratrlmas, gelitirilmesi, sanatlarnn teviki ile ilgili olarak yaplan zel bir almay duyurmak isterim: Ankara'da Birleik Trk Kltr ve Sanat Vakf ad altnda bir kuruluun almalar mevcuttur. Bu vakfn amalar arasnda yine Ankara'da Trk kltr ve sanatnn buluma noktas olarak deerlendirilebilecek Ankara Festivali yaplmas, Trk dnyas Mzesinin ve sanat bankasnn kurulmas,arkeolojik aratrmalar yaplmas, yardma muhta sanatlarn tevik ve dllendirilmesi, gelecek projelere destek olunmas gibi konular vardr. Bu ve benzeri kurulular gnmzde nemli ilevler kazanmlardr. Gelecek gzel gnlerden hi kimsenin kukusu yoktur. Dilde, fikirde, ite birlik kendiliinden geliecektir. nemli olan, bugnlerde, izan sahibi aydnlarmzn ve zellikle gelerimizin, karlarnda sra dalar gibi duran engin Trk kltr ve sanatna hizmet etmeye canla bala almalardr.

bilig-6/Yaz97

173

KAYNAKLAR .......................... 1996 VI. Trk Dnyas Genlik Gnleri, 16-22 Aus-tos1996 (UfaBakurdistan) Trk Yurdu Yaynlar, Ankara. MUALLMOLU, Nejat 1995 "Kltr, Kltrl nsan zerine" Bilge Dergisi, Yaz 1995, s.5

STRZYGOWSK, Josef HENRCH, Glck Eski Trk Sanat ve Avru pa'ya Etkisi, ev. A. Cemal Kprl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar

AIKLAMALAR

L. Ligeti Bilinmeyen Asya adl eserde Trkistan'dan Bat'ya karlan sandklar dolusu eserin adeta listesini vermektedir. 1 Do. Dr. nlen Demiralp'in hatrlatt gibi, Atinada drtyz yldan fazla hkm sren Osmanl Devleti hi bir esere dokunmad halde, bugn uygar denilen Yunanistan, Atina ve dier blgelerde Trk eserlerini tahrip etmeye devam etmektedir. m Avrupa Medeniyetinin temeli olarak kabul edilen Antik Yunan Sanat'nn Mezopotamya, Msr ve Anadolu zerinden geerek Yunanistan'a gittii sylenmektedir. Ayrca Prof. Dr. Samir Kazmolu'nun Devran adl romannda zetledii ilmi almalara gre Roma Medeniyeti, kaynan Roma ehrini kuran Etrsk'lerden, yani

Trklerden almtr. (Hoca zel sohbetimizin birinde Trk ilim aleminin gznden Etrsk'lerin karldm ifade etmitir ki, dikkate deer bir konudur.) Ayrca baknz Adile ayda Etrskler Trk m idi adl eseri TKAE Yaym (Eser Franszcaya da evrilmitir.) Bu eserde Etrsklerin Trk olduklar ilmi delillerle ispat edilmitir. v Kazakistan Kltr Bakannn ifadesine gre v 1993 ylnda Nevruz mnasebetiyle bulunduumuz Krgzistan'da tarihi Balasagun ehrinde ekimler yaparken tandmz bu sanat Bikek sanat enstitsnden mezun olmutur.

bilig-6/Yaz97

174

KIRGIZLARDA EVLLK VE ALE

Giri Krgz ailesi, baka toplumlardaki aileler gibi bir ok deiime uramtr. Toplumsal ilikilerin dzenlenmesi aile yapsn da deitirmitir. Krgz ailesinin kkeni eski ilkel aa gitmektedir ve onun temeli zerinde somaki kabileler ve Krgz kavmi ortaya kmtr. Ataerkil ilikilerinin uzun sre yaamasndan dolay Krgz toplumunda akraba ilikileri hakim duruma gelmitir. Akraba ilikileri dzeninde iki ayrm gze arpmaktadr (ABRAMZON, 1990). Baba tarafndan akrabalk, buna "atala" akrabalar denilir ve anne tarafndan akrabalk, buna "catnda" veya "gindikta" akrabalar denilir (ABRAMZON, 1946). (catn Krgzca'da rahim demektir, gindik ise gbek demektir.) Akrabaln esas eskiden beri baba tarafndan gelmektedir. Kamuoyunda resmi olarak bu akrabalk daha yasaldr, fakat gnlk hayatta ana akrabalarna daha fazla nem verilir. Dier bir deyile bu akrabalar daha yakn saylr. "Atalatan altoo bolono, eneleten ek bo" gibi Krgz atasz buna en iyi bir rnektir (Babadan alt akraba olacana anneden iki tene olsun). Bunlarn dnda nc akraba ilikileri evlilikten tremi nikah akrabaldr. Bu ilikilere "kuda-sk" denilir (Kuda dnr, sk kemik demektir). Akrabaln yaknlk kkenlerini belirtmek iin "karnda uruu" terimi kullanlr. (Karnda karde demektir. Karndan gelir. Uruk boy, soy, kabile anlamna gelir). Akrabalk sistemi evlenme kurallarna ok baldr. iftlerin evlenmesinden kabile iindeki kurallara uymak artt (KSLYAKOV, 1969; 8). Mesela bir erkein ayn kabilenin kzyla evlenebilmesi iin kzn ondan yedi babalk (en azndan 8) mesafede bulunmas artt. Fakat bu mesafe yasaklamalar kabilelere gre deiiyordu. Mesela "erik" kabilesinde drt babalk mesafede nikah yaplabiliyordu. Krgzlarda teyze ocuklar ile evlenme (ceen) ok yaygnd. Anne tarafndan kuzenler ve kz karde ocuklar arasndaki evlenmeler toplum tarafndan tevik edilirdi. Balk Paras le Evlenme (Kaln) Krgzlarda evlenme yaplabilmesi

Glniza AYNAKULOVA Gazi . Sos. Bi. Ens. Tarih B. Doktora rencisi

iin

bilig-6/Yaz97

175

"kaln" vermek en nemli kouldur. Eskiden kalnn ls ok byk olduundan toplumun baz tabakalar, yeterli hayvanlar veya maddi serveti olmadndan bu beraberlikten mahrum kalrlard. lmi aratrmalara gre, kalnn ortaya k zamanlarda kzn babasna ve ailesine deil, mensup olduu boya verilirdi. Sonradan daha dar akraba evresine ve babasna verilmeye balanmtr. Kaln ayn zamanda damadn bir tek babasndan deil, btn akraba grubundan toplanrd (Gelin alacak aileye bir sosyal yardm niteliinde).Sonra bu adet kabile soylular tarafndan dn vergisi durumuna getirilmitir. zellikle soylu gelinin akrabalarna dn hediyesi olarak sunulurdu. Buna misal olarak mehur "Manas" destanndan bir para alabiliriz:
.. .Krk oro geldi deyt Krk cz clk aydap geldi: "B nemeni clklar? Cakptn elge salgan sal Aydap gelgen kaln." (RADLOV, 1885; 95). Krk oro gelmi Krk yz at srp getirmi Bu hangi atlar? akp 'in ilden alan vergisi Krk oronn Kankey iin Srp getirdii kaln.

i...Bazen kaln para veya tahl olarak da verilirdi (Mesela iftiler iin). Kagarl Krgzlarda gm klesi (camb) olarak da verilirdi. Dar gelirli aileler iin hi hayvan olmayan "Cataklar" iin kaln demek ok ar gelirdi. Baz aileler dn harcamalarndan harap olurlard. Ancak yakn akrabalarnn yardm veya kaln demenin uzatlmas bu sonutan kurtarrd. Nikah anlama gnnden gelinin damadn ailesine tanma gnne kadar ki sre, bazen yllarca uzard. zellikle renperler, obanlar ve yersiz-malsz fakirler iin kaln ok ar gelirdi. Onlarn bazlar kaln parasn toplayamadndan ailesiz lrler veya uzun yllar boyunca ertelemek zorunda kalrlard. Karlkl olarak kzlara eyiz verilirdi. eyizin miktar kalndan az olurdu. Genelde kalna gre eyiz de deiirdi. yi gelirli anne-baba kzna bir tek elbise ve ev eyalar deil, adr ve kocasna varabilmesi iin at da verirlerdi. eyize "sep" veya "giyit" denilirdi. Evlendikten soma 1-3 sene iinde kzn "Eni'si" yani "l" verilirdi. "Eni" ile sep tamamlanm haline geliyordu. kisi beraber hemen hemen kaln'n.oranna yaklard. yi gelirli insanlarda giyit bol verilirdi. Enisiyle beraber bazen kaln bile aard. Giyit genelde eitli elbiselerden, ziynet eyalar hal, kee ve eyalarndan, eni ise hayvanlardan oluurdu. Kzn enisi giyitinden bir veya iki sene sonra kzn adrna gtrlrd. Fakat yukarda sylediimiz gibi maddi durumuna gre eni'nin oran da deiirdi. Durumu zayf olanlar eni'yi hi vermezlerdi. Bunlar kz iin gelen kaln genelde giyit iin harcarlard. Kaln ve giyit (veya sep) dnda iki taraf karlkl olarak bir miktar paray hediyeler iin harcarlard. Mesela: Kz istemeye geldiinde, damadn kz ziyaretinde ve btn dn merasimlerinde karlkl hediyeler verilirdi. Hediyelik harcamalarda yalnz baba tarafndan akrabalar deil, anne tarafndan akrabalar da bulunurdu. Ayn zamanda alnan hediyeler de bu akrabalar arasnda paylatrlrd. ESK EVLENME ETLER 1. Beik Kertme Krgzlarda henz domayan ocuklar evlendirme adeti ok yaygnd. Bu zaman anne-baba "Bel Kuda" olarak adlandrlrd. (Bel, bel; kuda,

Krgzlarda gebeliin uzun srmesi ve ataerkil ilikilerin kalntlarnn daha fazla olmas, bu eski adetlerin devam etmesine neden olmutur. Gnmzde bile Orta Asya lkelerinde kaln ile evlenme adetleri muhafaza edilmitir. Kalnn miktar, kz ve erkek taraflarnn moda ve sosyal durumuna balyd. Zengin tabakalar (bay ve manaplar) iin balk paras ok byk orana ykselirdi. Orta halli ve fakirlerinki birka tane hayvana kadar derdi. Anne ve baba kzlar iin zengin koca bulmaya alrlard, ama erkek ocuklar iin gzel olmasa da fakir kz bulmaya alrlard. nk onlar iin daha az kaln istenirdi. Kaln demeye bir tek damadn babas deil, onun akrabalar da katlrd. Ayn zamanda alman kaln da akrabalar arasnda paylalrd. Kaln olarak genelde hayvan verilirdi. Zengin gmenlerde bu hayvanlar dokuzlu halinde verilirdi. Mesela: 9 at, 9 inek, 9 koyun, 9 ke-

bilig-6/Yaz97

176

dnr demektir). Yani ocuk henz annesinin belindeyken kudalam oluyorlard, veya kk ocuklar henz beikteyken kudalayorlard. Bu srada kudalar "beik kudalar" oluyorlard. ki durumda da kaln veriliyordu. Fakat onun denmesi kz ,byyp, kocasnn evine tanncaya kadar uzatlrd. Kz ve olan reit olunca dn yaplrd. Mehur "Manas" destannda bu adet ok ak, gzel bir ekilde anlatlmtr. Destanda Manas Atgan hakimiyle "Bel kuda" oluyorlar. Belli bir zaman sonra "Manas erkek ocuklu oluyor (Semetey), tekisi de kz ocuklu oluyor /Ayrk). ocuklar nianlanyorlar ve sonra evleniyorlar. 2. Nianllarn Nikahtan nceki Grmeleri Evlenme dngsnn iinde Krgzlarda eskiden nianllarn nikahtan nceki grmeleri vard. Damadn nianls ile evlenmeden nce grmeleri (gy, veya gylp baru denilir) Krgzlarn gney blgesi hari, btn blgelerinde bu adet mevcuttu. Krgzlarn gney taraflar bu adeti kendi zellikleriyle yapyorlard. Gylp baru (gvey olarak varmak) evlenme geleneinin en eski kalntlarndand, fakat baz ekonomik sebeplerden dolay adet srdrlyordu. Bu grmeler genelde damadn kaln deme srecine rastlard. Gvey, kalnn tm miktarn demeyince gelini evine gtremezdi ve nikah hakkn ak kullanamazd. Kaln deme sresi, zellikle az gelirli tabaka iin ou zaman uzun sreye uzatlrd. Damat kaln yava yava, para para derdi. Bu adet aslnda evlilik hayatnn balangc saylr. Resmi olmayan bu evlilik hayat kamuoyunda tevik edilirdi. Nianllarn cinsi ilikileri yasal kabul edilirdi. Toplum ve dini geleneklere ters gelmiyordu. Zaten erkee nianl deil "gy" denilmesi (gvey, damat demektir), gylp bans'u (gveylik, damatlk yapmak) bu adetin kendi ad gsterdii gibi erkein kzn ailesi tarafndan kabul edildiine iarettir. Kzn kk kardeleri gveye cezde (enite) derler. Enite karsnn kk kz kardelerine "baldz" der ve kk erkek kardelerine "kayni", "kayn ini" der. Kzn annesi bu grmelerden haberdar oluyor, hatta bu grmelere yardmc oluyordu. Babasnn da bilgisi oluyor, fakat adete gre.bil-

memi gibi davranyordu. Ayn zamanda damat geleneklere gre "Kaynene" ve "Kaynatasna" kar kanmal, kendisini onlara gstermemelidir. Evlenme dngsnde imam nikahnn ortaya k Krgzlarda slamiyetin yayl ve evlenmenin dini onaylanmasyla alakaldr. Damatla kzn grmeleri kzn babasnn oturduu yerde oluyordu. lk grmeden soma damat artk ak ak gidip gelebiliyor. Yol her zaman aktr. Fakat kzn aile bykleriyle karlamama kural izlenmelidir. Evlilik Anlamasnn Baka eitleri 1. Evlilik anlamasnn daha baka bir eidi mbadele evliliidir, yani akrabalarn karlkl alveri yapmalardr. Bu mnasebette anne-babalar "Kay-kuda" oluyorlar (apraz dnrler demektir). Kay-apraz, makas demektir. Aileler kzlarn karlkl birbirlerine veriyorlar veya birisi kzn veriyor, alan kimse de kendi kz kardeini dnrn erkek kardeine veriyor...vs. 2. Kaln demeye maddi durumu hi uygun olmayan, yardn edebilecek kimsesi olmayan fakir renperler iin evlenmenin daha baka bir tr mevcuttur. Bu alarak deme anlamasdr. Erkek ocuu olmayan, erkek i gcne muhta olan birisi byle bir erkei evine alr, ondan sonra gvey yapard. Buna "g gy" denilirdi (g gvey demektir). ki- sene onlarla beraber yaayarak alrd ve kzn kalnn derdi. Bylece kz kendi evine gtrme hakkn kazanrd. 3. Evliliin daha baka bir eidi "Kz alakau"dur (kz karma). Bu eide eskiden az rastlanrd. Erkein kaln iin paras yeterli deil se ilk bata biraz derdi ve sonra kzla anlamaya vararak onu karrd. Bu srada erkein babas gidip kzn babasndan af dilemek zorunda kalrd. Bu af dilemeye "Aldna t" denilir. Elde edilen bartan sonra kzn annesi kar tarafa gider ve kznn eyizini teslim ederdi. Erkek "Karma yntemim" ancak erkein akrabalar nfuzlu kimselerse ve yardm edebileceklerine eminse kullanabilirdi. Erkek taraf kz istemede baarl olamamlarsa veya kzn anne-babas bu evlilie karlarsa bu yntemi kullanmak zorunda kal yorlard. Kzn zorla evine geri gtrlmesi, g vey ve akrabalar iin bir hakaret, rezalet saylrd.

bilig-6/Yaz97

177

Onun iin kz erkek tarafndan en etkili birisini evine yerletirilirdi. Genelde bu i iki tarafn bara gelmesiyle biterdi. Fakat bu olaylarda kalnn daha fazlas istenirdi. Karma yntemi ok az kullanlrd. nk bu, kavgalara kabileler aras arpmalara kadar varrd. Kabile dmanln yaratr ve bazen en kt sonularla tamamlanrd. Evlenme Trenleri Evlenme treninin ilk hareketi, erkek tarafnn kzn ailesine dnrclerini gndermeleri ve kz istemeleridir. Sonraki gveyin anne-babasnn ziyareti, niann resmi olarak yaplacann iaretidir. Niandan sonra iki taraf kalnn miktarn konuur ve anlama yaplrd. Kalnn bir ls denince yukardaki anlattmz "gyl" adeti, evlenme treninin bir paras olarak yerine getirilirdi. Bunun dnda nian ve dn arasndaki sre iinde (yani kalnn denmesi ve kzn eyizini hazrlama srelerini kapsayan dnem) aileler birbirlerine ziyarete giderler, karlkl hediyeler verirler ve dn ziyafetine hazrlk grrlerdi. Dn ziyafeti kzn babasnn oturduu yerde yaplrd. Dnden bir gn nce ve dn srasnda eitli trenler yaplrd. Dn bayramnda bir sr musiki, oyun ve elenceler yaplrd. Bunlarn bazlar unlardr: 1. Kz taraflar gveyden ve akrabalarndan eitli bahanelerle fdyelik hediyeler talep eder. 2. Misafirlere un serpilir veya st, yourt sratlr. 3. Damat tarafnn getirdii erzak sand soyulur. 4. Kudalarn getirdii hediyeler datlr ve kzn anne-babasndan razl, hayrlk duas istenir. Bunun iin dokuz yemek eidini, elbiseler ve ziynet eyalarn getirirlerdi. 5. At yarlar yaplrd. 6. At stnde gre ve yayla greleri, 7. Ulak oyunu (at zerinde olak ekime oyunu), 8. Genlerle oyunu yaplrd. 9. Damadn gelini grmesi treni yaplr. 10. Damada yeni kyafetler giydirilir. 11. Damatla gelini simgesel olarak balarlar. 12. Damatla gelinin yere mhlanm kementi ekme yarlar yaplr. Bu oyuna "Tk talau" denilir (Dek, yorgan dala). 13. iftler iin zel dn adr kurulur ve dn yata hazrlanr. 14. slami nikah yaplr. 15. eyiz gsterisi olur ve damat taraf eyizi gzden geirirler. 16. Kzn annesi ve akrabalar ile vedalamas yaplr.

Btn bu merasimler, gelinin damadn ailesine tanmas ile bitiriyordu. Fakat misafirler gittikten sonra damat resmi olarak kaynpederinin evinde, aylnda kalrd (5-15 gn) ve bundan sonra gelini gtrrd. Baz kabilelerde kz kendi ailesinde 5-6 aya kadar kalrd. Damat bu sre iinde gidip gelir, onunla beraber kalrd. Gelin kocasnn ailesine geldiinde damat tarafndan yaplan ilk tren, gelini tantrmaktr. Buna "gelini otko girgiz" denilir. Gelinle damad btn akrabalar misafir ederler ve tanrlar. Bundan sonra kaynene ve kaynatas gelinin enisini verirler. Yani geline ait olan payn, ayr bir aile kurabilmeleri iin lazm olan eyalar verilir. Geline ""kl ana" ve "kl ata" tayin ederler. "kl apa, ata" damadn kynden bir ailenin geline ikinci anne-babas olarak verilmesidir. Gelin belli bir dnem sonra kendi ailesine ziyarete gider ve bu da evlilik treninin sonu olur. Ziyaret birden aya kadar devam eder. Dnerken babas, kzna "eni" olarak hayvan veya eya verirdi. Aile eitleri, Yapm ve Says Krgzistan'da 1920 yllarnda yaplan ilmi etnografik aratrmalara gre, XIX. yzyl sonuna doru ve XX. yzyl balarna kadar iki aile eidi mevcuttu. Bunlar: Anne-baba ve kk ocuklardan oluan kk aileler ve 50-100 insandan oluan byk aileler "on y" idi. Yal "aksakallarn" aratrclara gre Krgzlarn Rusya'nn bnyesine iltihak edilmesinden nce ve bu dnemlerde "on y" Krgzlarn tipik ailesindenmi. Bu byk ailelerin bnyesini anlatmak iin kayt edilen etnografik malzemelerden birer rnek alalm. Bunlardan biri "Monoldor" kabilesinin "Baki" boyuna mensup Canbekov'un ailesi iyi bir rnektir. Aile aadaki ahslardan ibaretti: 1. Aile reisi ve onun drt kars, 2. Drt olu ve gelini, 3. Sekiz torunu, 4. Canbekin kk erkek kardei ve iki kars, 5. Drt olu ve be kz, 6. Drt gelini ve alt torunu.

bilig-6/Yaz97

178

Bunlarn dnda ailenin alt iisi de aile mensuplarndan saylyorlarm. Yani Canibekov'un ailesi nesle ait 48 kiiden oluuyordu. Ekonomik durumuna gre, iyi gelirli tabaka mensuplarndan denilebilir. Onun 2000 koyunu, 600 ksra, 60 byk ba hayvan ve 30 devesi varm. "oro" kabilesinin "Kokogz" boyuna mensup Botogarin ailesi: 1 Aile ba ve kars, 2. Be olu ve kz, 3. Yedi gelini, 4. Yedi torunu, 5. Torunun kars ve olu, 6. Akrabalarndan dul kadn, 7. Onun iki ocuu, 8. Sekiz iisinden ibaretti. Botogar'n ailesi 37 kiiden oluup drdnc nesilden de birisi vardr. Ailenin serveti: 1000 koyun, 500 ksrak, 30 deve ve 30 byk ba hayvandan ibaretti. Toktonazar'n ailesi 15 kiiden ibaretti: 1. Kendisi ve iki kars, 2. Alt olu ve iki kz, 3. gelini ve bir torunu. En byk olu mannazar 42 yandayd ve en kk ocuu 5 yandayd. mannazar'n haricinde oullarnn hepsi babasyla yayordu. Ailenin genel serveti: 150 koyun, 20 ksrak, 10 byk ba hayvan ve 2 deve. Ailenin hayvanlar ve hazinesi ortakt. Bunlann banda aile reisi duruyordu. Her eye aile bas komuta ediyor ve onun sz bir yasa gibiydi. Byk aile yapsn renmek iin yukarda saylan ailelerin birini rnek olarak alalm. Toktonazar'n Ailesi: Btn ekonomik hayat ve aile ileri Toktonazar'a aitti. Oullarndan en akll ve gelimi birisi, Abdrasul onun yardmcsyd. Abdrasul bir tek babasnn yardmcs deil, aile ilerinin dnda cemaatn toplantlarnda ailenin adna konuup kendisi karar verebiliyordu. Halbuki Abdrasul, Toktonazar'n byk olu deildi. Ailenin karar verecei durumlarda btn aile mensuplar Abdrasul'un talimatlarna uyarlard. manazar, Toktonazar'n byk olu idi, kendi ailesi ile (kk ailesiyle) babasndan ayr yayordu. Fakat byk oul olduu iin bu stnl kullanarak gerekli durumlarda aile ii sorunlarn yal babas ve kardei Abdrasul ile konuup, tartabilirdi. Mevsimlere gre hayvan srsyle ya baharlk yaylalarda (bks) ya yazlk

(cayloc), ya da sonbahar (gzd) yaylalarnda bulunurlard. Kn uzak yaylaya (Otor, ktoo) giderdi. mannazar, byk olu olmasna ramen Abdrasul kadar akll ve zeki olmadndan, babasnn yardmcs olamamtr. Toktonazar'n dier oullar evdeki erkek ilerini yaparlard. Mesela; odun hazrlama, tarla ileri, sulama, rn toplama, kuru ot hazrlama vs. Toktonazar, oullarna ve ailenin kadnlarna talimatlar verirdi. Mlkiyet alm satma ileri, erzak temin etme ileri, ocuklar evlendirme gibi sorunlar aile reisinin karar altndayd. Adetlere gre aile bas, baka btn dier aile mensuplarn azarlayabilir, hatta ceza bile verebilirdi. Onun emrini yerine getirmedii veya ona kar kt iin her ahs aile mensupluundan karabilirdi. Babasnn sznden kan oul, kck pay ile aileden atlabilirdi. Toktonazar'n birinci kars ("baybie" denilir) ev ilerine bakanlk yapard. Gelinlerine ve kzlarna talimat verirdi. Onlara dokuma, diki, nak ilerini, yemek piirmeyi retirdi. Yemee erzak baybie verirdi. Misafir karlamak ve arlamak, onlara zel yemek hazrlamak onun ynetimi altnda idi. Baybie'nin daha nemli bir grevi, kzlarn ve gelinlerin ahlakn kontrol altna almak, onlara terbiye ve nasihat vermekti. Baybie btn aile kadnlarn ve kocasnn ikinci karsn bile (Baybie'den sonraki kanlara "Tokol" denilir) azarlayabilirdi. Tokol her zaman baybienin tabiiyetindeydi. Ailede baybie ok byk bir nfuza sahipti. Baybie bir tek aile reisine boyun eerdi. Btn ev ilerini gelinler ve kzlar yapard. Ailenin i yaps ve yelerinin ilikileri, ailenin adetlerinden daha iyi belli olur. Mesela mensuplar skca belirlenmi olan kendi yerlerine otururlard. Bu kurallar kkten retilirdi ve icabnda bu kurallara kendiliinden uyulurdu. Kurallar fakir ve zengin ailelerde hi kusursuz srdrlrd. Geleneklere gre, giriin karsndaki en erefli yere (ona "Tr" denilir) reis otururdu. Onun sol tarafnda baybie otururdu. kinci kars yani tokol, kapya yakn yerde, kazann yannda otururdu. Baybienin yannda kzlar, onlardan sonra kocalarnn ya sralarna gre gelinler otururlar-

bilig-6/Yaz97

179

di. Toktonazar'n sa tarafnda yalarna gre oullar otururlard. Kazann hemen yannda Toktonazar'n en kk gelini otururdu. Gelin tokolun gzleri altnda kazandaki yemei karrd. Yemek belli merasimler ve kurallarn uygulanmasyla paylatrlrd. Misafirler geldii zaman bu dzem bozulurdu, ama byklk sralamas her zaman muhafaza edilirdi. Misafirlerin byne aile reisi kendi yerini verirdi. Geri kalan misafirler Tr'n sa tarafna yerletirilirdi. Reis ve kars misafirlerin sol tarafna otururlard. Kzlar ise giriin sa kesine yerleirlerdi. Bu ke erefli yerlerden saylr, nk bu yerde btn yorganlar katlanp koyulurdu. Ona "Cktun brcu" yorgan kesi denilirdi. Kzlardan sonra srayla dier aile mensuplar otururlard. Mlkiyet sahibi phesiz aile reisi idi. Onun onay olmadan hi kimse mlkiyetin kck parasna bile tasarruf edemezdi. Aile reisi ld srada yerine byk olu geerdi. Fakat byk olu uygun, layk deilse, onun yerine oullarndan en aklls ve en uygunu geerdi. Buna gre Toktonazar'n yerine Abdrasul geecekti. "Kk kardein dzeni daha iyi biliyorsa onu aabey yerine kabul et", gibi Krgz atasz buna iyi bir rnektir. Ev sahibi hayattayken mlkiyet bltrme sorunu ortaya karsa reis, her oluna kendi paylarn ayrrd. Eer mlkiyet bltrme reisten sonra oluyorsa genelde taksimat soy asilleri veya manaplar yaparlard. Bu durumda mlkiyetin byk parasn byk oluna verirlerdi ve dier oullarnn byklk srasna gre paylan verilirdi. Eer aile reisini dul kars (anneleri) hayatta ise en kk olunun pay dierlerine nispeten daha byk olurdu. nk anne, adetlere gre en kk erkek ocukla kalrd. Her ocuk iin zel bir mlkiyet blme kurallar yoktu. Kzlar mlkiyete sahip olamazlard. Aksine kendileri, aabeyleri iin gelirli bir kaynakt. "Kz ocuu krk attr" deyimi iyi rneklerden olur. Kz evlendikten iki- sene sonra aabeyleri ona "enisini" verirlerdi, fakat vermek zorunda da deillerdi.

Yukarda anlatlan aile yaps ve gelenekler XX. yzyl bana doru bozulmaya balamtr. XX. yzyln yirmilerindeki tam yerleik hayata gei srecinden sonra, baz kalntlar hari kaybolmutur. N. H. Kalemin, S.M. Abramzon gibi alimlerin ilmi aratrma sonularna gre, bu byk ailelerin bozulmaya balama sebepleri unlardr: 1. arlk Rusya'nn bnyesine iltihak edildikten sonra sk rejimlerden dolay kabileler arasndaki i mcadelelere, aknlara ve yamacla son verilmesi. 2. arlk Rusya'nn tam smrgecilik siyaseti. 3. 1916 ylnda Krgz ve dier Orta Asya milletlerinin arlk Rusya'ya kar kan milli isyanndan sonra arkasndan dzenlenen Rus cezalandrma seferi ve tedbirlerinin ac sonularndan dolay toplumun yoksullamas ve harap edilmesi. 4. Meta-para ilikilerinin hzlanyla ortaya kan zel mlkiyet muameleleri. Anlattmz byk aileler, kk Krgz ai leleriyle ayn srada yayordu. Yukarda kullan lan "on y"-byk ev, "on Kazan"-byk Ka zan terimlerinin anlam, bir evde yaayan aile mensuplarm deil, baba evinden ayrlan kendi ailesine sahip olan oullarn "Baba evini" ifade etmektedir. Aile resinin lmnden sonra baybienin kk oluyla yaad eve "on y" denilirdi. Yani ocuklarn doduu ve yetiip byd evi ifade etmektedir. Krgz gelenekle rine gre, oul, evlendikten sonra 1-2 sene iinde evden ayrlrd. Fakat btn ocuklar byk evde toplanr, beraber yemek yerlerdi. Onlarn kendi adrlar baba evinin etrafnda, yani "on ye" yakn mesafede bulunurdu. Beraber ortak mlki yete sahip olurlard. Bu byk ailelerin ekonomik durumu kk ailelerden daha iyi oluyordu. Aile banda tabi olarak ailenin babas bulunurdu. te bu ailelere "on aile" denilirdi. Gnmzdeki Krgzlarn, btn Trk kavimlerinde yaygn olan anne-babaya ballk, scaklk, byklere olan sayg ve hrmetin kkeni, eski gebe hayattan kalan dedelerimizden gelen adetlerden kaynak lanmaktadr, dersek yanl olmaz.

bilig-6/Yaz97

180

TRK RF ve ADETLERINE GRE SOSYAL YARDIM KURUMLARI

Eski Trk Topluluklarnda mahalli artlara ve rf, adete gre yardm kurumlar domutur. Genellikle kendi muhitlerinin idari hkmlerine bal kalan Trkler, gnlk hayat ynetimlerini ister istemez yaadklar hayatn sosyal kaidelerine uydurmak zorunda kalmlardr. ok basit hayat artlar altnda bu idari kaideler ilk zamanlarda yalnz rf ve gelenek kaidelerinden ibaret kalmtr. Her ne kadar bunlar ilk zamanlarda basit olmularsa da zamanla btn bir cemiyetin yerine getirmeye mecbur kald hukuki hkmlere dayanan bir takm kurumlar meydana gelmitir. lk a hayatnn btn safhalarn ve yetkilerini karakterize eden bu tr messeseler phesiz bunlara sahip olan en eski Trk kavimlerinin hayat tarzm ve sosyal hayat ilikilerini tespit edecek en nemli kymete sahiptirler. Medeni dzeyi aa derecede bulunan Trk Kavimlerinin hayatn dzenlemesinde yegane amil rf ve gelenee dayanan bu kurumlar olduundan bunlarla bugnk Trk rf hukukundaki normlarn kymeti de bir kat daha artm olmaktadr. Yaam tarz yksek bugnk Trk topluluklarnn tarihi ve sosyal gelimesinde bu eski rf messeselerinin derin kk saldklar gz nne alnrsa bu kymet, aratrmaclar iin ok daha byk bir nem tamaktadr. Nitekim bugnk cemiyet hayatmzn birok unsurlarn eski hayat tarz unsurlarla mukayese edersek eski Trk sosyal hayat unsurlarnn ok sonraki sosyal hayatn kuruluu zerinde o nispette etken olduuna ahit olabiliriz. Nitekim devir ve zaman farklar her alanda olduu gibi,cemiyet gelimesinde ve onun dzenleyicisi durumunda bulunan rf hukuk normlar karakterinde de bariz bir ekilde devam edegelmitir. Bu yzden bugnk aile ile eski ve ilkel kavimlerdeki aile ilikilerinde ortak bir ok noktalar bulunmakla beraber birbirinden uzak bu iki an hukuk normlar arasnda tabiatiyle bariz farklar mevcuttur. Buna bir rnek olmak zere Trk rf hukukunun kurduu evlatlk messesesi ile ayn rfe gre kurulmu sosyal yardm messeselerini gsterebiliriz. Zamannda srf gebe hayat tarz icab olarak gelitirdii zannedilen insan severlik ve yardmlama kurumunun uzun zaman yalnz gebe hayata has bir kurum olarak kabul edildii halde bugnk Trk lkelerinin hepsinde uygarlk d-

Dr. Uygur TAZEBAY Ahmet Yesevi . Mtevelli Heyet yesi

bilig-6/Yaz97

181

zey dereceleri gznne alnmadan ayn messesenin ortak Trk rf kaidelerine dayanarak faaliyetine devam ettiini grmekteyiz. Hatta Sibirya topraklarnda yaayan Trk topluluklarnda insan severlik ve onun dzenleyicisi bulunan rf hkmleri btn kuvveti ile hkmn srdrmektedir. Bunun esas prensibini ve temelini misafirperverlik meydana getirmektedir. Bu topluluklarda misafir kabul edilen her fert, ailenin ve cemiyetin btn nimetlerinden o cemiyetin veyahut ailenin hakiki bireyi gibi faydalanmaktadr. Yakut ve Krgzlar' da ve hatta dier Orta Asya Trklerinde, misafirperverlik ve misafiri maddeten ve manen korumak tamamiyle rf hukuku kanunlaryla saptanm bir messese zelliindedir. Topluma zel ve uygulamas zorunlu birok hkmleri iermektedir. Buna uymayanlar yine rfe tespit edilen cezalara arptrlmaktan kendilerini kurtaramazlar. lgintir ki bu cezalar ierisinde bireyin kendi soyundan uzaklatrlmas veya cemiyetten tamamen kartlp, atlmas gibi hkmler vardr. nk Krgzlara gre misafirin iyi karlanmas atalar bulunan ALA'tan kalma bir yadigar ve bir hkmdr. Bu rivayet Krgz Trkleri arasnda ok rabet grm ve yaylmtr. Bundan tr Trk Kabileleri hayatnda rf hukukunun temas ve tespit etmedii hibir nokta hemen hemen yoktur. Basit bir aile veya toplum bireyinden balayarak btn topluma veyahut kabile ve kavim yarar ve dzenine amil birok durum ve ilikiler saptamnaya allmtr. Bata aile hukuku olmak zere btn sosyal durum ve hareket eitli rf kurumlar tarafndan destek grmtr. eitli dinlere mensup olmalarna kar gsterdikleri benzerlik eskiden beri Trkler arasndaki hukuk balarnn esas yaplarn zannedildii kadar deitirmeye muvaffak olamamtr. u kadarki corafi mesafelerin byk farkllklarna kar Orta Asya'nn herhangibir Trk Kavminde yahut Sibirya'nn en cra kesinde yaayan Yakut Trklerinde bile gzlediimiz baz rf, kaide ve an'ailelerine aa yukar aynen Anadolu ve Azerbaycan Trklerinde de rastlamaktayz. Trk sosyal hayat ile uraanlar genellikle Trk rf hukukunu bilmeden herhangi bir eski devre ait olay dorudan doruya yabanc ve

Trk'e uygun olmayan kavimler arasnda aramaktadrlar. Halbuki corafi saha farklar kadar zaman ve devir fark da Trk sosyal hayatnn yapsn, Trklerin trl sahalara ayrlmalarna yahut dier bir yn sebeplere ramen esastan sarsmaya muvaffak olamamtr. rnein, Yakut Trklerinde, yoksullua den herhangi bir aile sahibine hayvan salamakla gsterilen yardm ekli ve tarz aa yukar bugn k Azerbaycan Trklerinde DAMIZLIK, yani damzlk hayvana muhta birisine verilmek zere bedelsiz hayvan verilmesi eklinde mevcuttur. Yine Yakutlar da byk bir rabet grm olan evlatlk messesesi tarzna baz deiikliklerle Anadolu'da da rastlanmaktadr. Halbuki Yakutlar; aman, Azeri ve Anadolu Trkleri ise SLAM Dinine mensupturlar. Demek oluyor ki din fark dahi eitli Trk Kavimlerindeki rf messeselerinin anlamalarna engel olamamtr. O halde aradaki fark ancak medeni etki ve seviye farklarnda aramamz lazmdr. Genellikle Trk rf Hukukunun meydana getirdii eitli meselelerin bariz karakterini insani olular tekil etmektedir. Herhangi bir rf messesesi btn akl ile incelenecek olursa bu zellik hemen kendisini gstermekte gecikmez. Bu messese ister bir aileye, ister bir soya ve isterse akrabalkla yaknlkla bal olmayan sradan bir cemiyet hukukuna temas etmi olsun bu insani his bunlarda asla kaybolmamtr. Bu bakmdan Trk rf ve adet hukukunun meydana getirdii birtakm messeseler ierisinde insani duyguya en geni yer vereni ve eite en zengin olan sosyal yardmlama messesesi olup eitli ve kkl geleneksel kaidelere dayanmaktadr. Yakut Trklerinde bu messesenin en ok gelitii ekillerden biri, felaketzedelere ne ekilde olursa olsun mutlaka yardm etmektir. Bunlarn eitleri vardr. rnein: Akrabalardan birisi, herhangi bir ekilde felakete uradnda o aileden olanlar onu bu durumdan kurtarmak zorundadrlar. Ayn sorumluluk komulara da dmektedir. Demek oluyor ki akrabann veya komunun felakete uramas bir taraftan akrabann bir taraftan da komularn bir eit ortak felaketi gibi saylmaktadr. Yardm u ekilde olmaktadr. Felakete uram

bilig-6/Yaz97

182

olan kii veya aile ilk nce akrabalarn ve yakn komularn evine yemee davet ederek toplant yapar. Davetliler, bu davetin gayesini nceden bildiklerinden davete hazrlkl giderler. Ziyareti mteakip, felakete urayan kii veya aile reisi, konuyu aarak derdini dker ve bulunanlardan yardm ister. Mecliste bulunanlar bu aklama zerine para yardmnda bulunurlar. Paras olmayanlar ise, inek, koyun, eya gibi muhtelif eyler vereceklerini vaadederler ve en ksa zamanda bu vaadlerini yerine getirirler. Krgz Trklerinin rf ve adet hukukunda ayn konuda meydana getirilen hukuki hkmler daha da kapsamldr. Krgzlarda bu tr rfe dayanan karlkl yardmlama 3 olay dolaysyla yaplmaktadr. 1) Byk bir bor altna girip de bu borcu demekten aciz kalmak, 2) Herhangi bir ekilde iflas etmi olmak, 3) Kan bedeli demekle mkellef olmak. Ayrca dman tarafndan meydana gelen istila ve yamadan doan btn felaket konularnda Krgzlar, yardmda byk bir dayanma gstermektedirler. Herhangi bir Krgz Blge halk byle bir durum karsnda serbeste btn soydalarnn hatta kabilesinin yardmlarna gvenebilir. Ayrm yaplmadan her Krgz vatanda bu konuda yardmda bulunmaya mecburdur. Bu yardmdan kaanlar ya bal bulunduklar topluluktan atlr, veyahut ar maddi cezalara arptrlrlar. Bir Krgz iin kendi soyundan, evresinden ve cemiyetinden uzaklatrlmas demek btn hak ve hukuktan mahrum edilmesi demektir. Azerilerde de dnlerde yardmlama adeti vardr. Dne davetli bulunanlar ortada dans eden kimseye sosyal durumuyla orantl bir miktar para verir. Buna ABA denir. Toplanan bu para tamamen dn sahibine verilir. Anadolu'da geleneksel hukuka gre kurulmu yardmlama messesesinin en yaygn uygulama eidine MECE adyla ifade edilen esasta rastlyoruz. Yakutlar'da ayn ekildeki messesenin var l aratrclar tarafndan Ruslara maledilmektedir ki bu yanltr. lk alarda herhangi bir sebeple tarlann, bahenin iletilmesinden veya mahsuln toplanmasndan aciz kalnd zamanlarda komulardan

veya ky halknn belli bir kesiminden meydana gelen topluluun cretsiz ve karlksz almas ile i tamamlandrlmakta idi. Buraya vakf arazileri de dahil edilmitir. Sibirya Trklerinde ve Moollarda herhangi bir olasla kar cemiyetlere ait tarlalardaki otlar btn ky halk bimekle sorumludur. Bu ekilde kolektif alma ile toplanp cemiyetlere teslim edilen ot veya mahsul alnd miktarda geri verilmek artyla kyllere verilir. Ayn yardmlama ekline Yakut Trklerinde de rastlanmaktadr. Bunlarda yardma muhta kylye yardmdan kaanlar, rf cezalarna arptrlrlar. Anadolu da ky hayat srenler arasnda MECE; adeta sosyal yardmlama messesesi halini almtr. Blgesine gre MECE,MECE,ME, EMECE ve MEC eklinde telaffuz eklini alan bu sosyal yardmlama messesesinin esas ve tek amac Yakut, Krgz, Kazan ve dier Trk boylarnda olduu gibi bitirilmesi acil olan ve fakat sahibi tarafndan baarlamayan tarla ve ev ilerinde komularn ve akrabalarn ve bazen de tm ky halknn veya bir ksmnn kolektif bir ekilde cretsiz olarak yardmda bulunmasdr. Bu yardm her zaman bedenen olmaktadr. Para veya mal, mahsul eklinde yardmlama ekli yasaktr. Yani iten kalp para, mal yardm yaplamaz. Ancak i yaplp bittikten sonra i sahibi tarafndan yardmda bulunanlara ziyafet verilir. Bu ziyafet bir tr ky bayram eklinde olur. MECE yolu ile yaplan bu yardmlama bir gnden fazla olmaz. Takent Trklerin'de ise yardmlamaya HAAR ad verilmektedir. Bu yardmlamaya katlanlara i sahibince yemek verilir. Bu tr yardmlama Kazan Trklerinde de vardr. Sibirya Buryaflarnda MECE yalnz tarla ve bahe ileriyle snrl kalmamaktadr. Ev, ahr,al yaptran kimselere komular ve akrabalar yardm etmek zorundadrlar. Asl Orta Asya Trk Kavimleri geleneksel hukukunda zellikle gzetilen karlkl yardm messesesi avclk hayat yaayan kavimlerde gze arpmaktadr. Yaantlar tamamen avcla bal kavimlerde av, hem mukaddes, hem de bir yaay tarz saylr. Geleneksel hukuk bu iki noktadan da av belli kaidelerle korumak mecbu-

bilig-6/Yaz97

183

riyetinde kalmtr. Baz avc Trk kavimlerinin dncelerine gre cins hayvanlar insan seslerini iittikleri gibi bu sesleri ve ifadeleri de anlamaktadrlar. Bu yzden avclar arsnda zel bir Lisan dahi vardr. Ancak bu dil, yasak dilden saylr Altay Trkleri bu zel avc lisanna byk nem vermektedirler. Soyot, Yakut ve baz Altay Trk Kavimlarinin rf hkmlerine gre avlanan bir kimseye, yahut avlanan hayvan gren birisi bu anda 'UCA' veya 'YUCA' diye barrsa bu kelimeyi telaffuz eden kimseyi, avlad ganimete, eit pay ile itirak ettirmeye mecburdur te; avn hibir zahmetine katlanmadan ve avla hibir ilgisi olmadan ganimete asl sahibi ile birlikte eit hisse ile katlmaya 'UCA' ad verilmektedir.

SONU: Fakirliin asli sebebi hayat mcadelesinde yalnz kalmak ve bu mcadelede malup duruma dmektir. Yukarda farkl Trk boy, topluluk ve devletlerinde, tarihi zaman iinde ihtiyalara gre vcut bulan yardmlama rf; ahs, aileyi ve hatta boyu maruz kald malubiyetten kurtaracak tedbirlerin temelinde yer alacak anlay ve srdrlen yaama tarzna uygun messese tekliflerini ortaya koymutur. "Fakir problemleri" karsnda bu gn yaplacak i ise szn ettiimiz rf hukukundaki anlay ve bu anlaya bal olarak teklif edilen messeseleri , zamann ihtiyalarna ve sahip olunan imkanlar dikkate alp yorumlayarak ada yardmlama messeseleri kurmak ve iletmekten ibarettir. Byle bir faaliyet, ecdadmzn ruhlarn ad edecei gibi insanmzn hayat karsnda daha kuvvetli olmasn salayacak, hem de birlik ruhunun geliip zenginlemesini temin edecektir.

bilig-6/Yaz97

184

KARAAY-MALKAR TRKLERNN ESK FOLKOR RNLER

Mitoloji kaynakl Nart destan ve efsaneleri, btn Kuzey Kafkasyal halklarda olduu gibi, Karaay-Malkar Trklerinin folklorunda da yer alr. Nart destan ve efsanelerim konularna gre yle tasnif edebiliriz; A. Nartlarn hayatyla ilgili olan destan ve efsaneler; 1. Nart rzmek ile Satanay-Biye hakkndaki destan ve efsaneler. 2. Nart Sosuruk/Sosurka hakkndaki destan ve efsaneler. B. Nartlarn soyu/secereleri hakkndaki des tan ve efsaneler; 1. Debet-Alavgan-Karaavay destan ve efsaneler. hakkndaki

2. Aey olu Aemez hakkndaki destan ve efsaneler. C. Nart destanlarnda isimleri az geen kah ramanlarla ilgili destan ve efsaneler; Sozukku, Rakav, rdan, Nger, A Tilli Gilastrhan, erdi... D. Nartlarn ortadan nasl kaybolduunu anlatan destan ve efsaneler. Bu tasnif dnda, baka konularla ilgili Nart destan ve efsaneleri de vardr. Karaay-Malkar Nart destanlar iir ve hikaye biimindedir. Her iki biimin birlemesiyle olumu olan varyantlar da vardr. Trk halklarnn ounda olduu gibi, Karaay-Malkar destanlarnn byk bir ksm iir eklindedir. En bilinen Karaay-Malkar halk ozanlarndan olan; Hamzat Bittirov, Davut Malkonduyev, Gite Tekayev, Kanavbiy Gujonov ve Husey Hozayev'den derlenen metinler ile 1917 devrimi ncesinde yaynlanm olan derlemeler bu grmz desteklemektedir... P. Ostrakov, Karaay-Malkar Nart destanlaryla ilgili unlar sylyor; "Bu destanlar iir biiminde ve blm blmdr. Halk ozanlar bu destanlar, sbzg (kaval) alarak ve davul alar gibi kk sopalar birbirine vurarak karlan belirli makam eliinde sylyorlar. Bu destanlarn her birinin kendisine has deiik makamlar vardr..." T. M. HACEVA eviren: Adilhan ADLOLU Safaraliy Orusbiyev, Karaay-Malkar Nart destanlar hakknda yazd makalesinde yle diyor; "Nart kahramanlarm ven halk arklarna baktmz zaman, her kahramann kendisine ait

bilig-6/Yaz97

185

bir veya birka destan vardr..." . S. ukin ise, Nart destanlarnn ok eski zamanlardan itibaren Karaayllar arasnda ok yaygn bir ekilde anlatldna dikkat ekiyor... Destanlarda anlatlan Nart kahramanlarnn sahip olduu zelliklerine baknca, onlarn eski mitolojilerle balantl olduunu anlyoruz. Bu kahramanlar, daha doduklar gnden itibaren kendilerini gstermeye, kahramanlklar yapmaya balyorlar... Bu kahramanlarn belli bal olanlar, halkn eski inanlaryla balantl olarak, seyirlik bir ekilde anlatlr. Szgelimi; Nartlarn demircisi Debet, Yer tanrs ile Gk tanrsnn birlemesinden domutur. Satanay-Biye'nin babas Gne tanrs, annesi ise Ay tanrsdr. Nart rzmek, gkten den bir meteordan (kuyruklu yldzdan) domutur. Nart Sosurka da, bir granit kayasndan domutur. Debet'in torunu olan Alavgan olu Karaavay'n annesi bir emegen(dev)dir... Nart kahramanlar olaanst zelliklerle kuatlmlardr. Szgelimi; Debet'in yrei ve kan ateten yaratlmtr. Debet atein, tan, madenlerin ve yabani hayvanlarn dillerini anlayabilmekte ve onlarla konuabilmektedir... Satanay-Biye'nin birtakm sihirli gleri vardr. Olacaklar nceden sezebilmekte ve gaipten haberler verebilmektedir. Satanay-Biye'nin sahip olduu bir baka zellik de, istedii zaman, istedii kla girebilmesidir. Ksacas, Satanay-Biye'nin elinden gelmeyen hibir ey yoktur. Bu yzden Nart kahramanlar, Satanay-Biye'ye danmadan hibir ie balamazlar. nk, Satanay-Biye sahip olduu bu zellikler sayesinde Nart kahramanlarn birok tehlikeden kurtarmtr... Nart Sosuruk, granit kayasndan doduu zaman bir kor halindeydi. Debet onu alp suya batrd ve elikletirdi. Bu yzden, Nart Sosuruk'a kl, ok, mzrak gibi delici ve kesici silahlar ilememektedir. Nart Sosuruk'u tanrlar korumaktadr. Tanrlar, Sosuruk'un btn dileklerini yerine getirmektedirler... Nart Karaavay ve at gemuda, Satanay-Biye gibi, istedikleri zaman, istedikleri kla girebilmekte ve grnlerini deitirebilmektedir. Karaavay'n sahip olduu bir baka zellik ise; havay istedii zaman souk veya scak hale getirebilme gcdr...

Bylesine olaanst zelliklerle yaratlan Nart kahramanlar, halkn hayranlk duyduu ve kendilerinin ideallerinde yaatt kahramanlar olarak, kuaktan kuaa aktarlp bugnlere kadar gelmilerdir... Nart rzmek ile Satanay-Biye, KaraayMalkar Nart destanlarnn zn oluturur dersek yanl olmaz. Nartlarn kk bu ikisinden balamtr;
"Satanay olmu ARTLAR anas rzmek de olup Nart askerin atas!.. "

Nart rzmek ayn zamanda Nart kahramanlarnn lideridir. Nart rzmek, daha kklnden itibaren Nartlarn dmanlarna kar savamaya balam ve lnceye kadar da bundan vazgememitir. Nart rzmek, emegenlerin kkn kurutmak iin bir sefere hazrlanrken yle diyor; "Kart (ihtiyar) olsam da Nart'm!" Nart rzmek, dier Nart kahramanlar iin bir lk, bir idealdir... Satanay-Biye, Nartlarn en zor problemlerine bile pratik zmler getirerek ileri kolaylatrmaktadr. Nartlarn lideri rzmek'tir ama Satanay-Biye'ye danmadan ve ondan ruhsat almadan hibir ie kalkmaz. Nart kahramanlar dmanlarna kar kazandklar zaferleri, demirci Debet'in yapt silahlara ve Satanay-Biye'nin rettiklerine borludurlar. Nart kadnlarna; ynden uha yapmay, elbise dikmeyi, boza yapmay, ekmek piirmeyi Satanay-Biye retmitir. "Nartlarn yerden ge gleri" adl blmde, Satanay-Biye'nin bir gnnn bile Nartlara faydal olmadan gemedii anlatlr. Satanay-Biye, Nart kahramanlar tarafndan ok sevilmektedir. Satanay-Biye'nin ad, destanlarda derin bir sevgi ve byk saygyla anlr... Sosuruk, Alavgan ve Karaavay da, dier Nart kahramanlar gibi; atei ve suyu hakimiyetleri altna alp Nartlara zulm yapan ve Nartlarn kanna doymak bilmeyen ok bal emegenlerle hayatlar boyunca savap dururlar... Kuzey Kafkasya halklarnn Nart destanlarnda olduu gibi, Karaay-Malkar Nart destanlarnda da; emegenlerden atei alp getiren ve bylece Nart lkesini souktan krlmaktan kurtaran Nart Sosuruk'tur. Sosuruk'un kahramanlklar; Kzl Fuk'u ldrp Nart lkesine hrriyeti

bilig-6/Yaz97

186

kazandran Nart rzmek'in kahramanlklarndan az deildir. Aey olu Aemez, Rakav, Nger, rdan, erdi ve dier Nart kahramanlar da; gl, akll, mert, yiit ve cesur kiiler olmulardr... Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatlan kahramanlar; savata dmana yenilmeyen, zorluklara kar dayankl ve sabrl, dmanlarnn hilelerine kanmayan, ok zeki, akll, cesur ve yiit kiilerdir. Nart kahramanlar, halkn gnlnde sanki gerekten yaam gibidirler. Onlar, her bakmdan halkn idealidirler... egem blgesinde "Nart-ta" adnda bir kaya vardr. Karaay-Malkar yallar, "El-tb" sakinlerinin bir ocuk doduu zaman bu kayann evresinde bayram yaptklarn; Nart-ta'n tepesinden su dktklerini ve yeni doan ocuklar kayann altna tutarak kayadan akan suyla ykandrdklarn anlatrlar. Yeni doan ocuk eer erkek ise yle dilekte bulunurlarm;
"Nart Debet gibi demirci ol Nart avay gibi er (yiit) ol Nart Sosruk gibi meale ol (Kendi) halkna tatl, ho gnll ol... "

grlemesi/imek akmas"yla ilgili yaptklar eski bir adetleri varm. lkbahar geldii zaman ocuklar sokaklarda dolaarak arklar sylerlermi;
"Bu ay(n) Totur (ilkbahar) ayn Evinde olsun baln, yan lkbaharn olsun sana uurlu!.. "

ocuk eer kz ise, onun iin yaplan dilek yleymi;

"Satanay gibi dolunay ol Ban (etrafn) dolan (daim) olsun toy Adn olsun yer tanrsndan bereket Gitmesin kynden, eksilmesin evinden bereket... "

lkbahar balangcnda; halk toplanarak, tanrlara kurban kesme trenleri yapar, deiik ekillerde tapnrm. Tanrlar iin kurban kesilen hayvanlarn etleri kocaman bir kazanda piirilir, bu kazann etrafnda halk toplanarak; dirliin (rn, mahsl), tokluun, imein, gk grlemesinin tanrlar olan; oppa, Eliya ve ibila iin arklar (dualar) syler, dans ederlermi. Halkn inanna gre, o yln mahslnn bereketli olmas bu tanrlarn elinde idi... Kurban edilen hayvanlarn etleri pitikten ve kazan atein stnden alndktan sonra, halk bu atein zerinden atlarm. Karaay-Malkarllar, atein salk ve g-kuvvet verdiine, hastalklardan ve felaketlerden koruduuna inanrlarm... lkbahar geldiinde; halk, henz yeni km imenleri suyla kartrlarak birbirlerinin zerine serperlermi. Herhalde bu adet de, KaraayMalkarllarn eski inanlaryla balantlyd... Kn kar souu gemeden, cankozlar (nergisgillerden kardelen iei) erken bittii iin, Karaay-Malkarllar cankozu olaanst bir bitki olarak sayyorlard. Yallarn anlattna gre; cankoz, topraktan ilk kmaya balad zaman, yeni bitmeye balam taze imenlere yle dermi;
"kn, kn Hayvanlar (alktan) kupkuru olmular kn, kn, hayvanlar (karnn) doydurun..."

Karaay-Malkarllar, toplumun belleinden gitmeyen derin anlaml, ksa ve gzel szlere, atasz anlamnda, "Nart-sz" demilerdir... slam dinini kabul etmeden nce, KaraayMalkarllar tabiattaki her eyin; yerin, gn, tan, aacn ve hatta eitli hastalklarn bile birer tanrs olduuna inanmlardr. Bu eski inanlaryla ilgili olarak; yln belirli zamanlarnda deiik tapnma/ibadetler yapmlar; salgn hastalklar, ksrlk ve eitli felaketlerden kurtulmak iin tanrlara kurban kesme trenleri dzenlemilerdir. Karaay-Malkarllarn, ilkbahar balangcnda, tabiatn yeniden canland zamanda, "ilk gk

Malkarllarda, cankoz iin bayram da yaplrm. Yal kadnlar ile ocuklar, cankozlar toplarlar ve onlar suyla kartrdktan sonra bir kabn iine koyarak; kyn sokaklarnda dolarlar ve yle sylerlermi;
"Cankoz kt bahar aynda Souk ayda Kar yenip, yeri yarp

bilig-6/Yaz97

187

Souk ayda Ay sevindi, gne aydnland Souk ayda Yer parlad, glendi Bahar aynda, souk ayda... "

Kovanlarmz baldan dolsun Ambarlarmz tahl dolsun Yiyeceklerimiz tok olsun lkbaharmz ksmetli olsun!.."

Daha sonra sokaklarda dolarken, karlatklar insanlarn stlerine, suyla kartrdklar cankozlar serperlermi. Eer henz yeni gelin olmu biriyle karlarlarsa, yle sylerlermi;
''Taze imen gibi re (oal) Evinde maln, yan kaynasn ocuklarn cankoz gibi parlasni. "

egem blgesinde, "Totur'un ta"nn bulunduu yerde; Mart aynda, Totur tanrs iin bayram yaplrm. Kurbanlklar kesilir, byk enlikler dzenlenirmi. Halk, Totur-ta'n etrafnda dans edip, arklar sylermi. Aksakal, yzn Totur-ta'a evirerek yle dilekte bulunurmu;
"Bamzda gk tanrs Altmzda yer tanrs Onlar bize yardmc oluyor Ktlk yapsak, onlar bize kzyor Dilekler dilemek iin geldik Dileklerimizi kabul edersen sevineceiz Diz kyoruz Totur 'a Totur, yardm et halkna!..''

Karaay-Malkarllar, yirminci yzyla kadar, yeni yl sevincini ilkbaharda; Mart aynda, gece ile gndzn eit olduu gnde (21-22 Mart) kutlarlarm. Yeni yl, ilkbaharla birlikte geldii iin, bu iki bayram birden karlamak iin byk hazrlklar yaparlar; en gzel elbiselerini giyerler, en gzel yemekleri yaparlar ve bu iki bayram kutlamak iin geni bir alana toplanrlarm. Alana topladktan sonra, Aksakal yle dua edermi;
"lkbaharmz yal olsun Sonbaharmz gneli olsun Kmz karl olsun lmmz ge olsun Obalarmz bol mall olsun

Aksakal duasn bitirdikten sonra; at yarlar dzenlenir, elenceler balar, halk byk bir coku iinde bayramlarn kutlarm... "Ozay, Gppe, ertmen" gibi eski inanlarla ilgili arklar ise, daha sonralar eski anlamlar unutularak ocuk arklar haline dnmlerdir. Karaay-Malkarllar eskiden tarla ekmeye kmadan nce; kurbanlklar keserek, arklar syleyerek, elenceler dzenleyerek tarla ekiminin kolay ve bereketli olmas iin tanrlara dileklerde bulunurlarm. Szgelimi, ilkbaharda Karaayllar yer tanrs Davle ile mahsuln tanrs Erirey iin oppa-ta'n yannda eitli elenceler dzenleyerek "saban-toy" yaparlarm. Yukar Malkar'da ise, bu bayramn adna "Gollu-bayram" deniliyordu. Bu bayram; topran, ekinin, iftiliin, mahsuln tanrs Gollu iin yaplyordu. Karaay-Malkarllar, slamiyet'i kabul etmeden nceki dnemlerde, aalara da tapnyorlard. Karaayllarn tapnd aacn ad "Cangz-terek", Malkarllarn tapnd aacn ad ise "Ravbaz" idi. Karaay-Malkarllar bu tapndklar aalar bir tanr gibi gryorlard. Bu aalara olan inanlar ok kuvvetliydi. Daha, 19'uncu yzyl sonlarnda bile, Malkarl yallar yle derlerdi; "Allah seninle, Ravbaz benimle olsun!.." Karaay-Malkarllar, bu aalara o kadar sayg gsterirlermi ki, bu aalara deil zarar vermek, bir dalna bile dokunulunca byk bir felakete urayacaklarna inanrlarm. Karaay-Malkarllar eskiden Ravbaz ile Cangz-terek'in yannda eitli bayramlar yaparlarm. nsanlar; kimi iinden, kimi de herkesin duyabilecei ekilde sesli olarak, bu kutsal aalara eitli dileklerde bulunurlarm. Karaayllar, tarla ekmeye kmadan nce, Cangz-terek iin kurbanlklar kesip yle dileklerde bulunurlarm;
"Biz tarla srmeye gidiyoruz Karasaban krmadan, Tarlamz sen srdr

bilig-6/Yaz97

188

Tohumumuzu sen bittir..."

Karaay-Malkarllarn eski inanlar arasnda birtakm kutsal talara olan inancn ayr bir yeri vardr. nceleri, bu kutsal talarn bizzat kendilerinin tanr olduklarna inanlrd. Daha sonralar ise, bu kutsal talar, tanrlarn temsilcisi/vekili durumuna getiler. Szgelimi, "Bayrm-Biye" adl tanrann vekili veya temsilcisi Bayrm-ta idi... Bayrm-Biye'nin talar Karaay'da ve Malkar'da olduka fazladr. Bayrm-Biye, sadece Karaay-Malkar'da deil, dier Kafkas halklarnn eski inanlar arasnda da yer alr. Bayrm-Biye, dier Kafkas halklarnda olduu gibi, KaraayMalkarllarn da "evlilik ve ocuklar koruyan tanras" idi... Karaay-Malkarllarn eski inanlarna gre; evlerdeki ocaklarn ateini daim klan, evlere ksmet ve bereket getiren hep BayrmBiye idi... Bunlarla ilgili dertleri olanlar BaynmBiye'ye dileklerde bulunurlard. Yukar egem'deki Bayrm-ta'a ocuk sahibi olamayan kadnlar gelip dileklerde bulunurlarm. En deerli yemekleri piirip getirirler, Bayrm-ta'n zerine koyarlarm. Kadnlar, ellerinde bir ty olduu halde yle dilekte bulunurlarm;
"Bayrm, sana geldim nnde diz kyorum, diliyorum Bu ty gibi beni kupkuru etme Her ty kadar bana Bir ocuk ver, ac! Tanr da dileimi kabul etsin!.. "

zaman kadnlar ile ocuklar, bir kree kadn elbiselerini giydirerek sokaklarda yle dua ederek dolarlarm;
'Biz yanyoruz, lyoruz Yamur yamasn istiyoruz Krek-Biye 'den yamur diliyoruz... "

Sokaklarda bu duay syleyerek dolaan kadn ve ocuklara, her evden et, ekmek ve yumurta gibi eitli yiyecekler verilirmi. Topluluk gle-oynaya yryerek bir rman kenarna gelir, burada kadn gibi giyindirdikleri krei suya atarak birbirlerine su sratrlarm. Bu oyuna "su-almak" deniliyormu. Daha sonra rmaa, yine bir kadn gibi giyindirilmi bir eei getirip, eein karna bir ayna tutup, eei aynada kendisine seyrettirirlermi. Bu sevimli adet, arklarla ve danslarla sona erermi... Karaay-Malkarllar'da yamur dileme inanc, Eliya ve yine imek tanrlar olan oppa ve ibila ile balantldr. Malkarllarda "oppa'nn huzuruna gidi" denilen bir adet vardr. Bu adet, oppa-ta'n yannda yaplrm. Tan evresinde dans edilerek yle dua edilirmi;
"Oyra, oppa!.. Tanr'dan sonra sensin Tanr!.. Kurakl kov geri!.. Yamurlar gnder beri!.. Ne olur doydur sen yeri!.. "

Karaayllar dilerlermi;

ise,

yamura

Cangz-terek'ten

Kz ocuu olup da erkek ocuk sahibi olmak isteyen kadnlar yanlarnda bir erkek ocuu getirip, kz ocuk sahibi olmak isteyenler de yanlarnda kz ocuu getirip yle dilekte bulunuyorlarm... Karaay-Malkarllar kutsal saydklar talara dua ederek, eitli hastalklardan, zellikle de kemik hastalklarndan kurtulacaklarna inanrlarm. Szgelimi, kzamk hastalna yakalananlar iyilemek iin, Yukar egem'deki "Krna-ta"a gidip dualar ederlermi. Karaay-Malkarllar eskiden tabiatta gizli glerin yaadna ve birtakm olaylarn onlar tarafndan ynlendirildiine inanrlarm. "KrekBiye" inanc bunlardan biridir... Kuraklk bast

"Ekinleri bitiren aa, Yamurlar yadran aa!.. Btn dnya oldu a, Yamur kaplarn sonuna kadar a!.. Gk grlesin, imekler aksn, Hemen yamur yamaya balasn!.. "

Trk halklarnn ounda olduu gibi, KaraayMalkarllar'da da "Tanr" (Gk tanr) inancnn ayr ve zel bir yeri vardr. En byk ve grkemli tapnma adetleri onun iin dzenlenirmi. Hatta, "Yamur tanrs da yamura Gk tanrsndan diliyor" diye; bazen halk da yamura dorudan Gk tanrsndan dilermi;

bilig-6/Yaz97

189

"Ulu Tanr!.. Han Tanr!.. Bulutlar gnder Tanr!.. Yamurlar yadr Tanr!.."

Buraya kadar anlatlanlardan kastmz udur ki; eski inanlarla balantl olan eitli adetler, kurban kesme trenleri, tapnma ekilleri, dualar, dilekler ve bunun gibi eylerin hepsi bir tek ey iindi; halkn refah, mutluluu ve sal iin... Bu ilkel inanlarn tm "sz"n kudretine olan snrsz inanc gsteriyor. Zenginlik, rahatlk ve ksmet gibi eylerin "sz"n kudretinin vereceine, te yandan da istedii zaman btn bunlar yok edeceine inanlmtr. Karaay-Malkarllarda, szn kudretine olan inan ok kuvvetliymi. Bir eyden ok korksalar yahut birisi kt bir haberi verecek olduu zaman; "Uursuz azn ama" denilirmi. Bu ve bunun gibi batl inanlar bugn bile srmektedir. KaraayMalkarllar dua ederken yle derler;
"Bu evden dua (iyilik) gitmesin Beddua bu eve gelmesin Allah, kt adamn (uursuzun) syledii gibi yapmasn..."

2. alma hayat, emek ve ile ilgili olan dualar: Avclk, hayvanclk, iftilikle ilgili dualar... 3. Aile hayatyla ilgili dualar: Dnde, ocuk doduu zaman ve bunun gibi sevinli gnlerde yaplan dualar... Karaay-Malkarllarn eski inanlaryla balantl olan dualarnn yannda, bir de beddualar vardr. Szgelimi, dnlerde yaplan dualarn ierisinde, evlenen iftlere kem gzlerden korumak iin sylenen beddualar da yer alr;
"Bunlar kskananlarn hayat mutsuz olsun Tanrdan dilekleri kabul olmasn Elbiseleri olsun yakasz Yaadklar yerlerde olsunlar deersiz!.. "

Karaay-Malkarllar, szn kudretine o kadar inanyorlarm ki, sylenen bir szn tek bana, bir tanrnn yapaca ii yapabileceine inanrlarm. Karaay-Malkarllar dua ederken; yerin, gn, insan yaratan, insann kaderini tayin eden Tanr'ya (Gk tanr) yle sylerlermi;
"Yoktan var eden Tanr Vardan yok eden Tanr Her eye gc yeten Tann!.. "

Dualar ve beddualar da, szn kudretine dayanmaktadr. Karaay-Malkarllar, doada anlayamadklar birtakm olaylar zmek ve birtakm felaketlerden korunmak iin tek are olarak szn kudretine inanyorlard... Karaay-Malkarllarn alma hayatyla ilgili halk arklarnn banda; "Erirey, Dolay, ynay (Onay), Sabann cr" adl halk arklar gelir. Hatta, Karaay-Malkar halk arklarnn kk bunlarla balar. "Sabann cr" adl halk arks sadece tarla srmeye karken deil, saban-toy'da ve dier baka elencelerde de sylenir. Sonbahara doru, taneyi baaktan ayrma ii yaplrken "Erirey" arks sylenir. Bu ark; mahsuln, tokluun ve bereketin tanrs olan Erirey iin sylenmekle birlikte; alanlar ie daha bir heveslendirmek iin de sylenir;
"Oy, taneyi baaktan ayrrken (alrken) terleyin Yorulup yatsn biriniz Ksmetten dolsun eviniz le batsn gneiniz..."

Btn bu dualar ve dilekleri; sze usta olan Aksakal-ozanlar yaparm. Bu dualarn ve dileklerin belirli bir biimi ve ls vardr. Dua yapan her ozan, yapt duaya kendisinden de bir eyler katar. Belirli bir duann birden fazla varyant olmasnn sebebi de bundan ileri gelmektedir. Halktan derlediimiz bu eski folklor rnlerini u ekilde tasnif edebiliriz; 1. Tapnma ile ilgili dualar: lkel inanlarla ilgili olan dualar, dilekler...

Erirey sylendii zaman, alanlar daha iyi alr. nk, bu ark eliinde iyi altklar zaman, Erirey'in mahsullerine bereket getireceine inanrlar;
"Ereyt, Ereyt, Erirey! Ey ok ver!.. Asil/soylu Erirey, cmert Erirey!.. "

bilig-6/Yaz97

190

Karaay-Malkarllarn i hayatnda hayvanclk birinci sray almtr. Bu yzden de hayvanlarla ve hayvanclkla ilgili ok sayda halk arks vardr. Bunlardan birisi de "Dolay" adl arkdr. Bu ark, ya yaplrken sylenir. Bu ark eliinde yaplan yan daha ok, daha bereketli olacana inanlr. Dolay, Karaay-Malkarllar eski inanlarna gre, evcil hayvanlarn tanrs idi... Hayvanlar yaylalara karld zaman, Gk tanrya, Dolay'a, keilerin tanrs Makkuru'a, koyunlarn tanrs Aymu'a; iler yolunda gitsin diye dualar edilirdi. Karaay-Malkarl obanlar Aymu arksn bugn bile sylerler;
"Tembel oban sevmeyen Aymu Gzne uyku girmeyen Aymu Dilediini tek bir koyunla bile gndermeyen Aymu Sensiz yoktur bize bir are Aymu Gel bizim ala, gel haydi Aymu... " uha, kee ve yam gibi yn ii yaplrken "ynay" adl ark sylenir. Bu ark daha ok kadnlar tarafndan sylenir. e balamadan nce kadnlar bir araya toplanr, yaa en byk olan kadn ynay arksn sylemeye balar; "pek gibi olsun (ilenmemi) keem Bunu giyenin salam olsun soyu!.. Yams su geirmesin Dmann oku buna ilemesin!.. "

vermiler, onun bedduasn almamak iin ona dileklerde bulunmulardr. G. F. ursin, Apsat hakknda unlar yazyor; "Apsat ile ilgili inanlar, Kafkas halklarnn hemen hepsinde vardr. Avclar ava kmadan nce, ileri yolunda gitsin diye Apsat'dan aman dilerler. Abhazlar, Osetler ve Karaay-Malkarllarda, Apsat'yla ilgili arklar vardr..." Avclar, Apsat iin kurbanlklar kesip, lenler dzenleyip, dualar syleyip, dileklerde bulunurlarm. Szgelimi, Yukar egem blgesinde, Apsat-ta'n olduu yerde, sonbaharda avclar ava kmadan nce kurbanlk keser, Apsat-ta'n etrafnda dans ederlermi... Karaay-Malkar folklorunda Apsat ile ilgili olan "Apsat'nn konuu" adl ilgin bir hikaye vardr... Avclkla ilgili olarak; "Cantuvgan" ve "Biynger" adl halk arklar ok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Bu arklarda; Apsat'nn gazabna urayan Cantuvgan ve Biynger adl avclarn hikayesi anlatlr... Apsat'dan baka, Malkarllarda avclkla ilgili olarak bir de "Atotur" adl bir tanr vardr. Atotur; kurtlarn, avclarn ve obanlarn tanrs idi. egem blgesinde, Atotur-ta adnda bir ta vardr. Anlatlanlara gre; avclar ava giderken bu tan yanna gelirler, oklarndan birini ve yanlarndaki yiyeceklerinin bir blmn bu tan zerine koyarak yle dilekte bulunurlarm;
"Sen Apsat 'nn bekisisin/yardmcssn Geyiklerin dillerini bilirsin Tokluumuzu da, almz da bilirsin Av hayvanlarndan ok ver Apsat. 'ya da haber ver Dileimizi kabul et!.."

Karaay-Malkarllar, eskiden hayvanclk iiyle birlikte avclk da yaparlar, geimlerini byle salarlard. Herhalde bu yzden olmal ki, avclkla ilgili pek ok halk arks vardr. Geyik tr yabani hayvanlarn tanrs olan "Apsat" iin sylenen arklar da bunlardan biridir. Halk arasnda Apsat'nn tasavvuru, zaman getike deiik biimlere girmitir. Herhalde balangta, Karaay-Malkarllar Apsat'yi beyaz bir da keisi (cugutur) olarak tasavvur ediyorlar ve ona tapnyorlard. En sonunda Apsat; geyik tr yabani hayvanlarn koruyucusu bir tanr olarak, beyaz ve uzun sakallar olan bir adam eklinde tasavvur edilmeye balanmtr. KaraayMalkarl avclar, Apsat'nnkz Baydmat'a (Fatimat) da ok deer

Avclar avdan dnerken yine bu tan yanna gelip, ona olan ballklarn bildirirler ve avladklar geyiklerin bir blmn de tan zerine koyarlarm... Karaay-Malkarllar eskiden Atotur'a ok deer verirlermi. Bugn bile, Atotur'la ilgili olarak, yle bir sz vardr;
"Yukar attan in Aa attan in Atotur'a gelince dilek ile attan in!.. "

bilig-6/Yaz97

191

"Atotur" adl halk arksnda; Batok adnda birinin, Atotur-ta'n yanndan geerken atndan inmedii ve hrslanarak kamsyla taa vurduu, o srada tan altnda kocaman bir arnn kp Batok'u sokarak ldrd anlatlr... Karaay-Malkarllarn dnleriyle ilgili pek ok halk arks vardr. Gelin getirirken, gelin gvey evine girerken, gelinin duva alrken sylenen ayr ayr arklar vardr. Bu arklarn banda "'Orayda" adl ark gelir... "Tepena" adl arknn sylenmedii hibir dn yoktur. "Sandrak" adl hiciv/arkda ise; slalelerin veya kiilerin belli bal olumlu veya olumsuz zellikleri sylenerek yerilir. Eskiden; Tepena, Sandrak ve Gollu adl halk arklarnn belirli bir syleni biimleri vard ve bu arklar belirli zamanlarda sylenirlerdi. Daha sonralar ise, bu arklar; sradan bir halk arks haline gelmi; Gollu ve Sandrak adl ark, genellikle obanlar tarafndan sylenirken; Tepena ise, ev temizlii yaplrken sylenen bir ark olmulardr... Ninniler de, Karaay-Malkarllarn eski folklor rnleri arasnda yer alrlar. Anneler, ocuklarnn rahat uyumalar iin ninniler sylerler; "Lay-lay-lay laykgn Tatl uykulardan uyanasn Tatl-tatl uyuyup Allah 'tan iyilikler gelip uyanasn... " Karaay-Malkar ninnilerini incelediimiz zaman, bu ninnilerin eski inanlarla ilgili dualarla balantl olduunu grrz. nk bu ninnilerde ok sayda eski inanlarla ilgili dilekler vardr. Szn kudretine olan inanla, ocuklar iin sylenen ninnilerde pek ok dilek vardr; "Oturduun yerin ba ke olsun yavrum Aa yollarn yksek olsun yavrum

yiler iinde adn anlsn yavrum Annenin istedii gibi by yavrum... " Erkek ocuklar iin sylenen ninnilerde ise, ocuun bir an nce byyp yiit bir kii olmas dilenir; "Toplantlarda adn anlsn Adn z-sz biri olarak sylensin Halk da seni vsn Alda, ite dola..." Kz ocuu iin sylenen ninniler de vardr; "Seni sevinle dolu bir evde greyim Bu yurtlarda olma tembel Kty, tembeli yavrum, koca almaz Alsa da yavrum, gnl rahat olmaz Gnl rahat olsa da, o evlilik ok srmez... " Dedeler veya ninelerin torunlarna syledikleri ocuk arklar da vardr. Szgelimi, "Kzm-kzm", "Suvimez", "Altn kaplamal tfei omuzuna takan olum" gibi arklar bunlardandr. Bunun gibi arklara, "ocuklar martma arklar" da denilebilir. Karaay-Malkarllarnbir ksm ocuk arklar ise, ocuklar oynatrken sylenir. Szgelimi, "Cuv-cuv-cuvala", "Tarta-soza", "Durku-durku" adl arklar bunlardandr... Karaay-Malkarllarneski folklor rnlerini, halktan derlediimiz malzemeler dorultusunda anlatmaya altk. zlerek sylemeliyiz ki, bu makalede anlatlanlar, Karaay-Malkarllarn zengin folklor rnlerinin ok kk bir ksmdr. Byk ksm ise, ne yazk ki halkn belleinden silinmi, kaybolmutur. Karaay-Malkar folkloryla ilgili yaplan ilmi almalarn azl ise bu durumun vahametini daha da arttrmaktadr...

bilig-6/Yaz97

192

KAYNAKLAR

P. Ostrakov, 1879 Narodnaya Literatura Kabardintsev i E Obrazts, Vestnik Evrop, iv,, s. 701-702 S. Orusbiyev, 1881 Skazaniya O Nartskih Bogatryah u Tatar-Gortsev Pyatigorskogo Okruga Terskoy Oblasti, Smomk,, vp.l, otd.2, s.4 . S. ukin, 1913 Material dla zueniya Karaaevtsev, Russkiy Antropologieskiy Jurnal, M., No: 1-2, s. 64 ARV, KBN, Folklomy Fond 13, op. l,d.No:l

G. F. ursin, 1925 1956 H. Osetin, Tiflis,, s. 57 Material po etnografi Abhazii, Shumi,, s. 82

O. H. Laypanov, 1957 K storii Karaaevtsev i Balkartsev, erkessk,, s. 40

A. Z. Holayev, 1979 K Voprosu o Transformatsi Obryadovoy Pesni-Plyaski "Gollu" u Balkartsev i Karaaevtsev, Hudojestvenny Yazk Folklora Kabardintsev i Balkartsev, Nalik,, s. 5-12

bilig-6/Yaz97

193

KARAAY-MALKAR TRKLERNDE "TRE MESSESES"

Karaay-Malkarllarnkendilerine has eski hayat tarzlar, onlarn tarihi hakknda kaydedilmemi birok nemli noktay gn na karmaktadr. Karaay-Malkarllarn baz kesimlerinin geim kolayl, zenginliklerine zenginlik kattklar,baz kesimlerinin ise fakirlikleri; halkn ekonomik ve sosyal snflara ayrmaya balad dnemlerde, buna paralel olarak halkn adetleri ve treleri de yeniden ekillenmitir. Halkn hayatm tanzim eden ve dzeni salayan gelenekleri bozmayp, halkn byk ounluu tarafndan onaylanm ve rza gsterilmi ortak kararlarna herkesin uymasn salamak iin "Tre" messesesinin olumas, gerekten o dnemler iin ok kymetlidir. Tre, halkn en zor gnlerinde kurulmu, halkn hayat dzeninin bozulmasn nleyerek srekliliini salamtr. Tre messesesi, Karaay-Malkar'da, halkn blnmesini nlemi, slalelerin birbirlerine kar dmanlklarm ve savalarn engellemitir. Tre'nin kararlarna herkes uymak zorundadr. Tre, zenginlere ve fakirlere ayn ekilde uygulanmtr. Tre'nin kararlarna uymayan, bu kararlar kendi iine gre yorumlamaya alanlar olamaz. nk, Tre'de karar verenler ve uygulayanlar, halkn sevip sayd, itibar ettii kiilerdir. "Tre" sz, "tr" sznden gelmektedir. Karaay-Malkar Trkesinde "tr" sz, evin en kymetli yeri iin kullanlr. lkel inanlar dneminde de kutsal yerler iin bu sz kullanlrd. Szgelimi bugn Mslmanlarn ibadetgah olan cami ve mescitler gibi... S. A. Pletnva, "Eski Trklerin evlerinin en kymetli yeri, giri kapsnn kars idi" diyor. Anlalaca gibi, "tre" sz "kutsal istiaretoplant" anlamna gelmektedir. "Tr" ya da "tre" sz, "kanun", "dzen", "karar" anlamlarnda btn Trk ve Mool halklarnda kullanlmaktadr. R. G. Ahmetanov, Bat Trklerinde ehzadelere, soylu kimselere, halkn davalarn zen kiilere (kadlara) tre denildiini yazyor. Tre sz zamanla bu anlamm yitirerek baka anlamlara kaymtr. Ancak, Karaay-Malkarllarda hakim ve yarg sz iin halen "trei" demektedirler. "Tre" ile ilgili yazlm makale ok azdr. Olanlar da tre hakknda yeterli bilgi vermez. Bununla birlikte; V. F. Miller, M. M. Kovalevski, . . vaninkov, N. Petrusevi, Basiyat ahananov, B. Z. Baranova gibi aratrmaclar tre hakknda

Hacmurat SABANI-Hamit MALKONDU Aktaran: Adilhan ADLOLU

bilig-6/Yaz97

194

bildiklerini yazya geirmeyi de ihmal etmemilerdir. Onlarn yazd makaleler XIX. Yzyln sonlarna doru baslmtr. Bilhassa Malkarllarn eski tarihi hakkndaki, "Balkarya" adl uzun makalesiyle Musos Abayev, Malkarllar iin ok byk i yapmtr. M. Abayev bu makalede, Malkarllarn tarihi, hayat tarzlar, gelenekleri, grenekleri, adetleri hakknda birok kymetli bilgi vermektedir. Tre messesesinin Malkarllarn hayatndaki nemini anlatmaktadr. Malkarllarn tarihiyle ilgilenen aratrmaclar, genellikle M. Abayev'in bu makalesinden faydalanmaktadrlar. Szgelimi, G. H. Mambetov'un, "Kabardey-Balkar'nTarihi" adl eserin ikinci cildinde yaymlanan, "Hukuki iler; Henja Tre" balkl makalesini syleyebiliriz. Kamil Azamatov ile Hanapi Hutiyev, M. Abayev'den sonra Malkar tarihiyle ilgili olarak ilk ciddi tarih kitabn hazrlayarak, 1980 ylnda yaymladlar. Kitapta, Karaay-Malkar'da halknhayatnn hukuki bakmdan nasl tanzim edildii, eski hukuki ilerin nasl yapld anlatlmaktadr. Biz de, bu almamzda, yukarda ad geen aratrmaclarn almalarndan ve halk azndan derlediimiz materyallerin nda, Tre messesesinin nasl ilediini anlatmaya alacaz. M. Abayev'e gre; Tre messesesi, halkn eski adetlerinden ve geleneklerinden kaynaklanarak; halk arasndaki anlamazlklar, problemleri zmeye alr, eitli kanunlar karr, halkn hayatn kolaylatrmaya ve rahatlatmaya alan bir kurumdur. Zamana bal olarak kanunlar da deimitir. nk zamanla birlikte hayat ve hayatn artlar da deimitir. Szgelimi eskiden beri olagelen adetlerle balantl olmayan baz yeni durum ve olaylarla karlald zaman, Tre messesesi de bu yeni durumu, kard yeni bir kanunla tanzim eder, halkn bu durumla balantl problemlerini zmeye alr. Bylelikle, Karaay-Malkar'da Tre messesesinin en birinci ii kanun ve buyruk karna iiydi. Tre, hibir kimsenin hakkn yemiyor, bir bakasnn yemesine de izin vermiyordu. Tre ok gl yetkilere sahipti. K. Azamatov ve H. Hutiyev'e gre, Tre ylesine glyd ki, Malkar'n en byk prensinin (valisinin) kararlarn bile engelleyebiliyor, hatta geersiz sayabiliyordu. slam dininin kabulnden sonra, Tre heyetine Kadlar da dahil olmulardr. Tre heyetini

halk seiyordu. V.F. Miller ve M.M. Kovalevski'ye gre, "Tre heyeti, zengin-fakir ayrm olmakszn, halkn akll ve dirayetli kiilerinden seilir. Ancak bu heyete halkn alt tabakasndan kimse giremez. Prensler, halkn hayatnda her ne kadar nemli bir olgu ise de, Tre messesesinde, halkn iinden km iyi insanlar oturuyor..." Tre heyetinin halk katndaki deeri, onlarn karakterleriyle, hakkaniyete bal olarak yaptklar doru ileriyle llyordu. Tre heyetindeki kiilerde aranan balca zellikler; namuslu olmak, akll olmak, ar bal olmak, halkn eski ve yeni adetlerini, geleneklerini ok iyi bilmektir. Tre heyetine mensup birinin gc ve halk tarafndan deer grmesi, onun insaniyeti, dorulu ve hakkaniyeti, halkn hayatna ve adetlerine saygs, halkn hayat tarzm iyi bilmesine balyd. Deiik zamanlarda, Karaay-Malkar'da Tre heyetinde grev yapan en bilinen kiilerden bir ksmnn adlar yledir: Sosran Abay, Balaka Bittir, smail Orusbiy, Teberdi Orusbiy, Hasan Kuliy, Kanavbiy Ahmat, Jabeli Jabel, Kelemet Malkaruk, Tram Tram, Mussa Basiyat, Cammot Canika, Tavsoltan Gaza, Hac-Geriy Bici, Sleyman Ette, lyas Synduk, Konak Caza, Tebo Kuday, AliMrza Kuday, slam Girgok, Musos Syn, Ali-Hac Biy, Kasbolat Sozay, Bdene Bayora, Ali-Hac Krmamhal, Tutar Gll, brahim Edok... Tre heyeti yedi ylda bir seilirdi. Seimler, hileye frsat vermemek iin, halkn gz nnde, bir meydanda, aktan yaplrd. Her ky, en gvendikleri be veya yedi kiiyi Tre heyetine seerdi. Kylerde oluturulan bu be veya yedi kiilik heyete "El-Tre" (Ky Tresi) ad veriliyordu. El-Tre'ye seilen kiilerden biri de, El-Tre'yi temsil etmesi iin "Gite-Tre"ye (Kk Tre) gnderiliyordu. GiteTre, byk vadiler kuanda kurulmu, evresinde kk kylerin olduu byk kylerde kurulmutu. Kk kylerin Tre heyetlerinden temsilciler gelerek Gite-Tre'yi oluturuyorlard. Genellikle 10 kiiden oluan Gite-Tre; Baksan, egem,Ullu Malkar, Ullu Karaay, Holam-Bzng vadilerinde kuruluyordu. Her Gite-Tre de, kendi ilerinden bir temsilci seerek "Halk-Tre"ye gnderiyorlard. Halk-Tre'de grev yapanlar; V.F. Miller ve M.M. Kovalevski'nin dedii gibi: "Halkn en akll a-

bilig-6/Yaz97

195

damlarndan; halkn rahatln, dzenini salayabilecek dirayetli ve basiretli insanlarndan oluuyordu..." Bunlardan sonra bir de; "Ullu-Tre" (Byk Tre) ve "Biy-Kenge" (Prens Heyeti) vardr. Biy-Kenge, adndan da anlalaca gibi prenslerden oluuyor ve bir nevi danma kurulu zelliindeydi. Karaay-Malkar'daki Tre messesesini ematik olarak yle gsterebiliriz:

Tanr andn() bozmamaya..." Malkarllarn tarihinde El-Tre'nin ayr bir nemi vardr. Bu konuyla ilgili Basiyat ahanov yle yazyor: "nemli bir problem konusunda anlamazlk iinde olanlar, nce birbirleriyle anlaarak Ullu-Tre'ye gitmeye gerek grmeden ElTre'ye gitmeyi uygun grmlerdir..." Karaay-Malkarllar, anlamazlklarn zme kavuturmak iin, komu halklarn Tre heyetlerini davet ettikleri de oluyordu. Tre messesesi toprakla ilgili anlamazlklara da bakyordu. El-Tre'nin yahut Gite-Tre'nin kararlarn benimsemeyenler, Halk-Tre'ye gidiyorlard. Halk-Tre, iki- ayda bir toplanyordu. Gite-Tre srekli mesai halindeydi. Ullu-Tre ise bir veya birka ylda bir toplanyordu. Ullu-Tre toplanaca zaman, Halk-Tre ve Gite-Tre temsilcileri gelerek Ullu-Tre'yi oluturuyorlard. Bazen, Ullu-Tre'nin toplantlarna Tre muhafz efinin katld da oluyordu. "Biy-Kenge" ise prenslerin kendi aralarndaki problemleri zmek iin toplanyordu. Bunun dnda, Ullu-Tre'nin ald kararlarn zellikle uygulanmas ynnde kulis ve bask yapt oluyordu. Ullu-Tre heyetine tavsiyelerde bulunuyordu. Biy-Kenge, genellikle Abay, Malkaruk, Orusbiy ve Krmamhal ailelerinde toplanyordu. Prenslerin izni dahilinde, bu toplantlara kendi halklarndan ve komu halklarn ileri gelenleri de katlyordu. V.F. Miller ve M.M. Kovalevski'ye gre: "Malkar'daki prenslerin gc snrsz deildi. Halk da ilgilendiren ok nemli konular sz konusu olduunda, Biy-Kenge halkn bilge-yallarn da toplantya armak zorundayd..." Tre heyetine seilen kiiler, stlendikleri bu byk iin bilincinde olmak ve ona gre hareket etmek zorundaydlar. Aksi halde Tre heyetinden karlabilirlerdi. Szgelimi Bayora ve Aydabol gibi kkl ailelere mensup iki kii Tre heyetinden karlmtr. Tre messesesinin bir muhafz gc (Mrtazak) de vard. Bunlar, Tre'nin ve Tre heyetinin gvenliinden sorumluydular. Tre toplantlarna muhafz eflerinin katld da oluyordu. Ancak, onlarn grevi genellikle Tre heyetinin direktiflerini dinlemekti. Onlarn toplantlarda bir sz hakk yoktu. Bunun dnda, Tre heyetinin angarya ilerini yaptrmak iin grevli-

Biy-Kenge Halk-Tre

Ullu-Tre

Gite-Tre

Gite-Tre

El-Tre

El-Tre

El-Tre

El-Tre

Karaay'da Tre messesesinin nasl ilediini Abuk-Ali zdenov yle anlatyor: "Eskiden, Karaayllar eitli adet ve geleneklerine gre hayatlarn tanzim ederek yayorlard. Halkn tamamn ilgilendiren kararlarn alnmas ii iin Kart-Curt kynde, halkn uygun grd bir yerde toplanlrd. Daha sonralar, Hurzuk ve Ukulan kylerinin de kurulmasndan sonra, Ukulan ky dier iki kyn ortasnda olduu iin toplantlar bu kyde yaplmaya baland. kyden temsilci seilerek Tre heyetini 9 kii oluturuyordu. ok nemli bir i iin acil karar alnmas gerektii zamanlarda, halktan davet edilen kiiler de, Tre heyetiyle beraber toplantlara katlyorlard. Toplant balamadan nce yle yemin edilirdi: And ediyoruz, lsek de birlikte lmeye, Kalsak da birlikte kalmaya, Birlikte, geri durmamaya, Tanrya (kar) dorulua,

bilig-6/Yaz97

196

leri (Bar-keli) ve tellallar (Koduu) vard. Tre toplants olaca zaman tellallar sokaklarda dolaarak bunu halka bildiriyorlard. Tre toplantlarna "Ayrak" (Savc) ve Kadlar da arlyordu. Daval da, kendi istedii birini "kl" (Vekil, avukat) olarak aryordu. kl, Tre heyetinin ok zor sorularna kolaylkla cevap verebilen, etrefil olaylar zebilen zeki ve akll kiilerden seiliyordu. Tre heyetinin gndemindeki anlamazlk durumlarn (davalar) Ayraklar aratrp, Tre heyetine bilgi veriyorlard. M. Abayev'e gre, Ayraklar zaman zaman davaclardan veya davallardan rvet aldklar iin ilerini drste yapmyorlard. Szgelimi eskiden yaanm konuyla ilgili bir olay anlatm: (Bllm kynden Macir ava'nn azndan) Gestenti'de bulunan Tolgur-eget'teki tarla iin, Tolgur ailesi ile egemli Barazbiy ailesi kavgal haldeydi. ki aile de, bu tarla stnde hak iddia ediyorlard. Ayrak olarak Karaay'dan arlan Musa Bata adl birisi, konuyu hi aratrmadan ve incelemeden: "Tolgur ailesi bo konuuyor. Bu tarla Barazbiy ailesinindir" diye hkm veriyor. Ancak, Tolgur ailesi iin peini brakmyor ve derin bir aratrmadan sonra bu tarlann Tolgur ailesine ait olduunu ispatlanyor. Tre de tarlay Tolgur (Krmamhal) ailesine veriyor..." N.A. Karaulov, "Tre'de yalan sylemek, bo konumak ve yalanc ahitlik yapmak ok byk ayp saylrd. Bu ayb alan kimseler, ayn zamanda bu ayb mensup olduklar slaleye de bulatrm oluyorlard. Halk da onlar buna gre deerlendiriyordu" diyor. Basiyat ahanov'un yazdn gre: 'Topraklarn snrlaryla ilgili anlamazlklar da Tre messesesi zyordu. Buna ramen, daval-davac yine anlaamyorsa, Tre heyetinin nnde, "Topran snrn hileli, yanl gsteren ben olursam, kolumbacam kurusun" diye yemin ediyorlard. Halk bu tr yeminlere ok itibar ediyor ve inanyordu. Szgelimi, Tengiz Syn adl bir ihtiyar yle anlatyor: "Ben kklmde, Bzmg kynden Ebu Rahay adnda bir adamn kolunun kuruduunu grmtm. nce yemin edip, sonra bu yeminine uymayarak topran snrn hileyle deitirdii iin kolunun kuruduunu sylyorlard. Yeminini tutmayp hile yapt iim Allah'n lanetine uram..."

Karaay-Malkar'da slam dini gelmeden nce de bu tr yeminler varm. Barasbiy Biyazir'in anlattna gre Tre heyetinin nnde yaplan yemin yleymi:
"Ben Tre 'nin nnde and ediyorum Bugn olacak iten Kamamaya, geri durmamaya Hayatm feda etmeye..."

B. Biyazir'in sylediine gre, Tre heyetinin nnde yemin edip de somadan yeminini bozanlar ldrlyormu. Malkar'da Tre messesesi ilk nce Zlg kynde almaya balam. Daha sonralar ise erek rma kenarnda ve Abay-Kala'da almaya balam. egem vadisinin giriinde, Tre ile ilgili yer adlar, ta adlar vardr. V.F. Miller ve M.M. Kovalevski: "Buralarda baz ilgin talar grdk. Bu talarn zerinde Tre heyetine mensup kiiler oturuyormu ve burada toplantlar yaplyormu" diyor. Ulu-Elin yaknlarndaki, oturmaya elverili ilenmi talar vardr. Bunlara "Tre Talar" deniyor. Tre heyeti yazn burada toplanrm. Tre heyeti istiare etmek iin ise "Bayrm-uvanas"nda toplanrm. Buna gre, G.D. ikovanin'in, "Malkar'da ta oturakl meydanlar yoktur" sznde bir yanllk olmaldr. Tre heyeti genellikle kyn dnda bir yerde toplant yapard. G.D. ikovanin, Osetlerin Tre toplantlar hakknda yle diyor: "Tre heyeti, zerinde alt olay hakknda, bakalarna bilgi szmamas iin toplantlarn kyn dnda bir yerde yapar..." Bu durum, Malkar Tresi iin de geerlidir. M. Abayev, Malkar tarihinde erek vadisi sakinlerinin nemli bir yerinin olduunu sylyor. Halk-Tre'nin srekli burada toplandn ifade ediyor. Malkar Halk-Tre'nin toplantlarna dier Tre messeselerinin temsilcileri de katlyorlard. Bu toplantlara Karaay'dan, Osetya'dan katlanlar da oluyordu. Basiyat ahanov da, Malkar Halk-Tre'nin yapt doru ilerle mehur olduunu sylyor. Szgelimi, komu halklar, anlamazlklarn zmesi iin Malkar Halk-Tre'ye geliyorlarm. V.F. Miller ve M.M.

bilig-6/Yaz97

197

Kovalevski'nin sylediine gre, baka yerlerde sonuca balanan kararlar deitirecek veya bozacak kadar Malkar Halk-Tre'nin komu halklar zerinde itibar varm. Zaman getike, Ullu Malkar'da olduu gibi, egem'deki Tre messesesinin itibar da ykseliyordu. Halk, egem Tresi'nin itibarnn artmasn, Krm'dan vergi toplamak iin gelen Krm Han'nn askerleriyle yaplan mcadeleye balyor. Bu olayla ilgili; Aznor Akbolat, Lokman Atakku, Kanavbiy Curtubay, Muhammed Kalabek, Hzr Kteni, Macir Caza'nn anlattklar yle: "Her yl olduu gibi, Krm Han'nn askerleri vergi toplamak iin Kafkasya'ya geleceklerdi. Onlar gelmeden nce Malkar'da Tre heyeti toplanryor. Tre heyeti, Krm Han'nn vergisinden ve askerlerinden kurtulmak iin zm yolu aryor. Toplant sonunda, Krm'dan gelen askerlerin hepsinin ldrlmesi karar alnyor. Askerlerin kimler tarafndan ldrlecei konusunda kura ekilmesi uygun grlyor. Ancak, Basiyat Ebu adnda egem'den gelen bir temsilci, kura ekmeye gerek olmadn, bu ii dorudan kendisinin stleneceini sylyor. Tre heyeti de bu istei kabul ediyor. Ayrca, Krm askerleri egem'e saldrdklar zaman dier vadi kylerinden de yardm edilecei ynnde karar alnyor. Basiyat Ebu, hemen egem'e dnerek hazrlklarna balyor. lk nce byk kazanlarla bol alkoll ralar hazrlatyor. Krm Han'nn askerleri egem'e geldikleri zaman, egem halk onlar ok gzel bir trenle karlyor. Onlar iin byk lenler tertipliyorlar. Krm'dan gelen askerler lenler srasnda, egem'in "mehur" rasndan "kana kana" iiyorlar. Onlar iip iyice sarho olduklarnda, Basiyat Ebu'nun nderliindeki egem halk Krml askerlerin hepsini ldryorlar ve uurumlardan aaya atyorlar. Krm Han vergi toplamak iin egem'e gnderdii askerlerinden bir haber gelmeyince meraklanyor ve onlar aramalar iin yeniden adamlarn gnderiyor. Ancak btn aramalara ramen askerler bulunamyor. te bu olaydan sonra, Krm Han durumu anlam olacak ki, bir daha Malkar'a vergi toplamak iin askerlerini gndermiyor..."

Btn bu olan bitenden sonra, egem halk bu kahramanl iin dier vadi kyleri tarafndan saygyla anlmaya balanyor, itibar artyor. Kimileri ise, Krml askerleri sarho edip ldrdkleri iin onlara "Hileci egemliler" diyorlar. egem halknn bu kahramanlndan soma Ullu-Tre toplantlar egem'de yaplmaya balanyor. XIX. yzyl ortalarnda; Ullu-El, Dumala, Aktoprak, Bzmg, Holam sakinleri Ullu-El ile Dumala ortasndaki Dongat denilen bir yerde; Tre toplantlarnn yaplmas iin bir bina ina ediliyor. Bugn bu binann sadece temel talan kalmtr. Halk buraya, "Tre heyetinin topland ev" diyor. 1890'li yllarda Holam'da bulunan yass talarn zerinde Arap harfleriyle yazlm Malkarca ksa metinler vardr. Bu metinler Tre heyetinin ileriyle ilgilidir. N.P. Tulinski bu konuda, 1903 ylnda yazd makalesinde yle diyor: "Birka yl nce Holam'da, Ushur kynn yukar tarafnda bulunan bir kale harabesinin duvarnda iki tane yass ta bulduk. Talarnda zerinde Arap harfleriyle yazlm Malkarca szler var. Talarn birinin zerinde; Krm'dan, Kabardey'den, Malkar'dan ileri gelen kiilerin adlar yazl. Tan zerine yazlm metinde; Malkar topraklarnn Rusya ve Krm'la olan snrlarndan bahsediliyor. Dier tata ise; Bekmrza Girgok adl bir adam ile (ad belirtilmemi) baka bir adam arasndaki anlamazln zm iin; Baksan'dan smail Orusbiy, Ullu Malkar'dan Mrtazaliy Biy, Holam'dan Soltan akman'n ahitlikleriyle bir toplant yaplyor ve Bekmrza Girgok'un topraklarnn snrlar belirleniyor. Bu ilerin yapld tarih (Hicri takvimle) 1127 (M. 1711) yl. Durum byle ise, 200 yl nce bu blgelerde, prenslerin dnda da halktan geni topraklara sahip olan kiiler varm. Bu duruma prenslerin de bir itiraz yokmu. nk bizzat kendileri de bu ite ahitlik yapmlar..." M. Abayev'in de bu tr talarla ilgili olan incelemesi bize ok eyi aklyor. Szgelimi, talarn birinde yle bir olaydan bahsediliyor: "Malkar'da, Bzng'da, Holam'da, egem'de, Baksan'da yaayan halkn topraklaryla snrlar olan Krm Han ile Kabardey prensinin bu topraklar zerinde hak iddia etmeleri, bunun iin de baka milletlerden temsilciler gelip toplant yaplarak anlamazlk zme kavuturulmu. Bu

bilig-6/Yaz97

198

anlamazln zm iin toplantya katlanlar arasnda Grc-Svan prensi Otar Otarov, Krm' dan Aalar Han da var. Bizim anladmza gre; Krmllar, Kabardeyler ve Pyatigorsk (Betav-Malkarllar) halk arasnda bir snr anlamazl km. Malkarllar Aslanbek Kaytuk'u, Kabardeyler Jaba Kazanko'yu, Krmllar Bayan Sarsan' vekil olarak semiler. Tatartp blgesinden Terek rmana kadar olan yerler, Kuban dzlne kadar olan yerler, Lesken geidine kadar olan yerler, Canba ve Balk'a kadar olan yerlerin Malkarllara ait olduu; Tal-Kala'dan Tatartp'e kadar olan yerlerin Krmllara ait olduu; Tal-Kala'nn aa ksmndaki yerlerin ise Ruslara ait olduu tespit edilmi. ahitlik edenler ise; GrcSvan prensi Otar Otarov ile Krm'dan Aalar Han'dr. Bu anlamay yazya geiren Abdulkad Halil'dir. Recep aynn son gnleri, Pazar gn, 1127 (M. 1709)..." Holam'da bulunmu olan bu talar imdi Moskova'da bir mzede saklanyor. Tre messesesi her zaman halkn yannda olmutur. Halkn sahip olduu haklarn devam iin almtr. Komu halklarla bar iinde yaamak iin nemli grevler yapmtr. M. Abayev makalesinde yle bir olaydan bahsediyor: "Aydabol ailesine mensup bir kii, Malkar'n valisi olmak iin Kabardey prensi Aslanbek Kaytuk'tan yardm istiyor. Bunun iin, Aslanbek Kaytuk'un askerleriyle Malkar'a gelerek, kendisine kar olanlar ortadan kaldrmasn istiyor. Aslanbek Kaytuk, askerleriyle Malkar' igal etmek iin hazrlanyor. Bu arada, Malkar'n valisi olan Sosran Abay'a da bir eli gndererek vergi talep ediyor. Malkar valisi Sosran Abay, Kabardey prensinin elilerini tersleyerek: "Gidin syleyin! Kaytukolu'nun Malkar ile bir ii varsa Tre'ye gelsin. Yok eer benimle zel bir ii varsa bana misafir gelsin!" diyor. Eliler geri dnerek durumu Kabardey prensine bildiriyorlar. Kabardey prensi, Malkar valisi Sosran Abay'n etin ceviz birisi olduunu anlayp bu iten vazgeiyor ve onunla dostluk kurarak bar iinde yaamay tercih ediyor. Sosran Abay da, Kabardey prensinin dostluuna karlk veriyor. Herhalde, Aslanbek Kaytuk'u 1709 ylnda Malkar Ullu-Tre toplantsna bu yzden davet etmi olmal..."

O zamanlarda Kafkasya'ya dardan gelen saldrlar olduka youndu. Bu yzden komu Kafkas halklar birbirleriyle dayanma iinde olmak zorundaydlar. Bu dayanma iinin salanmasnda Tre messesesinin nemli rol vard. XVII. yzyln ortasnda, Krm Han Aslan Gerey, Kabardey topraklarn istila etmek iin hazrlanrken; Karaay ve Malkar'dan, Osetya'dan asker birlikleri hazrlanarak Kabardey'e yardm iin gnderildi. Bu organizasyonu Ulu-Tre yapmt. L.. Lavrov: "1894 ylnda Kabardeyler ile Malkarllar birlik olup Rus Generali G.. Glaznappa'a kar savatlar" diyor. egem vadisinde, 9 Maysta ok kanl bir sava yapld. G.. Glaznapp, Rus ar I. Aleksandr'a gnderdii mektupta, savan gndz 11'den akam 18'e kadar srdn yazyor. Kabardey, Karaay-Malkar birliklerinden oluturulan Kafkas ordusunun 11.000 kadar olduunu sylyor. General Bulgakov, 1810 ylnda Kabardey topraklarn igal etmek iin Kafkasya'ya geldiinde, Kabardeyler ile birlikte dier Kafkas halklar da savayorlard, zellikle de Karaay-Malkarllar... General Emanuel, 1828 ylnda Karaay topraklarn igal etmek iin geldiinde de, Malkar'dan ve Osetya'dan yardm etmek iin askerler gelmiti... te btn bu iler, Tre messesesinin organizasyonlaryla gerekleiyordu. Baksan ve Holam vadilerinde yaayan Malkarllar ile komu Grc-Svanlar arasnda bir anlamazlk kt zaman devreye yine Tre messesesi giriyordu. Szgelimi, Malkarllar srekli Grc-Svan topraklarna saldrarak yamaclk yapyorlard. Bu durumdan ikayeti olan GrcSvanlar, Malkar Tresine bavurarak durumu zmelerini istemilerdi. Malkar Tresi de GrcSvanlardan alnacak bir toprak karlnda Malkar etelerinin saldrlarn engellemeyi baarmt. Grc-Svanlar da, Holam-Bzmg meralarnda srlerini otlatabileceklerdi... Komu halklar ile snr anlamazlklaryla ilgili ilerden baka, bizzat Malkarllarn kendi ilerinde, prensler arasnda da snr anlamazlklar oluyordu. Hatta ayn slaleye mensup olan

bilig-6/Yaz97

199

kiiler arasnda da bu tr anlamazlklar mevcuttu. Bu anlamazlklar zmek iin yine Tre'nindi. Tre messesesi, prensler ile halkn ileri gelen zenginlerinin ilerine ayr bir nem veriyordu. Onlarn ilerini uzun ve derin aratrmalardan sonra karara balyordu. Tre messesesi, kiilerin prens yahut zengin olmasna bakmyor, eer onlar sulu bulursa en ar meyyidelerle cezalandryordu. Hatta lm cezasna bile arptrabiliyordu. Szgelimi, Ullu Malkar'da gelinlerin zifaf gecesine gitmeyi adet haline getiren Bota ailesine mensup zengin birini lm cezasna arptrm ve bu ceza uygulanmt. Raikav adl bir slale, egem halkna yapt zulmden dolay, Tre messesesi tarafndan toptan ldrlmeleri cezasna arptrlmt. Kelemet Malkaruk'un nderliinde Tre messesesinin muhafzlar Raikav ailesini toptan ldrdler. Bu olayla ilgili bir Malkar halk arks da vardr:
"Bereket gelsin ElbaylarnTayk ile Bala 'ya Kan dkld Gestenti 'de Raikavlarn merasna"

tamasn da yasaklyor. Daha sonra ocuk "Tuvdu" adyla anlyor ve bu ad onun slale ad olarak kalyor. E.Z. Baranova'nn yazdklarna gre, birisi durup dururken, hibir suu olmakszn, baka birini yaralad veya ldrd zaman, Tre bu adam lmle cezalandryordu. N. Petrasevi anlarnda yle bir olaydan bahsediyor: "Karaay'da, saliy Erken adl birisi, cretini vermek kaydyla Haciyat Dola adl bir kadndan izme yapmak iin deri alyor. Daha sonra saliy Erken sznde durmayarak derinin cretini demiyor. Aradan 7 yl getikten sonra Haciyat Dola, El-Tre'ye bavuruyor. El-Tre, kadn hakl buluyor ve saliy Erken'i de kadna tazminat olarak buzal inek, gebe inek ve iki tane de kuzulu koyun demeye mahkum ediyor..." egem'de, Bota Makt adnda birisi, kendisine saldrd iin, Malkaruk ailesinin bir keisini ldryor. Malkaruk ailesi de, ldrlm olan bu keinin parasn istiyor ve Bota Makt' Tre'ye dava ediyor. Tre olay inceledikten sonra, keiyi kendisini korumak iin ldrd kanaatine varyor ve Bota Makt' hakl buluyor... Karaay-Malkar Trklerinin Tresi hakknda imdiye kadar anlatlanlar, halkn azndan derlediimiz Tre ile ilgili ata szleriyle zetleyelim:
"Sen davac olsan da, Tre kendi iini (bildii gibi) yapar. Davacdan dava kalmazsa, Treci 'den de tre kalmaz. Tre'nin kestii yerden, Kan kmaz. Tre 'nin yumuakl, sertlii (Tre) Bakannn sorgusuna gre olur. Tre 'nin syleyeceklerini bilmiyorsan Tre 'ye gitme. Dnyada adalet kalmamsa, Ullu Malkar'da Tre de mi kalmam...''

Tre, Raikav ailesi toptan krldktan sonra onlarn topraklarn topraksz kyllere pay etti. Halk da, Tre'ye bu adaletinden dolay minnettar kaldlar. Halk arks yle devam ediyor: 'Byk Tre 'ye imdi teekkr edelim Toprakszlara dn hayvanlar verelim Ullu-egem 'de Ullu-Tre 'ye yol ettik Raikavlarn kkn yok ettik... " Raikav slalesi ortadan kaldrlrken, bu slaleye mensup birinin hanm o srada baba evinde (Karabugaylarda - Osetya'da) idi ve bir olan ocuu dourmutu. ocuk 7-8 yana geldiinde, annesi onu alarak Malkar'a gelerek Tre heyetinin huzuruna kyor. Tre, Raikav slalesine mensup olan bu ocuun, eskiden Raikav slalesine ait olan topraklar vermeyi kabul etmiyor ve sadece ona kendisini geindirebilecek kadar toprak ve hayvan veriyor. Hatta ocuun, toptan ortadan kaldrlm olan Raikav slalesinin adn

bilig-6/Yaz97

200

MEDENYET, TOPLUM VE POLTKA

Prof. Dr. Bahargl ANYAZOVA Trkmenistan Bilimler Ak. Fels. ve Hukuk Ens..

Trkmen Trkesinden Aktaran Gmurat SULTANMURAT

Trkmenistan SSCB'nin dalmasyla bamszlm elde eden Trk Cumhuriyetlerinden biridir. Bamszln kazandktan soma Trkmenistan Birlemi Milletler Topluluu tarafndan tarafsz devlet olma statsn de elde etmitir. Bamszlmzn bu ksa sre ierisindeki tarihi tecrbeleri Cumhurbakanmz Saparmurat Niyazov tarafndan hazrlanan programn gidii ile ilgili analitik belgelerde de derinden incelenmitir. Trkmenba bu programsal belgesinde sosyal hayatn hemen hemen her ynndeki deimeleri deerlendirmitir ve Trkmen ulusunun tarihi tecrbesi ve kltr miras zerine derin bir felsefi bak sergilemitir. Bamszlk ve tarafszln elde edilmesi, devletin d ve i ilikileri ile ilgili bir takm sorunlarn zmne yeni tr yaklamlar istemektedir. Yeni tr yaklamlara olan istek zellikle ekonomik reformlar gerekletirmekte kendim gstermektedir. Byle bir durum devlet ynetiminin nnde ve devletin ilerlemesini ngrecek ynlerin belirlenmesinde yeni yaklamlar gerektirmektedir. Devletin ekonomik yapsn yeniden dzenlemekte Saparmurat Trkmenba'nn bakanlnda hazrlanan "On Yllk stikrar " (On Yl Abadanlk) program byk ehemmiyete sahiptir. Bu program, zamann isteinden tap kan bir zorunluluktur. Bugn eski Sovyetler Birlii devletleri arasndaki siyas, ahlaki ve ekonomik durumlar mukayese edildiinde, Trkmenistan'n bamszlnn bu ksa sre ierisinde ok byk baarlar kaydettii hemen gze arpmaktadr. Milli birlik ve milletleraras uzlama, kaynama, toplumun manevi ve ahlaki, siyasi ve hukuki istikrar, toplumsal - ekonomik yapnn her ynnde zgr davranlarn ilk belirtileri aka ortadadr. Bunlar, toplumun devlet ynetimine katlmasn salayan demokratik kurumlara dayanan iktidarn otoritesi ile mmkn olmaktadr. Gerekten de salam bir icra kuvveti, Trkmenistan'n gelimesine imkan ve garanti salamaktadr. Dier bir dikkate deer husus da ekonomik reformun nitelii ile ilgilidir. "On Yllk stikrar" (On Yl Abadanlk) Program Trkmenistan'n serbest ekenomiye geiinin evrimsel olarak gereklemesini ngrmektedir. Bu program devlet .ve ferdin karlarn uzlatrarak toplumu yeni bir hayat dzenine

bilig-6/Yaz97

201

kavuturmak amacn gder: Ekonominin totaliter rejim ile ynetildii bir devirde eitli sosyal ekonomik programlarn mevcut olmasna ramen bunlarda ayr ayr ferdin kar gzetilmemekteydi. Eski ekonomik ilikilerde insan, ekonomiyi planl yneten bir ara idi. Byle bir ortamda ferdin zgr yetkinliinin geliemeyecei doaldr. Trkmen ulusunun milli karn temel alarak serbest ekonomiye evrimsel olarak gei, toplumun eski yaam biimini, bilincini, davran normlarm kkten deitirmektedir. Ferdi eit klan ve standartlatran sosyalist hayat biimi yerine, ferdin manevi ve entelektel yeteneklerini gelitirmeye imkan veren yeni bir hayat biimi oluturmaktadr. Toplumsal hayat ierisinde ferde byle bir zgrln salanmas "stediini Yap" tarzndaki bir yoruma tabi tutulmamaldr. Devletin toplumsal temellerinin, yklmasnda etkili olmamaldr. Ancak demokrasinin esas prensiplerine dayal iktidarn kuvveti ile donatld lde, toplum kararl bir gelime imkanna sahip olacaktr. Salam bir iktidar, ona uygun bir hukuk temeli ve ferdin hukuk nnde sorumluluu olmakszn gerek bir demokrasi mmkn deildir. Bu ynde, vatandalarn hukuk bilincinin olumas iin ada olgular deerlendiren aratrmalarn yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. zellikle de felsefi, sosyolojik ve psikolojik aratrmalarn yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. nk sosyalizmde toplumun zihniyetinde hukuki sorumluluk deil de ideolojik sorumluluk hkimdi. deolojik drstlk ferdin dier niteliklerinin de lt saylmtr. Byle bir yaklamn sonucu olarak fert tek ynl gelimeye maruz kalmaktadr. Onun manevi ve ahlaki ynden fakirlemesi kendini gstermektedir. Bundan dolay Hukuk-Felsefe Enstits bata olmak zere hukuk bilimleri sahasnda yeni salam aratrmalar gerekletirilmektedir. M. Plank'n: "Mkemmel bir teori pratikten daha yararldr" dedii gibi toplumun hukuk bilinci kltrn gelitirmekte yeni yntemler icat edilmelidir. Gnmzde toplum faaliyetlerindeki dzen, onlarn hukuk renimleri, sorumluluklar, yasal davranlar, her yndeki istikrar iktidarn dikey yapsnn verimli almalar ile mmkn olmaktadr. Tabii ki, fertte, bamsz, tarafsz devletin artlarna uyum salayabilecek hukuk bilincinin

olumas uzun vadeli bir faaliyettir. nk bu faaliyet insan bilincinde ve dnya grnde derin bir dnmn gerekletirilmesini gerektirmektedir. Bu dnmn gerekletirilmesinde milletimizin kltr, corafik ve ekonomik artlar gz nnde bulundurulmaldr. nk devlet modeli, tarihi kltrel miras ve corafi artlar, toplumun etnik ve milli bilincinin temelini tekil etmektedir. Bu olgu kendi aralarnda ok sk bir iliki ierisindedirler ve yekdierini tamamlamaktadrlar. Trkmenba bakanlnda Trkmenistan' sosyal ve ekonomik ynden gelitirmek iin hazrlanan programn verimlilii, bu faktrn temel alnmasndan ileri gelmektedir. Ayrca, setiimiz devlet modeli de, toplumun ulusal bilincinin gelimesinde belirleyici faktrdr. Mill bilinci temellendirmek, byk bir tarihi ehemmiyete sahiptir. nk bu sadece ekonomiyi evrimsel olarak deitirmek ile ilgili olmayp, toplumun tarihi ve kltrel mirasna yeni bak, insanlar arasnda hmanizmin yeniden canlandrlmasn da beraberinde getirmektedir. Devletin insan politikas, ulusal medeniyetin dnya medeniyetine katlmasnda en mhim etkendir. Trkmenba'nn kltr politikasnn toplumun ulusal bilincine, gelenek - greneklerine, hayat tarzna, milletimizin kendine zg felsefi dnya grne dayandndan dolay milli kltr ile dnya kltr arasnda uzlama mmkn olmutur. Toplumun manevi mirasm muhafaza etmek ve ona dinamizm kazandrmak milli ve tarihi bilincin gelimesinde nemlidir. Bu hususta baarl almalar yaplmakla beraber, daha yaplmas gereken ok ey vardr. Btn bunlar bizi kltrn ne olduu sorusu ile kar karya getirmektedir. Acaba kltr nedir? Genel olarak kltr: "Toplumun hayat tarzdr. nsan faaliyetinin kendine has bir niteliidir". Gnmzde iktidarn hmanizm ve demokrasi politikas vastasyla temin edilen zgr bak ile kltrmzn maddi ve manevi zenginliklerini muhafaza etmek mmkndr. Ancak bu artlar altnda ulusal ve uluslararas uzlama ve gelime salanacaktr. Trkmen toplumunun milli bilincinin en nemli zelliklerinden biri de dine eilimli olmasdr. Sovyetler Birlii devrindeki ateistik ideoloji bile toplum ve din arasndaki ba kesmekte baarl olamamtr. Bu olgu Trkmenlerin asrlarn

bilig-6/Yaz97

202

tecrbesi ile kazand demokrasi anlayndan kaynaklanmaktadr. Bamszlk ve tarafszln elde edilmesi ile iktidarn dine yaklam kkten deimitir. Trkmenba'nn adaletli politikas sayesinde din, bir milli kltr unsurumuz olarak kabul edilmektedir. Dine yeni bir yaklam getirilmektedir. Farkl dinlere eitlik tannmaktadr. Btn bu teebbsler dini inanc farkl olan insanlarn psikolojik gerginliini ve din kkenli fanatizmi ortadan kaldrmaya imkan salamtr. Kltr unsuru olarak dinin toplumsal hayattaki rol ve ferdin manevi eitimindeki nemi zerindeki ilmi aratrmalara giriilmesi sevindiricidir. rnein Trkmenistan Bilimler Akademisi Hukuk ve Felsefe Enstits tarafndan farkl toplumsal gruplar zerinde sosyolojik aratrmalar yaplmtr. Ayrca, Trkmenistan'da provoslav dininin menei ve gelime yollar ile ilgili teoretik analizde yaplmtr. Gei dneminin en nemli sorunlarnn biride her bir fertte milli kltrn yeniden yaplanmasn salamaktr. Bu sorunun zmnde medya, tarihi ve arkeolojik aratrmalar ve edebi antlarmz ile ilgili yaynlarn geniletilmesi etkili olmaktadr. Ayrca, ferdi ilgilendiren

problemler ile ilgili felsefi ve sosyolojik aratrmalarn da ehemmiyeti byktr. Burada biz sadece ulusumuzun tarihi gemii ile snrl bir kltrel ortam oluturmak sorunu ile deil, modern dnya kltrnn bize olumlu yanlarn sergileyen ve ondan yararlanan bir milli, sosyal ve kltrel ortam yaratmak sorunu ile kar karyayz. Modern teknolojinin dnda kalmak milli kltrn muhafazas iin tehlikeli bir durumdur. Bu husus bilim tarihinin ortaya kard bir gerektir. Teknolojik gelimelerden geni lde yararlanmak toplumun ekolojik eitimi ile ilgili problemleri de ortaya karmaktadr. Bamszlk ve tarafszln kazanlmas devletimizin doal artlarna uygun projelerin ve teknolojik unsurlarn seilmesine imkan salamtr. Bylece ekolojik sorunun zmnde de kolaylklar salanmtr. Grld gibi toplumun kltrel dinamizmi iin devletin ekonomik durumu ve politikas nemli rol oynamaktadr. ada Trkmenistan'da bu ynde Trkmenba'nn hmanist politikas sayesinde milli kltrmzn dinamizmi iin btn artlar salanm ve olumlu sonular elde edilmitir.

bilig-6/Yaz97

203

AVRUPA'DA TRK KLTRN RENME MESSESELER

Dou aleminin Avrupa'da renilmesi tarihi, milattan ncelere kadar uzanmaktadr. Makedonyal skender, Roma'nn adl anl imparatorlar, ark aratrmak, bilgi edinmek iin bu blgelere bilim adamlar, seyyahlar gndermilerdir. arkla ilgili yazd tarih kitaplar ile n kazanan Heredots'un, tannm corafyac Strabonun, Ptolomeyin, Plinin, Ariann ark, zellikle Trk dnyasndan bahseden aratrmalar gnmzn en mkemmel kaynaklarndandr. Romallarn, Yunanllarn, daha sonralar ise batllarn dou ile ilgilenmesi ve ilginin sonular her zaman doulularn merak merkezinde olmutur ve batllarn doulular hakknda, onlarn kltr, tarihi, menei, yaam, gelenekleri hakknda yazdklar arkllar dndrmtr. Pekiyi, "ark ve Garp" anlay ve bu anlayn arasndaki kltrel ayrm ne zaman, nerede yaratlmtr? Aratrmaclarn verdii bilgilere dayanarak unu sylemek mmkndr ki, "ark" anlay "Dou" anlamnda ve ada manada ilk kez Romallar tarafndan kullanlmtr (BARTOLD, 1925; 37). Ama bu dounun ho niyetle, ilmi ynden aratrlmas anlamna gelmez. nk bu trl aratrmalarn ve tetkiklerin bilime, evrensel kltre deil, savaa, igallere, rakibin zayf noktalarn tespit etmeye hizmeti artk bir hakikattir. Bunun yan sra "Dou Alemi" Avrupa'da renilmesi her zaman gndemde olan konulardan olmutur ve dounun ayrntlarla aratrlmas milattan sonraki yz yllara tesadf eder. zellikle X. yzyldan sonra dounun Avrupa'da aratrlmas aadaki istikametlerde gerekletirmitir: 1. Avrupa niversitelerinde nemli Dou dili saylan Arapa, Trke ve Farsa eitimine balanmtr. 2. Avrupa niversitelerinde arknaslk fakltelerinin ve krslerinin almas bir mhim talep olarak gndeme getirilmi ve ksa bir zamanda tm otorite Avrupa niversitelerinde yrrle konulmutur. 3. Dou kltrn renme, tercme ve toplama merkezleri oluturulmu, ark yazmalar katalogu dzenlenmi, ktphaneler ve ansiklopedilerde dou kltrn inceleyen eserler ve bilgiler bulundurulmutur. 4. Batllar douyu renmek iin konferanslar dzenlediler, alnan kararlarn ise tm

Ziya MEK Kln . Ar Grevlisi

bilig-6/Yaz97

204

Avrupa devletleri tarafndan icras istendi ve bu trl toplantlar arkn ilmi ynden renilmesinin temelini att. Kaynaklar ispat ediyor ki, Avrupallar douyu renmeye tercme vastasyla balamlar ve ilk nce gndeme gelen mesele ark dillerini bilen retmen ve tercman yetitirmek olmutur. Bu maksatla XII. yzylda spanya'nn Toled ehrinde tercmanlk okulu kurulmutur. Bu okul Dou alemini Avrupa'da renen ve reten ilk eitim messesesidir. Okulun ark renmek sahasndaki hizmetleri ok byktr. Tercme okulunun ksa bir zamanda tm Avrupa'da tannmasnn nedeni ise bu okula krallarn, byk devlet adamlarnn scak bakmas ile ilgilidir. Ad geen okulun yetitirdii renciler Hal Savalar zamannda ark el yazmalarn, zellikle Tr dnyasnn byk aydnlarnn eserlerini Avrupa'ya tamak sahasnda ok aba gstermilerdir. Fransa'nn eski devir tarihisi De la Bart bu konuya dokunarak yle yazyor: "spanya'daki Arap saraynn bakan Halife Hekim ilme ve edebiyata sonsuz sayg gsteriyordu. Tm lkelerden alimler, airler ve okuryazar olan aydnlar onun sarayna geliyordu. ran ve Suriye'de yazlm kitaplar ou zaman doudan nce spanya'da yaylp okunur ve mehurlard" (BART, 1914;'l38). Objektif Avrupa bilim adamlar ve aydnlar Avrupa kltrnn ve edebiyatnn tam be yzyl dou kltrnn ve edebiyatnn etkisi altnda kaldm itiraf ediyorlar. rnein tannm Fransz atknas Karra de Bo yle yazyor: "slam felsefesi Yahudi ve Hristiyan felsefesi mekteplerine geti ve bu felsefe batda insan fikrine tam drt asr emretti" (DARMSTETER, 1886; 158). Bu bir hakikattir ve tarihi kaynaklar tarafndan ispatlanm bulunuyor. jen Levek adl Fransz arknas 1880 ylnda Paris'te yaynlatt kitabna byle bir ad takmtr: "Hint, ran mit ve efsanelerinin Aristofanes, Platon, Aristoteles, Vergil, Ovidius, Bokao, Titus, Dante, Ariosto, Rable, Perro, Lafonten zerine etkileri" (LEVEGUE, 1880). VIII. yzylda spanya'nn Araplar tarafndan igal edilmesi ark kltrnn batda daha da etkili olmasna yardm etti. IX. yzyldan XII. yzyla kadar Sicilya'da hakimiyet arkllarn

elinde olmutur. Endls niversitesinin ad tm Avrupa'da mehur idi. lk Fransz papas Jober D'Oryaj II. Selvister takma ad ile Toled ehrine gelmi ve ark dillerin renmeye balamtr. Norman slalesinin balarndan olan II. Roje bile Mslmanl kabul etmiti. Sicilya padiah II. Fridrix ise 1224 ylnda ark tipinde bir niversite amt. Bu niversitede Trk, Arap ve Fars dilleri retiliyor, bu halklarn edebiyat Avrupa dillerine tercme ediliyordu. Bu yllarda Dou edebiyat Avrupa'da o kadar mehur ve etkili idi ki, ou Avrupa aydnlar arknasl kendine meslek seiyordu. spanya'da tercmanlk okulunun yaratlmas, niversitelerin ark slubu ile kurulmas dounun sistemli ekilde renilmesi deildi. ark dillerini bilen aydnlar yoktu, bu sahada iler yrmyordu. Lakin mehur mtercim ve arknas Jerar de Kremon (1114-1187) ksa bir zamanda ileri yoluna koydu. O bir taraftan ark el yazmalarn toplad, teki taraftan onlarn tercmesi ile ilgilendi, baka zamanlarda ise tercmanlar yetitirdi. zellikle Kral ktphanesindeki ve ahslarda olan Dou el yazmalar katalogunu yapan alim bu sahada ilk adm atmtr. Hatta byle bir kaynak da mevcuttur ki, arknas ve filozof Alber de Gran'n arivinde Trk klasiklerinden Behmenyarn, El Farabi'nin eserleri, tarihi, teolog, arknas Roje Bekon'un ktphanesinde ise Nizami'nin, El gazali'nin eserleri bulunuyor. ark el yazmalarnn bu ekilde perakende dalm Avrupa'da ikinci bir mzenin almasna neden oldu. Yani Fransz papas IV. Onorius 12851287 yllar rasnda Paris niversitesinde Arap dili krss amaya nail oldu. 1255 ylnda Paris niversitesinde Arap, Yunan ve brani dilleri retiliyordu, ama krs yoktu. 1285'te brani ve Arap dilleri krss ald, bu dillerle ilgilenen renciler alnd. 1311-1312'lif yllarda Viyana'da V Kleman'n bakanlnda arkinalk toplantlar dzenlendi. Bu toplantlar kltr ynl, edebiyat, dili renme, tercme etme amal olsa da bir politik yn de vard ve Avrupa'da arkla ilgili ilk ilmi, kltrel toplantlar hesap ediliyordu. Burada Avrupa'nn tannm bilim adamlar, arknaslar kendi fikirlerini sylemiler, ark halklarnn Avrupa'ya doru ilerlemesinin ve yaylmasnn nlenmesi iin teklifler gndeme

bilig-6/Yaz97

205

getirilmitir. En nemli tekliflerden biri ise ark dillerini retmek, bu dilleri bilen seyyahlar, tercmanlar yetitirmek, dounun zayf noktalarn tespit etmek iin bu meselelerle megul olan kurumlarn tesis edilmesi idi. Konuyu baka bir taraftan ele alsak bunu u ekilde de yorumlamak mmkndr: Avrupallar douya o yllarda Hal seferleri dzenliyorlard ve bu seferler zaman ark halklarnn durumunu iyi bilen kiilere ihtiya douyordu. Bu yzden bu toplantlarda bir de hareket plan gndeme getirildi ve bu hareket plannn en nemli noktas ise ark dillerini Avrupa'da retmek idi. Nihayet toplant sona erdi ve burada yle bir karar alnd. Bu kararn tarihi neminin altn izerek kaydetmek gerekiyor: 1. Avrupa'nn Roma, Paris, Bolonya, Oxford, Salamak ehirlerinde Arap ve brani dillerini renmek karar baland. 2. Bu diller ve teki ark dilleri krsleri ve blmleri oluturulsun, devaml eitim verilsin. 3. ark dillerinin renilmesine Roma'da papa, Paris'te kral, baka ehirlerde ise manastr lar bakanlk etsin. Lakin i ekimeler ve savalar bu kararlarn bir sre aksamasna neden oldu, ama 1325 ylnda Paris niversitesinde ark dilleri zere mhazireler okunmaya , dersler verilmeye baland. Avrupa'da ark ve onun kltrn renen kurumlarn yaratlmasna bir sre ara verildi. Ama ok gemedi ki, bu meselenin nemi krallar seviyesinde yeniden gndeme geldi. yle ki, 1530 ylnda Kral I. Fransuva Fransa'da ark dillerini bilen tm bilim adamlarn, tercmanlar, seyyahlar bir araya getirdi. Herkesin nnde kendi fikrini ilk kez aklad ve Avrupa'da ilk kez bir kolejin, yani ark dillerini reten "College de Fransn" kurulmasn ilan etti. Bunu takiben bir taraftan kolejde krsler almaya balad ve dier taraftan ise kolejin imkanlar geniletildi, devletin himayesi gn gne artmaya balad. 1587 ylnda Kolejde III. Henry'nin emri ile ayrca Arap dili krss ald. 1785 ylnda ise Kral XVI. Lui'nin ser encam ile Avrupa'daki tm ark elyazmalarnn aratrlmas gerekletirildi. Ksa bir zamanda Avrupa'nn tm arivlerinde kataloglar oluturuldu ve ark kltrn renmek iin almala-

ra baland. Avrupa devletleri artk meseleye el koymutu, devletin en st kademesinde oturanlar ark renmekten ve bu meselelerle ilgilenen kurumlarn kurulmasndan yana idiler. Bu yzden de "College de Frans"tan sonra XV: Lui'nin serencamyla 1795 ylnda Avrupa'da "Canl ark Dilleri okolu" yaratld. arkinalkla megul olan bu okul Fransa Milli Ktphanesinin binasna yerleiyor ve Avrupa'da en muteber arkiyat kurumu saylyordu. Bu okul ksa bir zamanda tmn vermeye balad, dolaysyla az bir zamanda u iler gerekletirildi: 1. Okulda ark elyazmalar incelendi, yararllar tercme edildi ve tebli edildi. 2. arkla ilgili monografiler, makaleler yazld, ileriye ynelik kltrel, edebi planlar hazrland. 3. ark lkelerine seferler dzenlendi, seyyahlar ve bilim adamlar douya seferler gerekletirdiler. 4. Okulda daha somalar arkinaslk sahasnda byk iler yapan nl aydnlar yetiti ki, onlardan ampolyon, ezi, Klapot, Jober, Brnf, Katrmer daha sonralar Avrupa'nn en muteber arksinaslar oldular. Bu trl almalar Avrupa'da arkinaslk kurumlarnn genilemesine ve artmasna neden oldu. Almanya'nn, Paris'in, Londra'nn eitli niversitelerinde ve ktphanelerinde yeni yeni aratrmalar yaplmaya baland. Bu sahada artk Alman alimleri daha ileriye gitmilerdi ve ark elyazmalarnn toplanmas, Almanya'nn ktphanelerine, saraylarna gtrlmesi konusunda Alman alimlerinden Adam Oleari, Vilhem ott, Varmund, Berje gibi alimler aydnlarn hizmetini altn izerek hatrlatmak gerekiyor. XVIII-XIX. yzyllara doru Avrupa'da ark renmek inn baka yollar denenmeye balyor. yle ki, ark lkelerine eliler gnderiliyor ve eliliklerde ise kltr ataesi yer alyordu. Onlarn amac dilleri iyi bilen yerli bilim adamlarn Avrupa'nn nl niversitelerine hoca olarak gndermek, bu alimler, dilciler vastasyla Avrupa'da Trk, Arap, Fars dillerinin eitimini iyiletirmek olmutur. Bu yzyllarda ark' renme sahasnda ve kltr alverii sahasnda bir canlanma, ilerleme gzkmektedir. Dolaysyla bir taraftan

bilig-6/Yaz97

206

Avrupallar arkn en nl yazar ve aydnlarnn eserlerini Avrupa'ya tayarak, orada o eserlerin tercmesi ve tenkiti ile ilgileniyorlar, dier taraftan ise doulu mtefekkirler artk Avrupa niversitelerinde eitiliyor, dersler de merak edenlere retiliyordu. Ayrca Avrupa devletleri arktan davet ettikleri ark kkenli bilim adamlarna ve hocalara her trl imkanlar ve kolaylklar salyordu ki, ilerde onlarn bilgi ve yeteneklerinden yaralanmak mmkn olsun. Bu yolla Avrupallar aadaki esas meseleleri halletmi oluyordu: 1. arkn bilim ve sanat potansiyelinin Avrupa'ya aknm temin etmek, bu yolla dounun dnme gcn zayflatmak ve blgede duruma her ynden sahip olmak. 2. Douda kendi muhalefetini kurmak, dou halklar arasndaki tarihi nifaktan yararlanp onlar kendi tarafna ekmek, dolaysyla douda siyasi duruma ve kltrel ilikilere sahip olmak. Bu iki mesele Avrupallarn XVIII. ve XIX. yzyllardaki yrttkleri kltrel politikann ana hatlar idi. Ama XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupallar iki mesele zerinde daha fazla durmay gerekli sandlar: Birincisi Avrupallar tm dou kltrnn incilerini kendi dilleri-

ne evirmeye baladlar, ikincisi ise Avrupa'da ark' renme kurumlarnn saysn artrmaya baladlar. XIX. yzyln en nemli arkiyat kurumlar ierisinde Merkezi Paris'te olan "Aziatik" Cemiyetinin nemli bir yeri vardr. Bu cemiyetten ayn zamanda "Aziatik jurnali" adl bir dergi de yaynlanmtr ki uzun sre Avrupa'da douyu temsil eden en muteber kaynak saylmtr ve bu dergide ister bat, isterse dou kkenli bilim adamlarnn ve aydnlarnn kymetli eserleri yaynlanmtr. Baka bir Fransz dergisinin, yani "Rev d mond mzlman" dergisinin de ark' renmek sahasnda byk hizmetleri olmutur. Avrupa'da Trk, Fars ve Arap elyazmalar katalogunun oluturulmasna da byk nem verilmitir. Berlin, Londra ktphanelerinde ark elyazmalar sistemli bir kataloga dahil edilmi, yararlanmada kolaylk salanmtr. Avrupa'da ark' renen kurumlarn tarihine kubak nazar saldk. Ama bu geni bir aratrma konusudur ve ayrntlarla ele alnmas gereken bir meselidir. nallah ileride bu konu ilgililerin dikkatini eker ve aratrma konusunu oluturur.

BARTOLD V. 1925 arkn Avrupa'da ve Rusya'da renilmesi, Leningrad. Genel Edebiyat Tarihi Sohbetleri, Moskova. slam Mtefekkirleri, Paris.

DARMSTETER, J. 1886 LEVEGUE, E. 1880 Les mythes et les Legends de l'lnde et de la Prese dans Aristophane..., Paris Aziatik Dergisi. Etudes iraniennes, Paris.

BART, De La. 1914

BO, Karra de 1923

MEYNAR, Barbe de. 1896 1980

Petit Lourousse en conleurs, Paris.

bilig-6/Yaz97

207

SVL TOPLUMA KAVRAMSAL BR BAKI

Kavramlar salkl analiz yaplmadan kullanlnca aslna ters decek anlamlar yklenebiliyorlar. Bylece, istenilen renge boyanan, istenilen klfa sokulan ucube kavramlar ortaya kyor. Bunlar istediiniz gibi; kalkan ya da silah olarak kullanabiliyorsunuz. Hele bir de ykselen deerler iinde yer almaya balamsa, sivil toplum kavram gibi adeta byl bir kutuya dnm oluyor kavramnz.. stelik sivil toplum gibi farkl dnemlerde farkl anlamlarda kullanlmsa i iyice zorlayor. Sivil toplum kavram Trkiye'de zerine olumlu deer yklenen sayl sekin kavramlardandr. Bat dnyasnn belirli sosyal, ekonomik ve siyasal evrimi sonucu ortaya kan kavram hayli ge ve farkl bir evrimle de olsa son yllarda yldzn parlad anlar yaamaktadr. Sivil toplum kavram Trkiye'de orijinine denk gelecek ekilde yerine oturmamtr. Bu yzden kavram hep yanl olarak kullanlmtr. Bu yanl anlamalar yle ifade edilebilir. Sivil toplum Trkiye'de askeri olann kart olarak kullanlmtr(Belge-1989:71). Bylece sivil toplum askerler tarafndan deil de siviller tarafndan idare edilen toplumu ifade eder. Sivil toplumun Trk dn dnyasna girdii 1980 sonrasnda (1980 ncesi dris Kkmer istisnas zerinde ilerki yazlarda ayrntl olarak durulacaktr) bu durum aka grlr. Askerlerin idareyi sivil otoriteye teslim etmeleri sivil topluma gei olarak alglanmtr. Bu adan kavramn Trk dn hayatna giri tarihi bile ok nemlidir. Devleti bir ekonomik gr savunsa da yneticilerin asker deil sivil olmalar sivil toplumu yanstmaktadr anlay vardr. Yani geni kapsaml bir tanmla bu anlamda sivil toplum askerlerin egemen olmad toplumu ifade eder ki kavramn ruhuna ters bir anlaytr. Trkiye'de sivil toplumun kazand ikinci anlam, sivil vatandalarn kurduu derneklerle ifade alan bulan, sivil toplum rgtleri ad altnda incelenecek varlk alandr. Sivil vatandalarn kurduklar yasal rgt-dernekler sivil toplumu oluturur. Gerekte rgt ve dernekler sivil toplumun olmazsa olmaz gereklerindendir fakat her rgt, dernek sivil toplumu, ya da sivil toplum denilen oluumu temsil etme yeteneine sahip deildir ya da bunlarn saysyla sivil toplum fazlaca orantl deildir. Avc dernekleri, Kanarya

Tevfik ERDEM Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Enst. Yksek Lisans rencisi

bilig-6/Yaz97

208

Severler Cemiyeti, Cimi Tekke Ky Kalkndrma Dernei vb. sivil toplum rgtleri olarak anlr. Sivil vatandalarn bu tr rgtler kurmalar veya bunlarn saylarnn binlerle ifade edilip ciltli kataloglarn yaynlanmas sivil toplumun zne fazla bir katkda bulunmaz. Trkiye'de sivil toplumun nc (yanl) anlam, sivil toplumun burjuva toplumu olduuna ilikin nitelemedir. Bu da yine kavray eksikliinden kaynaklanmaktadr(Belge-1989:71). Sivili toplum burjuva toplumudur, burjuvalarn kendi kltrlerini, dnya, ekonomik grlerini yansttklar, egemen klmaya altklar toplumdur. Sivil toplumun burjuva toplumu olduu Hegel tarafndan ifade edilmitir. Hegel'in sivil toplumu ifade iin kulland Brgerliche Gesellschaft terimi, burjuva toplumunu ifade eder. Bu niteleme de sivil toplumu ifade etmek iin yetersizdir. Sivil toplum artk sadece burjuva toplumunu yanstmamaktadr, askeri toplumun kart olmakla yetinmedii gibi. Kklere Dn Sivil toplum kavramnn kklerine inildiinde hayli eski bir tarihe sahip olduu grlr. Aristo'ya dek gtrlen sivil toplum, devlet ile ayn anlamda kullanlan bir terim olarak karmza kar. Sivil toplum ve devlet birbirlerinin yerine kullanlabilirler. Bir sivil toplumun yesi olmak demek, bir yurtta (devletin bir yesi) olmak demektir(Keane-l993:4748). Sivil toplum ve devletin farkl ve birbirine kart olmas daha sonralar 18-19. Yzyl Avrupa'snda grlmeye balar. Okuyucuyu farkl bir alana gtrmekle birlikte aradaki balantnn hemen anlalabilecei sivil (civil) ya da civilisation kavramlarnn kkne inildiinde R. Estieme'nin Franszca-Latince szlkte (1549) civil'i grg kurallarn iyi bilen anlamnda , Descartes ise nl eseri Metot zerine Konuma'snda to civilize'yi yabanl szcnn kart olarak kulland grlmektedir (Febvre1995:229-230). Civilisation'un ise ilk defa 18. Yzyln ikinci yarsndan sonra Marki de Mirebeau tarafndan kullanld grlr. Civilisation uygarlk son zmlemede 18. Yzyln ilerleme felsefesinin kaynamyla olumu burjuva yaam ya da yaam stilini ifade etmektedir(Tanilli-1994:12-13).

17-18. Yzyllarda Burjuva, ekonomik g ve bunun getirdii siyasi g ile birlikte kendi hak ve zgrlklerinin bilincine varmtr. Mardin'e gre (Tarihsiz: 1920), sivil toplum ya da sivillik bu dnemde hrriyeti, hak ve ykmll anlatr, burada ehir adabna vurgu sz konusudur. Bu sivilliin, sivil toplumun tersi ise gayr medenilii anlatr. Mardin bu vurgulamalarda bugn bile bir deiikliin olmadn syler. Bu balamda sivil toplum (Bat) ve Bat d toplumlar iin ulalmas gereken bir hedef olarak grlr. aylan'n sivil toplumu tanmlay biimi tam da bu bak asna uygundur; "Sivil toplum, barn, zgrln ve uyumun egemen olduu, varolabilecek en uygar toplumsal dzen zlemini ifade etmektedir"(aylan1994:34). Sivil toplum farkl dnemlerde farkl ekillerde ele alnmtr. Keane, kavramn bugnk modern anlamna gelinceye dein drt deiik evreden getiini syler(Keane-1993:50-53): Birinci evrede klasik sivil toplum ve devlet ayrl ortaya kar. Yani klasik sivil toplum ve devlet birliktelii krlr. Merkezi, egemen, anayasal devleti hakllatrma ve bunun karsnda bu devletin otoritesine kar sivil toplumun iindeki bamsz "toplumlar'n gelimesinin nemini vurgulama. kinci evre; Bamsz "toplumlar" n kendilerini devlete kar savunmalarnn meru olduu iddias. Buradaki vurgu devlete kar sivil toplumun vurgulanmasdr ki olduka nemli bir iddiadr. nc evre; Sivil toplum ve devlet ayrmndaki devlet kartl zayflar. Sivil toplumun zgrl kendini fel eden atma reten bir ey olarak grlm ve dolaysyla sivil toplumun daha kat bir devlet dzenlemesine ve denetimine gerek duyduu dnlr. Vurgu sivil topluma kar devlettir. Drdnc evre;Dzenleyici devlet iktidarnn sivil toplumu yava yava boacandan korkulur. Buna uygun olarak da oulcu, kendi kendini rgtleyen, devletten bamsz bir sivil toplumu korumann nemi vurgulanr. Bat Avrupa Tarihinde Sivil Toplumun Ortaya k Sreci

bilig-6/Yaz97

209

Sivil toplum bugnk ayrcalkl konumuna Bat Avrupa'nn geirdii sosyal, ekonomik ve siyasal evrim sonucu gelmitir. Bu evrim, Bat iin karanlk Orta an ald, Rnesans ve Reformun yaand, insanlarn "ilerleme"den bahsettii, insanlar ya da insanl aydnlatan bilim adamlarnn dnr-filozoflarn, "klar"n ortaya kt Aydnlanma a'n da ifade eder. Sivil toplumla tanma tm bu saylanlar bir gereklilik olarak yannda tamakta ve bununla gurur duymaktadr. Tarihi evrime yakndan bakldnda sivil toplumun balang noktas olarak ticari hayatn ortaya kard Avrupa kentleri gsterilebilir. Kent hayatnn gelimesiyle (dolaysyla malika-nelerinlordlarn zayflamasyla) ekonomik ve sosyal evrim birbirine paraleldir. Sosyal statde, deerlerde deimeler, yeni bir snfn (burjuva) ortaya kmas, devletin (siyasi otoritenin) dnda yargnn bamszlamas, bilimsel gelime sayesinde , kltrel hayat yakndan takip eden insan saysndaki art, kitle iletiiminin gelimesi ve bunun sonucu kamuoyu oluturma gcnn artmas hep ilk ticari kentlerin ortaya kyla gerekleen oluumlardr. Kamuoyu sivil toplumun nemli elerinden biridir. Bu tarihsel evrimin balangcnda kamuoyunu kullanan g burjuvadr. Burjuva kentlerde kamuoyunu mahalli meclisler sayesinde kullanmtr. Mahalli meclisler (Parlemant'lar, Etats'lar) Mardin (Tarihsiz: 1919) ve Poggi (1991:87)'ye gre sivil toplumun oluumunda nemli bir yere sahiptir. Bu meclislerde bireyler, zgrce siyasi toplum-devletten bamsz bir biimde kendileri iin sosyal, ekonomik, siyasal kararlar alabilmilerdir. Ortaa sonrasnda- yaanan siyasi, ekonomik, sosyal dnmlerin sonularndan birisi de yurttalk bilincinin ortaya kmasdr. Yani soran-sorgulayan insanlarn ortaya kmas veya byle bir ortamn hazrlanmasdr. Artk insanlarn yasalar nnde eit olduu bir sosyal dzen sz konusudur. Her insan ayn haklara sahiptir, nemli olan bu haklarn mcadelesini vermektir. Ve ortam siyasi, sosyal ve ekonomik adan bu hak mcadelesini vermeye uygundur; tabii ki burjuvalar asndan. Ekonomik alanda devlet insanlar retime ynlendirmeye almaz, belli bir dine inanmas iin zorlamada bulunamaz. Kiliseye gidip-

gitmemek, Tanrnn varlna inanp inanmamak o insan tekini ilgilendiren bir alandr. Toplum, devletin gcnn dnda toplumu etkileyen bir g olarak kamuoyunu oluturup, bu ynde etkinliklerde bulunabilmektedir. Yalnz burjuvazinin (kamuoyu oluturmada en etkili glerden biri) kamuoyu oluturmadaki etkinlii devleti ykmaya ya da sarsmaya ynelik bir oluum deildir (Poggi-1991:87). Bu oluum sadece kendi karlarn koruma ve devamn salamaya ynelik bir g gstermeydi. Bu aklamalardan sivil toplumun bir alm ortaya kar; Sivil toplum, devletin dnda ondan bamsz bir biimde etkinlikte bulunan toplumdur. Belge'nin dedii gibi (BelgeTarihsiz:1920), devlet alannn dnda toplumun kendi kendini ynlendirebilme geleneidir. Fakat sivil toplumu sadece bu almla ele almak yeterli deildir. Kentlerle birlikte ticari hayat malikanelerin dna tam ve kendi iine kapal yapya sahip malikanelerin yklmasna neden olmutur. Kent hayatnn baat tipi olan burjuva snf serbest kstlamasz bir retim ortam ile karlamtr. Artk daha fazla retmemek, yatrm yapmamak, kar elde etmemek iin hi bir neden kalmamtr. Devletin ekonomik alana el atmasna gerek yoktur. nk (giriimci) bireyler bu alan rahata kullanabilmektedirler. "Gizli bir el" her eyi idare ediyor gibidir. Devletin grevi bylece savunma, adli iler ve i gvenliin salanmasna indirgenmi olur. Bireylerin ekonomik alan devletten daha iyi kullandna dair bir inan oluur ki buna liberalizm denir. Devletin ekonomik alana kartrlmasnn istenmedii bu dnemde grevi sadece gvenlik ileviyle snrl jandarma devlet anlay doar. Sivil toplum, ekonomik ilikiler balamnda ele alndnda yukarda anlatlanlara eklenebilecek yeni bir ey yoktur. Bu anlamda sivil toplum piyasa ekonomisini yanstr; retim rekabet ortam iinde yaplr, retilen mal serbest dolama hakkna sahiptir... Fakat sivil toplumu sadece ekonomik almyla deerlendirmek de yeterli deildir. Grld gibi kavram sadece bu iki almla ele almak yeterli deil, kavram ylesine elastiki bir yapya sahiptir ki zerinde herkesin hemfikir olduu bir tanm yoktur (zaten buna gerek de yoktur), ama yaplan tanmlarda kulla-

bilig-6/Yaz97

210

nlan ortak kavramlar vardr; birey, gnlllk, devlet diilik vb. gibi. Sivil toplum bireysel zgrl ksaca bireyi n plana ald iin onun hakknda birey merkezli tanmlar yaplr: "Sivil toplum, bireyin devletten izin almadan girebildii toplumsal ilikiler, gerekletirebildii toplumsal etkinliklerdir"(Akat-1991:58) gibi. Temelde bireyin kendi isteiyle, iradesiyle girdii, siyasal otoriteyi etkilemeyi amalayan ilikiler, rgtlenmeler ve etkinlikler sivil toplumu oluturur denilebilir. Artk sivil toplumun uzunca bir tanmn yapmak gerekirse yle yaplabilir; "En soyut anlamyla sivil toplum, yeleri ncelikle devlet d faaliyetlerle -ekonomik ve kltrel retim, ev yaam ve gnll birlikleruraan ve bu faaliyetler dolaymyla devlet kurumlar zerinde her eit bask ve denetimi uygulayarak kendi kimliklerini koruyan ve dntren kurumlarn oluturduu bir btn olarak kavranabilir... Sivil toplumun son derece nemli ek bir anlam daha vardr. Yasal gvence altnda bulunan ve kendi kendini rgtleyen ok sayda kamusal alan-retim birimleri, ev yaam, gnll rgtlenmeler ve topluluklara ynelik hizmetlerkapsayan , devlet d bir alan olma potansiyeline sahiptir." (Keane-1994:35-36). Sivil toplum olgusu Bat dnce tarihinde Hobbes, Locke, Rousseau, Hegel, Marx, Gramsci vd. tarafndan youn bir ekilde tartlmtr. Sivil toplum tartmalar devlet ve toplumun birbirinden ayrlmas ve toplumun devlet karsnda stnlnn vurgulanmasryla devam etmektedir. lk sivil toplum tartmalarn balatan dnrlerde(Hobbes, Locke, Rousseau) sivil toplum devleti temsilen kullanlr. Devlet-sivil toplum ayrm Hegel ve Marx ile ortaya kar. 17 ve 18. Yzyllarda gndemde kalan sivil toplumun zamanla gndemdeki yerini kaybetmesinin iki nedeni vardr (aha-1996:204); 1-Bat Avrupa'da sivil toplumdan ok temsili demokrasinin konuulmaya balamas 2-Dou bloku lkelerindeki kat merkeziyet-idevleti siyasal yaplarn ortaya kmas. 3-eitli siyasal, ekonomik ve sosyal deimeler (temsili demokrasideki temsil etme sorunu, Dou blokunun zamanla yklmas) sonucu sivil toplum yeniden gndeme oturmaya balamtr.

Bu durumun da kabul edilen nedeni vardr; Birincisil960'lardaki sosyal hareketlerdir. Siyah haklar kampanyalar, feminist, renci ve evre hareketleri, bar ve evre hareketleri sivil toplumun gndeme gelmesine neden olmutur(Keane-1993:21). kinci bir etken, giderek devletler st bir konuma gelen uluslararas resmi ve gnll kurulularn (kadn, evre, insan, ocuk haklar rgtlerinin) devletleri mutlak otoriteler olmaktan karmalardr (aha-1996:206). nc etken ise, Dou blokundaki tek parti rejimlerinin ekillendirdii tek tip toplum ve siyaset yapsna sahip devletlerin yklmasdr (aha1996:206). Tek parti rejimleri totaliter yaplaryla sivil toplumu yok eden bir nitelie sahiptirler. Sivil Toplum Kuramlar Bugn artk sivil toplumun en belirgin zellii bireyin hak ve zgrlklerinin vurgulanmasdr. Sivil toplumun bir zellii de merkezi otoritenin sivil yaama mdahalesini snrlamadr (Fincanc1991:14). Sivil toplum bu etkinlikleriyle devletin yetkisini snrlamann da tesine gider ve gitmelidir de nk sivil toplumun zellii sorgulayan, irdeleyen, hakknn arayan vatandalardan olumasdr. Sivil toplum bu ynyle siyasal iktidarn bandan gitmeyen bela olmaldr (Keane-1994:37). Sivil toplumu "jenerik ad" olarak gren Fincanc, birbirinden ok farkl sivil toplum kuramn ele alr (Fincanc-1991:2-4); 1- oulcu Sivil toplum: oulcu demokrasinin ortaya kard bir sivil toplum modelidir. Devletin yerine sivil rgtlenmelerin-kar gruplarnn etkin hale getirilmesiyle hak ve zgrlklere ulalr. Bunun iin kar gruplar devletten tamamen ayr ve aktif olmaldr.. Trkiye'de sivil toplumdan anlalan oulcu sivil toplumdur. Burada eletirilen taraf, kar gruplarnn devleti tekellerine almas korkusudur. 2- Asgari Devleti Sivil Toplum:Devleti asgariye indirmeyi hedefler, savunucusu Hayek'tir. Hayek'e gre hkumet yaps gerei, ounluun fikrine deil bask gruplarnn karlarna hizmet etmektedir. Devletin grevi dzenin ilemesine

bilig-6/Yaz97

211

uygun bir ereve kurmaktan tede olmamaldr (Fincanc-1991:ll). Hayek'in sivil toplumu yasama, yrtme ve zor gc kullanm olarak devleti asgariye indiren bir toplumdur. Hayek'e gre sivil toplum dzeni u ekilde olmaldr(Fincanc-1991:11): a- Bask gruplar elinden alnm hkmet b- Gc, toplumun kendi kurallarn onayla snrl yasama c- Evrensel geerlii olan kurallara uyulmasn gzleyecek bir zor gc. Hayek'in demokratik hkumeti ounluun deil bask gruplarnn karlarna hizmet etmekle sulamas Trkiye'de kabul gren oulcu sivil toplum anlayn hedef alan bir sulamadr ve hakllk pay vardr. 27 Mart 1996 Trkiye genelindeki milletvekili seimleri sonrasnda ok belirgin bir ekilde belli kar gruplar (TSAD gibi) demokratik hkumet denen oluumu etkilemeye almlar ve bu konuda kamuoyu oluturmay hedeflemilerdir. 3- Katlmc Sivil Toplum: Katlmc demokrasinin rn olarak grlr. lk iki kuram sa dncenin rn olmakla birlikte bu kuram NeoMarksist retinin rndr. Ama devletin snrlandrlmas deil, sivilletirilmesidir (halklatrlmas). Bylece halk-devlet, sivil toplumun hem kendisi, hem icracs olacaktr (Fincanc-1991:3). Batda gelitirilen bu sivil toplum kuramlarnn temel zellikleri unlardr(Fincanc-1991:14): 1-Temel hak ve zgrlklerin tam ve eksiksiz varln veri saymak ve sivil toplumu o taban zerine kurmak. 2- Merkezi otoritenin toplumsal sivil yaama kural koyarak mdahale yetkisini snrlamaktr. Tm bu sylenenler dorultusunda sivil toplumdan sz edebilmek iin, birey, siyasal tercihini zorlama, ynlendirme olmadan ortaya koyabilmeli, dini alanda devletin basksn hissetmeden tercihini ortaya koyabilmeli ve uygulayabilmen, kendi dilini, kltrel unsurlarn kullanabilmelidir. Sivil toplum olgusunu daha iyi anlayabilmek iin onun ok yakndan balantl olduu 7

kavramn ksaca akla kavuturulmas gerekir. Bu kavram, devlet, demokrasi ve liberalizmdir. Devlet Sivil toplum olgusunu anlayabilmek iin devlet kavram zerinde derin ve geni bir bilgilenmeye ihtiya vardr. Devletin douu, alan, etkinlii, sivil toplum karsnda yerinin gsterilmesi konunun daha iyi anlalmasn salayacaktr. Devletin tarihsel sre iinde oluumuna bakldnda, ilk devletin insan toplumu tarihinde tam olarak nasl ve ne zaman ortaya kt zm imkansz bir soru ( Bottomore-1987:40) olarak karmza kar. Devleti ortaya karan ve gelimesini salayan nedenlere Bottomore iki trl yant verir (Bottomore1987:40): a- nsan toplumlar byyp karmaklam, toplumsal ilevler farkllam, artm ve toplumda bireylerle kmeler arasndaki kar atmalarn dzenleyebilen ve "genel kar" temsil eden stn otorite ihtiyac inan. b- Toplumun egemen ve baml snflar olarak i farkllamnn sonucunda (Marksist kurama gre), ya da (Openheimer) bir kme insann fetih suretiyle dieri zerinde ynetimini kabul ettirmesi sonucunda bir egemenlik arac olarak devlet ortaya kmtr. Devlet ile ilgili aklamalarda devletin en belirgin zellii egemenlik olgusunu bnyesinde barmdrmasdr.. Gerekten de Poggi'nin dedii gibi (Poggi-1991:96), egemenlik hukuk devletinin en belirgin zelliidir. Devletin zellii bu egemenlii kullanabilen meru kanal olmasdr. Sivil toplum ve devlet balants ise sosyal szleme teorilerinde grlr. Devletin ortaya k nedeni de sosyal szleme teorilerinin ana konularndan biridir. Sosyal szlemenin znde bireylerin tm haklarn hkumete-devlete vermesi yatar. Bu hak verme karlnda bir arada yaamann gerei olarak devletten sivil-medeni zgrlkler alr. Bu haklar, zgrlkler dier bireylerle atmaya dmeyecek ekildeki hak ve zgrlklerdir. Sosyal szlemenin amac, szlemeyi yapanlarn korunmasdr. Szlemeyi yapanlarn korunmasn salayan ise devlet-

bilig-6/Yaz97

212

tir(Rousseau-1982:45). Devlet yaplan bu sosyal szlemeyle egemenliine meru bir taban bulur. Sivil toplum her eyden nce devletin dndaki bir alan ifade eder. Kendine devlet dnda bir alan bulmasyla da devletin kart-zdd bir konumda yer alr. Sivil toplum iin ama devletin ekonomik, siyasal ve kltrel dzeyde varlk alannn daraltlmasdr. Fakat ama devletin varlna tamamen son vermek deildir. Devletin varlna tamamen son vermeyi Anaristler savunurlar. Sivil toplum ve devleti birbirlerinin dman kardeleri olarak grmek yanl bir bak asdr. Bugn artk sivil toplumcular tarafndan da "asgari" dzeyde devletin varlndan, varolma gerekliliinden sz edilmektedir. Devletten bamsz bir sivil toplum fikrinin , yalnzca modernliin eski "liberal" evresi iin geerli olduu iddia edilmektedir. Bugnn koullar altnda, kamusal olanla zel olan, devletle sivil toplum arasndaki "klasik" snrlar ortadan kalkmtr (Keane-1993:14). Hatta egemen devlet iktidar olmadan sivil toplumun ktrmleebilecei, kan kaybndan lebilecei (Keane-1994:47) ileri srlr. Burada devletin grevi glenen birey ya da gruplarn (TSAD, medya patronlar vb gibi) dierleri zerindeki basklarn nlemektir. Bu nlem siyasi, ekonomik ve kltrel dzeylerde devletin yasal organlaryla alnr. Bylece devlet sivil toplum iinde kabilecek atmalar nlemi olur. Demokrasi Sivil toplum olgusunu anlayabilmek iin zerinde tutulmas gereken kavramlardan birisi de demokrasidir. Demokrasi en basit tanmyla halkn kendi kendini ynetmesi olarak bilinir. Yani demokrasi iktidarla balantl bir kavramdr. Halkn kendi kendini ynetmesi topik bir sylem olarak geride kalm ve demokrasi gnmzde halkn kendisini ynetenleri (kendisini ynetimde temsil edenleri de denebilir) verdii eit oylarlar semesi ve belirli zamanlarda yaplan seimlerle de denetleyebilmesi anlamna gelmitir. Gerek anlamda demokrasi Ortaa Avru pa' sndaki gelimeler sonucunda ortaya kmaya balamtr. Ortaa Avrupa sndaki standestaat'lar (yerel ynetimlerin ya da sivil rgtlenmelerin ilk nveleri denebilir) ve stadestaat'daki gl kii ya da gruplar meclisler-

de hkmdar ya da onun grevlileriyle temas kuruyor, itirazlarn, haklarm, tavsiyelerini iletiyorlard (Poggi-1991:55). Standestaatlar hkmdara kar o blgeyi temsil ediyorlard. Reform, Aydnlanma, Fransz Devrimi gibi deimeler doal hak ve siyasi eitlik kavramlar yaygnlatka halkn siyasi katlm istei artyor ve kendi setikleri kiiler araclyla ynetime katlmalar gr geerlik kazanyordu. Sivil toplum kuramlar, sivil toplum olgusu ancak demokratik bir ortamda vcut bulur. yle de denebilir, sivil toplumun salkl olabilmesi, iin demokratik, demokratik olabilmesi iin de devlete ihtiya vardr(Keane-l 994:47). Bu demokratik ortam liberal dnceyle sentezlenerek sivil toplumu meydana getirmilerdir. Sivil toplum olgusu tarihsel sre iinde irdelendiinde demokrasinin liberalizmle ok yakn balar olan iki kavram olduklar grlecektir. ada liberal filozof Hayek, demokrasiyi tek bana bireysel zgrl korumak iin yeterli grmez, bu yzden liberalizmle alanmas gerektiini vurgular (Yayla-1992:55). Fukuyama'da kapitalizm ve demokrasinin birbirini glendirdiinden bahseder. Ona gre kalknma ile demokrasi arasnda gzden karlan dolayl bir iliki vardr. Toplumlar daha zengin ve daha gvenli hale gelirken, insanlar statlerinin ve siyasi katlmlarnn tannmas (kabul edilmesi) gibi maddi olmayan amalara ynelmekte zgrlemektedirler (Fukuyama1993:62-63). Demokrasi bir hayat tarz olarak deil, farkl hayat tarzlarnn bir arada bulunmasn, birlikte var olmasn mmkn klan bir yntem (Yayla-1992:55) olarak da grlr. Farkl hayat tarzlarnn bir arada ve birlikte var olmas devletin demokratik tutumuyla ve ok eitli renkteki sivil toplum rgt-dernekleriyle mmkndr. Grld gibi Yayla'nn tanm sivil toplumculukla ok yakndan balantldr. Tekrar kavramlar arasndaki balant kurulursa; Devlet, toplumu dzenler, birey-gruplarn kendi aralarndaki kar atmalarn nler, sivil toplumu demokratik ileyie uygun hale getirir. Demokrasi ise liberalizmle rterek devlet zemininde sivil toplum oluturur. Liberalizm

bilig-6/Yaz97

213

Sivil toplum ve liberalizm olgular birbirleriyle o kadar yakndan balantldrlar ki ortaya k tarihleri ve teorisyenleri bile neredeyse ortak gibidir. Liberalizm sadece sivil toplumla ilgili olmakla kalmaz, devlet-siyasal toplum ve demokrasiyle de dorudan ilikilidir. Bu drt kavram tek bir aacn drt ayr dal olarak da grlebilir. Onsekizinci yzyl sanayi devrimiyle birlikte sistemletirilen liberalizmin dayanaklar u ekilde aklanabilir (Yayla-1992:137): a- Bireycilik b- zgrlk(ynetilenlerin ynetenlere kar zgrl) c- Kendiliinden dzen - Piyasa ekonomisi ve snrl devlet Liberalizm devletin ekonomik hayata mdahalesini en aza indirmeyi ve bireylerin serbest rekabet iinde olmalarn ngrr. Gizli el forml bu durum iin ortaya atlmtr. Liberalizmden(eksik olarak) anlalan sadece budur. Liberalizmi yalnzca ekonomik bir teori olarak grmek yanltr. Liberalizm sosyal bir teori olarak da ele alnabilir (Yayla-1992:193). Neden olarak da liberalizmin teorisyenlerinin grleri gsterilebilir. rnein liberalizmin kurucusu B. Constant'n grleri incelendiinde liberal toplum eittir sivil toplum gibi bir denklie ulalabilir. Constant'n grleri u ekilde ifade edilebilir: Her eyde zgrle ihtiyac vardr insann, dinde, felsefede, ekonomide, siyasette, edebiyatta... Kii keyfi olarak tutuklanamaz, lme mahkum edilemez. zgrlk kiinin kendi dncesini aklayabilmesidir, istedii ite alabilmesidir, malndan mlknden dilediince yararlanabilmesidir. Kimseden izin almadan, kimseye hesap vermeden istedii yere gidip gelmesidir. zgrlk karlar dorultusunda bakalaryla birleip dernek kurmas, istedii inanca sahip olmasdr(Gze-1986:237). Constant, basn zgrlnden , inan, ekonomik zgrle kadar tm ayrntlara girer.

Constant rneiyle somutlatrlan liberal teorisyenlerin bir ounun gr sivil toplumcularn savunduu grlerle ayndr. Liberalizm birey hak ve zgrlklerini korumay amalar, sivil toplumun amac, ilevi budur. Sivil toplumun zgr bireyleri zgr bir ortamda zgrce dncelerini ifade edebilirler. Sonu Her gn yazl ve grsel medyada duyulmaya balanan sivil toplum kavram 1980'lerin sonrasndan bu gne kadar yldznn parlad anlar yaamaktadr. Bu almada kavramn gerek anlam tarihsel bir seyir iinde ortaya serilmeye allm, Trkiye'deki yaygn yanl yorumlar gsterilmitir. Trkiye'deki artc bir taraf da sivil toplum kavramm siyasal toplum (devlet) tarafnda yer alan siyasi partilerin kullanmasdr. Siyasal toplum (devlet) araclyla sivil toplum oluturma gayreti de ayn bir sorundur. Fakat bu gn artk sivil varlk alanlarrgtler, dernekler...- olduka etkin bir ekilde hatta siyasal toplumu etkiler tarzda varlklarm hissettirmektedirler. Yalnz dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr, Trkiye'de sivil toplum rgtleri ad altnda devleti ykma, gsz duruma drme amac iinde faaliyetlerle de karlalmaktadr. Yaplan yasad eylemler "sivil toplum rgtlerinin katlm" ad altnda sempatik gsterilmeye allmaktadr. Bu da yine kavramn tarihsel sre ierisinde toplumun kendi iinden zmlenerek kmadm gsterir. Kavram ithaldir ve bir anda Trkiye'ye giydirilemez.. Trkiye'de sivil toplum halen hamdr, piip olgunlamas ise yine bir hayli zaman alacaktr. Sivil toplumun olgunlamas ise kendisi ile ok yakndan ilgili kavramlarn uyumlu birliktelii ile mmkndr. Devlet, demokrasi ve liberalizm uyumlu birlikteliinin geliip serpilmesi ile ancak olgun bir sivil topluma ulamak mmkndr.

bilig-6/Yaz97

214

KAYNAKLAR AKAT Asaf, Sava 1991 "Sivil toplum ve ekonomi", Sivil Toplum, Editr: Yurdakul fincancjstanbul, TSES GZE,Ayferi ' 1986 KEANE, John Sosyalizm Trkiye ve Gelecek, 2. Baskjstanbul, Birikim Yaynlar "Sivil toplum ve Trkiye" Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, letiim yaynlar BOTTOMORE, Tom Siyaset Sosyolojisi,eviren:Erol 1987 Mutlu,Ankara ,Teori Yaynlar AHA, mer 1996 FEBVRE, Lucien 1995 POGG, Giafranco 1991 "Sivil toplum ve liberalizm" Diyalog, say:l "Sivlizasyon bir szcn ve bir fikir beinin geliimi", Cogito,Say:4 1993 Sivil Toplum ve Devlet, stanbul, Ayrnt Yaynlar Demokrasi ve Sivil Toplum, stanbul, Ayrmt Y. "Sivil toplum", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 7, letiim Yaynlar ada devletin geliimi, stanbul, Hrriyet Vakf Yaynlar Siyasal Dnceler, 4. Basm, stanbul, Beta

BELGE, Murat 1989

BELGE, Murat

KEANE, John 1994

MARDN, erif

ROUSSEAU, Jean Jacques 1982 Toplum Szlemesi, stanbul, Adam Yaynlan SAYLAN, Gencay 1995 Deiim Kreselleme ve Devletin Yeni levi, Ankara, mgeK. Uygarlk Tarihi, 8. Bas, stanbul, Cem Yaynlar "Hayek, 20. Yzyl ve Trkiye", Trkiye Gnl, Say: 18

FNCANCI, Yurdakul 1991 FUKUYAMA, 1993 "Sivil toplum ve asgari devlet", Francis Sivil toplum, ed:Yurdakul Fincanc, stanbul, TSES "Kapitalizm ve demokrasi gzden karlan bir balant", ev.D. Nadi Leblebici, SosyalSiyasal Teori,, EdAtilla Yayla, Ankara, Siyasal Kitabevi

TANLL, Server

YAYLA, Atilla 1992

bilig-6/Yaz97

215

MUHTAR AVEZOV'DA MLL KMLK ARAYILARI

Prof. Dr. erif AKTA Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Enst. Mdr

Halklarn ve mparatorluk bakiyesi topluluklarn bu gn kulland anlamda millet durumuna gelebilmeleri, o insan topluluunun sinesinden kan aydnlarn akli ve hissi faaliyetlerine ihtiya gsterir. nk milletler, insan topluluklarnn zerinde yaadklar mekana ait zellikler ve tarih tecrbeleriyle kendilerine has bir terkibe ulamalar neticesinde ortaya kan ve gelimeye ak terkip hviyetini tarlar. Bu terkip bir tekevvnn tabi sonucudur. Bu terkipte aydnlarn fonksiyonu, ait olduklar insan topluluunda sz konusu tekevvnde yer alan deerler btnn; insan-mekan ilikisi, insanlar aras ilikinin mahiyeti ve istikameti, gelecee ait endieleri beyin-kalp diyalogu kurarak gzler nne sermek ve bylece de o toplulua has tekevvnn artlarn ve gelime istikametini ortaya koymaktr. Btn bu faaliyetlerde de Bat rnek alnmaktadr. nk Rnesans'tan itibaren balayan araylar XVII-I. yzyldan itibaren kendilerine has tekevvnn artlarm tespite ve ortaya koymaya ynelmitir. Her insan topluluu kendi dilini, kendi gemiini, kendi dini yaama tarzn, ortak hayatlarm dzenleyen deerlerinin ve zerinde yaadklar mekanla ilikilerini akli ve iradi olarak aratrmaya koyulmutur. Bu akli ve iradi faaliyet sanata has duyarllk ve "ben" merkezli kalbi yorumlarla birlikte yrtlmtr. Yani beyin-kalp diyalogu kurularak sz konusu terkipte yer alan unsurlar deerlendirilmi, kendilerine mahsus tekevvnn istikameti, tabii ak izgisi belirlenmi ve buna gre de sosyal kurumlar btnne vcut verilmitir. Batnn XIX. yzyldan nceki son drt yz yllk tarihini bu aray ve gayretle ekillendirir. Bir topluluun millet haline ykselebilmesi g bir itir; szn ettiimiz ilikiler an beyin-kalp diyalogu kurarak aratrmaya, hissetmeye ve bunlar zerinde zamann ihtiyalarna gre dnmeye ihtiya gsterir. Ata yurdu Orta Asya'da byle bir faaliyetin gereklemesine imkan verecek malzeme var mdr ve byle bir faaliyet olmu mudur? Grlebildii, eserlerden renilebildii, sezilebildii kadaryla XIX. yzylda byk Trkistan topra, destan ikliminde yaayan insan, srdrlen hayat tarznn i dinamikleri, nesilden nesle zenginletirilerek ve kristalize edilerek aktarlan kltr deerleri, mekan ve insandan has zevki ve dil zenginliiyle ciddi ve byk milletin vcut bulabilecei mnbit bir zemindir. Ancak bu zeminde

bilig-6/Yaz97

216

millet fidannn ykselmesine, yetimesine izin verilmemitir. Bunun eitli sebepleri vardr. Bu sebeplerin banda Rusya'nn Trk'e dmanl vardr, bu sebeplerin banda zamann ihtiya ve gereklerine gre kendi zenginliklerine ynelmede ve deerlendirmede bugn anszlk deyip geitirdiimiz kt artlarn bir araya gelmesi vardr. Zira XIX. yzylda ve XX. yzyl balarnda byk Trkistan'n sahne olduu mcadeleler, millet haline gelme gayretleri Rusya'nn ak ve gizli mdahaleleriyle baarszlkla neticelenmitir. Ancak bu baarszlklar ve ihanetler sz edilen kltr deerlerini, millet haline dnmeye hazr her trl malzemeyi ortadan kaldrmaya yetmemitir. XIX. yzyln sonu XX. yzyln balarnda beyinkalp diyalogu kurarak kendi tarih tekevvnnn uuruna varmak isteyen aydn hareketleri acmasz silahl glerle susturulmutur. Komnizmin vaat ettii hayaller de bu mekann aydnlarnn bir ksmn oyalamt; bu hayale kar koyanlar da komnizm diktas iddetle cezalandrmtr. Ancak her eye ramen kendi varln ve kimliini koruma mcadelesini srdren, bu uurda kendilerini feda eden aydnlar, idealistler, derece farkyla, Orta Asya'da bugn karde krgnl, ksknl ve rekabet duygusu ile farkl devletler halinde siyasi bamszlna kavuan topluluklarn milli kimlik araylarn srdrmlerdir. Muhtar Avezov de bunlardan biridir. Ama Avezov, gnln umumi Trklk ateiyle alevlendiren bir okay, bir Macan deildir. Hatta Ahmet Baytursunov, bir Miryakup da deildir. Onun filozof veya sosyolog olduunu sylemek de bir anma toplants snrlarn aamayan hkmler arasndadr. O her eyden nce bir Abay yorumcusudur. Abay'da Kazakistan corafyasna has bir dikkatle Trkistan kltrne bakan ve onu deerlendiren bir insandr. Kazakistan', Krgzistan', zbekistan' hatta Trkmenistan' bugnn siyasi haritasndaki snrlarna bakarak ayr ayr dnmek bu memleketlerin yetitirdii gerek aydnlar ve onlarn zerinde durduklar problemleri anlamamaa sebep olur. Bugn Krgz yazar olarak bilinen Aytmatov'u Krgzistan corafyasna hapsetmek, bu byk Trk yazarna ihanet olur. Orta Asya'da yetien ciddi air, yazar ve sanatkarlar uzun asrlarn Trkistan olarak adlandrd bir kltr mekannda, bir Trk kltr mekannda insann sahip olduu kltr zen-

ginliklerini, tarihi zaman iinde insann mekanla btnlemesini dile getirir, hikaye eder ve farkl alardan yorumlar. Bugn 100. Doum yl kutlanan Avezov, Kazakistan corafyasna has bir dikkate ve hassasiyetle byk ve ebedi Trkistan'n problemlerini, sahip olduu deerler ve zellikleri zerinde duran Trk dnyasnn ciddi bir entelekteli, sekin bir evladdr. Az nce onun Abay'n izinden gittiini, Abay yorumcusu olduunu syledik. Zaten dnya dillerine evrilen eserinin ad da Abay Yolu'dur. Abay ne yapmak istemitir? Genel Trk Tarihi iinde Kazaklarn yerini ve deerini belirlemee gayret eden Abay, Kazak halknn yaama tarzn kendi kltr deerlerinden uzaklamadan yeniden dzenlemesini ister, o bugnk Kazakistan bozkrlarnda srdrlen gebe hayatn bozulmu ynleri zerinde durur. Kazak insannn ada medeniyetin mahsulleriyle tanarak hayatn yeniden dzenlemesini ister. Boylar arasndaki kavgalarn Kazak toplumunun gelimesine engel olduunu ileri srer. Boylar arasndaki ilikiler de rfn istismar edildiini, ahsi karlar adna halkn zor durumda brakldn belirtir. Kazak insannn boy taassubu yerine adalet fikrini koymasn; allm gebe hayatnn salad kolayllar yerine yerleik toplumlarda grlen ilikilerin yerlemesini teklif eder. Sahip olunan kltr deerlerinin zamann ihtiyalarna gre yorumlanarak srdrlmesi gereini ileri srer. Btn bunlarn gereklemesi iin de eitimin art olduunu belirtir. Eitim, Kazak insann uykudan uyandracak tek vastadr. Abay'a gre eitilmi insan sahip olduu deerleri yeniden yorumlayacak, onlarn gerek kymetini anlayabilecek, ann insan olmann uuruna erecektir: bu uurla tarihini, dilini, geleneini de deerlendirebilecektir. Abay, Kazak insanna kendi iine kapal gebe kltrnn zaman iinde kalplam alkanlklarndan ada hayata geii teklif eder. Bu geite byk Trkistan kltrne ball, onun millete vcut veren asli deerler konusunda hassasiyeti dikkati eker. Btn bu hususiyetleriyle Abay, bizde yenileme dnemindeki ciddi insanlar dndrmektedir. Abay'n ismi ve eserleri etrafnda bir mektep olumu, bu mektebe mensup insanlar Kazak dilini, Kazak tarihini ve kltr deerlerini eser ce almalaryla incelemeye ve yorumlamaya bala-

bilig-6/Yaz97

217

mlardr. Bylece yazl Kazak edebiyat, kltr ve dncesi yeni bir merhaleyi idrak etmitir. te Avezov Abay'n dnce ve tekliflerine samimiyetle bal biridir. Zaten almalarnn byk bir ksmn Abay' tanma ve tantmaya ayrmtr. Onu dnyaya tantan eserinin ad da Abay Yolu'dur. Bu romandaki Abay tipi, Abay'n da, Avezov'un da teklif ve dncelerini aksettiren Kazak toplumu iin yeni bir insandr, yeni bir tiptir. Bunun Abay ile alakas ayr bir konudur. Bize Avezov onu roman kahraman olarak snmaktadr. Biz de romann dnyas iinde onun zelliklerini ifade edelim. Bu yeni insan Ulcan gibi, Zerre gibi ananevi kltr mspet ynyle nesilden nesle aktaran kadnlarn efkat dolu terbisiyle yetiir. Zira ananevi szl kltr iyilii, gzellii, gerek anlamda insan sevgisini telkin eder. Gezginci halk airlerinin, destan ve masal anlatclarnn mertlik ve doruluu tleyen szleri, onun Semey medresesinde rendiklerini zenginletirir. Kavga dnda kabile byklerinin hikmetli szlerinden karmasn da bilen Abay, srdrlen hayatn gerei ile szl kltrn rettii ve telkin ettii hususlarla uyumadn grr. Bu atmann gebe Kazak halkna zararlarn mahede eder. Halkn iinden kan doru ve yiit insanlarn ektikleri eziyetlerin temelinde kar endiesinin krkledii boy atmalarnn bulunduunu tespit eder. Abay, kendi evresindeki insanlarn hayat hikayelerinden hareketle Kazak toplumunda aile kurumundaki eksiklikleri, yanllklar da gzler nne serer. Bylece Abay Yolu romann olay rgs, gebe hayat srdren Kazak hayatnn tenkitine ayrlmtr. Eser tenkiti-gereki bir dikkatle kaleme alnmtr. Tenkit edilen Kazak toplumunun deimesi istenmektedir. Deime istikameti ve modeli Abay adl kahramann ahsnda ifade edilir. Halkn sahip olduu deerlere sayg, boy ayrm yapmadan btn halk kucaklayan adalet duygusu, batdan gelen unsurlarla Kazak halkna ait kltr deerlerinin st seviyede yorumlanarak bozkr ruhunun stn deerlerini insanla tantma ve kazandrma gibi konular burgulanan hususlardr. Btn bunlar bizde ak ifadesini Z. Gkalp'ta, hatta Mehmet Akif te ve Trkiye'de yenilemeyi gerekletiren insanlarda bulan teklif ve dnceleri hatrlatmaktadr. Abay'da da, Avezov'da da halkn sahip olduu deerleri a-

da denebilecek dikkat ve hassasiyetle yorumlamaya gayret ederler. Denilebilir ki; Avezov, Abay Yolu romannda, Abay adl roman kahramanyla gebe toplumdan millet haline dnmede varl zaruri olan yeni insan tipini ortaya koymutur. Bu insan akli ve iradi faaliyetleriyle hem kendini hem toplum hayatn dzenlemeye taliptir. Onun ayn dikkatle Kazak medeniyeti tarihine yaklatm ortaya koyan eseri 1926'de yazd Kazak Edebiyat Tarihi'dir. Bu eserinde Kazak halk arasndaki szl edebiyat rnlerinin yazld dnemde geerli ilmi usullere bal kalnarak tasnif edilip deerlendirildii dikkati ekmektedir. Bylece Avezov, Kazak halknn daha yerinde ve doru ifadeyle Trkistan Trk'nn szl anane iindeki yksek edebiyata has bir edebi dille kavutuunu hem anlar, hem de anlatr. Az nce szn ettiimiz yeni insan kendisini ifade edecek edebiyat ve sanat dili arar. Bu, bizde de byle olmutur. Ziya Gkalp evresinde "yeni insan", "yeni lisan" anlayyla birlikte ele alnmtr. Avezov daha ansldr. Trkistan denilen byk mekanda szl edebiyat ananesi evresinde yksek seviyedeki edebi eserlerde grlebilen edebi dil teekkl etmitir. Bu dnyada rneine pek az rastlanlan bir hadisedir. Ayt (atma) gelenei evresinde hayat her trl grnyle ifade eden, farkl iir formlar evresinde deiik ruh hallerini dile getiren szl edebiyatn tabii snrlarn aan dil malzemesini Avezov romannda ve tiyatrolarnda rahatlkla kullanr. Ayn rahatl Aytmatov'da da grmekteyiz. in edebiyatla ilgili teknik tarafn bir tarafa brakp Avezov'un, Kazak halknn kendisini nesirle, hususiyle romanla ifade edecei dili bulduunu ve kullandn syleyeceiz. Bir millet iin yaz dilinin, olgunlam edebi nesir dilinin nemini hatrlaynca Avezov'la gerekleene iin nemi daha iyi anlalr. Avezov'un roman, hikaye ve tiyatrolarnda karlatmz edebiyata has anlatma ve ifade tarz, Abay tipinde olduu gibi mahalli ve yerli olanla batl edebi romann birletirilmesi neticesinde ortaya kmtr. Bu anlatma tarz millet devrinin hususiyetlerini aksettirir; bizde, bizim hayatmza ait hususilikleri anlatan hikaye ve romann ortaya kmas iin Memleket Edebiyat anlaynn yaygnlamasn bekler. Avezov'un hikayelerinde karlatmz anlatma tarz ve

bilig-6/Yaz97

218

hikaye yaps bize Refik Halid, Yakup Kadri, mer Seyfeddin'i dndrmektedir. Batl hikaye teknii iinde yerli ve mahalli malzemeyi kullanma da memleket edebiyat izgisinde bir zevk olgunluuna ihtiya gsterir. Avezov'un hikaye ve romanlarnda batl teknik evresinde gerekletirilen mekan-insan ilikisi Kazakistan corafyasnn insan manzarasn ve bu insann sz edilen corafya ile btnletiini gzlet nne sermektedir. Bu eserlerde corafyann vatan haline getirilmesi edebi trn imkanlar lsnde dile getirilmitir. Ayrca Kazak halknn yaama tarzna hakim deerler hayatn tabii akna has canllk iinde anlatlmtr. Yani Avezov, XIX. yzyl sonlan XX. yzyl balarnda Kazak halkn bir arada tutan, tarihi zaman iinde kazanlm kltr deerlerini gzler nne serer; bunlarn kaynaklarm gsterir; gelime istikametini sezdirir. Bu konuda o, folklorik malzemeden, tarihi destanlardan ve menkbelerden batl lde, usta romanc dikkat ve hassasiyeti ile yararlanr. Btn bunlardan daha nemli olan, sz edilen farkl unsurlara, bir terkip iinde deer kazandran kaynan byk Trkistan'da gelien ak medeniyetinden alan bak tarzdr. Bu noktada ak medeniyetinden ksaca da olsa sz etme ihtiyacn duymaktaym.: Bu medeniyetin belirleyici ve ayrc zellii varlk alemine, insana ve olaylara frenklerin transandantel dedikleri rafine ve stn dikkat ve hassasiyetle yaklama, ayn dikkat ve hassasiyetle onlar yorumlama ve ifade etmedir. Byk Trkistan bu ak medeniyetinin meneidir, beiidir. Bu medeniyet XI-XII. yzyllarda Trk_slam rnesans evresinde, her trl banazlktan uzak ciddi eserlerini ortaya koymutur. Denilebilir ki, slam dini bu corafyada kendini akla ifade edecek bir zemin bulmutur. Dini ve dnyevi deerleri orijinal bir terkibe kavuturan bu ak hali insann kendini amasna ve kendi varlnda derinlemesine zemin hazrlar. Anadolu corafyasnn Trk vatan haline dnmesi, Orta Dou ve Balkanlarn Trk mhr ile damgalanmas ve bu ak medeniyetine bal insanlar vastasyla gereklemitir. Bu medeniyetin siyasi alanda en byk temsilcileri Seluklu ve Osmanl devletlerdir. Kaynak kuruyunca dinamizm de kaybolur, sosyal kurum ve kurulular kalplamaya balar. Trk-slam mimarisinin,

Klasik Trk Musikisinin ve Klasik Trk iirinin znde bu medeniyete has duyu tarz ve kendini ifade etme gayreti vardr. Trkn ayak bast her yerde nasl Krolu ve Hoca Nasreddin ve Korkut Ata veya Alpamsla karlayorsak, bu ak medeniyetinin kltr hayatmzn derinliine sinmi izleriyle de karlamaktayz. Nu medeniyette taklit deil tecrit esastr. Dnce, duygunun imbiinden artlr, rafine haline getirilir ve hatta yceltilir. ok defa msra ve ezgilerle ifade edilir. Bu bakmdan da Trk slam mimarisi iire has ruh halinin mimari malzemede ifadesidir. Bu medeniyette tebli ve aklamann yerini hissettirme ve telkin, ak ifadenin yerini sembol alr. Dnce musikideki ses dalgalarnda varlm hissettirir. Ak medeniyetine ait zellikleri bylece ksaca da olsa tespit ettikten sonra bir daha Avezov'un Abay Yolu adl romanna dnelim. Avezov'un romannda batan sona kadar iire ve zellikle de mzie ayr bir deer verdii dikkati ekmektedir. Hatta kahramanlar iir ve musikiyi sevenler ve sevmeyenler olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. iir ve musikiyi sevenlerin eserde mspet, sevmeyenlerin ise menfi rollerle karmza ktklar dikkat ekmektedir. Aslnda "Abay Yolu" adl roman btnyle bu kahramanlarn mcadelesine ayrlmtr. Ve eserin derin yapsndaki atmay bu hususun besledii, zenginletirdii dikkati ekmektedir. Muhtar Avezov belki bilerek, bizim kanaatimize gre daha ok sezerek yukarda szn ettiimiz ak medeniyetine has bir duyarllkla kendisine stat olarak kabul ettii Abay'n hayat hikayesinden yararlanarak ortaya koyduu ayn adl kahraman evresinde XIX. yzyl sonu XX. yzyl banda Kazak sosyal hayatm btn olarak hikayeletirir. O, bu eserine kendisini koymutur. Farkl eserlerinde, yazlarnda, almalarnda syledikleri, ortaya koyduklar zerinde durduumuz romanda terkip halinde karmza kmaktadr. Btn bunlar, Muhtar Avezov'un Kazak halkn millet haline getirebilecek deerler zerinde durduunu ve bunlar edebi eserin verdii imkanlardan yararlanarak ifade ettiini ortaya koymaktadr. Bu sebeple Avezov Kazak halk ve Trk dnyas iin nemli isimlerden biridir.

bilig-6/Yaz97

219

MUHTAR AVEZOV'UN ETNOGRAFK MRASI ZERNE

M. O. Avezov'un miras ok zengindir. Avezov yalnzca byk bir yazar deil, ayn zamanda Kazak halknn folklor ve etnografisi alannda da mmtaz aratrmac ve halknn tarihinin vakanvisiydi. M. O. Avezov'un drt ciltlik "Abay" destannda ve zellikle "Abay Yolu" romannda yeniliki yazarn sadece edebi ustaln deil, bir etnograf, alim, tarihi kabiliyetini de grmekteyiz. Bu abide eser, byk hayati, tarihi-etnografik malzeme, halkn gebe hayat tarznn deiik ve ilgin detaylarn iermektedir. Eserde Kazak halknn yaam tarz ve gelenei, ananeleri, treleri, trenleri, folklor sahneleri derin bir gerekilik ile aydnlatlmaktadr. Romann blmlerinde kartal ile tilki avlar, Kazaklarn dn ve cenaze trenleri, eitli halk bayramlar, eski l biimleri, bozkr hayatnn kurallar detayl bir ekilde tasvir edilmektedir. Bu yazda, aratrc M. O. Avezov'un sanat mirasndaki zengin etnografik malzemenin incelenmesine dikkatleri ekmek denemesi yaplmaktadr. Bilindii gibi, Kazaklarda eskiden kullanlan halkn l birimlerinin karakter zellii, onlarn uzaklk lleriyle gebe hayat tarzyla yakndan ilgilidir. "Abay Yolu" (c.I. Almat, 1973) romannda Kazaklardaki eski l biimleri hakknda birok sayda hatrlatma vardr. rnein, Abay'n kynden gidii srasnda Bircan "Kozu-K" (s.436) adl kolasu (veda) arksn yazmt. Bu arknn harfiyen tercmesi "Kuzu g" , yani bozkrda 5-6 km'lik mesafe lsdr ya da baka bir rnek: Abay'n abisi Takocan'a, olunun vefat vesilesiyle basal (knil aytu) dilemeye geliinin tasviri eklindedir. Yazar dier halk l birimlerini de hatrlatmaktadr. "Tayn komas" 5 km., "Kunan komas" 8-10 km., "at komas" 20-35 km. Ayrca M.O. Avezov, Kazaklarda bozkrdaki mesafeler bayge (yarma) deki atlarn komasyla lldn anlatmtr (s. 167). "Abay Yolu" romannn yazar, "jigetek" boyundan olan Oralbay ile "Bkemi" boyundan olan byk ve etkili baylardan (zengin) Sugur'un kz Kerimbala arasndaki akn trajik (ac) sonucunu tasvir ederken, veda sahnesinde Kerimbala'nn azndan u szleri sylenmekte-

Do. Dr. N. B. KUTNYAKOVA Rustanbekov A.E. r. yesi

Kazak Trkesinden Aktaran Kencetayev DOSAY

bilig-6/Yaz97

220

dir: "Bu benim son selamm". "Kara anrak"a (byk yurda) son defa "selam veren" topal, yal gelin gibi, bu da benim son ar ve zor, hznl selamm olsun (s. 157). Kerimbala'nn bu veda szlerinde Kazak halknn aile geleneine iarettir. Gelin her zaman ilk olarak kocasnn akrabalarna eilerek selam verir. Kazaklarn hayatm iyi tanyan, bilen, M. O. Avezov yazd gibi, ancak ihtiyarladnda gelin son defa kocasnn yurtasnn giriinde eilirdi. Yazarn belirttii gibi, o andan itibaren bakalar onun nnde eilir selam vermeye balar (s. 157). M. O. Avezov'un halknn ailevi geleneklerini bildiini gsteren dier bir rnek; Abay'n ikinci ei Aygezin'in kocasnn kk kardei olan Ospan' adyla deil, "Kencem" yani "km" sfatyla armasdr. Burada da yazar, gelinin, kocasnn akrabalarna yeni adlar takabileceinden bahsetmektedir (s. 163-164). "Abay Yolu" romannn hemen hemen her sayfasnda halk hayatnn adet ve ayinlerinin tasvirine rastlamak mmkndr. rnein, Abay'n abisi Kudayberdi'nin olu gen ake'nin ya da Abay ve arkada Erbol'un kartal ile tilki avlarnn tasviridir (s. 575-579). Romanda Kke boyundan olan gzel mitbey ve Dutbay'n mutsuz dn sahnesi de okuyucunun ilgisini eker.

Orada gelinin duva (savkele) hakknda bilgi verilmektedir (s. 549). Yaznn erevesi ile snrlanarak, yazarn, tarihin eski Trk dnemine dayanan, aile ahlakndan gelen "teris bata" beddua geleneini bildiinin de zellikle alt izilmelidir. M.O. Avezov'un romannn 564-565. sayfalarnda Kazak halknn ciddi bir aratrcs olarak Kunanbay tarafndan olu Abay ve torunu Amir'e yapt (beddua) "teris Bata" tasvirini vermektedir. Sebebi de Kunanbay'n Dutbay'n nianls mitey'i "tred" seven Amir'i bomasn Abay'n engellemesidir. Sonu olarak M.O. Avezov'un sanatnda, kkenini Trk halklarnn genel tarihinin derinliinden alan Kazak halknn gebe hayat tarznn zelliklerini ve ilgin detaylarn byk bir ustalkla yanstmtr. M.O. Avezov'un halk hayatn yanstmasnda snr yoktur. Aratrc M.O. Avezov, Kazak halknn hayatn tm gerek taraftaryla yanstmasyla da nemlidir. Bunun dnda, M.O. Avezov'un tarihimizin zor zamanlarnda Byk Abay'n mirasn ve folklor hazinesini koruyabilmi ve gnmze kadar getirebilmitir. M.O. Avezov'un sanat ve zellikle "Abay Yolu" roman Kazak halknn kltr ve ananelerinin etik ve gereki manzarasdr.

bilig-6/Yaz97

221

BABAM MUHTAR AVEZOV

Asrmzn banda, Moskova'da, San Petersburg'da, Kazan'da, Ufa'da, Orenburg'da ve Takent'de Trkistanl genler kylerinden ve vatanlarndan uzakta, bilim ve uygarln en son bilgilerinin, meyvelerini kendi halklarna ve milletlerine ulatrmak maksadyla eitim gryorlard. Binlerce gen bu maksatla meakkatli bir yolculua kmt. 1920'li yllar milli ruhumuzun medeniyet zirvelerine doru szlerek ykseldii yllardr. Edebiyatta Ahmet Baytursunov, Maan Cumabayev, Mirjak Dulatov, Cusupbek Aymautov gibi nc isimler Dou ve Bat kltrnn sekin eserlerinin ok iyi hazmederek Kazak halknn edebi diline ve edebiyatna yeni zirveler ve kullanm alanlar kazandrdlar. 20. yzyln bandaki "Trk Rnesans" Kazak Trkleri arasnda da sadece edebiyat sahasnda deil, ayn zamanda eitim, sanat ve siyaset sahasnda da Kazak halkm parlak gelecee tayabilecek inan, gayret ve bilgiye sahip genler yetiti. Trk dnyasnn her tarafnda bu gen, inanl, cesur ve alkan insanlar birer meale gibi etraflarnaydnlatmaya baladlar. Krm'da smail Gaspral, Kazan'da Sultan Galiyev, Ayaz shaki, Bakrdistan'da Zeki Velidi Togan, zbekistan'da olpan, Mnever Kari, Kazakistan'da okay, Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov, Macan Cumabayev, Mirjak Dulatov, Turar Rskulov, Sancar Asfandiyarov gibi onlarca, yzlerce vatansever nderler zgrlk yolundaki mcadelede saflarm almaya baladlar. Abay'n;
"Sende bir kerpisin bu dnya Gediini bul da git yerle "

Murat AVEZOV Muhtar Avezov Enst. Md.

dedii gibi herkes yerini buldu ve duvar ykselmeye, bina ortaya kmaya balad. 1917 Ekim Devrimiyle arlk devrindeki bask ve zulm gnlerinin bittiini zanneden Rusya Trkleri ok gemeden Komnizmin gerek yz ile tantlar. ok gemeden daha ar bask ve zulmlerle yz yze geldiler. Bu bask, zulm ve ikence dnemi Lenin'in lp Stalin'in dizginleri ele almas ile daha da iddetlendi. Stalin'in elik yumruu ar ar bu Trk "altn nesli" bask, srgn, hapis, ikence, toplama

bilig-6/Yaz97

222

kamplar ve cinayetlerle ezdi, yok etti. Stalinizmin tm abalarna ramen bu altn nesil hafzalardan silinemedi. nk onlar sadece Trkistan'da deil, tm Trk dnyasnn k saan aydn kuann gl temsilcileri idiler. Onlar yaklamakta olan felaketi hissettiler, fakat bir an bile duraksamadlar, mitsizlie kaplmadlar. Onlar kendi hayatlarn milletlerinin mutlu gelecei iin kurbanlk olarak kabul ettiler. Korkusuzluun ve manevi gcn ok ak bir ifadesi olarak kendileri lme giderken aralarndaki istikbal vaat eden, en yetenekli ve en genlerinin bu felaketten sa salim kurtulmasn istediler ve bunun iin aba harcadlar. Onlar kendilerini tkenmeyen mitleri, kaybolmayacak hayalleri ve manevi vasiyetleri olarak gelecek nesiller iin Muhtar Avezov'u setiler ve onun sa kalmas iin altlar. Bu "altn neslin" parlak ismi Ahmet Baytursunov'a gre gelimekte olan milli duygu ve uurun balca silah sadece edebiyat olabilirdi. Bu sebeple Avezov esiz, parlak yetenei ve tabiatnda varolan insancl zellikleriyle Kazak halknn nnde parlayan sabah yldz olarak nitelendirilmeyi gerekten hak etmitir. Kazak halknn ve Trk milletinin esiz, ulu evlad Muhtar Avezov dnyaya byk bir grevi srtlayarak gelmi, o grevi zamann frtnalarna ramen sarslmaz inanla yerine getirip, grevini tamamlayarak tarihteki yerini alm bir insandr. Byk yazar, bilim adam, rnek hoca, cesur toplum adam, aratrmac, derin bilgi sahibi bir kiidir Muhtar Avezov. Onun parlak simas adalarnn hafzasnda sonraki kuaklarn bilincinde bylece yerlemitir. Onun kaleminden yzlerce makale, onlarca piyes, ciltler dolusu hikaye, roman, libretto, film senaryolar, ders kitaplar dodu. Muhtar Avezov'un yazarlk miras ve izgisi yirminci yzyln ilk otuz ylndaki Kazak ve Trk aydnlarnn araylaryla, abalaryla ve idealleriyle paralel ve sk irtibatldr. Hacim olarak ok geni, takip, srgn, kovuturma, hapis artlarnda meydana getirilen znt ve azap dolu, byk ve ok verimli bir arayn, almann rn olan eserlerinde Avezov, Abay'n ortaya koyduu meselelere cevap vermeyi ve zm bulmay ama edindi.

Kendi devrinde Abay'n adalarnn uuru ve ruhunda derin sarsntlar meydana getiren alacak bir yetenekle dodu ve bat medeniyetlerinin o devirdeki mnasebetlerindeki ak elikileri ve ztlklar grerek Kazaklarn sosyal yapsndaki problemleri ortaya koydu. Ondokuzuncu asrn ikinci yarsndan itibaren Japonya'dan Balkanlar'a kadar olan corafyadaki aydnlarn, reformcularn, manevi ve siyasi liderlerin, bamszlk hareketleri nderlerinin faaliyetlerinde benzerlik bulmak zor deildir. Japonya'da Meiji reformlar, in'deki Boksr ayaklanmas, Kuzey Kafkasya'daki eyh amil'in cihad, Kazakistan'da Kenesar Kasmov'un ayaklanmas ve Trkiye'de Mustafa Kemal'in nderliinde Kurtulu Sava dou ile batnn byk hesaplamasnn, yani ezilen dounun emperyalist batya kar ba kaldrmasnn en bilinen rneklerdir. Bu hareketlerin liderleri yaklamakta olan ve yerlemi emperyalizm tehlikesine kar mcadele iin bazen artc bir kesinlikle kendi halklarnn uurlar ve hayat tarzlarn gelitirmek iin benzer abalar sarf ettiler. Abay ve onun takipilerinin bu rnleri tam olarak bu zellikleri ile dikkat ekerler. Batnn ve Dounun birletii topraklar, ulu ipek yolunun getii blgeleri Katrin Puzol'un deyimiyle "dnyann bel kemii" olarak nitelendirebiliriz. Avezov'un yznc yl mnasebetiyle Paris'te dzenlenen toplantdaki harika konumasnda Katrin Puzol kendi tespitine "dnyann bel kemii kimdeyse, dnyann efendisi olur" diyerek mkemmel bir aklama getirdi. sa'dan nce beinci yzylda byk corafyalar fetheden atl gebe Trklerin oluturduu gebe medeniyeti "dnyann bel kemiinde" ok nemli bir rol oynad. Byk topraklarn fethine imkan veren, byk corafi keifler devrinden balayarak "dnyann bel kemiinde" gebelerin stratejik nemi sarslmaya balad. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, bir zamanlar gl olan byk gebe devletlerin mirass Kazaklar, sadece evvelki g ve nn kaybetmi bir halk olarak deil, ayn zamanda gelecei olduka belirsiz bir halk olarak da ortaya kar. Onun koloni durumuna dmesi "dnyann bel kemiindeki" dier

bilig-6/Yaz97

223

birka halka mahsus tarihi devrin yeni formlardan uzak kalmas, gebe retim tarznn ve hayatnn ykl Kazaklarn hayatn gletirdi. Binlerce yl boyu tabiatla uyum iinde, pek ok halkla srdrlen ilikiler neticesinde gelien benzersiz kltrel ve etik deerler sisteminin yok olma ve tarih sahnesinden ekilme tehlikesi dodu. Gebe Trk kltrnn binlerce yllk tecrbesini ifade etmede snrsz yeteneini srekli ispat etmi Kazaka'nn de gelecei tehlikeye dt. Yirminci yzylda kollektivizasyon balad. Atl gebe medeniyetin ac dolu sonunun geleceini hissetmi gibi on dokuzuncu yzylda Kazak bozkr ulu airleri, mzisyenleri, jravlar, estetik ve pratik sanatlarn ustalarn yetitirdi. Gebe dnyasnn znt verici vedalama an gerekten de hznlyd. Abay yok olmakta olan gebe medeniyetinin son temsilcileri Kazaklarn sosyal problemlerini ve bu problemlerin zm nerilerini dile getirdi. Abay'n bu mcadelesini Muhtar Avezov srdrd ve drt ciltlik "Abay Yolu" isimli destans romannda zirveye ulatrd. Abay'n dncelerini, paha biilmez eserlerini dnyaya tantt. Avezov "Abay Yolu" roman ile Kazak halknn tarihini, hayatn, gelenek ve greneklerini, hayata ve dnyaya bak asn lmszletirdi. Akademik Satbayev'in ifadesi ile

"Abay Yolu, Kazak halknn hayat ve kltrnn her ynn bize tantan, aklayan bir ansiklopedidir." Avezov "Abay Yolu" roman ile tarih sahnesinden ekilmekte olan gebe Kazak kltrn, onun tm zelliklerini, elikilerim, zenginliini, estetiini, dilini, hayata ve dnyaya bakn, tabiatla ilikisini yazya geirmi ve gelecek kuaklara aktarmtr. Avezov bu ynyle binlerce yln birikimi gebe kltrn Abay Yolu'nda destanlatrmtr. Bu Trk dnyasna yaplm ok byk bir hizmettir. Avezov'un Trk dnyasnn kltrel mirasn korumada yapt byk bir hizmet 1950'li yllarda Manas Destan'na yaplan saldrlara cesaretle kar karak, onu savunmas ve mahkum edilmesine engel olmasdr. Cengiz Aytmatov, Muhtar Avezov'un bu fedakarln her frsatta dile getirmektedir. Avezov sayesindedir ki, Krgz halk ve Trk dnyas Manas destanna yeniden kavumutur. Trk, turanc Ala-Orda hareketinden sa olarak kalan iki kiiden biri olan Muhtar Avezov'un hayat, eserleri ve miras bize gsteriyor ki Trk dnyasnn gelecei Trk birliindedir.

bilig-6/Yaz97

224

ABAY RLERNN MUHTEVA VE EKL BAKIMINDAN NCELENMES

A. Giri
Abay'n yaad XIX. yzyln ikinci yars, Kazak toplumunun sosyal, ekonomik, siyasi ve medeni hayatnda deiimlerin olduu, byk reformlarn yapld, Rus smrge politikasnn resmi uygulamaya ve kendine zemin hazrlamaya balad dnemdir. Asrlar boyunca sregelen geleneksel hanlk sistemi ortadan kaldrlp, 1822 ylnda hazrlanan Sibirya Krgzlar hakkndaki yarla gre bir ynetim sistemi uyguland. Bu, corafi faktrn esas alnd, merkezi ve yerel ynetime dayanan, yerel yneticilerin hak ve fonksiyonlarnn kstland bir sistemdi. Bu reformlar halkn tarihi gelimesinde devam ede gelen ynetim sisteminin bozulmasna ve halkn, toplumun zn oluturan temellerin sarslmasna yol at. Yeni ynetim sistemine gre orta cz topraklarm Aa Sultan ynetti. O, eski gelenekte olduu gibi miras yoluyla deil, Rus brokrasisi tarafndan tyin edildi. Hiyerarik sisteme dayanan ynetim sisteminin yerel temsilcileri olarak bolslar (muhtar) seildi. O dnemde, halkn ileri gelenlerinden saylan kadlar byk yetkiye sahipti. Bunlarn arkasnda Ruslarn tyin ettii hiyerarik yneticiler vard. Toplum hayatnda bir birbirine zt hukuk normlar birlikte yaatld. Bunlar, geleneksel (Kazaklarn gelenek, grenekleri) rf; eriat (slami hukuk kurallar) ve Rus hukuk normlardr. Bu dnemde Kazak halk gelenekleri, arlk Rusya hkmetinin getirdii kanunlarla deitirilmeye balanmt. Kazakistan'n siyasi hayat, bu yzyln ortalarnda kavimlerin i mcadelesine sahne olmutur. Kazak toplumunun sosyal ve ekonomik hayatnn zellikleri yaam tarzndan kaynaklanyordu. Btn ekonomik yaam mevsimlere gre yer deitirmeyi gerektiren, gebe hayvancla dayamyordu. Gebe hayat ou zaman tabii afetler, zellikle sk sk tekrarlanan "cut" denilen ktla maruz kalrd. Bunlar gebe hayatn zorluklarn ortaya kard. XIX. yzyln ikinci yarsnda resmen uygulanmaya balayan, Rusya smrgecilii, sadece

Banu MUHYAEVA

Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Enst. Doktora .

bilig-6/Yaz97

225

siyasi smrgecilik deildi. Bu dnemde uygulanan bir takm vergiler, halkn ekonomik yapsn zor durumlara sokan artlardan biri idi. 1868 ylnda gerekletirilen reformlar, Kazak topran resmi smrge blgesine dntrmt. Ormbr ve Bat Sibir blgelerinin ynetim kanunu Kazakistan'da smrge dzenini gerekletirecek kurumsal yapy dzenledi. Bu kanuna gre ynetim yaps, toprak meselesi, mahkeme ileri ve vergi sistemi yeniden oluturuldu. Yeni ynetim dzenine gre Kazakistan topraklar Trkistan, Ormbor, Bat Sibirya blgelerine taksim edildi. Abay'n yaad Semey blgesi, Bat Sibirya'ya dahil edildi. Bu reformlar toplumda huzursuzluklar yaratt. Bunlardan birisi, Kazak toplumunun geleneksel kavmi-rfi normlara dayanan mnasebetlerinin bozulmasdr. kinci olarak smrgenin glenmesiyle vergilerin artmas (rnein resmi vergiler kontrol edilmeyip, ls de hi kimse tarafndan belirlenmemitir) byk ekonomik zorluklar getirdi. Bu dnemden itibaren ekonomik yap deimeye balad. Kazakistan, Rusya ekonomik sistemine katlmak zorunda kald Bu mnasebet nemli deiiklikler oluturdu. Bunlar Kazakistan'da ii gcnn ortaya kmas, yeni ekonomik artlar ve pazarlarn gelimesidir. XIX. yzyln sonlarnda Rusya smrgecliinin yeni bir safhas, topraklar elde etme faaliyetidir. Orta Asya'dan getirilen on binlerce insan bu topraklara yerletirilmiti. 1897 ylnn kaytlar, Kazak toprana yerletirilen Rus ve Ukrayna'llarn saysnn yarm milyondan fazla olduunu gsteriyor. ehirleme, sanayileme sreleri devam ediyor, halkn kltr hayatnda da byk deiiklikler oluyordu. Rus okullar almaya balad ve bu okullar halkn medeni hayatnda byk nem kazand. XIX. yzyln ikinci yarsnda, Semey ehrinin kltr hayatnda byk etkisi olan arlk sisteminin srgnne urayan Rus aydnlar, halklar, sosyal demokratlarnn faaliyetleri bilinmektedir. Onlarn bir ksm halk arasnda eitimi canlandrd. Ktphaneler, okul salonlar, mzeler ald. Mesel, Abay'n devaml gittii

Semey genel kitabevini bu aydnlar oluturdu. Orada Rus ve Avrupa edebiyat, gnlk basn bildirileri, tarih, ekonomik, felsefe sahasnda ok deerli eserler bulunuyordu. Semey ehrinde smrge politikasnn gerei olarak, halkn trl meselelerini aratrma amacyla kurulan kurumlar faaliyette bulundular. Bunlar halkn kltr ve sosyal hayatn inceleme almalarnda byk nem tad. 1878 ylnda istatistik komitesi kuruldu. Bunlar lkenin tabii zenginliklerini, tarihini, etnografisini, edebiyatn inceledi. Kazak halknn ruhani, manevi hayatn aratrma amacyla Kazakistan'n birok blgelerinde "Rus corafi birlii" ald. Onlar ok nemli ilmi aratrmalar yapt. 1877 ylnda Ormbor ehrinde Bat Sibirya Corafya Birliinin, Semey ubesi ald. 1886 ylnda Abay Kunanbay bu heyetin yesi oldu. Bu faaliyetlerin Abay'n dnya gr ve edebi kiiliinin olumasnda byk etkisi olmutur. Byle sosyal, siyasi ve ekonomik artlarn, o dnemde yaayan air zerinde etkili olaca aktr. inde bulunduu dnemin siyasi ve ekonomik skntlarndan etkilenen air, devrine srekli eletiriler yneltiyor. Onun iirleri XIX. yzyln sosyal ve idari yapsyla, ekonomik durumunu, toplum hayatm, insan mnasebetlerini keskin izgileriyle gz nne seriyor. Toplumun deiik kesimlerinden (halkn ileri gelenleri, din ehlinden balayarak halk ksmna kadar) setii karakterlere eletiriler ynelterek derin problemleri dile getiriyor. Abay'n iirlerinin byk bir ksm sosyal muhteva tamaktadr. Abay iirlerinde en ar eletirileri lkenin ileri gelenlerine yneltmitir. Bunlarda, lkenin kt idare edilmesinden ikayet ediliyor. Bohslarn, kadlarn yolsuzluklar, etkili bir dille ifade ediliyor. air, siyasi ve sosyal deiimlerin getirdii ahlaki bozukluu, ynetim zaafn, aksaklklar, toplum hayatnn ktye gidiim gryordu. Mkemmel bir anlatm gcyle, dnce ve hikmete arlk veren syleyi tarzyla bunlar eserlerinde tasvir etmektedir.

bilig-6/Yaz97

226

iirlerinde evresinden, yaanan olaylardan, toplumsal giditen etkilenen, daha ok dnen ve ondan rahatszlk duyarak rpnan airin heyecanm ve duygularn grmekteyiz. airin strab, sknts, can rpnts ile rtlen iirlerinde, bunlardan kurtulmann yollarm gsterme abalar da grlmektedir. Abay'n iirlerinin byk bir ksm, Rus smrge sisteminin getirdii ynetim sisteminin halk arasndaki temsilcisi olan bokslar eletirmektedir. Bu tesadf deildir. Bolslar, Rus yneticileri ile halk arasnda arac grevini stlenen kiilerdi. Bunlar, genellikle bulunduklar blgesel ilkeye dayanan kavmin ileri gelen zengin insanlarndan seilirdi. Bokslar, Abay iirlerinde ustaca betimlenen karakterdir. iirlerinin btn gzellikleri ve zellikleri bu karakter zerinde daha ok grlyor. Yaad an gereklerini, psikolojik zelliklerini, insan mnasebetlerini aka ortaya sermitir. airin bu zellii, onuann tan olarak gsteriyor. nsann iinde yaad sosyal hayatn sanatkr tarafndan nasl yanstld, onun eserinde aka ortaya kmtr. Toplumun sosyal boyutu, sanatkrn estetik dncesinin kuvvetine gre tasvir edilir. Yaad an zelliklerini, estetik bir anlayla betimler ve bunun iin belli bir edebi tr, ekil ve tarza bavurur. Byle edebi yntemlerden biri de hicivdir. Hiciv eletiri iin elverili bir tarz olsa gerek. air bu tarz ok baarl kullanabilmitir. Bir almada hiciv, hali resmetmek, samaktr. Byle iirlere hiciv denir, diye iir tr olarak belirtilmektedir (ONAY, 1996:313). Trke'de, aklarn ve saz airlerinin kulland karl da "ta" ve "talama" kelimesidir. Baz almalarda hiciv, bir objenin estetik alglanndaki edebi tr olarak deil, edebi yntem ve tarz olarak kabul edilmektedir. Objeyi sanatkrn eletirerek alglama tarzdr. Bunlar, okuyan ve dinleyenleri tebessme sevk eder. Mizahn daha kuvvetli bir renkle grlmesidir. Sanatkrn ilgisinin daha koyulat, yani fke, nefret uyandracak dereceye ulatrd estetik tarzdr. (Abay, Ensiklopedy, 1995:275) Abay'n halk edebiyat geleneinde yazd talama usulndeki iirleri unlardr.

"Kim eken dep kelip em tye kuan...", "Tunlikbay'dn katn atn erip...", "Kara Ka tn...", "Bsteim, kutldn ba, Ktibaktan...", "EyelimMedet kz, at rim...?", "Rahmalga", "Razak'ka"... Mesal "Tunlikbay'dn katn atn erip" iirinde;
" t krgen eki kzdenip, Elirme cndi szdenip.". " Casnan lgisiz, irkin ", " Kisimsip belgili bilgi,

zimil onbaan ermi" diye tasvir etmesi ann insanlarnn ho grlmeyen ahlak ve hareketlerine sylenmi, airin olduka ar bir tasviri grnen hiciv rnekleridir. ann sosyal hayatn eletirerek yazd iirlerinde mizah ve hiciv hususunda stat olduunu gsteriyor. Zamanndan, iinde bulunduu toplumun honutsuzluklarndan ikayet eden air, insan karakterine ok ynl boyutlarndan, ahlak eksiklii ve cahilliin getirdii davranlar ifade eden iirlerinde bu tarz ustaca kullanmaktadr. Bu tr iirlerinde olduka alaycdr. ann tan olarak toplum hayatm eletirmeye ynelik yazlan iirlerini konularna gre yle ayrabiliriz: 1. Toplumu eletiren iirleri, 2. Ahlakla ilgili konular, 3. ann genlerine "t" olarak yazlan, onlar yanl davranlarndan sakndrmak amacyla yazlan nasihat iirleri. Bu konular, halk edebiyat gelenei ve onun hayat felsefesine aykr dmeyecek ekilde ilenmitir. Toplum hayatn eletiren eserlerinde iki ana izgiyi yakalamak mmkndr. Bunlardan birisi, smrgeciliin getirdii messeselerindeki bozukluk ve onlarn yaratt huzursuzluklardr. "Sevlen bolsa keudende" adl iiri lkeyi kimler ynetmeli ve yneten insanlarn hangi vasflara sahip olmas gerektii konusunda dncelerini,toplumda liderin yeri ve nemini belirten iirlerinden biridir .

B. Abay iirinin ekil ve Tr Problemleri

bilig-6/Yaz97

227

Abay'n iirleri vezne dayaldr. Kendisi "vezne lp dizilen" diyor. Trk nazmnn vcuda getirdii vezin, Trke'nin belli ve ayn cins, yani ksa hecelerinin saysna bal ve sayya dayanan bir vezindir. Msradaki hece saylar ile llebilen bir vezindir. Veznin daha slmiyet'ten ok nce yerletiine ve slmiyet'ten nceki birok eserlerin de ayn vezin kaidelerine gre yazldna hkmedebiliriz (KPRL, 1989: 126). Trklerin hece saysna dayanan milli vezninin, daha X-XI. asrlarda olduka geniledii ve eitli kalplarn meydana geldii biliniyor. Onlar: 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 15 heceli vezinlerdir. Abay'n iirlerinde en ok kullanlan 11'li hece vezinidir (Yzde 32, 5'i). 53 iiri 7 heceli(yzde 25,2); 41 iir, 7 ve 8 hece kark olan (yzde 17,7), 30 iiri (yzde 2, 8), 4 iiri 12 hecelidir. 5 heceli olanlar ise (yzde 2, 08), sadece 8 heceli olan (5, 5 iirdir.) Abay'n "ayakl" iirleri de vardr. "Mstezad (a. s. Ziyade) ziyadelemi, artm, oalm anlamna gelir. Komalarnn mstezad ekline halk ve saz airlerinde "ayakl" deniliyor (ONAY: 113). Abay'n alt ayakl ve sekiz ayakl iirleri vardr. Alt ayakl iirler ikili nakaratla, sekiz ayakl ise drtl nakaratla yazlm . Alt ayakl iirleri: "Boy Bulgan".(s.:204) ,"Bunsz Tilin"(s:294), "Bay Seyildi",.(s.:162), "Kor Bold Canm"(s.:148), Kuatt Ottau Burkrap"(s.:273), "Em Taba Amay.."(s.:164)., "Keei Ospan"(s.:211 Alt ayakl iirlerinde ekil: Bunsz tilin Buul szn kisinin szin ukk-ak szin kysn tzep turga a\5 a \5 a\5 a\5 b\8 (s. 294)

Sekiz ayakl iiri vardr: "Sekiz "Buralp Turp", "Karaade mir tr". ekiz ayak iirinin ekli: Alstan Sermep Crekten Terbep mrlap Boyga Cylgan Kyadan ayp Kysnn Tayip b/5 hece Tagn Cetip Kayrgan b/8 hecelidir. Tolgay Toksan Kzl Til- 8 hecelidir. Sylemin Desen zin Bil- 8 hecelidir. a/5 hecedir a/5 hecedir /8 hecedir. b/5 hece

Ayak",

"Kartaydk, Kayg Ouladk, Uyk Sergek..." iiri 48 msradan oluuyor. 36 msra ayn kafiyelidir. "Sermek, kermek,ormek, lmek... gibi kelimeleriyle kafiye oluturuyor. Bir kafiye iki defa tekrar edilmiyor. iirlerinde kafiye, ou zaman isim szlerden oluuyor. Abay ou zaman iirlerini batan sona ayn kafiye trnde dzyor. Bazen bir, bazen iki tr kafiye kullanyor. Abay'n 20-30 iiri ayn kafiye ile kurulmutur. Abay, 7-11 heceli iir lsn lirik iirlerinde ustaca kullanmtr ("ABAY" Ensiklopediya, 1995: 467.)

Abay'n kulland iir tr.

lm, insanln hep gndeminde yer alan korkulu ve saygl bir mefhum olagelmitir. nsan varlnn karlaabilecei en dramatik sahnelerden biri olan bu hadise karsnda insanolu balangtan beri tepkisiz kalmamtr. Olumlu ya da olumsuz bir tavr alarak baz sorular sormak ihtiyacn duymu, bunlara cevaplar aramtr... Bu tavrn edebi dildeki ifadesi mersiye, at ya da tazarru'lardr. ...Lgat manas itibariyle mersiye, len birinin ardndan, onun iyiliklerini sayp dkerek alamaktr. Ksacas len birinin ardndan duyulan znty dile getirmek tir. O kiinin iyi taraflarn anlatmak, lene kar airin ilgisini ifade etmek zere iir sylemektir. Bu tarz iirler kaybedilen kiiye kar samimi hisler beslendii iin hemen daima lirik rneklerdir (SEN, 1994: XII). Divan edebiyatnda mersiye halk edebiyatnda at diye adlandrlr. Bu tr iirlere eski Trk-

Eserli adam ugln a8\b

Sekiz ayakl iirin en eski Trk iir ekli olduunu ve drdnc msrannbir trk nakarat balamas tekil ettiini sylyorlar (ONAY: 207).

bilig-6/Yaz97

228

e'de sogu denilir. Kazak Trklerinde lnn ardndan yedi gn matem tutmak ve krknc gne kadar kadnlarn toplanarak alamas ve lenin vasllarndan bahseden acl trkler sylemesi adettir (KPRL, 1989: 87-125) Bu acl trklere Trkiye Kazaklar "coktav" diyorlar. Eski Trke'de "yu" eklinde geiyor (KPRL, 1984: 87). Yani leni yoklamak anlamna gelir. len ahsn ardndan duyulan zntleri dile getirir. yiliklerini sayp dker. "ok sevilen bir yaknnn artk geriye dndrlmesi mmkn olmayacak ekilde yitirilmesi karsnda, tm insanlarn benzer tavrlar gstermesi, bu tr iirleri ortaya karmtr" (SEN, 1984:3). Kaderin yazs, byk air Abay' da uzakta brakmamtr. ok sevdii, mit balad olu Abdirahman'n lm Abay'n hayatm derinden etkileyen bir hadisedir. Gen olunun zamansz lm, airin manevi dnyasna darbe vurmutur. Olunun lmne birok iirler sylemitir. Abdrahman skanbayev (1869-1895) ylnda 27 yanda, Takent'te askeri hizmet yaparken, hastalanarak vefat ediyor. Abay'n aadaki iirleri bu lm karsndaki at trndendir: "Allahn Rahmatn...", "Ormszd Aytpagan","26 msra, 7 heceli, "Kzimnin nursz...",4 msra, 6 heceli''Tilim Saan Aytaym...",28 msra, 7 heceli"Arg Atas hac edi..." 30 msra, 7 heceli'Tula Bayn Uyat Aredin..."7, 8 heceli'Ciyirma Ceti Casmda...",56 msra, 7-8 heceli'Talaptn Minip Tulparn..."20 msra, 7-8 heceli"Clagand Toktatp...",62 msra, 7 heceli"Aynalayn Kuda -ay...",134 msra, 7 heceli'Keei tken Er Abi", 18 msra, 7-8 heceli. Bu iirler halk geleneinde yazlmtr. Abdrahman'n lmne sylenen iirler halk geleneini tamaktadr. ", Abdrahman'n lmnden sonra kendisine tahamml etmek iin sylenen iirleri bunlarn rnekleridir. air Abdrahman'n iyiliklerini sayyor. Onun ahlak gzelliini, adalarndan bilgili ve akll oluunu dile getiriyor: "Sevdiini alan zamann ne kadar dar olduundan ikayet ediyor. Kendisine de tahamml etmesi gerekliliini bildiriyor. Abdrahman'n akln Platon ve Sokrata, kuvvetini ise Hz. Ali'ye benzetiyor. Eskendir, Timur, Cengiz Han gibi halkn danman idi, diyor:

"Resuli algan bu lim Hacn (dedesini) algan bu lim "Kime cndi surayd"

"Mersiyelerde herkesin tand nl isimler saylarak bu dnyadaki onlarn bile lmden kurtulamadn, dolaysyla lmn herkes iin kanlmaz olduu vurgulanyor." Bunlar gibi nemli kiiler bile ld, biz de lmden kaamayz, dolaysyla bu hadiseyi kabullenelim dncesini telkin iin mersiyelerde zikredilmitir (SEN, 1994:33). Bylece ok sevilen yaknn lmne byle tahamml etmeye almtr. "Aynalayn, kudavau...", 1985 ylnda yazd iirdir. 124 msral attr. Sevdii olu Abdrahman vefat ettiinde onun ei Ma'a yazd iirdir. Tanrnn Sevdii yrndan ayrlan gen kadnn can acs bildiriliyor. Syleyicinin kendi derdi, i derdi byk bir cokuyla ortaya kyor. Kadnn gemi hayat hatrlanp, genliinde yetim kald, sonra sevdii insanla daha yeni mutlulua kavutuu, tam o anda sevdiini kaybetmesi syleniyor. Sonra da Abdrahman'n zelliklerinden bahsedilir. Byk ehirde eitim grd, aklll, alakgnlll, merhameti vb.., sonra hastalandnda yannda olamad, vedalaamay, pimanlk verici duygularndan bahsedilir. Abay iirlerinin Dili Abay iirlerinin dil zellikleri hakknda aratrmalar XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyln balarnda yapld. Bu fikirler tenkit deildi, airin dili ve Kazak edebiyatna getirdii yenilikler olarak deerlendirildi. Abay'n airlii konusunda ilk fikri A. Bkeykanov syledi. A. Baytursunov onu, "Kazakistan ba akn" olarak deerlendirdi. 1934 ylnda airin dil zelliklerini M. Avezov, K. Cubanov, . Cansgrov, E. smaylov, Z. akin gibi bilim adamlar aratrmaya balad. M. Avezov; airin dil zelliklerini yle deerlendiriyor: "Kazak halk gelenek ve eski szl edebiyatna gzellik veren, bol ve stat szl hazinesinden yararlanarak halkn edebi dilinin olumasn salad." Abay, Kazak toplumu iinde zamannda girmeye balayan jargon nitelikteki kitab bozuk dilden kendisini uzak tuttu (AVEZOV, 1957:21).

bilig-6/Yaz97

229

Abay'n eserlerinin dili konusunda K. Cumaliyev XVIII-XIX. yzyl Kazak edebiyat tarihi hakknda yazlan aratrmalarnda u sonular karyor: Birinci olarak, Abay'a kadar Kazak poetik (iir) dili oldu; Abay bu airane dili medeni seviyeye kard. kinci olarak Abay, zamannda yaygn olan ogatayc, Tatarclara kar mcadele etti, onun sz hazinesinin bir dal Rus dili oldu. nc olarak Abay, Kazak halk dilinin zengin kelime hazinesinden yararlanmakla birlikte, yeni sz, yeni cmle yapsn ortaya koydu. Drdnc olarak iir ekline yenilikler katp, edebi sanatn yeni trlerini kulland ("ABAY", ENSKLOPEDY, 1995:56). Dil uzmanlarndan Abay'n dili hakknda ilk aratrma yapan tannm dilci Kudaybergen Cubanov'dr. 1934 ylnda yazd, Abay Kazak Edebiyatnn Klasii eseri iki temel fikir zerinde younlar: "Biri, btn Orta Asya ve eski dounun slam medeniyetinin kirli yorgannda sarl kaldnda", Trk dili komu halklarn en byk yazarlar...ogatay dilinin etkisi altnda kalp da, eserlerinde kendi ana dillerini kullanmadklar, Abay'n ayrcal, Kazak dilinde yksek seviyeli iir yazmasdr. kinci olarak asrlar boyunca sregelen ana dilinin en iyi taraflarndan yararlanp, zayflklarndan uzak durmasdr. Dil bakmndan aratrlan "Abay eserlerinin dili" (1968), "Abay iirlerinin sentaks yaps" (Szdkova, 1971) almalarnda ise Abay, yazl edebiyatn temelinin kurucusu, gelitiricisi olarak deerlendirilip, iir ekli, ahengi, yaps, estetik yn, gramer ve kelime hazinesi bakmndan incelendi. Abay'n eserlerinin estetik anlayn aratran S. Kalmrzayev, aratrmasnda, Abay'n estetik anlayn "gzellik" diye deerlendirdi. Yksek ruh, efsanelerde rastlanan hayali dnya deil, insan zihniyetinin hakikat gc, gelitirmeye, iyiletirmeye zeniyor. Abay'n edebi eseri Kazak halknn estetik medeniyetini oluturmada, gelitirmede byk nem tad diye nitelendirildi. Grld gibi aratrmaclarn ou, Abay' Kazak edebiyatnn klasii, yazl edebiyatn olumasnda byk yeri olan air, halk edebi dilinden ustaca yararlanp, yeni safhada edebi dili yarattan sanatkar dncesini tamaktadr. Abay iir dnyasna yeni talep, yeni artlar

getirdi. Abay Kazak halk iir geleneim kullanp, klasik edebiyattan ok eyler rendi ve iir dnyasnda kendi am at. Eski Kazak iirleri, manzumeleri, szl edebiyat tarznda ok uzun olurdu. Sylenecek fikirleri, dnceleri uzaktan dolayl olarak anlatlrd. Kafiye icab, kelime fazlalklar da olurdu. Abay iirlerinde ise yle ok, anlamsz, ba bo gelii gzel kelime yoktur. air kelimeyi seerek kullanr. Az szle ok anlam ifade eder. Dnceli ve manaldr. iirin her bir msras kafiyeli, gzel anlatml, airane ve ahenklidir. Ahenk, bir btn tekil eden paralarn veya unsurlarn estetik ller iinde birbiriyle uyumas anlamna gelen eitli ilim ve sanat dallarnda kullanlan bir terimdir. Edebiyat terminolojisinde henk, slubun bir nitelii olarak, iir ve nesirde kelime ve cmlenin deta bir musik tesiri yapacak ekilde ardarda getirilmesiyle salanan uyumdur (MACT, 1996:15). Abay, XIX. yzyl Kazak iirinde bir tefekkr edebiyat r aan ve kendi adyla anlan, sanat dnyasn oluturan iirde deiik bir ahsiyet ve hususiyet gsteren geni tesirli.bir airdir. Abay dilinin esasn, Kazak halk dili ve szl edebiyat oluturur. iirlerinde Kazak halknn gndelik konuma dilinden, kelime hazinesinden yararlanan Abay, kelimeleri hem mana, hem yap gzellii bakmndan stata kulland. iirlerinin mkemmellii, malzemenin gzellii ve onlar kullanma ustalndan kaynaklanmtr. Nice yzyllar boyunca sregelen halk diline ve szl halk edebiyat geleneine dayanarak, kendine zg sanat dnyasn kurmutur. Kazak dilini lmsz klacak eserler brakt ve kendisine srekli bavurulacak iiri ortaya kard. Onun eserlerindeki konu, ekil ve motifler kendinden sonra gelen airlere yeni bir ufuk at. Abay'n halkn dilini en canl, en kl ve en gzel ekilde kullanarak Kazak Trke'sinin bir edebiyat ve kltr dili olarak gelimesinde hizmeti son derece byktr. Byk sz ustas Abay, sze ok byk deer verir, kelime hazinesinin asln Kazak halk konuma dili oluturmasna ramen Arap, Fars ve Rus dillerinden kelimeler de kullanyor. Devrinin bir tan olarak airin kulland dil, Kazak toplumunun siyasi, sosyal, kltrel, ekonomik yaamn gsteriyor. Arap, Fars ve Rus dillerini bilen air, bu bilgilerini gl bir sanat olarak byk

bilig-6/Yaz97

230

bir beceri baaryla kullanmtr. iirlerinde grlen yabanc kelimeler ve tamlamalar Arapa ve Farsa'dr. Rusa kelimeler ise o devrin getirdii deiimlerden kaynaklanyor. Kazak toplum ve kltr dnyasna yava yava girmeye balayan Rusa kelimeler, XIX. yzyl ikinci yarsndaki sosyal, siyasi ve kltr yaamm gsteriyor. air yabanc kelimelerden ll bir tarzda yararlanr. Kendisi de bu konuda "Bten szben blgansa sz aras, ol aknnn bilimsiz biaras" diye uyararak, yabanc kelimelerle szn bozulmasn, airin bilimsizlii olarak grr. Abay'n eserlerinde yaklak 578 dn kelime ve tamlamaya rastlanyor. Onlarn 407'si Arap, 50'si Fars kaynakldr. 62'si Rus, 5'i Latin, 27 kelime eski agatay lehesinden, 25 tanesi Tatar, Nogay lehelerinde kullanlp, bugnk Kazak Trke'sinde kullanlmayan kelimelerdir. Birer adet Yunan, Polonya, in kelimeleri kullanlmtr. Bu kelimelere Rus dili araclyla benimsenmitir ("ABAY" ENSKLOPEDYA, 1955: 63). Abay,kendisinden nceki kltr srecinin bir sonucu olarak, kltr birikiminin zerinde ortaya kmtr. Klasik dou edebiyatn, Rus ve Avrupa edebiyatn, ann ilimlerini iyi bilen, bilgili air sz sanatn yeni safhaya ykseltmi, nceki iir geleneini zirveye ulatrmtr. iirlerinden bu geni kltrn izlerini grmekteyiz. Grg, bilgi ve dnce unsurlarn didaktik bir zihniyetle ifade eder, histen fazla fikre hitap eder. Abay, dnce ve duygularn ifadede Kazak halknn kelime hazinesinden yararlanmtr. Onun kelime hazinesinde arkaik kelimeler, dn kelimeler ve kendisi tarafndan tretilmi kelimeler de bulunmaktadr. air yeni kelimeleri iki tarzda tretiyor: 1. Eskiden kullanlmayan kelimeyi edebi dile getirmek; 2. Eskiden edebi dilde kullanlan bir kelimeyi yeni bir anlam ykleyerek, yeni manada kullanmak. Abay'n kulland, kelime kadrosu, XIX. yzyln ikinci yarsnda Kazak edebi dilinin zenginliini gsteren ve her trl konuyla ilgili kelime ve kavramlarnn imkanlarm gz nne seren manevi bir dnyadr.

Abay, eserlerinde airane bir dille sosyal ekonomik, eitim, kltr alannda yeni kelimeleri edebi dile kazandrd ve edebi dili zenginletirdi. Bu konuda air geleneksel t ve nasihat eklinde deil, her trl hareketi ve davranlar reel ifade tarznda tasvir etti. Mesela, insann belli bir psikolojik halini gstermek iin dilin btn imkanlarndan yararland. Gnlk hayatta kullanlan kelimelere slup ynnden zellik ykleyerek, yeni bir anlamda kulland. iirlerinde hayal gc kuvvetlidir. Mesel, avclkla ilgili iirlerinde doan ve tilkinin hareketlerini ok gzel tasvir etmitir. Onlarn hareketini "kavkan kaguv, salan etuv, avzn ap kokaktov, kanat-kuynk sulday" gibi ayrntl izgilerle betimliyor. Abay dilinin bir zellii de, Kazak halknn hayvanclk ve Kazak yaamna zg konuma diliyle ilgili kelimelerini, yeni benzetmelerle edebi sanat hline getirmesidir. Mesel; Klk: meli savda,al, beris: ask uts gibi benzetmeler yapyor. Abay dili milli karakter tamaktadr. Eskiden kullanlan elbise, silah ve ara adlar halkn kulland kelime ve deyimleri zenle msralarna yerletirdi. nsan yaamnda ve gndelik hayatta bulunulan madd ve manevi durumlarda ilgili kelimeler ok kullanlyor. XIX. yzyln ikinci yarsnda Kazak toplum hayatnda, lkenin ynetilmesi ile ilgili siyasi, sosyal ve kltrel alanlarda byk deiiklikler oldu. Abay'nkulland kelime kadrosunda bu deiiklikleri gsteren kelimeler ok bulunmaktadr. Mesel, ynetim sistemi ile ilgili; "bols, starn, candaral, oyaz, kandidat, saylav, ar, tas, abarman, atabar, ulk gibi... Mahkeme ve kadlkla ilgili; zan, zakn, eriat, ke, biy, bilik, canberuv, antka salvu vb ("ABAY, ANSKLOPEDYA, 1995: 37B-380). C. Abay iirinin Dili ve slubu 1.Abay'n iirlerinde Edebi Sanatlar Abay iirlerinde ataszlerini, irsl-i mesel yoluyla ifade ederken aynen alm yada vezne, kafiyeye uydurmak gayesiyle kk deiiklikler (kelimelerin yerini deitirme, kelime karma

bilig-6/Yaz97

231

gibi deiiklikler) yapmtr. Bunlar ifadeyi kuvvetlendirmek iin air, bu tarz rnekleri iirlerinde ok kullanlmtr. Nasihat-t konulu iirlerinde ok kullanyor. Kulland ataszlerini konu bakmndan sanat, insanlk, sevgi ve ahlakla ilgili olanlar diye tasnif edebiliriz. Mesel; "Enbak etsen emersin" ataszn, air "Enbek etsen erinbey Toyad karnn tilenbey" diye deitirerek kullanr. "Eki keme kuyrgn, ustagan sua ketedi" ataszn, "Eki keme kyrgn, usta cetsin buyrgn". "arln bir toygan-ala baygan" ataszn, "Bir toygan-ala baygan degen Kazak, Et krinse kaytedi kysey bermey" eklinde kullanr. "Sabr tubi sar altn" ataszni "Sap-sap, knlim sap, knilim iirinde telmih yaplyor. "Kara kld kak cargan" ataszn iirinde "Akld kara kld krkka blmek, Er nersege zndey baa bermek" diye kullanmtr (s.:66)." t marcand ne klsn" deen sz bar ciitter bir oylanar (s:91). Bayag cartas-bir cartas, Kank eter tkti baykamas (s.: 141). "Cetim koz-tas bayr, Tniler de otgar" "Auzmen orak rgan nkeu krtn": Auzmen orak oru deyimi Alt bakan ala auz bolu", "kuln taudau tavisu; "Malma lbr beru", "baka aup tske rlev", "karagayd talga, calgau", "su tkkisiz corga" vb. ataszleri kullanlmtr. Didi ekun ka m kuyuma didm kar cna Aytd kim nedendr dirsin didm ki gz terazdur (ZAT DVANI, 1968: 233) Nice da'v idup yok dur dimem misli mlk ire Neseldr bu iki dirler gz terzdr akl mizan, vasl (EYBOLU, 1973: 211)

"El terazi, gz mizan" veya "gz terzi akl mizan atas zne iaret edilen divan edebiyat rnekleri (AKSOY, 1981: 223).Divan iirlerinde kullanlan terazi, l motifi Abay iirinde u tarzda Abay'da, "Akl mizan lev.kl" (s. 93) "Tenri-Kaz Tas taraz, Tentekti suramas dep kalma, Sert bzgannn bil, art-ok. (Kurnaz, Cemal: s.: 11) Cinsda ekilce bir, manaca ayr tek bir kelime iki kere zikredilir. "Cz karaga eki cz alarman bar, Bas ktertpes-ayagn tekserem dep" "Bas" kelimesi :ba anlamnda ba-ncelik anlamnda kullanlmtr.
"Bir atka cz kblgan cz kygir, z ynde artgen pan kursn!" cz: yz demek (say) cz: yz, sima, ( ruy.) "bektikti bireu bektep tura almay cr, O da ur-kard tya almay cur, " Bek: bey, efendi. Bek: pekitirmek. "Ku albar kulna bolgan aygak, Tizesin sozglayd kaytalansa-ak",ku: kuru anlamnda, kulk: huy, kurnazlk "Betim barda betime kim dar dep, Kimi pandau keledi kimi tantk, Betim: gzelliim, anlamnda Betim: ry.

nsanlar d dnyadaki hadiseleri, kendilerini etkileyen gzellikleri, o anda iinde bulunduklar ruh haliyle bakarak deerlendirir. Bu durumda kendilerine gre bir sebep icat eder, ayr bir yorum getirir. ahsi duygu ve hayalleriyle ilgili bir edebi sanat hsn-i talil kullanlmtr.
Cark etpes kara knlim ne klsa da,

bilig-6/Yaz97

232

Aspanda ay menen kn alsa da (s: 159) Kzl aray sar altn atrna Kunnin keke kirgenin krdi kzim (s:174) Anlam ynnden bir araya gelmesi zor olan kelimeleri bir arada bulundurarak iki, bazen kelimeden tamlama yaplmtr. Kzl balak krannn... Knildin caulaynan el ketken be... Karang sanrau kavg akl cengek... Caprag kuargan eski mit... Istk kavrat, nurl akl, cl crek... Asan curek, dol kol Abay'n iirinde sk kulland edebi sanat tr ses tekrarlardr. iirde teekkl bakmndan benzeyen nllerin bir msradaki kelimelerin bnyesinde veya nceki yahut somaki ekilde arka arkaya tekrarlad da olur. Buna assonans denir (MACT, 1996:73). "Ospanga" iirinde msralarnda tekrarlanmas ile ahenk kurulmutur. "Sorl ask argausa da, saginsa sa, Car tayip, caks szden anlsa da..." "Kska knde krk curge koyma koyup... Kacmas hayta aynmas kayran tatu... Kar tepkende kacmas kayran clk,... Arsz adam arsandap arsldayd... Kavran knil kayspay hayrat etti... Cl czben cldzlar clcp crp Bir maksattan dolay, sz hem hakiki hem de mecazi anlamlara uygun olarak kullanmak kinaye sanatdr. Abay'n "Kkbay'a" iirinde ayplayc kinaye kullanlyor. "Kulembay'a" iirinde ise irkini gzel gsteren, kabal hafifleten kinaye kullanlyor. "Baymagambet'e" katnn artman gargan ve " Kzdara" iirinde kinaye sanat, ok iddetli his ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlmtr, seslenmektedir. Koca hafz-bu hemmesi! Medet ber, ye, agiri feriyad! "Ayagnd andap bas, ey, Cakslk!" "Cregim, oybay, sokpa endi! "c" sesinin

Bola berme tm klki Kr meysin be, tokta end, Kimge sensen, sol iyh (s : 195) msralar nida sanatna rnektir Abay, mbalaa sanatm da yerinde kullmtr. O karakterlerini sadece konuturmam; ayn zamanda da davranlarn abartarak gstermitir. .Onlar iin butp, atu filini kullanyor. Sadece vnmyor., (esiru), yani vnmenin en st noktasna kadar, "masraf ederse masrafa belden batar, vermek yerine tkamak kullanlyor. rnein, balsn cregi cay lpildemeydi: suldayd. Karakterinin hissedilebilecek duygu, hareketini en st noktaya kadar gtrr. tikak, ayn kkten gelen kelimeleri yan yana kullanmaktr. Abay iirlerinde bu sanata da rastlanyor. Kerenau kerden, bir kerim... "Senkou, alkp, apay ma..." Sendire almay, sene almay, sendeledi... Eser, esirik bolmasan. Lgaz,. her hangi bir eyin, eitli zellikleriyle tasvir edilip akland manzum bilmecelerdir. Alla mht caratkan segiz batr, Bayagdan sogsp eli catr. Kezekezek cgsp, catp-trp, Kim cgar belgisiz tbinde akr. Mn tapsam oylanp, akn deniz, Taba almasam, akld bolar nemiz? Ks penen caz, kn men tn, tak nenen eyip, Cakslk pan camandk-bold segiz. Kara cer adam zatka bolgan meken, Kazna ii tolgan erturli ken. inde cuz mn trli, asl bar, Solardn en art, nemene eken?(DEMR:192) Telmih, ifade iinde zikretmeksizin her hangi bir kssaya gemiteki bir olaya, mehur hikayelere,efsanelere, malum bir ahsa, eitli inanlara, ayetlere veya hadise ya da yaygn bir ataszne iarettir.

bilig-6/Yaz97

233

Carl alad: hzmetpen tkerem dep, Elubas-ar salp, lep "berem"dep (s.75)

sralanarak, iire ayrcalk katyor. "Divan airlerinin kulland baz yeni redifler, ayn zamanda birer belge niteliindedir. Redif olarak seilen bu kelimelerde, airlerin ve ayn zamanda iinde bulunduklar toplumun psikolojisi de yanstlr". (KURNAZ 1995:65).
Kp casamau, kk organ, Caras lken cas lm Kn salgan cerdi tez organ, Knil dnye has lm. Artna belgi kaldrmay. Bayr katt kas lim Clamayn desem de darlk pa os lim... "Koydan konr, clkdan tor Beken Adaldkka bar eldin zor Beken Uri var kobeyip, K... omelip Nede bold bar eldin kor Beken... " talau sz budan burn kp aytkanmn, Tbin oylap, vaym cep aytkanmn, Akldlar arlanp uyalgan son, Oylanp tzele me dep aytkanmn.

Bu iirindeki "ar salu" ifadesi, o dnemin sosyal hayatnn bir olayna iarettir. O dnemde seimlerde ar salacaklarm Oy saysn ona gre karacaklardr.
ortanbay Ddat penen buhar cray leni biri-caman, biri-kurau (s: 118)

Bu iirde ortanbay, Dulat, Buhar gibi Kazak halknn byk airlerine iaret vardr.
Nnu cazgan bilgen kul, Cdamahi Davani Solay depti ol nl (s:91)

Cell'd-din Devvani, Muhammed b. Esd (aH. 90 B H. 1502) Aklak- alli eserinin yazarna iarettir (LEVENT,1973:235) Baz iirlerinde kendi hayati ile ilgili iaretlere rastlanyor. Mesel;
Atadan altau, Anadan trteu

Calszlk krer cerim cok msralarnda kardelerinden bahsediyor.

mamszlk namazdaKzlbastn salgan col (s:143)

"lm, lm", kelimesi tekrarlanarak, ifadeyi glendiriyor. "Aytkanmn" kelimesinin de tekrarlanlmasndaki ama esas fikri vurgulamaktr. Techl-i arif, insann bildii bir gerei bir nkteye bal olarak bilmiyormu gibi grmektir. Dnce ve fikrin, bilginin nkteye dayal olarak ifade edilmek suretiyle sze etkinlik kazandrlmasdr.
"Sm dnya tonap catr, isin bar ma? Bayag k, bayag msin bar ma? Ald mit, art kini. Aldam mir celigin cerge tkpas kisin bar ma? " "Balalk ldi, bildin be? Cigittikke kaldin be? iittik tti krdn be?"

"Kzlbas" kelimesi ile, acemlerin imamsz namaz klabilecek detlerine iaret vardr. Tensik, duygu ve dncelerimizi ifade ederken onlar nem srasna gre derece derece kararak veya indirerek tertip ve tanzim etmektir. Duygu ve dncelerin ifadesinde derece derece ykseli bulunmasna Abay'n iirinde rastlyoruz:
"Keldik talay cerge endi Sergi knlim sergi endi" ", knilim, kke, kergi endi" "rbi, szim, rbi, endi"

Bu iirinde "endi" Trkiye Trke'sinde, artk, "imdi, imdi" anlamna gelen kelime tekrarlanarak duygu ve dncelerin dzenli bir ekilde

Onun iirlerinde istifham sanat da kullanl-

bilig-6/Yaz97

234

mtr. Dorudan doruya heyecana bal sanatlardan olan istifham hayret, efkat, elem, nefret, kin gibi heyecan ve duygularn soru eklinde ortaya kmasdr. Bu sorulara cevap verilmez. Tebih, aralarnda eitli ynlerden benzerlik kurulabilen iki ey veya eylerin benzerlik itibariyle zayf olan kuvvetli olana benzetmek sanatdr. Abay, Kazak halk dilinin yaamla ilgili kelimelerine airane bir sfat ykledi. izmi olduu gzel kz portrelerinde klasik edebiyatn motiflerini grebiliyoruz.
Kakagan ak kmisteu ken mandayl, Alas az kara kzi nur caynayd. Cinike kara kas szp koygan, Bir cana uksatann tugan ayd. Yz ak gme benzeyen, gz kara, Sa kara, ka kara, hilla benzeyen

Merak benzetiliyor.

gibi

soyut

kavram

kheylana

Capra kuargan eski mit, (yapra kurumu eski umut) Creim menin krk camau (yreim benim krk yamak) Kkirek kzi: (gnln gz) Bir eyi gerek anlam dnda eitli ynlerden benzedii baka bir eyin adyla anmak istiaredir. Burada sz gerek anlamnn dnda kullanlyor. Bir ynden istiare ksaltlm tebihtir. Aun -a gan uv (fken ac a);aum kermek (dnecek ac) (s.:73)kalm elim, kazam, kayran curtm ustarasz auzna tusti murtn (s.:80) " Halkn cahilliini, karanln "usturasz aza kadar inen bya" benzetiyor. "Erkim bir it saktap cur rldatp" (s:80). Burada bir kpekten bahsedilmiyor,iinde bulmd halkn bir psikolojik durumundan, hased gibi soyut kavram anlyor.A cilan, a baka kpildekter kii eken dep lkennen uyalmay cr (s.:82). Genlerin edepsiz hareketi a ylan ve a boaya benzetiliyor. Suk muz - akl zerek (s.:146)Zeki akl souk buz gibi.Siz-caln ok, biz-bir may (s.: 154) Siz yateli hr, biz-bir ya.Siz-bir sunkar ahbaz (s:155) biz krgaul, siztuygn (s.:155) kaygn ks, czin-caz, (s.:188)
mir, dunya degenin. Agp catkan su eken Caks-caman krgenin, Oylau bersen u eken (s:196) mr, dnya dediimiz akar suymu, yi kt grdmz, dnrsek am. Karaada mir tr, Toktatsan toksan kner me? (s:240)

Klasik divan edebiyat geleneinde bir gzel portresi izmitir. Devam ettirirsek; glnc blble, beli ubuk gibi, sa telleri ipeke benzetiliyor. u msralarda paray ifade ederek btn kastediyor.
Terin sat pa, telmirip kzin satp Tep tegis curttn beri bold alarman. (s:75) Terini satmak: almamak, Kzin satmak: emek vermeden sadece bir eyi istemektir. "Kara karga skld sulasar curt" Kalabal kara kargaya benzetiyor. "Kim kp berse, men sogan sert berem " diyerek Kabagan ite igip sga keler, (s: 76) "Men kapsam bir cerindi bkserem" diyerek, kin

duyan insan kpee benzetiyor.

Sen-caral colbars en, Men kiyilitin la em.

Sevgili ve sevilen yaral parsla geyiin yavrusuna benzetiliyor. Abay'n iirlerinde soyut kavramlar somut nesnelere benzetmenin gzel rnekleri vardr.
Talaptn minip tnjparn:

nsan mrnn 50 yan sonbaharla anyor. nsann psikolojik hallerini, davranlarn, insann soyut zelliklerini u rneklere benzetiyor: kulk satur (kurnazlk satmak), klki satu (glk satmak), kulan satuv (kulam satmak), sz satuv (sz satmak), cvegin stap satuv (yrein satmak), maktan izdev maktan kuv, maktange

bilig-6/Yaz97

235

salnuv; (vnmeye dknlk insann kt huylarnn bir olarak devaml iirlerinde karmza kar. nsan dndaki canl varlklar veya eyay duyan, dnen, hareket eden insan kiiliinde gstermeye kiiletirme veya tehis sanat denilir. "Cas crek cayp causagnn Talpngan gar, ayga als... insanda olan zelliklerle vasflandryor. "Uzakta aya uzatlan yrek parmaklar" ne benzetiliyor.
Men krdim kkn gacap casalgann... Cer uyktap, kk il k pen bu algann... air ifadesinde "yer insan gibi uyuyor" Kovad bir kn cas bult. Cartastn tsin kaktap. Kaya gvdesi, bultgen insan oluyor. Kavkazday Kzda tugan perzentten min, Blttn stin iip ercetkenmin... Bultn stn iip byyen insan,

Kaz, trna katarlanp kaytsa bermen, Astnda ak om cr, ol-bir keryan.

Kaz-turnann dizilerek umasn kervana benzetiyor.

Kaln aa caprag, Sbrlasp zdi-zi (s.:126)

air aa fisldatryor.

yapraklarn

insanlar

gibi

Kn-kuyev, cer-kalndk sagnnsp, Kumar ekeninin sonday kti. Bahar mevsimindeki gnei gveye, yeri ise geline benzetiyor ve insan hareketine benzetiyor . Ay, culdza cl cel havar berip, Can canvar kuanar toyga elirip. Azd ak krpesin silke tastap, Cer klimder, nine ray berip (s.: 172) Ay yldzlar haber veriyor, hayvanlar dn yapyor, yer beyaz yorganm bir tarafa syryor ve glmsyor. Yani insanlara ait durumlar ifadeyi kuvvetlendiriyor. "K" iirinde de tehis sanatm kullanarak K mevsiminin tasvirini yapyor. "Ak kiyimdi, deneli, ak sakald...",K insan gibi nefes alyor:"Dem al-skrk, ayaz ben kar", ban sallarsa her salladnda kar yayor. Burada hsn-i, talil sanat da kullanlmtr. Yani k mevsiminde karn yann sebebi o karakterin ban sallamasndadr. K insan gibi fkeleniyor:."boronday brk sark etip doldanad", airin benzetmelere Kazaklarn anlayabildii kavramlar uygulayp, milli renk katyor: "bols boldm mineki" iirinde tenasp sanat vardr. Bols portresini izmekte; dalpldap barkldap, bartldap tarkldap, karkldap, artldap gibi kelimeleri bir arada kullanarak insan karakterini tanmlyor. Bunlar birbiriyle ilgili birbirleriyle tamamlayabilecek anlam tayan kelimelerdir. Abay,"len szn padas sz saras...", "Bireydin kisisi lse, karal-ol...", "zgege knlm toyarsn..." iirlerinde iir, ark ve sz sanatna byk deer veriyor. Sz sanatnn halkn yaamyla bal olduunu, airlerin toplumdaki yerini, hedefini belirtiyor. Sz sanatna halkn

diye bultu kiiletiriyor. air,bu msralarda karn beyazlm brktin karaln ve tilkinin kzl rengini bir arada suya giren gerek bir gzele benzeterek kiiletirme yapmtr.
Cark-curk etip ekevi aykasad, Ceke batr kkanday kan maydanga.

Doan benzetiyor.

ve

tilkiyi

savaan

kahramanlara

Kar-appak, brkit-kara, tilki kzl, Uksayd kasa sulu omlanga. Appak et, kp kzl bet, cap-calana, kara a kzl czdi casrganda kyewi er, kalnd suluw bohp,diye,

air,brkit ve tilkinin hareketini guveye, geline benzeterek tehis sanat yapyor.

Kayr al-kempirdey tsi ketip, Caprandan ayrlgan aga kuray. (s.: 115)

Son bahardaki aalarn hali yoksul ihtiyarlara benzetilerekrek kiiletiriliyor.

bilig-6/Yaz97

236

fikrini, dncesini, hedefini ileri srebilme grevini yklyor. air nasl yazmal, hangi adan deerlendirilmeli, nasl yaklamal? air cokusunu, ilhamn nasl kullanmaldr? Bu sorulara cevap aryor. airin hayatn glgeli taraflarn, cahillik zalimliin aklanmas ve eletirilmesi gerektiini ifade ediyor.
"Krana karar krmga, Mun men zor kolga alp. Kektenip nadan zulumga, irk atp, tolganp... Izal direk dolu kol, U siya, a til, Ne cazip ketse, cayn sol, Cek krsender zin bil..."

zel sz diye vasflandrr. Bu hususlar devrini sanat anlay yannda airin nasl bir iir ortaya koymak istediini de gsteriyor. iirin Tanrdan, ilahi bir kaynaktan geldiine inanyor. iiri ancak air olarak yaratlm insan syleyebilir:
Adamnn keybir kezderi Knilde alan baslsa, Tenrinin bergen oneri Kk bultan alsa, (s.:256)

Sz bir sanattr. iir kendine has hviyete sahiptir. "Kuatt oudan ba kurap erkelenip gar sz" (s.:256). iirin asl gayesi iir olmaktr, gzel olmaktr. iir iin kulland belli bal tebih ve mecazlar unlardr: "i altn, srt kumi sz", erkelenip kkan sz, tkirdin czi, kestenin bizi, bilgenge mercan, bilmeske arzan sz, calin men ottan caralgan vb. iiri kalpten geen bir hadise olarak nitelendirir.
Aklmen oylap bilgen sz Boyna cukpas srganar Intali cursek cezgen sz Bar tamr kualar (s.:273)

Abay, eserinde iir ve air hakkndaki grlerini dile getiriyor. aire, iire, sz sanatna verdii deerden sanat anlaym grebiliriz. Abay'a gre air nce ele ald konunun ve ifadenin gzelliine dikkat eder. Duygu ve dnceleri iir haline getirmek iin airin, youran bir ifadede sylenildi ise sylenilen sz mercan oluyor. Sz ve mana btnl mercan iirler yaratr. Msradaki derin mana kymettir, iiri ssleyendir. Manal ifade iirin asl maddesidir. " Tbi teren sz artk, bir baykarsa" iire his, duygu ile birlikte mana muhteva katldnda bir deer kazanr. Onun iin iirde nemli olan sylenilendir. air sz tzeldi, tndav sende tzel" diyerek, kendi iirlerinin deerinin farkndadr. Bu temayl onu dier airlerden ayrr. iirlerini; ii altn, srt kumi sz cakssn "kazaktn velistirer kay balas"diyor.
Kuatt ottav burkrap, Vezinge lep tizilgen Canbrl, sudau srkrap, Kk bulttau zilgen Kavran til, kavran sz Nadanga kadirsiz.

Dnce, duygu, his, vezne llp dizilen ahenkle "Tilge cenil, crekke cl tuip, teptegis cumr kelsin aynalas (s. 114)."Kazakka len degen bir kadirsiz" (s. 115) lendi aytpak tugil, uga almausn, Autsen da, uddesmen ga almausn. (s. 117).
Kk topta sz tanrlk kisi de az-ak. Onday cerde sz aytp bolma mozak (s. 118) Szmde caz bar bnsz, Tmdaumd umsz Kllp tenrim bergen-di. (s: 166)

iiri syleyenler ve dinleyenlerin cahilliklerinden sz tanmaylarndan yaknr. limsiz iir olamayacam belirtiyor. "len szn patas sz saras" iirinde airi pehlivana benzeterek, pehlivanla bilginlik hususunu ekliyor. yi iir bilginliin ifadesi diye biliyor. Kendisine kadar yazlan iirlerin bu seviyeden grnmediinden bahseder.
ortanbay, Dulat penen buhar jrav

O, dili (cay) imek, keskin, vezne dizili g-

bilig-6/Yaz97

237

leni biri-camav, biri-kurav. Etten dnye-ay, sz tanr kisi bolsa, Kemilii er cerde-ak krinip tur-au.

iiri itibarn, deerini, dini bilgilerle ispatlyor. Peygamber, slam nderleri, evliyalarn iire rabet gsterdiini ifade ediyor. air kendisi hakknda da bir takm tebih ve tasvirlerde bulunur.
"Men cazbaumn lendi ermek iiin " Cok-bard, erteini termek in Kkiregi sezimdi, tili oramd Cazdm lgi castarga bermek in Bu szdi tasr ukpas, talapt ugar, Knlinin kzi ak, sergek iin.

Abay, iire yeni bir muhteva katt kanaatindedir. Onun, yaayan airleri eletiren iirleri de vardr. Abay'dan nceki edebi eserler kahramanlk destanlar, ak destanlar btnyle rabet ve itibarn kaybeden, artk kimsenin dinlemedii, dinlese de zaman geirmek iin dinlenilen, hibir deeri, kymeti kalmayan iirler olarak deerlendiriliyor. Eski airleri:
Burng eski bidi tursam barlap, Makaldap aytad eken, sz kosarlap. Akndan aklsz, madan kelip Kr cerdi len kpt, coktan karmap. Kobz ben dombra alp topta sarnap. Maktan len aytpt erkimge arnap Er elden lenmenen kayr tilep Ketirgen sz kadirin curtt arlap.

O, iirine herkesin syleyemedii manalar yklyor. Herkesin aznda sylene sylene eskimi manalar sylemeyi iir iin uygun bulmaz. Eski airleri bunun iin eletirmektedir.
"Sz ayttm " azret Ali aydaharsz Munda ok "altn yek, sanala kz" (s.:145)

Bu airlerin tuttuu yolun sanat yolu deil geim yolu olduundan yaknyor.
Mal iiin tilin bezep, cann caldap, Mal surap biredi aldap biredi arbap Cat etdekayrlk klp crip, z elin baydep maktay kudau kargap (s:115)

Bu msralardan airin kendini devrinin yeni safhal iirini yazan air olarak grdn anlyoruz. air, iirlerinde devrinin iiri ile evrenin mnasebetini de aksettirmektedir. air orijinal ifade peindedir. Bunun iin de devrinin tesinde bir iir anlayna sahip olduunu belirtir. Kendi iirlerinden de anlaldna gre eserlerine slubunun damgasn vurabilen, kendi sahasn aan sanat anlayna hakim syleyi tarzyla iir yazandr. iirlerinde air kendisinin yeterince deerinin anlalmadndan yaknr. Abay, iiri, sz anlayan ve ona itibar eden kimselerin olmadndan ikayet eder (s: 5).
Eveli ayet, hadis-szdin bas Kosarl beyitsmal keldi aras, Kysnmen kzkt bolmasa sz. Nege aytsn peygamber men om Allas Neitten kulpa okgan gulamas, Munacat valilerin yar nalas, Bir szn bir szne kystrar, Erbiri kelgenince z amas (: 114)

Kendi sanatnn deerini belirtiyor. Halka yeni edebiyat gerek diyor. Halk eiten usta sz, ayrca farkl olmaldr. Derin dnce, gerekle rten eitimci anlam, mana olmaldr. Yaam atmalarn gsterebilen, halk, toplumu yeni ufuklara tayan hedef sunabilmelidir. Abay, zaman iin, eski destanlarn, ak destanlarnn artk yardmnn azaldn bildiriyor.
"Batrd aytsam el aup algan talap, Kzd aytsam kzld aytsam kzdrmalap, Eneyin kn tkizbek engimege Tndap edin bir szn Mnga balap.

Zamann airleri, yklendii zaman ykn tayabilmeli ve sorumluluunu yerine getirebilmeli diyor.
Maksatm-til ustartp ner amak Nadannan knlin Tayip, kzin apak

bilig-6/Yaz97

238

Ulgi alsn deymin oyl cas cigitter. Duman, sauk ouda cok auel basta-ak (s.: 171) ''Eski bie otrman bos makaldap, Eski akna mal iin tnman zarlop, Sz tzeldi, tnda sen de tzel Senderge de kelemik endi ayandap.

Kz ketken sz bap Endii atka mingender Kunde ertenge talmayd" (s:102) 'El bligi Tobkt, Kp pskka molkt"

D. Abay'n iirlerinde Muhteva 1. Abay'da Liderlik Anlay

"Kp uldak ne tabar, Bilemese bir kemel? Edinitsa - cakss Ergen eli beyne hl. Edinitsa nlsiz-ak z basndk bolar sol"

Artk lkenin ileri gelenlerinin tadnn tuzunun, kymet ve deerinin kalmadn sylemerken air, onlar kmsememekte sadece acmaktadr Liderleri "ku starn, a biyler, nkey kikim" diyor. Eskiden "ahin" ise imdi "sere" gibi oldu diye hallerine acyor.
Mez bolad bolsn Arkaga alk kakkanga eltireytip orsn, endi ekpen capkanga (s:133)

Her toplumun banda bir ynetici bulunur. Bu liderdir. Abay'n ifade ettii "kemeldir". O, zamanndaki liderlerin karlat problemlerden bahsediyor. Bu problemlerin en byk nedenlerinden biri de Kazak toplumunun ve onun liderlerinin elinden kaan zgrlktr. Rus yneticilerine tabii tutulmaktr. slam dnrlerinden Farab, lideri/reis-i evvel bakasndan emir almayan kii olarak nitelemitir. Farab'ye gre liderin stnde bakas olamaz. Eer olsayd lider o olurdu (DAVER, 1993: 134). Abay yaad an liderlerinin hibir zgrlnn kalmadn, lidere has vasflarn yitirildiini dile getiriyor.
"Kaln elim kazam, kavran curtm " iirinde; Ba bana biy bolgan nkey kykm, Mineki buzgan ok pa eldin sykn. zderindi tzeler dey almaymn. z kolndan ketken son endi z rkn " (s.78)

Rus yneticilerinden hediye almasna sevinerek, onlar taklit etmeye alr. u msralarda ise etrafna "ucuz" hizmetkarlar toplayp, kalarn atarak gezen, hret iin mal ve makam hrs iin, bor har demeden her eyi yapan insan karakteri tasvir ediliyor.
Bols boldm mineki Bar malmd ndap Tyede kom atta cal kalmad edge tndap (s:13)

"Bols olmak iin,uruna gitmeyen ne mal kald, ne de can." Diyor. Amalarna ulanca da her eyi unutur, borlarn bile demez, ykselme hrs benliklerin sardndan, gerekirse bu yolda nlerinde engel saydklarn yok etmekten de ekinmezler. Hasmyla bouma kanlmaz hale gelir. Rakibini alt edip de zafer kazand m, artk onu kimse durduramaz hale gelir. Bu durumlar da ok srmez, zira ona da bir rakip bulunur. leri ters gitmeye balar, ikbalinin dnd zaman da gelir. Aadaki satrlar bokslarn bu durumunu aklamaktadr:
Burngday devren cok Ulk col tarald (s:131) Yagaleykum-selam

Artk insanlarda liderlik vasflar kalmad, liderlerin zgrl yoktur diyor. "Kykm" (kk paralar) artk ili ynetmek deil, lkeyi bozmakta eklinde ifade eder. u msralarda zamann idarecilerini yle eletirmektedir:
"Kz ketken el bap

bilig-6/Yaz97

239

Bols, mal-can aman ba Mnanday da kez boldn Acma tkpe zamanga El biyegen adam cok Ata menem babanda (s:. 124)

A cregin calgaud. (s:112)

lke iinde yaylan iftira, insanlar birbirine drme abalarnn halk iinde byk huzursuzluklar yarattn u msralarda grebiliriz:
"Boy alad" kezinde kp berem " dep, "Cetpeu turgan cerindi tek berem " dep biy men bols alad, kin satp, "Men kazaktan keindi ap berem " deo, Cz karaga iki cz alarman bar, bas katar" bas ayan tekserem " dep (s:75)

Liderin grevi, ynettii lkeye yolu gstermektir. ann liderlerinde bu hususta belirti kalmadn, onlarn artk lider olmaktan ktn, nk onlarn stnde, yani onlar ynetenler olduunu belirtmektedir. imdiki lkenin ileri gelenlerinin yapt bir tek i, Rus idarecilerine kazan getirecek avlar salamaktadr. Bunun iin hibir eyde, birbirlerini "gammazlamaktan" da ekinilmediini ifade eder. iirlerinde zamann sosyal yapsndan ikayet devaml grnmektedir. lkenin ileri gelenlerinin; "Partiya kurup para algan, peyili kedey baysndar" diye, toplumdaki i glerinin fitnecilik ve kovuculuk yaratmak olduunu sylyor.
"Can ayaul caksga kosamn dep, Erkim bir it saktap cr, rldatp" (s: 80) "Als, cakn kazaktn beri kangp, Ayamay birin biri cr goy satp.

Bu iirlerinde kadlar "biyler cregin calgamak iin" yani kendi karlar iin halk Rus "starnlarna" yani Rus yneticilerine feda etti. Byle yapmazlarsa szleri dinlemez, rabet bulamaz hale dtklerini gereki bir dille ifade etmektedir.
Bols boldm mineki, Bar malmd ndap. Tyede kom, atta cal Kalmad elge tndop (s:128)

"Adam dep esep klma Abay'..." iirinde Tobkt'nn Koke boyundan gelen Muhur denilen bir blgenin kadsndan biri Abay' adaleti unutup, dolandrclk yoluna dtn, nefsinin kulu oldup rvet aldn ve halkn gvenini yerine getiremediini eletiren air "insandan sayma" Agbay'a hkmn veriyor. Bu konuyu ileri sren, toplumu eletiren iirlerden biri de "Adaskann ald cn, art sokpak..." iiridir. Bu iirde Abay halka yk olan kad, bols ve mal mlke heveslenen zenginlikleri eletiriyor.
El camagan biyler cok El kdrp sandald. Astnn barp calgaskan, Aksn eren sol ald. Ors siaz kldrsa, bols elin karmayd. Ku starn, a biler

annbols "klembaysa" atfta bulunan mehur "bols boldm, mineki" iirinde, yaad dnemde "bols olmak iin neler yapldn, ne dolaplar evrildiini alayc bir dille gz nne sermektedir. "Bols'n rvetle ve kavim mcadelesi ile elde edilen bir makam haline geldiini, samimiyetten uzak, riyakar yneticilerin ortaya ktn" yle ifade ediyor;
"Ulklarm sz aytda. Bas izeymin bndap "

Rus yneticileri karsndaki aresizliklerini "atlarn sineklerden korunmak iin yapt gibi durmadan ba sallama hareketine" benzetiyor. Bu yneticilerin ruh halini, lkenin smrgeci karsndaki resizlik duygusu ve onlarn yaad artlar etkisini ac bir manzara eklinde betimliyor. air btn bunlar eletirmi ve onlarn nedenleri zerinde dnmtr. Toplum hayatnn bozulu, k ve aresizliini gren, btn aclyla yaayan ve duyan, hisseden bir ruh halini yanstmtr.

bilig-6/Yaz97

240

2.Abay'da Ahlk Konusu

Abay iirlerinde genel ahlakla ilgili konular, iki temel zerine oturtulmutur. Birinci olarak, kiide bulunmas gereken vasflar "bes asl i": kinci olarak, kiide bulunmamas gereken "bes dpan" insanlar iyiye, gzele ve doruya yneltmek, topluma yararl, iyi, ahlakl fertler yetitirmek onun her zaman nemli meselelerinden olagelmitir. Abay'n eserlerinde, yaad toplumun ahlk temelleri, kiilik deerleri hasl olmal dncesi aksetmitir. iirlerinde Kazak toplumundaki ktlkleri, insanlar arasndaki davran ve ahlk zayflklarn eletirmitir. Yaad toplumun insanlarna doruyu gsterip, yanl davranlarndan sakndrmak amacyla yazlan "'Filim tappay maktanba" iirinde:
"Pes nerseden kak bol Bes nersege ak bol

kaynann cehalet ve tembellik olduunu sylyor. Genlere bunlardan kurtulmann gerektiini anlatyor. Hner renip, dnyada iyi emeller ilemek gerektiini, mal mlk kendisi alarak elde etme zerinde fikirlerini ifade diyor. "Adaskanm ald cn, art sokpak..." iirinde bu fikri geni ve aka ele alr. air btn toplumu geriye eken belann tembellik olduunu zlerek belirtir. Tembellii yoksulluun kayna olarak gsterir. Toplumdaki d grntsn dzeltmeye alan, kibirli genleri rnek gstererk bu yorumunu aklamaktadr. Onlarn yalnz atn terletip, el kidrgan, yani ba bo dolaan serseri genleri yeriyor. Bylece;
"Kalk, Sumdk, urlkpen mal cylmas, Sum nefsin yir bolsa, tez tylmas. Ziyan ekpey kalmaysn, onday isten, Mal keler, mazan keter, ar buyrmas "

Adam bolam deseniz..." msralar ahlak konusundaki fikirlerini zeti nispetindedir. nsanda bulunmas gereken ahlak temelleri ne olmal sorusuna air;
"Tolap, enbek, teren oy, Kanaat, rahim oylap koy-

Bes asl i, knseniz..." diye cevap veriyor.

Kerek is bozbalage-talaptlk. Er trl ner, minez caks klk.

msralarnda grld gibi, zerinde durulan ahlk deerlerinden biri de kanaattir. airin anlattna gre kanaat elde bulunana memnun olmak, nefsi snrlayabilmektir. Onun eserlerinde devaml grnen ahlk zelliklerinden biri efkattir. Adaletli, cmert olma, arkadalk, iyilik, dostluk, insanlarla iyi geinme, izzet, deer, tevazu (alak gnll olmak), balayclk insan kalbi ve ruhundan kaynaklanan, insanda bulunmas gereken ahlk zellikleridir. Genlere t ve nasihat ieren ve onlarla dorudan muhatap olarak yazlan iirleri unlardr: "Bir devren kendi kngi bozbalalk'7'Cigitter oyn arzan, klki kmbat","Fhm tappay maktanba","nternatta okp cr'V'Sevler bolsa kendende'Y'aktr kumarlk pen ol eke ed", "Ataanaga kz kuan'V'Zaman akr castar'V'Talay sz budan burn kp aytkanmn", "Menin srm, cigitter, emes onay, Os kmz kazakka", "Kuanbandar castkka". Bu iirlerinde genlere, bata adalet olmak zere, iyi nam brakmak, her ite akl rehber edinmek, iyilik etmek, sabrl olmak, sz sanatn anlamak, insanlara iyi davranmak, hnerli ve bilgili insanlarn deerini bilmek, hner renmek gibi tlerde bulunuyor.

Keybir cigit keledi, kzge snk..." msralarnda her eyin zne inilmesini telkin ediyor. Abay'n gsterdii insanda bulunmas gereken zellikler talep (merak), alkanlk, dnce, akll olmak, kanaat ve efkattir.
"Castkta bir klgenin bir karalk, Klki baklam bir krer biarabk. Dueli, ner izdelik, koldan kelse En bolmasa, enbekpen mal tabalk... " "Enbek etsen erinbey... Toyad karnn tilenbey... "

msralarnda toplumdaki en byk ktln

bilig-6/Yaz97

241

Tembellik, ba bo avare avare dolamak ve cahilliin, yol kesiciliin, ekle ait gsteri unsurlar vnmeye veya birisi vsn diye giyim kuamn dzeltmeye almak gibi kt davranlardan genlerin uzak durmasn tavsiye eder. iirlerinde tasvir edilen insan tipinde fiziki gzellikten ok ruh ve mana gzelliine nem verir. Genlere evlilik konusunda uyarda bulunur. Evlilii huzur ve mutluluun kayna olarak grr. "Cigitter oyn arzan, klki kmbat" iirinde insanlarn bu zelliklerini en ak biimde sergiliyor. ann genlerine sunduu ahlk anlay, gsterdii insan tipi hakknda unlar syleyebiliriz: yi ahlkl, hnerli, drst, hogr sahibi, kavga ve ekimeden uzak, tembellik yolsuzluk, hrszlk gibi toplumsal hastalklardan uzak duran ilim sevgisi olan insandr. Bunlar, gsteriten, kibir ve yalandan iddetle saknmalarn tler:
"Bir cerde birge crsen basn kosp, Birini birin syle szin tosp. Birindi birin gizzet, hurmet etis, Turganday beyne korkp, cann osp "

meden uzak durmaktr diyor. Bunlarn insanda bulunmamas gerektiini sylyor. Yalanclk, dedikodu, vg hrs, bo harcama airin belirttii kt huylardr.
"Kazaktn kayssnn bar sanas? Klt eter de dapdayn bir calas. Psktktn belgisi-arz beruv, Cok tarsa da bes beresi, alt alas... "

lke iinde yaygn hale gelen ahlk bozukluluunun bir rneinin iftira olduunu ve bunun pek ok huzursuzluun kayna olduunu bildiriyor. O, edebi sanatlar ve uzak armlar glgesinde gnn olaylarn, ann hakszlklarn, huzursuzluklarn dile getirmitir. Ederlerinde hep olaylara ibret gzyle bakp, kendine gre deerlendirmekte, t ve nasihate ynelik bir tarz izlemekte. Halkn dil zenginliinden ustaca yararlanabilmesi, tefekkre verdii nem, akc slubu, rahat ifadesi, ann olaylarn gereki bir gzle deerlendirerek eletirmesi, ona stn bir deer kazandrmaktadr. ann toplum hayatnda grlen ahlk dkln, agzll, mal ve makam hrsn vb. ktlkleri, bunlarn getirdii huzursuzluklar ve ann bozuk dzenim yerer. Zaman zaman karamsarla kaan ruh skntlarnn, bu ktlkler karsnda ara sra hakl ikayet ve yaknmalarn da grlmesi airin eserlerindeki nemli zelliklerinden biridir. air sk sk umutsuzlua da kaplmaktadr.
"Adam degen dankm bar. Adam klmas halkm bar"

msralarnda genlerin birbirine hogr, sayg ve sevgiyle davranmalar gerektiini ifade eden rnektir. Bunlarla birlikte iirlerinde gzel ve irkin huylarla ilgili zellikler: mizah, saknma, namus, edep, utanma, riy, iki yzllk, davet, ar, ziyafet, bencillikten kanma, mal hrs, gazap, fke, hiddet, mal ve servet snr, kanaat gibi hususlar zerinde t, nasihat verilmitir. nsanlar arasnda sz getirip gtrme gibi irkin huylar knayan Abay, bu davrann insanlar birbirine drdn ve bundan saknmann gerektiini tavsiye eder. nsanda bulunmas gerekli, "nsann be dman" saylan hususlar ierisinde dedikodu ve iftira nemli yer tutuyor;
"Adam bolam deseniz, Ogan kayg ceseniz. Osek, tirik, maktanakBes dpann bilseniz... " (s:92)

Admz insan ise de, m;"halkm var", diye zlyor.

"Kacmas dos halkta cok Ayn mas dos kayda bar"

insanlktan

k-

(Dos gibi dost halkta yok, sadk dost nerede vardr?)

Alda kr gen artta cok, "Mskl sek ayla bar"

nsanln belirtisi dedikodu ve iftira vn-

("Hibir eyin deeri yoktur, her yerde dedi-

bilig-6/Yaz97

242

kodu ve hiledir.") "Kimse dostlk kp ettim Tad bold bir keyis " (Kime dostluk etti isem, tad "incinmektir.") air sadece bu zellikleri gstermekle yetinmiyor. Bunlarn nedenlerini, kaynaklarn ve kurtulma yollarn gstermeye de alyor. O, iirlerinin btn bu zellikleriyle ann temsilcisi ve tandr. 3. Abayn Din Anlay a. Abay'a Gre Akl slm filozoflar akln taksime uygun olduunu sylemitir. Bilindii zere, Aristo'ya gre akl, nazari ve amel olmak zere ikiye, Farab'de ise "bilkuvve, bilfiil, mstefad ve fa'al akl" diye drde ayrlr. bni Sina ise bu esas kuvveti drde karp "Meyuln bilmeleke, bilfiil ve mstefad akl" adlarn verir ve bunlara "kuds akl" dedii beinci tr ekler, sezgi gcne dayanan akln bu mertebesinden tasavvufa geer (SUNAR;1967:93). Yunus Emre Rislet'n-Nushiyye'sinde trl akldan sz eder (GLPINAR, 1965:298). Onlar "akl- maa", "akl- maad" ve "akl- klli" olarak tanmlyor. 1. "Biri akl- maadur, dnya tertiblerini bildrr" Bu akln en alt tabakas olup dnya ilerinde yol gsterici ve dzenleyicidir. nsanlarn dnyada geim iini dnr, dzenler, insanlara nce yardmc olur, sonra da mutlulua erimelerini salar. 2. "Biri akl- maaddur, ahiret ahvlin bildrr". Yunus'a gre bu akln ikinci tabakas olup ilimle, irfanla eitilmitir. nsann geleceini kavrayan, ahireti dnen ve ahiret hallerini dzenleyen akldr. 3. "Biri de akl- kllidir. Allahu Tel marifetin bidrr." slm limlerince taksim edilen akl kavram izleri Abay'n iirlerinde, grlyor. air, bir dnr olarak akl kavram zerinde durmu ve akl'a birok grevler ykle-

mitir. Abay iirlerinde Yunus Emre'de grlen trl akl kavramnn aksettiini rneklerle ispatlayabiliriz: 1. Akln, dnya tertibini bildirip, dnya ilerinde yol gsterici, dzen oluturucu olarak grlmesine u msralar rnek olabilir: Sz menisin bilseniz Akl mizan, lev kl Akln bir l, bir dzen salayc olduunu bildiren msralardr. Kayrat pen akl col tabar Kakanga da kuyanga Adilet, efkat cimde bar, Sol carasar tuanga (s: 213) airin, dizelerinde akl bir rehber ve yol gsterici olarak alglad grlr. Ar, uyattn bir akl-kzetisi. Ar men uyat snbasa, zge klk Arn, alkh-bulkunnin mertebesi (s: 299) Bu msralar, akln btn dnya ilerinin doru, ahlaki ynden gelimesinde byk yeri olduunu belirtmektedir. "Adalet pen aklga snatp krgen bilgenin Bildirer als caknge solardn syle deenin (s:250) Akl burada da l ve dzenleyici olarak grlyor. Aspasa akl kayrattan, Terenge barmas, stirtter (s.: 276) Yunus'ta bilinen irfanla, ilimle eitilmi, gelecei kavrayan ve hireti dnen akl, Abay'n "Adam-bir bok ktergen boktn kab."; "Nurl aspanga trsp skensin sen"; "Crekte kayrat bolmasa", "lsem, ornm kara cer sz bolmau ma?"; "Sm dunye tonap catr, isin bar ma?"; "Molga dostn mun cok moldan baka" msralarnda, insann bilin ve zihin sahibi olarak ayrca yaratlndan bahsediyor. nsann hayvan-

bilig-6/Yaz97

243

dan fark bilinli olmasdr. Buna ramen bu dnyada ne yapyor? ou iiyor, yiyor, bununla yetiniyor. yle ise insann yiyecek, iecek deposundan ne fark var?, diyor. "Benimle sen denk misin diye soruyorsun. Bunlar cahilliin belirtisidir. Bu sebepten air, insana verilen akl sadece dnya ileri ve nefs iin kullanmamaldr; ahireti de dnmek, akl hner, bilim renmek iin kullanmak gerektigini sylyor. Bu fikir, akl irfan ve ilmin kayna olarak grmektedir. ncs Alalahu Tel'nn marifetini bildiren akldr. Allah aklla idrak edilirse de, akla k veren Tanr nurudur. slam'n esaslarna sdk kalarak yaplan aratrmalar, gsterilen deliller kelam ilmini oluturdu. Kelm ilmi de Allah' tanma vasflarndan biridir.. Bilindii zere kelm ilminde marifetin vastalar havass (hasseler, duygular) ve akldr. Abay, Allah' tanmaya kendi dncesine gre daha farkl yaklamaktadr.
Akl men havas barln bilmendi, Crek sezedr", diyor.

Barlnca besiz, Neye mevcut ol kua Ak men havas barln Bilmemdr crek sezedr, Mutekalemin mantkin Beker boska ezediir.

Kelm ilminde "maksusatte his, maklatta akla dayanlr fikri tasavvufta insann grnen ve grnmeyen alemleri bilmesi iin insan ruhunun bedende cisim bulmas ve kalbin teekkl etmesi gerekir", eklinde yorumlanr. Tasavvuf dnr, Kbrev tarikatnn kurucusu Necmeddin Kbrev (540-618/1145 b1221)'nin talebesi, Kbrev tarikatna mensup Necmeddin Raz ) 573-654/1177-1256)'da daha ok Dye unvanyla tannr. Mirdl bad mine'lmebde'ila'l-me'ad adl eserinnde tasavvuf dncesini ve edebiyatn ok derinden etkilemitir. Dye'ye gre insandaki bilgi organlar ancak insan ruhunun beden bulmasyla mkemmelleecektir. Ancak o zaman marifet tam olarak bilinecektir. u halde nasl d dnyay bilmek iin gereken bilme organlar, yani grme, iitme, dokunma, tatma, koklama olarak be duyu varsa, grnmeyen ruh lemi (batn) bilmek iin de ayr bilme organlar bulunmaktadr. Bunlar nefs, akl, kalp, sr, ruh ve hafi olmak zere be tanedir. lemleri bilmek (ALGAR; 1982:13) iin yukarda saylan be organdan kalp, dier bilme organlarn kendi iinde ihtiva etmektedir. Abay'da da bu yorumu gryoruz. "Akl ve havas (be duygu) hepsini kavramaya yetmiyor. Marifet tam olarak ancak kalp vastasyla bilinecektir", diyor. Yani tasavvufi anlayn akislerini gryoruz ve bu esassz da deildir. Abay'n tasavvuf dnyasyla balantsnn kaynaklarna doru inersek, bu fikirlerinin tabii olduunu gryoruz. Abay'n genliinde yazd iirlerinden Neva, Fuzul, Sdi, Cami, Nizami iirlerin taklit ettiini biliyoruz. M. Avezov "Abay'da bir nevi klasik edebiyat ve sufizm airlerinin etkisi olduunu belirtiyor. Buna neden olarak Abay zamanndaki mektep ve medreselerde A. Yesevi, Sleyman Bakrgani, Sop Allayar'n eserlerinin okutulduu biliniyor. (AVEZOV: 127-137) Bunu dikkate alrsak

Allah'n varln marifet ilminin vastalar olan havss ("havss-i hamse- zhiri, dtaki be duygu: grme, iitme, tatma, koklama, dokunma) ve akl da bilemez. Ancak kalp hisseder dncesindedir. Bu iirindeki "havass" kavram ilmi aratrmalarda grnd gibi (MERZAHMETOV; 1994: 67) Allah veya Tanr anlamnda deildir. Abay, marifet iin akl ve havassn yetmeyeceini ifade ediyor. Tam marifet aamasnda olmak iin daha mhim bir eyin olmas gerektiinden bahsediyor. O, Allah' ancak kalple hissedebilmektir. Abay'n btn dncesi fikrinin doruk noktas olan kalp konusu neyi ifade eder. Bu bizi Abay'n din dncesi ile ilgili yeni bir yaklama gtryor. Bu gne kadar bilindii gibi Abay bir slam eletiricisi deildir. Abay dini grlerini iirlerinde aksettirmitir. Mrifet konusunda fikrini u msralarnda ifade ediyor.
Aklga symas ol alla, Ta 'rifa 'ha tilim kska ah.

bilig-6/Yaz97

244

Abay'daki tasavvuf dncesinin kayna da belli oluyor. Bylece, tasavvuf kavramlarnn iirlerinde aks etmesinin tabiliini ispatlayabiliriz. Bu blgelerde coraf olarak tasavvuf cereyannn bulunmas o topraklarda daima tasavvuf cereyann nfuz ettii blgeler olduunu gsteriyor. ''M. V-VI. yzyllarda btn slam alemini kaplayan tasavvuf cereyanlar Hrizm sahasnda da sratle gelimi, byk merkezlerde tannm sfler yetierek balarna her snf halktan binlerce mrid toplamlard. Mool istilasndan nce "Harizm"de byk bir nfuz kazanan ve 618'de Mool istilasndan nce dervileriyle beraber ehit den "Kbreviyye" tarikat kurucusu mehur "Necmeddin Kbrv ile birok tannm halifeleri sayabiliriz." (KPRL; 1980:204) Edebiyat tarihisi F. Kprl, Kbreviyye tarikatnn Harizm dahasnda byk nfuz kazandn ve halk arasnda etkili olduunu belirtiyor. Daha sonra bu sahada VI. Yzyln son zamanlarnda buralara "A. Yesevi halifelerinin gelmeye baladm ve ran kltrne tamamyla yabanc ky halk ile gebe Trkler arasnda tarikatlarn yaymaya ve telkin etmeye baladn ifade ediyor." Bunlarn mhim bir ksm esasen Harizm'li olup "Yesf'de tarikata giri dabn tamamladktan sonra memleketlerine dnyorlard. Harizm sahasna yeni gelerek slamiyet'i henz sathi (yzeysel) bir surette kabul etmi veya belki de etmemi-Trk kabilelerinin slamlamasnda bunlarn tesiri olduu muhakkaktr. Bu Yesevi dervileriyle beraber buraya "Ahmed Yesevi" nin Trke "Hikmet" leri geliyor ve halkn basit din yerlerini okayan, bu eserler burada da samim bir karlk buluyordu. "Hakim Sleyman Ata" y, evresinin bu manevi ihtiyacn tatmin iin, eyhi'nin hikmetlerini taklit ederek, "Hikmet" i yazan ilk ve en mhim takipisi olarak kabul ediyor. 582 tarihinde vefat etmi ve "Ak Korgan" a defnedilmi olan bu sf, hayatnda Harizm'de byk bir nfuz kazanm, ldkten sonra da menkbelerinin Orta-Asya ve Volga Trkleri arasnda unutulmadn yazyor. Yesevi tarznda hikmetler yazmak, bedii ve ahsi bir ey deil, daha ziyade "Yesevilik" tarikatna mahsus daba it olduu iin, eyhine iddetle bal olan "Hakim Sleyman Ata" onu aynen taklit etmi ve

bu edebi ananeyi ilk defa kurmu olmak erefini kazanmtr. Eserlerinin, sekiz yzyldan beri halk arasnda devaml olarak yaamas bundan dolaydr." Tasavvuf cereyannn yzyllar boyunca halk arasndaki neminin eksilmemesi ve unutulmamas, kltr devamlln oluturmutur. u msrada kelmclarn mantki yaklamlarn da kabul etmediini gryoruz. airin bu konudaki fikri udur:
"Alla degen sz cenil, Aliaa auz col emes. Intal crek, n knil zgesi hakka kol emes "(s:266)

yani Allah'a kalple yaklamaktr. "Allah'n birliini ve Hz. Muhammed'in onun elisi ve peygamberi olduunu gnlle tasdik, dille ihrar ve en iyi eylemlerle izhar etmekten fazla anlamnn olduunu tasavvuf dnrleri ortaya kard. Tasavvuf dncesine gre, ruh asl zden kopmu olan bir paradr ve daima o, aslna ulamak ister. "Esasen Allah'tan kopmu bir nur ve kudret cevheri tayan bu varlk unsuru, aslna, yani kendi btnne kar derin bir ekili halindedir. Fakat lahi ruhun bir beden bulmas ile meydana gelen insan vcudunda, nefs denilen, madd ve maddeci, geici unsur, bu ekilii durdurmak, nlemek gafletindedir. (BANARL1971: 122) "Onlar Allah' unuturlar ve Allah da onlar unutur (K. 9: 68)" eklindeki Kur'an'da bildirdii gibi tasavvufta ruhlar geldikleri lemden hibir eyi hatrlamaz olurlar. Onlarn bu gafletten ve unutkanlktan uyandnlmas gerekir dncesini benimsemitir. (TEKN, 1991) Tasavvuf dncesine gre bu hatrlama imanla olur. Bu imann z ise ak ve zlemdir. Sevgi imann zdr, asldr. Bu arada Abay'n dncesine gre iman nedir, airin iirleriyle cevaplamaya alalm:
"M 'min bolsan, aueli imand bol, Bendege iman zi aad col n oylan da, tazo oyla bir imand, Munafk namaz klmap pa malum goy ol." (s:297)

air M'min isen imanl ol diyor ve sonraki

bilig-6/Yaz97

245

iirlerinde iman nedir?, onu aklyor:

Mahabbat pen caratkan adamzatt, Sen de sy ol Allancannan tetti. Adamzattn berin sy bavrm dep. Cene hak col os dep addetti. Os syv bolad iman-i gl; mann asl dep sen tahkik bil. Oylan-da, evin taratp bak, Bast bayla adna, maln tgil "(s.296)

Senin akn beni benden alptr Ne irin dert bu dermandan ieri

Abay Kunanbay bu fikri yle anlatyor

Akl men can-men zim, ten-meniki, "Meni" men "menikinin " manas-eki "Men " lmekte tadr cok auel bastan, Meniki lse, lsn, ogan beki. Malga sat, paydaa sat klnd, Ilayla lay oymen tungnd,Sonda mirden aldam bola almassn. Ol bidirmey urlamak kzgnd Adam gapl dnyeni der meniki Meniki dep crgenmin beri omla Ten kalp mal da kalp, can ketkende Sonda oyla bolad ne seniki

Abay'n belirttii iman-i gl, Allah' sev, insanl sev gerek iman budur demektedir. Bu fikri tasavvuf dncesinin veya Allah' hatrlamann imanla olaca, o, imann z de sevgi olduu dncesiyle rtyor. Tasavvuf dncesinde kalbin yeri, nemi ok byktr. Sufiler kalbe ok deer veriyor ve kutsal grevler yklyor. Baz tasavvuf yorumlarna gre "btn mahlukatn, alemlerin yani kainatn yaratlmasnn sebebi ise marifettir. Allah' bilmedir. "Gizli bir hazine idim, bilinmek istedim" Knt kenzen mahfiyen-eklinde ifade edilen bir hadistir. Bu hadis btn varln yaratl sebebini, Allah'n kendini bilmek istemesine balar. Fakat Allah ancak en mkemmel ekilde insann kalbinde tecelli ederek kendisini orada temaa etmitir (ALGAR, 1982: 132). Kalp, btn grnen ve grnmeyen lemlerin zn kendinde toplamtr. Asl olan ruhun bir paras insan kalbinde tecelli etmitir. Bu yzden de marifeti ancak kalp bilebilir. Abay'n dedii;"Akl ve havas varln bilmeydr, crek sezedr" demesi, din, aklla eletirerek kavramak deil, tasavvuf dncesinde benimsenen Allah sevgisi ve marifeti kalple bilmektir. Kuran'da yle der: "Allah onlarn kalplerinde iman tespit buyurmutur" (K: 58:22) Yunus Emre
Severim ben seni candan ieri Yolum vardr bu erkndan ieri Beni bende demen bende deilim Bir ben vardr bende benden ieri Nereye bakar isem dopdolusun Beni sorma bana bende deilim Suretim bo yrr dondan ieri

Abay'n iirlerindeki tasavvufi dnce akisleri "lse ler tabiat, adam lmes" iirinde grebiliriz. Bu iiri Yunus Emre'nin "Severim ben seni candan ieri" iiriyle manen benzerlik gsteriyor. Tasavvufi dnceye gre, insanda can, teki ten iki hal vardr. nsanda ten onun grnen tarafdr. Bu, "szle grlen, cism ve nesfeti olan nesnedir" (BANARLI, 1971: 122). nsanda iki trl can vardr. Biri, canllarn hepsinde varolan, canly diri tutan ve bu dnyada mevcut olmasn salayan kudrettir. Buna hayvan can denilir. kincisi insandaki ilahi cevher'dir. Tasavvufi dnceye gre, asl olan Nur Allah'n insana uflemi ruhudur. Abay'n iirlerinde insan can hakknda bu iki anlay ta grlyor. "Can" kavramnn birincisi, hayvani hakkndaki fikirleri u msralarda grlyor:
Sanal can knnedim szdi ugarlk... ki kymet bir canga adilet pe, Kan kara bir canmn, (MIRZAHMETOV, 1994:46) can cara(s. 176)

can

lse, ler, tabigat, adam lmes, Ol birak kaytp kelip oynap-klmes "Meni" men "menikim " ayrlgann "ldi" dep at kaypt nkey bilmes.( s: 227)

bilig-6/Yaz97

246

"Men" diye aklayan bedenden ayrlabilen, "akl men cannan oluan, can anlamnda kullanlyor. Daima asl zne kavumak isteyen ve zlem iinde olan ruh bir almada "Mandeist ve maniheist grler dahil olmak zere dier agnostik grlerde bedenden ayrlan ruh bir ku gibi tasavvur edilir. Esasnda ruhun bir ku gibi tasavvuru agnostik grleri aan ve daha da gerilere ulaan bir tasavvurdur. Bu grlerin bir uzants olarak bu tasavvurun hem slm tasavvuf edebiyatna, dolaysyla Trk tasavvuf edebiyatna ve divan edebiyatna girdiini bildiriyor (TEKN, 1991:11). Burada da ruhu ku olarak sembolize eden en nemli tasavvuf eserlerinden birisi Artar (l. 1193)'n Mantku't-tayr adl eseridir. kincisi bni Sin (l. 1037(nin yazd felsef-mistik eseri Rislet'ttayr'dr. Maddeden kurtulmu ve ilahilik kazanm olarak Allah'n bulunduu yere doru ykselen ruhtur ku. Cann, ruhun byle maddi bedenden ayrlabilecek tasavvur eklinin slam felsef-mistik eserlerinde, tasavvufta olduu biliniyor. Abay aratrcs Muhtar Avezov Abay'n slam dou dnya grnden gelen fikir ve grlerinin kaynaklarn gsteriyor. Abay bunlar medresede okuduu yllarda, Orta Asya, Dou Trkistan, Edil kys halklarna ortak dil olan aataya araclyla okudu. Bu yllarda dnya tarihini, slam tarihini, tarihi felsefi eserler ve ksa destanlarla yakndan tantn ve iyi bildiini yazyor. nsanda grlen ten ve ilahi nur'un tecellisi olan "can"a tasavvufta deiik anlam yklenmi veya deiik yorumlar getirilmitir. Bu dncelerin birletii noktada, asl; z olan ruha kavumak iin engel olan perde, insan nefsidir. nsann ruhuyla ilgili tlsmn almas iin insann kalbinin, nefsinin, ruhunun terbiye edilmesi gerekir. nsann kalbi olan bu kap tam manasyla doru bir ekilde alrsa, gzel ve temiz iler, eylemler nefse ular. Nefsinden kalp, kalpten ruha, ruhtan gayb lemine ular. Bylece gayb leminden aaya doru inen Nr- iman (iman ) gnlde (kalpte) kendini gsterir (TEKN, 1991:20). Bu hususta bir hadis de vardr: "Kalbimiz mstakim olmaynca, hi birinizin iman mstakim olmaz. Her kimin ki dili mstakim deildir, kalbi mstakim deildir. Her kimin ki yapt iler

mstakim deildir, dili mstakim deildir" Bu aklamalardan anlaldna gre, engellerin kalkmas kalpte iman nurunun tecelli etmesiyle balamaktadr.
Curektin kzi alsa Haktktn ter seulesi (s: 181)

Bu dncelerle Abay'n iirlerinde fikir birlii grrz. mann asl, hak yolu, Allah' sevmek, insanl sevmek diyen air bunlarn kayna olarak kalbi gsteriyor. "Kalbin gz almak" syleyii buna dorudan iarettir. lahi nurun kalpte tecelli etmesini "Hak'n ulesi" tasvirini kullanarak belirtiyor. Bu fikrini u iirlerinde daha geni aklyor:
tei kirdi karsa, Adamnn hikmet kevdesi,diyor.

Tasavvuf dncesinin birletii bir nokta da; insan dnya varlklarna, gsterie, geici tutkulara ynelten, btn ktlklerin kayna olan nefsin insanda eitilmesi ile kemal denilen olgunlua ulama dncesidir. "Kalbin temizlenmesi kavramdr". "airin istei ve insan kalbi kirden arnnca insan gnl hikmetle dolacak" fikri rtyor.
Kirlegen curek zi in "Tura almas este cunbay"

msralarnda kalp temizlenmeden olamaz, diye ifade ediyor. "Nefsini bilen Allah' bilir" hadisinde olduu gibi, nefsin eitilmesi Abay iirlerinde her trl ynle ele alnan konulardan biridir.
raklar, ntalarn "meniki" de, Ten kumarn izdeysin kni, tni. Adalettik, arllk, mahabbatpen coldasn kabirden ar fkende-, %;,

msralarnda "meniki" ve "ten kumar" kavramlar buna iarettir. iirlerinde pek ok sz ve kavramlara derin anlamlar yklenmitir. Abay, iirlerinde kalp ve gnl kavramlarna geni anlamlar yklemitir. Bunlar btn iirlerinde dnce ve fikirlerinin bir sistemini oluturan kavramlardr.

bilig-6/Yaz97

247

Gazal (l. 550/1111) imandan yle bahseder. "mann nc derecesi riflerin imandr. Bu iman yakn mahede edilen imandr". Fakat her insann kalbinde byle bir iman, byle bir k yanmaz. Kuran'da "Allah onlarn kalplerini mhrledi" (KUR'AN 2. 6-7) eklinde belirttii gibi bu k ancak Allah'n setii insanlara verilir. Bunlar peygamberler bata olmak zere, veliler, yani evliyalar ve hakiki suflerdir, yani seilmi insanlardr. Bunlar maddi nefislerinin pisliklerinden kurtularak Allah'a ynelmi olanlardr. Bir ekirdek halinde varolan iman ancak bu insanlarn kalplerinde iyi eylemler ve ilerle geliir. Nitekim Kur'an'da "stediine k verir" denmesinin sebebi budur (K. 24:35:106). mam Gazal'nin

belirttii iman Abay'da nasl grnyor: Hakikat ta din-da tereninde(s:263) Kayg kelse kars tur, kulay berme, Kzk kelse, kzlpa, ongakka erme. Cregine sungi de, tbin kzde, Sonan tapkan-n asl, tastau krme(s:.265) Alla degen sz cenil, Allaga auz col emes. Intal curek, n knil zgesi hakim kolemes.(s:266)

KAYNAKLAR AVEZOW,M 1995 Abay Ensiklopediya 1995 AKTA erif, 1986 BANARLI N.Sami, 1971 Edebiyatta slup ve Problemleri, Resimli Trk Edebiyat Tarihi. MACT M., 1996 Almat Abay Kunanbayev, Almat. KOJEKEYEV T., 1970 KENJEBAYEVB., 1954

Abay Satirik, Almat. Abay Kazak Halknn Realist Edebiyatnn Negizin Saluv, Almat. Divan iirinde Ahenk Unsurlar. Muhtar Avezov Jene Abay Tanuv Problemleri Abay Jrgen zbenen, Almat. Abaydn Akndk Destri, Almat. Trk Halk iirlerinin ekil ve Nev'i Trk iirlerinin Vezni. Ankara

BEYSENBYEVK., 1956 Mirovozzreniye Abaya Kunanbayeva, Almat. CUMALYEV K., 1960

MIRZAHMEDOV, 1982 1985 NURKADOVA, 1968

SEN Mustafa, 1994 KPRL F., 1980 1989 KUNANBAYA, 1961 KLEKN, 1995

"Abay Poeziyasnn Tili", Kazak ONAY T.A, Edebiyatnn Meseleleri,"' 1996a Almat. 1996b Acy Bal Eylemek, Aka Yay., Ankara. SYNALYEV 1954 Trk Edebiyat Tarihi, stanbul. Edebiyat Aratrmalar. iirleri ve Destanlar, Almat 1956 TEK A. Gnl, 1991

Abay Kazak Halknn Ul Akn Jene Agartuvs, Almat. Abaydn Kara Szderi, Almat. "Feyzi elebinin em Pervanesi" Trklk Bilgisi Aratrmalar, Washington: Fahir z Armaann, 1-35.

Aklamalar ve rneklerde Edebi Sanatlar.

bilig-6/Yaz97

248

Halk iirinde DVAN/DVAN

Giri
Halk airlerinin milli nazm ls heceyle syledikleri iirlerde nazm birimi drtlktr (KPRL, 1980:80). Bunun hilafna eitli grler ortaya atlm, beyit yahut msra olduu iddia edilmise de (DZDAROLU, 1969:22), ilmi evrelerde kabul grmemitir. Hatta halk iiri terimi de muhtelif tartmalara konu olmutur. Burada sz konusu tartmalara girmeden unu syleyebiliriz ki, halk iiri, ehir ve tahsil kurumlarndan uzak evrelerde yaayan topluluklar .arasnda yetien, nadiren medresede okumu, "Pir elinden bade ierek dili zlen yahut da usta rak gelenei ile yetien" airlerin dzp kotuu iirlerdir. Halk arasnda bunlar syleyenlere tartmalara konu edilen ne halk airi, ne de saz airi denilmektedir. Halkmz k terimini kullanmaktadr. Eskiden "kopuzla trk syleyen" anlamnda ozan denilmi, XV. asrdan sonra Azeri ve Anadolu sahalarnda ak, Trkmen sahasnda da baks kelimeleri ozan yerine kullanlmtr (KPRL, 1934:277,292). Saz almayan, fakat az ok tahsili olup da iir syleyen airlere "kalem uaras" ad verilmektedir. Mesela Dertli bir ak, Bayburtlu Zihni kalem uarasndandr (TALAT, 1928:7). Halk airleri iirlerinde hece vezninin en ok 7, 8 ve11'li kalplarn kullanmlardr. Bu l ve drtlk nazm birimiyle, zel ezgilerle syledikleri iirler, trleri bakmndan mani, koma, varsa, semai, destan, trk gibi adlar almtr (DZDAROLU, 1969:51). Halk airleri bu trlerde ok gzel eserler vermiler, hatta baz deyileriyle de hret sahibi olmulardr. yle ki zamanla bunlar gerek trk, gerekse Trk mzii formlarnda bestelenerek sevilen mzik paralar arasna girmitir. Trk formunda sylenenleri geiyoruz; ark formundakilere birka rnek vermek gerekirse, Ak mer'in -mesela- "Ey erh-i sitemger dil-i nalana dokunma...", "Ela gzlerine kurban olduum Yzne bakmaya doyamadm ben.. "Seyrani'nin, "Hsne marur olma ey yz mahm..."', Mehmet Paa'nn, "Siyah ebrulerin duruben atma..."; Bayburtlu Zihni'nin, "Vardm ki yurdumdan ayak gtrm..." msralaryla balayan iirleri, radyolarn Trk mzii

Yunus ZEYREK Edebiyat retmeni

bilig-6/Yaz97

249

programlarnda en ok sevilen arklar arasnda olduunu bilmeyen var m... Ne var ki, teden beri halk ve divan edebiyat ikiliinin izleri halk airlerini de etkilemitir. Bu durum onlar divan airlerinin kulland ekil ve ly de deneme noktasna getirmitir. Tabiidir ki, bunda aruz veznini baaryla kullandklar sylenemez. Bu hususta Kprl yle der "Klasik edebiyatn tesiri altnda, XVII. asrdan balayarak saz airlerinin eserlerinde eski sadelik, tabiilik, bir kelime ile halk zevki unsurlar azalmaa yz tutmutur. Gevheri ve Ak mer bu cereyann ncleridir: XV ve XVI asr klasik airleri yine bestelenip terennm edilmek iin bu tanda manzumeler yazarlard. XVII. asrdan balayarak saz airlerinin yazdklar divanlar, ite onlarn tesiri altnda ve onlar takliden yazlmtr. Saz airlerinin aruz vezni i!e de eserler yazmaa balamalar, yine bu cereyann bir neticesidir. Divanlar aruzun "failatn, failatn, failatn failn"iyle yazlm manzumelerdir ki, terennm edilmeye mahsus olduu iin drdnc msralar daima birbiriyle kafiyelidir, veya mkerrerdir." (KPRL; 1962:199)

edebiyat, Saray edebiyat" denildi (Edebiyat Lgati, 1973:35). "Divan" kavram hakknda bu ksa bilgileri nazara sunduktan soma esas konumuz itibariyle bizi ilgilendiren halk iirimizdeki "Divan/Divani" sznn zerinde durmamz iabeder. Erzurumlu Ak Yaar Reyhani, divani konusunda, "14,15 ve hatta 16 heceli iirlerdir" demektedir. Sarkaml Ak Mevlt Denizer de, "ok byk bir yer dnn, insanlarla dolu. Ses zor yetiiyor. Byle bir yerde yksek sesle sylemek lazm. Sonra szn abuk bitmemesi, dinleyicilerin kulak kesilmesi iin biraz da uzun olmas gerekir. te on be heceli iir olan divan'n gerek anlam buradadr. "stad olan Ak hsani'den syledii bir divaninin ilk hanesi yle:
Hayatna yz yenilmi zar ararsan ite ben Gl yannda kan alayan har ararsan ite ben Yakt ykt viran etti felein frtnas Dolu dm sel gtrm yar ararsan ite ben.

Divan nedir?
Divan, esasen toplanlan yer demektir. Bu itibarla eskiden davalara bakmak ve i grmek iin toplanlan meclise "divan" denilirdi. Heybetli ve hametli toplantlara "Ebu'I-Mslim Divan gibi' tabir edilirdi. Hz. mer zamannda Medine'de tekil edilen hkmet dairesine ve o dairede tutulan vazife, ve maa defterine de -isimlerin toplanm olmas mnasebetiyle- "Divan" ismi verilirdi. Daha sonra manzum szlerin topluca yazld kitaba "Divan" denildi. Bu kelime nceleri muhtelif airlerin seilmi iirlerini toplayan antoloji anlamnda kullanld halde sonra mutlaka bir airin iir defteri anlamnda kullanld, Fuzuli divan, Nef i divan gibi. Kk divanlara "Divane" denir. Eskiden beri Trk edebiyat, avam ve havasa mahsus olmak zere ikiye ayrlmt. Hece veznini kullanm saz airlerinin deyilerine "Halk edebiyat", araz veznini kullanm airlerin manzumelerine de "Divan edebiyat, Klasik

Halk airleri, divan airleri tarznda eser vermeye balamalarndan (XVII. asr) itibaren ok kusurlu bir ekilde kullandklar aruz vezniyle syledikleri manzumelere divan, yahut divani diyorlard. Trk aklk geleneinin kuvvetli bir ekilde yaad Azerbaycan sahasn da nazara alarak konuyu blme ayrp biraz daha yakndan inceleyelim.

1.Divani ekilleri
Manzumelerin eklini incelerken onlarn kafiye, l ve yerine gre ezgilerine bakacaz (BORATAV, 1982:156). Divanlarn asl ve en yaygn ekli murabba eklidir (BANARLI, 1971:727). Bununla beraber gazel, muhammes, mseddes, musammat biimleri de vardr (TALAT, 1928:79). En ok kullanlan ise murabba, yani drtlklerden meydana gelen eklidir. Bunlar iin her ne kadar aruzun failatn bir failn kalb zikrediliyorsa da incelediimiz birok divanda, divan iirinde geen aruzun zihaf ve imale kusurlarn da gz nne aldmz halde bu

bilig-6/Yaz97

250

lnn laykyla kullanlm olanna tesadf edemedik. O halde bu iirlerin veznini anzdan ziyade hecenin 15'li kalb saymak daha yerinde olur. Nitekim A. Talat da bu noktaya iaret etmektedir (TALAT, 1928:11). Ak iiri formlarndan ve aklarn en ok mracaat ettikleri iir eklidir. Usta aklar bunu, "Hak kaps, an meslei, edep erkan" olarak grrler. Btn ak meclisleri, destan geceleri, gelenek haline gelmi bir ekilde divani ile balard. Aslnda divaniler, drt msral, on be heceli hanelerden teekkl eden lirik iirlerdir. Gazelden ne'et ettiine dair grler kabul grmemitir. Gazeller aa, ba, ca.. eklinde kafyelenen beyitlerle sylenirken, divaniler birinci hanenin drt msra bir, dier hanelerin msra bir ve drdnc msralar ise ilk haneyle kafiyelidir (HEKMOV, 1975). Divan/divani hakkndaki u szler R. Nur'a aittir: "Trk mahsuldr. Saz airlerinin ispesyalitesidir. Hususi bir ahengi vardr. Saz ve mistik iirdir. Bestelidir. Gazel eklindedir. Aruz vezniyle yazlr" (NUR, 1942:c.l,No:13). Trk iiri hakkndaki makaleler silsilesinden birinde yer alan bu szlerden yle anlalyor ki, Rza Nur, sadece Dertli'nin iirlerini inceledikten sonra, "Gazel eklindedir." hkmn veriyor. Divanilerde nemli olan ekilden ziyade okunduklar makamlardr. Hem aruzla, hem de hecenin 15'li, 11'li, hatta baka kalplaryla yazlabilirler. unu belirtmeliyiz ki, bizim edebiyat kaynaklarnda aruzlu halk iirleri bahsinde yer alan bu tr, Azerbaycan kaynaklarnda "15 heceli" olarak nitelenmektedir. Bizce de byle demek yerinde olur. Zira biraz yukarda da ifade ettiimiz gibi bu iirlerde aruz olduka zayftr. Onlar zorla aruza uydurmann bir anlam olmasa gerektir. Bununla beraber bu trn btn rneklerinde ortak olan ve tartlamayan zellik, genellikle on be heceli ve ar syleyili olmalardr. Anadolu halk airlerinin drtlklerden meydana gelen divanlarna kafiye emalaryla birlikte birer de rnek verelim: 1. aaaa/bbba/ccca...

Ne acayib ruz imi, cana, ne bayram gnleri Mah-ndar azmeder seyrana bayram gnleri Nice aklar gelir kurbana bayram gnleri Can verir biareler canana bayram gnleri. Yr hey hercai dilber kaddimi dal eyleme Aklm bamdan alp beni abdal eyleme ldr aklarn, gel, byle igal eyleme Padiahlar mail olmaz kana bayram gnleri. Der la Mecnuni: Gzel, dtm mahabbet rakna Kuh-i Kaf olsa dayanmaz ben fakyrin ahna Ey saba bizden selam et ol gzeller ahna Dahil olsun meclis-i irfana bayram gnleri.

2. aaba/ccca/a...
Dilbera kl merhamet eyda gnl gamlanmasn Gnlmz klma perian didemiz nemlenmesin Hi ne mmkndr efendim gl cemalin seyreden Blbl-asa yanlp payinde sersemlenmesin. Sun '-i stad- ezel vehindedir ilme 'l-yakin Mlk-i hsnn ah sensin imdi bedr-i mehcebin Sen Sleyman- zamansn ey cemal-i hur-i ayn Vasln ile ad olanlar nice Hatem 'lenmesin. Bulmak istersen efendim iptidadan itihar Eli bal benden oldum sen edersin iftihar Ba- hsnn gleninden, sr rakibi ehriyar Beyn-i uaka gelp bir dahi ademlenmesin. Gel efendim nare yakma Gevheri-i bendeni Saye gibi yerlere salma garib efkendeni Hak-i payinden cda klma garib ermendeni Padiahm adem ire admz kemlenmesin.

Buna bir de Azeri sahasndan rnek verelim: Elestiden beli deyen sbhan'a ba endirir

bilig-6/Yaz97

251

Mehemmed'e tabe olan Gur'an 'a ba endirir z birdi, ad min bir, vehdehel la-erik Ehli m min grebilmez, pinhana ba endirir. lmeyince bu sevdadan etin dnem usanam Hegigetden ders almam, terigetten sz ganam ah- merdan sayesinde elm iinde mmanam Deryalarn gaydasd ummana ba endirir. Biare Ag Elesker, olma elme nabeled Danmanda doru dan, szn hmasn gelet oh gazansan, az gazansan, be arn ad helet Mal-dvlete ba ediren endirir. (VELYEV, 1988:540) efsane ba

Umarm kim Padiahm datmaz ordum benim Kethda 'ma tuumu ver beldesn yurdum benim Gayr defter(-i) vzerada yerimz mimlenmesn.

Be msralk hanelerden meydana muhammes divana Ak mer'den bir rnek:

Geri olmutur mukarrer herkes kar ayrlk Grmemitir hi dahi bir byle dvar ayrlk Hey meded yakt benim bama odlar ayrlk Olmasun hi kimseler sana giriftar ayrlk Kime derdim alaym der bende de var ayrlk. Huy edindim kendime ah- nedamet etmeyi Her kimi grsem ana halim hikayet etmeyi Aleme raz- derunumdan rivayet etmeyi Bilmez idim taliimden ben ikayet etmeyi Gelmeseydi bama tekrar betekrar ayrlk.

gelmi

(Beli:evet, min:bin; ganmak: anlamak; gayda: usul; a: beyaz; elm:ilim)

3. abab/cccb/b... Bir onulmaz derde dtm bu imi hkmi kaza Hi kabul etmez ilac zahmimiz emlenmesn Meskenim gzelce yorun nk Hak'dandr kaza Ehl-i hccac ah edince gz nice nemlenmesn. Darbma dalar dayanmaz kadir idim kuvvete Bulmad Lokman Bac are yoktur illete Mjdeci bam gtrmez kem haberim Devlete Nazldr Sultan efendim iitip gamlanmasun. Yetdi ardmdan ecel serheng'i yolum balad Ah- hasret, vah- firkat yakt siynem dalad Bilmedi ahvali hccac-i msulman alad, Nar ile bar hacer mi gz nice nemlenmesn Ser-nigun oldu iiten ekyalar nm Beyt-i harem Ka 'betullah 'a evirdim ynm arn gelsn yanma Kethda Halil 'imi Yerime tuumu eksn, admz kemlenmesn. Katibi der yenilendi yine bu derdim benim Kime feyat ideyim ey arh-i zalim bi-eman Kani ya noldu bana yar olduun devr-i zaman Tir-i maksudum atlmaz kaddim dmuken keman Kimseler bilmez benim halim yaman oldu yaman Hey ne mkil derd imi alemde dostlar ayrlk. Sureta Mecnun 'a dndm alarm zar- zelil Bin bir adm hrmetiyn kl inayet ya Celil Rahmet eylefazl- lutfun kuluna eyle delil Bir garib iklime dtm gezerim ryan melil Vs'at-i dnyay kld bama dar ayrlk. Ey mer kar etti m-i cam- firkat aynma adilik dnderdi yz gelmez ferahlk yanma Alamaktan uyhu girmez em-i hun-efanma Destime ta aldrup aheng iun efganma Tabl- sinem ddrr her lahza her bar ayrlk.

Usta aklar balca u tr divanileri sylerlerdi: Gflbend divani, cal divani, divani mersiyye, divani hayriyye (tleme-stadname), divani muhammes beyan hal tarihi manzume,

bilig-6/Yaz97

252

divani muhammes tecnis, divani mseddes, zincirleme divani, divani eliflam vs.. Bunlar bilhassa Dou Anadolu halk airleriyle Azerbaycan aklar tarafndan sylenirdi. Hepsine rnek vermek yazmz haddinden fazla uzatacandan birkana ksa rnekler verelim: Divanilerin msralar ortadan blnerek sekiz msralk haneler (bentler) tekil olunabilir. Duraklar: 4+4+3+4=15; yahut, 4+4+4+3=15 eklinde iken bu defa duraklar: 1,3,5,7. msralar 4+4; 2,4,6,8. msralar 4+3, yahut 3+4 eklinde olur:
Ag olan cevab versin Sylesin dersini grm Hegigetten var heberi Meydana gelsin grm! Bellidirse aglarn Yetmi iki yoluna Hem divani hem tecnisi mtahan versin grm

Gah zulmette olur pr-nur ider ak ademi Gah olur ah- Sleyman mur ider ak ademi Gah hak-i paler ire Tur ider ak ademi Gahi dnyada begayet hr ider ak ademi. Gahi gam ayine-i dilde deildir cilvedar Gah bir ma'sum dur ak gah dur bi-ihtiyar Ademe bin trl suretle grnr aikar Saki-i devran elinden geh iirir zehr-i mar Geh safa camn sunup meyhor ider ak ademi Cr 'a-i aktan yine mahmur ider ak ademi

On be heceli msralan ortadan krlarak alt alta gelen, muhammes zerine kurulan 'Divani muhamme tarihi manzumeler, sosyal aclar at edasyla ileyen trdr. Att hanesi muhammes divani, yedinci hanesi ise alt msraldr. Bu haneye "Mhr bendi" deniliyor ve tarih de belirtiliyor:
Ey mahal gulag asn Basbd tufan Gn Subhu am gelire db Eyledi viran Gn Bu zalim afat da Ahtt cvlan Gn Bu bela sndrpdr Snbl-i reyhan Gn Gr nee lal eyledi Blbl-i eyda Gn

Bir hanenin bir msra hangi szle bitiyorsa, sonra gelen msrada ayn sz msrann ilk sz oluyor; bu kaide iirin sonuna kadar devam ediyor. Bu tr divanilere de zincirleme divani deniliyor:
Getdi elleri ihtiyarn ah elersen, gel deyer Gel deyer, gel igtidarn cehd eler, ister eser ster eser, gel deyer, indi seni tenzil eler Sed hazaran onda yetme Eleger'in dengine!

Alt msral, on be heceli lirik iir formu olan divani mseddes, Azeri aklarnda ilk hanenin msralar birbiriyle kafiyeli, sonraki hanelerin ilk be msra birbiriyle, altnc msra ise ilk haneyle kafiyelidir: aaaaaa, bbbbba... Anadolu aklarnda ise ilk hanenin msralar kendi arasnda kafiyeli sonraki hanelerin ilk drt msralar kendi aralarnda, son iki msralar ise ilk haneyle kafiyelidir. Ak mer'den iki hane:
Gah dur bin evk ile mesrur ider ak ademi Gahi s'atr gehi mehcur ider ak ademi

Gnn bu zulmne lke demi gurban feda in lpak lerzeleib hartdlar ara seda Hlasd bir azacg Galan canlar oldu eda Neylesin Molla Cuma Takdirinmi belki Huda! Min yz iyirmi sekiz (1910) Eyledi ferman Gn Recebl mreccebde

bilig-6/Yaz97

253

Gld perian Gn (HEKMOV, 1975). (Mahal: yer,yurt; subhu am: sabah akam; lerzeleme: titreme; hlas:kurtulu)

Himalaya dalarn alkarz bir gn olur. Dastan Krm Kazan ran Turan Kagar ' ttihadn zenciriyle skarz bir gn olur.

Bir eit mstezat olan ayakll/yedekli divanlar ki, bu divanlarn msralar arasna failatiin/failn parasnn ilave edilmesiyle meydana gelir (DZDAROLU, 1969:125).

Trk doarz Trk yaarz Trk gezeriz her zaman Devrilen Moskof elinden karz bir gn olur. Der Zlali Dicle Frat Ceyhun Araslar gibi Cu eder deryalara hep akarz bir gn olur.

Mbtela-yi ak olaldan buldu lezzet canmz Var bizim cananmz Pak olur her bezmde gller gibi meydanmz Her dem devanmz Gelse nadan ne 'e bulmaz bezmimiz varestedir Ak ile ayestedir Can iinde gizlidir her an bizim mihmammz Byledir irfanmz. Maz- Kr'an'dr muhakkak der tarik-i Mevlevi Ey Pesendi Mesnevi Hccet-i kat' olubdur serteser peymanmz Var bizim imanmz.

Belli bal kaynaklarda tarif edilip rnek verilen divanlar Kars ve Azerbaycan aklarnda daha deiik ekillerde de grebiliyoruz. Onlar bu deiik tarza eki/Sicilleme diyorlar. Prof. V. Veliyev bunu yle ifade ediyor: "stat airler deimelerde airlik istidatlarn gstermek iin de divaniye mracaat ederlerdi. Malumdur ki divani iir eklinin her bendi drt msradan ibarettir. Lakin bu formann kalbn bir deyime esnasnda ldrl Ak enlik bozmu, her bendi on yedi msradan meydana gelen bir sicilleme divani sylemitir (VELYEV, 1988:9-10) Tamam bent olan bu divaninin birinci bendini Prof. A. Caferolu'nun Toplamalar'ndan alyoruz:
Ey yanah dn szn seni mgl hal eylerem Gundu ntg nefesin elfazn lal eylerem Min tmennikfetini endiri bir pul eylerem Geh gurar gurar imtihan olu ezim galmagal eylerem El iinnen itiin'sal mesgann l eylerem Kafdar ksd sigirrisen gdarn il eylerem Ormanda mee samsan nglda aggal eylerem Ters pelek yapl gaban az bal mal eylerem Geh atar sahray dze geh nahrda kal eylerem Geh diyer torvake deve fah galtavan fl eylerem Gatar heyvan zmresine har himara dl eylerem Cismine vurar palan endemini ul eylerem Bend eder tablahan'ya yem suyunu bol eylerem Boynuna tahar yurar albadara gul eylerem Enter meymun ebek zozo arpanan zil eylerem

Gazel eklinde yazlm bir divani iin de Posoflu Zlali'den bir rnek:
Biz bu zdmetler iinden karz bir gn olur arka garba yldrmlar akarz bir gn olur. Kara bulutlar iinden parlayp imek atar Gk grlder dolu yaar bakarz bir gn olur. Kars Batm Kafkas elinden evrilen hisarlar Vuruben milli klnkle ykarz bir gn olur. Trkiye 'nin gneinden, bir kvlcm alrz Bir cehim olur cihan yakarz bir gn olur. Anadolu 'dan Hind in 'e geeriz Temr gibi

bilig-6/Yaz97

254

Er'lm arvat miseili dydrrem dizdlerine Beykar goca gar kimi mehlil goyar dul eylerem. ..

Seninin dnyada kavumak haram Byle yazm kalem hudasn tek tek.

II.Konular
Gzden geirdiimiz divanilerde balca u temalarn ilendiini grdk: Sevgi, dert, zdrap, ayrlk, halden ikayet, kahramanlk. Bu hususta V.Veliyev unlar sylyor: "Halk iirinde epik temalar ilenirken divani tarzna mracaat edilir. Bundan baka zamandan ikayet, sosyal messeselere kar itirazlar da divanilerin konular arasndadr. Halk airleri hak, adalet urunda mcadele etmek, er kuvvetlere kar divan tutmak, felsefi umumilemeye gtrmek ve saadete kavumak iin dvmek vs. temasn liro-epik levhalar, cokun hisleri divani eklinde aksettirmilerdir. Mesela (Kurbani'den):
Felek sennen ellemee bir bele meydan ola Ala haggn gaps edalet-divan ola Men gelmidim mridimin derdine deva glam Ne bileyim men gelince hak ile yeksan ola.

eki/Sicilleme hakknda M.F. Krzolu da u bilgileri vermektedir: "Kuzey Azerbaycan'da irvan ilinin eki ehrinden etrafa yaylan bir deyi biimidir. Divan edebiyatnn Terci-i bend'i gibi her hanenin son yaprandan baka, btn msralar kafiyeli ve en azndan on msral ve oundan on alt msral, haneden dokuz haneye dein yedili, sekizli, dokuzlu ve on altl (on alt heceli) deyitir. Halk edebiyatnn en g nazm rnei olan Seki'yi en becerikli syleyen ve gzel paralar brakan Kazmanl Hfzi'dir (1918'de Ermeniler ehit etti)" (KIRZIOLU, 1962). Osman Cemal Kaygl divanilerin 6+5=11l'li hece lsyle de sylendiini belirtiyor (DZDAROLU, 1969:124). Sarkaml Ak Mevlt Denizer bize "divani" rnei olarak Ak Smmam'nin u iirini alp syledi, bu iir hece vezniyledir:
Uyandm gafletten oldum perian Bir nur dodu alem oldu hrian Selam verdi bana hub dervian: Lisanlar bir ho sedas tek tek, Aldlar abdesti uyandm habdan Dadiler. Aslmz hak trabdan Okuttular harf yeil kitaptan Okudum harfini noktasn tek tek. Okudum harfini zihnim buland Yaralarm gz gz oldu suland Baktm ar kede kadeh doland: Nu ettim pirlerin badesin tek tek. tim badesini grdm rengini Tam on sekiz sahat srdm cengini Yar yznde saydm on be bengini Halhalin altnda noktasn tek tek. Dediler: Smmani gel ekme elem Adam rtr derd ile verem

Sevgi temas ileyen divanilerde hayata iyimser bakmak, zorluklara galebe almak azmi stnlk tekil ediyor. stat sanatkarlar deyimelerde, herbe-zorbalarda, vcutnamelerde z sevgilerinin iddetini, felsefi mazmunlu iir syleme kabiliyetlerini, airlik istidatlarn gstermek iin divaniye mracaat ediyorlar" (VELYEV, 1988). Kitaplarnda divani konusuna geni yer veren Mrsel Hekimov, "Divaniler, kavgad ruh haliyle sylenirler. Bilhassa ak karlamalarnda rakibin uurunu kartrmak, onu sarsmak ve bir eit iinden klmaz vaziyete sokmada sanatkarn hassasiyet, ariflik ve akgzllnn iaretidir." demektedir (HEKMOV). Gerekten de yukarda gazel eklindeki divaniye rnek verdiimiz Posoflu Zlali'nin iiri epik bir divani rneidir. Ayn airin 1945'te Ruslar'n Kars ve Ardahan' istemeleri zerine syledii drtlklerle yazlm u koaklama divanisi de yiite bir kar koyma niteliindedir:
Bir kar topraa verseler cihan vermeyiz Paralasalar eflaki asuman vermeyiz

bilig-6/Yaz97

255

Kalbimizde damla icardr vatann her paras Gle 'yi Sarkam ' Kazman ' vermeyiz. Bir zerreden bir ktleyiz bir lkede yaarz Yediden yetmie dek serhatlara koarz Bir ayak toprak alsalar biz iki da aarz Dnya alt st olmaynca bu vatan vermeyiz. Der Zlali ek bayrau orduyla ar ileri Biz yle Trk oluyuz ki dnmeyiz asla geri Cierimizde saklarz Posot avat ldr ' Artvin 'i o gzel Kars ' Ardahan ' vermeyiz.

dikkat etmek ,arttr. Gazel ak ve sevday, gnl aclar ve duygular dile getirdii halde, divan lakaydi ve labalilii ifade eder" (TALAT). Gerekten de A.Talat'n kendi kitabna ald divan rnei divan vasflandrmasna uygundur: Ey hamamc bu hamama gzellerden kim gelir Ne bileyim ey efendim gnde yz bin can gelir! Halbuki bizim yukarda verdiimiz rneklerde "laubalilik ve lakaydi"den sz edilemez. Anadolu halk airleri saz alarken hususi bir beste ile okuduklar divanlarn "Hafdi, Orta, Konya, Yenikap" gibi muhtelif havalar vardr. Aralarndaki fark yazlta deil, rast, uak, karcar gibi makamlarla bestelenmi olmasmdandr(MEVLEV, 1973:36). Harbi bir edayla sylenen divaniler, yumuak sadal gzellemelerin zdddr. Osmanl divanisi d, cenk sahnelerini hatrlatrken, ba divani, ar, gaml ve sitemlidir (HEKMOV).

III.Ezgileri
A. Talat'tan: "Saz airlerince hususi bir ahenkle okunan divann ismi de bu ahenkten meydana kmtr. Gazel ve divanlar ayrmak iin ekilden ziyade manaya, bilhassa teganniye

KAYNAKLAR BANARLI, Nihad Sami 1971 Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul BORATAV, P.N. 1982 Folklor ve Edebiyat, stanbul HEKMOV, M. 1975 DZDAROGLU, Hikmet 1969 Halk iirinde Trler, Ankara 1962 1980 1962 KPRL, M. Fuad 1934 Halk Edebiyat Deyimlerimiz, Trk Dili Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul Trk Saz airleri, Ankara Trk Edebiyat Tarihi Tanrda, C.l,No:13 Edebiyat Lgati, stanbul
Halk iirinde ekil ve Nevi, st.

1987 KIRZIOLU, Fahrettin M.

Azerbaycan ifahi Halg Edebiyatndan Hususi Kurs, Bak MEVLEV, Tahir-l Ag e'rinin Nvleri, Bak 1973 TALAT, Ahmet 1928 VELYEV, Vagf 1988

NUR, Rza 1942

Azerbaycan Edebiyat ncileri

bilig-6/Yaz97

256

Kitap Dnyasndan:

AR MAHTUM KULU HAKKINDA KTAPLAR

nl Trkmen airi Mahtum Kulu'nun poplerlii onun talihli oluundan gelir. iirlerine duyulan ilgi ve istek ebediyen srecektir. airin eitli dillere evrilen iirleri binlerce insan tarafndan okunmakta olup, n Trkmenistan snrlarn aarak umumi anlamda btn Trk milletine mal olmutur. Bu ilginin kaynam, henz air hayatta iken tespit etmeye alan sevenleri, Mahtum Kulu'nun edebi kiiliini, hayat mcadelesine ve feodalizm devrindeki Trkmen toplumunda meydana gelen ihtilaflara bal olarak aklamlardr. Devirlerin gemesi ve nesillerin deimesi Mahtum Kulu'nun iirlerinin deerini hi deitirmemi, bu mstesna abideler varlklarndan hibir ey kaybetmeden korunup gelmilerdir. Zaman gsterdi ki, Mahtum Kulu'nun edebi reticiliine olan ilginin ana sebebi, airin dncesine ve ruhuna tesir edebilmesinden kaynaklanmaktadr. air, Trkmen halkyla birlikte komu Dou halklarnn folklor ve edebiyat ile de yakndan ilgilenmitir. Sanki Mahtum Kulu'nun insan kalbini etkilemek iin kulland bir "sr" var gibidir. Ve air bu niteliinden iirlerinde ustaca faydalanmtr. O, iirle insan istikbalinin aydnln, yaaynn gzelliini ve Trkmen halkna "mitli olmak" gerektiini anlatyordu. Trkmen nazmnda ilk olarak dncelerini aydnlarn dili ile deil de, halkn diliyle yazya geiren Mahtum Kulu'nun iirlerinde lkenin skntlar, vatann dt lm hastal, beyler arasndaki kavgalar, yabanc istilaclara kar yrtlen bakaldr hareketleri...gibi konular yer almaktadr. Vatansever air, "Trkmen beyliklerini birletirmek dncesinin savasdr. iirlerinde de yabanc igalcileri yenebileceklerine dair "mit" dolu seslenileri vardr. Milli-manevi temalarn yan sra dnyevi gzellie de gereken deeri veren airin iirlerinde "kadn gzellii"nin de yer aldn gryoruz. Bylece air ynyle Mahtum Kulu'da insan sevgisine dayanan etkileyicilik ve felsefeye dayal "aklc fkirlenme" birbirini btnletiriyor. Mahtum Kulu Avrupa'da XIX. yzylda tannmaya baland. Bunda A. Hodake Boreyko, N. Samoylovi, Y. Bertels, A. Posteluyevskiy gibi alimlerin almalar ve ilmi yaynlar nemli derecede etkili olmutur.

Do. Dr. Lyubov A. TATLIYEVA Azad Diller Ens. r. Gr.

Trkmen Trkesinden Aktaran Yusuf AKGL

bilig-6/Yaz97

257

Mahtum Kulu kendisini "Trkmenin" adl iirinde, "Mahtum Kulu Szler Dili Trkmenin" msralaryla tantmakta, halknn ve devrinin btn problemlerini ve sosyal hayatn derin bir biimde iirlerinde anlatmaktadr. O halknn dili, daha dorusu ruhudur. airle ilgili veya airi ilgilendiren olaylar artk eski devirlerde kald. iirlerindeki sosyal realite de ksmen deiti. Fakat her yeni kuak Mahtum Kulu'da kendisinden, kendisine yakn bir eyler bulabiliyor. nk onun iirlerinde insan sevgisine ve yksek hmanizm duygusuna ait fikirler fkrmaktadr. te btn bunlar gz nne alan Trkmen yazarlar kendi eserlerinde, airimizin "edebi tip'ine yer vermiler, Mahtum Kulu pek ok edebi eserin, romanlarn, hikayelerin, denemelerin kahraman olmutur. nl Trkmen yazar T. Taganov'un "ncili Hazine" adl hikayesinde, Mahtum Kulu'nun hayatnda nemli yer tutan Asrrabat hanna esir olmas konu edilmektedir. Kydeleri Mahtum Kulu'nun iirlerine "ncili Hazine "adn vermektedirler. Hikayede Mahtum Kulu, asrlarn nazm kltrn kendisinde toplayabilen derin dnceli bir ahsiyet olarak gsterilmektedir. Bu eserde Mahtum Kulu halk hayatn anlatrken, Benli ile karlarken veya tek bana kaldnda, esir dtnde hep iirle ve iirsel duygularla iice sarma dolatr. air dmanlarna yle seslenir: "Ayaklarm krsanz bile diz kmeyeceim. iirlerimi atee atsanz da onlar yanmayacaklardr. Tpk kular gibi dnyaya uacaklar ve yaayacaklardr. Ne yaparsanz yapn, bouna. nk ben onlar yaamalar iin rettim..." Arkadalar-dostlar sevgili airlerini esirlikten kurtarrlar, fakat kara bir haber mutluluklarn unutturur. Mahtum Kulu; Benli'yi ebediyen kaybetmitir. nk o, zengin bir adamla evlendirilir. Artk Mahtum Kulu'nun iirleri znt ve ayrlk ykldr. O artk Firaki (Prag)dr (TAGANV, 1995). K. Kurbansahtov "Davet" adl hikayesinin konusu Mahtum Kulu'nun padiah tarafndan ran'a davet edilmesidir. air padiahn davetini kabul etmez. ran istilaclar da Mahtum Kulu ve arkadalarn esir ederler. Zorlu bir savatan sonra arkadalar kendilerini rehin brakmak suretiyle

airi geri alrlar. Mahtum Kulu kurtulur, ancak obasna dnmez. Kendisini kurtaran arkadalarn kurtarmak iin geri dner. Hikayede Mahtum Kulu keskin zekal, mert, istidat sahibi, halkn seven ve onun istikbali iin alan, szne sadk, dostlua vefal bir ahsiyet olarak tantlmaktadr (KURBANSAHATOV, 1965). H. Durdyev'in "Mahtum Kulu Hakkndaki Dnceler" adl kitabnda, airin mr ve reticilii ile ilgili 12 deneme yazs yer almaktadr. "Kutsal Kaynak" balkl birinci deneme yazsnda, yal bir bahinin yeenini Mahtum Kulu'nun reticilik pnaryla tantrd hikaye edilmektedir. "airin ar" balkl ikinci deneme edebi aratrmalar, airin reticilik tarihi, ilk iir kitabnn yaynlanmas gibi konularda bilgiler verilmektedir. "Dahiyi Meydana Getiren Asrlar" balkl yazda da Mahtum Kulu'nun yaad a, hayat hikayesi ve baz tarihi olaylar ele alnmaktadr: Yazar H. Durdyev, bu denemenin bir yerinde "Trkmen topluluunun yaay imkanlar ve ektikleri zorluklar ierisinde Mahtum Kulu gibi byk bir airin domas ve yetimesi harika bir olgudur", diyor. Yazarn "Vaaz Etme Misyonu" balkl denemesinde ise airin topluma ve toplum hayatna gsterdii ilgi anlatlmaktadr. Yazara gre, air dnyevi tefekkr noktasndan hareke ederek insanlarn akllarna, vicdanlarna hitap etmek suretiyle namus duygularn harekete geirmeye ve onlar uyarmaya almtr. iirlerinde insann mkemmellie ulamasnn ok zor olduunu ifade eden Mahtum Kulu, fikirlerini kendi hayatnda uygulayarak halkna yol gsterir. O halk iin dini bir nder olmakla birlikte, "bykln" de sembol idi (DURDIYEV, 1988).' Tannm Trkmen yazar ve airi Berdi Kerbabayev "Mahtum Kulu" adl manzum piyesini airimizin 250. Doum gn mnasebetiyle dzenlenen kutlamalarda takdim etmitir. Berdi Kerbabayev bu eserinde, Mahtum Kulu'nun hayatndan birka kesiti tarih tablosu zerinde tasvir etmektedir. Hive Han ve ran ah Trkmen halkm boyun edirmenin hesaplar iindedir. Trkmen boylarnn birlemesini ve vatann dmanlardan korunmasn asl tema olarak alan piyeste Mahtum Kulu hem stat bir

bilig-6/Yaz97

258

air, hem de bir halk adamdr. O halkn iinde ve halk iin yayordu. Btn almalar ve gayretleri, btn fikirleri halkla ilgilidir, halka yneliktir. O mertlii ve hitabetleriyle soydalarna mcadele ilham veriyordu. Zafer kazanmak zor oldu. Arkadalar vefat etmi, Benli esir olmu, airin kitaplar ve iirleri de yaklmtr. Seyirci zerinde etkileyici izler brakan piyes, Mahtum Kulu'nun mcadelesi ve edebi kiiliine kar hayranlk duygular uyandrmt (KERBABAYEV, 1960). Trkmen romancs ve oyun yazar K. Kulyev "Mahtum Kulu" adl romannn yardmyla ada okuyucuyu XVIII. asra gtrmektedir. Yazar Mahtum Kulu'nun ektii skntlarla birlikte Trkmen halknn toplumsam bamszlk savan de bu eserinde ele almtr. Roman 2 blmden ibarettir. Bu blmlerde Trkmen klasik airi Mahtum Kulu'nun felsefi ve hmanist dnceleri tasvir edilmektedir. Romann birinci blm "Mahtum Kulu'nun Genlii" adm tayor. Bu blmde Mahtum Kulu tpk dier arkadalar gibi kendi hayatn yaamakta, fakat yetenekleri ve becerileri onu arkadalar arasndan syrarak sekin bir konuma getirmektedir. Gen Mahtum Kulu'ya herkes sayg duyuyor, kynn yallar onu meveretlere ararak dncelerine bavuruyorlar, teklif ve grlerini dinliyorlar. Romanda Mahtum Kulu'nun Benli'ye duyduu sevgiyi anlatan blmler de etkileyicidir. airin sevdals ok gzel ve melek gibi bir kz imi. Mahtum Kulu Hive'nin nl medreselerinde eitim alm, hayatnn her gnn bilgi almak,

dnyann iyilik ve ktlklerini anlamak ile geirmi. Bunlarn hepsini onun iirlerinde bulabiliriz. Bana felaketler gelmitir: Kardeinin esir edilmesi, annesini lm, Benli'nin evlendirilii...Ancak hayat kendi ak iinde akp gidiyordu. Mahtum Kulu tarlada alyor, ii bandan akn olmasna ramen kat kalemi elden brakmyordu. Roman sayfalar airin hayat ile ilgili iirlerle doludur. Mahtum Kulu'nun bana nice etin ve g durumlar gelmi olsa da, gelecein daha gzel ve daha sevindirici olacana dair inan romann birinci blmnde tekrarlanp duruyor. Romann ikinci blmne "Skntl Gnler" ad verilmi olup, bu blmde 60 yandaki Mahtum Kulu'nun hayat anlatlmaktadr. Benli'ye olan trajik sevgisi, babasnn ve iki olunun lm artk gemite kalmtr. Yani artk ne mit kalmtr, ne de mutluluk...Sadece yallk vardr ve onu gitgide kuatmaktadr. Bu blmde ayrca ran iilerinin Trkmen topraklarna yaptklar yama ve baskn hareketlerinden sz edilir. Kyller dmanlarndan almak iin yrye geerler. Onlarla birlikte 60 yandaki Mahtum Kulu da yrmektedir. Bu yryte Mahtum Kulu kaybolan aabeyini bulmann heyecan iindedir. Ayrca bu yry ona kendisinin sadece kendi lkesinde deil, komu lkelerde de tanndn gsterir. Romanda yazar, Trkmen tabiatm da zgn bir tarzda tasvir etmektedir.

KAYNAKLAR DURDIYEV, H. 1988 Hakknda Dnceler, Denemeler, Bilim Oca. Mahtum Kulu, Piyes. KURBANSAHATOV, K. Mahtum Kulu 1965 Davet, Hikaye. KULIYEV, K. TAGANOV, T. 1995 Mahtum Kulu, Roman. ncili Hazine, Hikaye

KERBABAYEV, B. 1960

bilig-6/Yaz97

259

Kitap Dnyasndan:

TRK-BULGAR DL LKLER KONUSUNDA DEERL BR KTAP

Alf Grannes, Turco-Bulgarica. Articles in English and French concerning Turkish influence on Bulgarian, Turcologica, Band: 30, Herausgegeben von Lars Johanson, Harrassowitz Verlag 1996, Wiesbaden, IX+320 s.

Trke'nin Balkan dillerine etkisi geen yzyln ikinci yarsnda bilim adamlarna aratrma konusu olmaya balam ve ilk eserler 1880'lerde yaymlanmtr. Fr. Miklosich "Die trkischen Elementen in den sdost-und osteuropischen Sprachen" (Wien, 1888) balkl eserinde konuyu daha geni bir erevede ele alarak Trke'nin Dou ve Gney - Dou Avrupa dilleri zerine yapm olduu etkiyi incelemitir. 1930 larn banda Danimarkal dilci K. Sandfeld Trk-Balkan dil ilikilerini konu seerek "Linguistique Balkanique" (Paris, 1930) eserini yazm ve bu eser BALKANOLOJ nin bal bana bir bilim dal olarak gelimesinin balangcn oluturmutur. Trke'nin Bulgar diline etkisi Bulgar dilcileri ve yabanc bilim adamlarnca aratrlmaktadr. Bu etkiyi aratranlardan biri de Norveli dilci Alf Grannes'tir. Aratrmacnn bu alanda ilk yaymlanm makalesi "Les el6ments d'origine turque dans la langue du plus celebre roman bulgare du XIX siele, "Sous le joug" d'ivan vazov" (Oslo, 1969) baln tamaktadr. Bundan bir yl sonra da "Etudes sur les turcismes en bulgare" (Oslo 1970) balkl aratrmas bir kitap halinde baslmtr. Bu eserde Bulgarcann eksik daarcndaki Trke unsurlarn fonetik tahlili yaplm, birtakm kelimelerin de etimolojik aklamasna gidilmitir. 1970'li yllarn bandan bu yana aratrmacnn bu konuya ilikin bir hayli makalesi dilcilik dergilerinde ve bilimsel derlemelerde yaymlanmtr. 1996 ylnda A.Grannes'in Trke'nin Bulgarcaya etkisini ieren 320 sayfalk bir kitab yaymland Eserde ksa bir n sz ve 12 balkta verilmi aratrmalar yer almaktadr. n szde sz konusu kitaptaki makaleler de dahil, bu alanda aratrmalarn srf Slavistler tarafndan yapld ve bu yzden de aratrmalarda birtakm eksikliklerin bulunmasnn doal olduu vurgulanmakta, bununla ilgili de T. Kowalski'nin 1932'de sylemi olduu fikri hatrlatlarak Oryantalistler tarafndan bu konuda ok az yapldna,onlarn katklarnn da sadece Slavistlerin hatalarn gstermekten ibaret olduuna dikkati ekmektedir. A. Grannes, bundan nce deiik makalelerindeki ve yararland szlklerdeki hatalar dzeltmeyi de amaladn bildirmektedir.

Do. Dr. Hayriye (Sleymanolu) YENSOY A..D.T.C.F. Bulgar Dili ve Ed. B. r. yesi

bilig-6/Yaz97

260

Aratrmacnn da kaydettii gibi, kitaptaki makalelerin ou XIX. yzyln Bulgar dili ve XX. yzyln Bulgar dilini ele almaktadr. Bulgar konuma dili geen yzyl, zellikle Dou Bulgaristan'da Trke'nin gl etkisi altnda bulunmutur. XIX. yzyl sanat eserleri de bu gl etkiyi yanstmaktadr. Dili arndrma eilimleri ve toplum yaamndaki deiiklikler, XX. yzyl boyunca Trke'nin etkisinin azalmasn salamtr. Buna ramen dilin diyalektikleri ve argolarnda itiraf edildiinden yine de daha ok Trke'nin etkisi bir gerektir. Totaliter rejimlerin ortadan kalkmas ve Pazar ekonomisinin, ak toplum unsurlarnn faaliyete geirilmesi de dil durumunu etkiledi. Bu, sadece yabanc, zellikle ngiliz- Amerikan dillerinden kelimelerin alnmasyla deil, ayn zamanda yaz dilinde az ve argolardan da kelimelerin kullanlmasnda liberal bir tutum izlenmektedir. Lengisik purizme kar bir tepki olan bu srecin Bulgarcada da izlenmesi mmkndr. Turkish influence on Bulgarian(s. 1-30) balkl makale nszden hemen sonra geliyor. 1988'de Folia Slavia'da km makalenin geniletilmi bir biimidir. Kitabn bu birinci yazs genelletirici bir nitelikte olduu iin, zerinde daha ayrntl durmay uygun bulduk. Makalede Osmanl dneminde Trk kltrnn ve Trk dilinin Bulgarlara etkisinde daha belirgin nedenler olarak unlar gsterilmekte: l.Trk askeri ve idari personelin varl 2.Bulguristan'm birok blgesinde, zellikle Dou Bulgaristan'da Trklerin youn bulunmas 3.Balkan halklarndan bir blmnn islamlatrlmas ve bylelikle Balkanlarda Trk slam kltr ve Trke'nin etki alannn genilemesi 4.Osmanl mparatorluu'nun devlet dili olan Trke'nin yksek prestiji. Trk dili, byk ve etkili dou (oryantal) medeniyetinin dili (Langue de civilasatioh) olmu, Bulgarca ise nemsiz prestijli, yerel bir az durumunda bulunmutur deniyor. Burada bir parantez aarak bu dnceyi ortaya att iin A. Grannes'in kimi Bulgar bilginleri tarafndan eletirildiini, ancak aratrmac daha sonralar yazd makaleleriyle de kendisinin bu dnceyi ortaya koymakla hakl olduu-

nu inandrc bir biimde rneklerle gsterdiini hatrlatmalyz. Trke'nin Bulgarlar arasnda yaylmasnda geni lde bulunan bilengizm (iki dillilik) nemli rol oynamtr. Dou Bulgaristan'da ve Trklerin youn olduu teki blgelerde Bulgar halk, zellikle erkekler iki dili de ok iyi biliyordu, deniyor ve gnmzde de Bulgar azlarnda Trke alntlarn saysnn olduka yksek olduu vurgulanyor. Yazda Trke'nin Bulgarca zerine yapt etkileri hakknda ksaca bilgi verildikten sonra zet olarak bu etkinin dilin alt sistemlerindeki yeri yle sralanyor: Leksik sistem; Dilin kelime daarc yabanc dil etkilerine aktr. ada Bulgar yaz dili szlnde Trke alntlar sayca beinci yerde bulunduuna iaret ederek, Bulgarca' daki Trke alntlarn kmsenildii, kimi Bulgar aratrmaclar tarafndan bu alntlarn says azaltlarak verildii, rnein K. Popov'un Bulgarcadaki Trke alntlarn says iki bini amad dncesinin pek inandrc olmad kaydedilmekte. Geen yzyln seksenli yllarnda Petko Slaveykov'un hazrlam olduu Trke alntlar szlnde bunlarn says on bin dolayndadr. Ancak ne yazk ki, bu szlk bugne kadar yaymlanmamtr denilmekte, bu gne kadar Bulgarcadaki Trke alntlar szlnn yazlmam olmasnn da zc bir olay olduu vurgulanmaktadr. Semantik bakmdan; Trke alntlar Balkan dillerinde yemek adlarndan balayarak ayp szlere kadar yaylmtr. Bugn de Batl turistler Bulgaristan' ziyaretlerinde yemek adlarnn Trke kkenli kelimelerden ibaret olduunu grnce hayrette kalmaktadrlar. Trke alntlarn byk bir blm de soyut kavramlar olduu unutulmamaldr. Anlam bakmndan genel olarak Trke alntlar Trkedeki anlamlarn Bulgarcada da korumulardr. Paralel Kelimeler (dubletler);Yaplan aratrmalar gre, baka dillerdeki alnt kelimeler olduu gibi, Bulgarcadaki Trke alntlar da Bulgarca kelimelerle paralel kullanlm ve dubletler oluturmulardr. rnein Bulgarca 'grija'-Trke 'kahr' Bulgarca 'prozorets'-

bilig-6/Yaz97

261

Trke 'pencere' vb. Osmanllar dneminde baz kavramlarn Bulgarca ve Trke kelimelerle ifade edilmesinin kanlmaz olduu da belirtilmektedir. Makalesinin bundan sonraki blmnde de A. Grannes zel isimler-kii adlar ve yer adlar konusunu ele alyor. Bulgarlarn Hristiyan dinine hizmet ettiklerinden dolay kii adlarnda Trke'nin etkisi grlmediini yazyor. Trke kkenli kii adlarndan Kurti, Karo, Sevda, Sultana vb. rnekler dnda Trke'nin etkisi grlmemektedir. Ancak soyadlarda durum bakadr. Bugn de Bulgarlarn soyadlarnda Trke'nin gl etkisi tartlmaz bir gerektir. Hatta olumsuz nitelik ve olumsuz belirti bildiren soyadlarnn saysnn da az olmadna iaret edilerek Berbatov, Bitliev, Iribacakov gibi soy adlar rnek gsteriliyor. Sentaks alt balnda da Trke kelime birlemeleri, isim tamlamalar rnek tutularak Trke kurallara uygun Bulgarca kelime birlemeleri yapld aklanmaktadr. Bulgarcada kelime birlemesini oluturan kelimeler arasnda cins (eril, diil ve orta cins) bakmndan ve teklik-okluk bakmndan uygunluk gerektii halde bunlarn bir ounda byle uygunluun bulunmad da Trke'nin bir etkisi olarak gsterilmektedir: Serbez adam (eril), serbez kadn (diil), serbez ocuk (orta cins); serbez kzlar (ikinci kelime oul) gibi rneklerde kelimeler arasnda sz konusu uygunluk yoktur, nk Trke'den gemi serbest sfat Bulgarcada da deimezliini korumutur. Kitaptaki ikinci makale Les turcismes dans l'oeuvre de Dobri Vojnikov (1833-1877), le premier drama turge bulgare (s.31-84) baln tayp ilk nce Universitet i Bergen, Russisk nstitutt, Skrifter 7, Bergen 1992'de yaymlanmtr. Geen yzyln ortalarnda yaratcln srdren ve Bulgar edebiyatnda ilk Bulgar dram yazar olarak yerini alan Dobri Voynikov'un kiilii ve eserleri hakknda bilgi verildikten sonra sanatnn kullanm olduu Trke kelimeler alfabetik bir srayla sralanm sonra da bunlarn lengistik stilistik adan deerlendirilmesine geilmitir. Trke alntlarn zellikleri ve sk kullanllar (frekanslar) bakmndan da bilgi verilmektedir.

Bu yazy izleyen nc, drdnc ve beinci makalede ise van Vazov'un eserlerindeki Trke alntlar sz konusudur. van Vazov Trke kkenli alntlara her nekadar da olumsuz baksa, yine bunlarsz eserlerini yazamad bir gerektir. Kitaptaki nc makalenin bal The attitude of the great Bulgarian vvriter ivan Vazov towads Turkish loamvors in his mother tongue: A balanced view of a delicate matter olup 85-98. sayfalar kapsamaktadr. Makalenin banda van Vazov'un ada Bulgar edebi dilinin biimlendirilmesindeki rol zerinde durulmu, daha sonra yazarn dilindeki Trke kkenli alntlar imla ve anlatm bakmndan ele alnarak bilgi aktarlmtr. van Vazov'un "Esaret Altnda" balkl romannn dili deiik ynlerden ele alnarak bir ok aratrmac tarafndan deerlendirilmitir. Romanda yazarn kullanm olduu Trke alntlar da bir ka aratrmaya, birka doktoro tezine konu olmutur. Les turcismes dans le plus celebre roman bulgare, Sous le joung d'van Vazov (s. 99-119)balm tayan drdnc makalede A. Grannes'in de ad geen romanda rastlanan Trke alntlar zerinde durduu grlyor. Makalenin ilk yaymland yer, Nors Tidsskrift for Sprogvitenskap, 23, 1969, s.l47-170'tir. Ancak daha sonra geniletilerek, roman zerine yaplm yeni aratrmalar da deerlendirilmi ve makalenin bu varyantnda ilgin sonulara varlmtr. Romanda kullanlm Trke alntlar sz blkleri olarak gruplatrlm ve istatistik veriler gsterilmitir. Beinci makalede yine van Vazov ile ilgilidir: Les elements turcs dans la prose epistolaire d'van Vazov (s. 120-134) baln tamaktadr. lk baslan yer: Cahiers balkanigues, 12, Linguistique, ANALCO, Paris, 1988 (s.211-235). Bu makalede de Trke kkenli kelimeler ele alnmtr. Altnc makalede 1920 Terde umnu Bulgarlarnn dilinde rastlanan Trke alntlar aratrlarak, bunlarn alfabetik sraya gre listesi yaplm ve her birinin aklamas verilmitir. Yedinci, sekizinci dokuzuncu ve onuncu makalelerde ise Trkenin kelime tretici -lk (-lik, luk, -lk) eki aratrma konusu olmutur. Bulgarcada gnmzde de Trke -c (-ci, -i), -lk (-lik) ve -l (li) ekleri ile yeni kelimeler tretilmektedir. Alf Grannes drt makalesinde de -lk

bilig-6/Yaz97

262

ekini aratrr ve bu hem Trke kkenli hem de Bulgarca kkenli kelimelere eklenerek yeni kelimelerin tretildiini, bu ekin Bulgarcada ok ilek bir ek olduunu pek ok rnekle gstermektedir. Loan compounds in Bulgarian reflecting three types of Turkish izafet -constructions (s.250-258) balkl makalesinde ise Alf Grannes Trke izafetin yapl kurallar, izafet trleri ve anlamlar zerinde durarak Bulgarcada izafetlerin de yerini gstermektedir. Bu yaz A. Grannes, 1981 (23 Mays3 Haziran) ylnda Sofya'da dzenlenen Birinci Uluslararas Bulgaroloji Kongresinde bir bildiri olarak okumu ve byk tartmalara neden olmutu. Daha sonralar aratrmacnn bu makalesi zerine sekiz eletiri yaymlanmtr. Bildiride birinci ikinci ve nc trl izafet hakknda bilgi verilmi,birok rnekle de Bulgarcada da bunlarn varl sergilenmiti. A. Grannes, verilen sorulara ve yaplan konumalara tatmin edici cevap vererek tamlamalardaki (izafetlerdeki) vurgunun Bulgarcada da yerini koruyup korumamas, izafetlerin fonetik ve morfolojik adan Bulgarcada adaptasyonu, Slav dillerindeki tamlamalarda tamlanan bata, tamlayann sonda bulunduu, Trkede ise tam tersi-tamlayan bata, tamlanan ise sona geldii vb.,sentaktik balantnn tanlamay oluturan iki kelime arasnda nasl gerekletirildii hakknda ayrntl bilgi vermi ve Kongreye katlanlar tarafndan alklanmt.

Kitabn sonunda da Le redoublement de type turc m-initial dans les langues des Balkans et du Caucase (s.259-286) balkl makale bulunmaktadr. Trke'de sk kullanlan ve 'm' sesinin ikinci kelimenin bana getirilmesiyle yaplan ikilemeler bu makalenin konusunu oluturmaktadr. Trke'de at-mat, ocukmocuk, filan-milan gibi ikilemeleri ksaca akladktan soma aratrmacnn Balkan dillerinde, Kafkas dillerinde, Rusa ve Ukraynacada bu ikilemelerin durumunu pek ok rnekle sergiledii grlmektedir. Bulgar bilgini Ben Tsonev'in: "Trke'nin etkisini u ikilemlerde seziyorum. rnein ak-mak (nojeta-mojeta), pestil-mestil. kinci kelime her zaman 'm' ile balar. Trke'de de byledir." Fikrini tekrarlayarak bu tip ikilemelerde bir ok dilde Trke'nin etkisi bulunduu sonucuna varlmaktadr. Kitabn son blmnde ksaltmalar ve geni bir bibliyografya yer almakta, en sonunda da kitapta verilmi Trke kelimeler bir araya toplanarak alfabetik srayla bir szlk halinde okuyucuya sunulmaktadr. Bu nemli ve deerli eseri yazd iin Alf Grannes'i iten kutluyor ve bundan soma sadece Slavistlerin deil, Trkologlarn da Trk-Balkan ve Trk-Slav dil ilikileri konusunda daha aktif olmalarn diliyorum.

bilig-6/Yaz97

Dergi Yayn ilkeleri Dergiye gnderilen yazlarn baka bir yerde yaynlanm veya yaynlanmak zere gnderilmi ya da daha nce kongrede tebli ve zeti sunulmu almalar olmas durumunda, belirtilmek koulu ile, Yayn Kurulu tarafndan uygun grlmesi halinde yaynlanabilir. Gnderilen yazlar standart daktilo kadnn bir yzne iki satr aralkl olarak daktilo ile yazlmal ve sayfann iki yanndan 3' er cm. boluk braklmaldr. Yazlarn diskette verilmesi tercih edilir. Elde yazlm yazlar kabul edilmez. Gnderilen yazlar mmknse Trkiye Trkesi ile yazlmaldr. Deiik alfabe ve dillerde (Kiril, Arapa, Farsa vb.) gnderilen yazlar yaz kurulu gerekli grrse Trkiye Trkesine aktarlacaktr. ekil, fotoraf, grafik, izim ve emalarn tm numaralandrlarak yazda yeri geldike belirtilmelidir. Ayrca makale yazarnn ad, ekil numaras, bal, varsa alt yazs yazlarak ayr bir zarf iinde gnderilmelidir. Yaz iinde gnderme yaplan dipnotlar metin iinde gsterilmeli; ayrca kaynaka dzenlenmelidir. Yaz kurulu btn yazlarn redaksiyonunu ve gerek grdnde yazdaki fikrin btnln bozmamak kaydyla ksaltlmasn yapabilir. Dergi yayn ilkelerine uygun gnderilmeyen yazlar yayn kurulunca dikkate alnmayacaktr. Dergide yaynlanacak her makalenin yazarna telif creti denir ve ayrca iki adet cretsiz dergi gnderilir. Gnderilen yazlar yaynlansn veya yaynlanmasn yazarlarna geri verilmez. Dergide yaynlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflar kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

bilig Yaynlar
* Grolu-Trkmen Halk Destan (8 cilt) Dnyada ve Trkiye' de ilk defa tam metin (Trkmen ve Trkiye Trkesi ile) Uluslararas Mahtumkul-1997 dl Hazrlayan: Annagul NURMEMMED. * Altn Ar-Hakas/Trk Destan (Hakas ve Trkiye Trkesi ile) Hazrlayan : Dr. Fatma ZKAN * Yzyllarn Kavanda Nursultan NAZARBAYEV * Kazakistan-Trkiye (Rusa) * Muhtar Awezov Hazrlayan : Dr. Zeyne SMAL-Ahmet GNGR * Hikayeler-Muhtar Awezov (Kazak ve Trkiye Trkesi ile) Hazrlayan : Dr. Zeyne SMAL-Ahmet GNGR * Makaleler-Muhtar Awezov Hazrlayan : Dr. Zeyne SMAL-Ahmet GNGR * Abay Yolu-Muhtar Awezov (2 cilt) Hazrlayan : Dr. Zeyne SMAL-Ahmet GNGR * Folklor Yazlar-Muhtar Awezov Hazrlayan : Dr. Ali Abbas INAR * zbekistan 21. Yzyln Eiinde slam KERMOV * Baykal'dan Balkan'a Rahmankul BERDBAY * bilig-3 aylk Bilim ve Kltr Dergisi

ABONE FORMU
ADI SOYADI : ADRES :

bilig

TELEFON-FAKS : Havale Makbuzunun Trihi: Abone Bedeli (TL / Dviz):

Vakfbank Bahelievler/ANK b. 2026391 No'lu hesaba TL Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir. Vakfbank Bahelievler/ANK b 402680 No'lu hesaba USA Dolar Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir.

Yazma Adresi: Takent Caddesi 10. Sokak No:30 Bahelievler - ANKARA Telefon : 0.312. 215 22 06(3Hat) Faks : 0.312. 215 22 09

mza

Abone Bedeli: Yhk Yurtii 2.400.000 TL.; Yurtd 80 (Yurtd gndermelerde nakliye eklenir)

ABONE FORMU

bilig
ADI SOYADI : ADRES : TELEFON-FAKS : Havale Makbuzunun Trihi: Abone Bedeli (TL / Dviz):
Vakfbank Bahelievler/ANK b. 2026391 No'lu hesaba TL Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir. Vakfbank Bahelievler/ANK b 402680 No'lu hesaba USA Dolar Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir.

Yazma Adresi: Takent Caddesi 10. Sokak No:30 Bahelievler - ANKARA Telefon : 0.312. 215 22 06(3Hat) Faks : 0.312. 215 22 09

mza

Abone Bedeli: Yhk Yurtii 2.400.000 TL.; Yurtd 80 (Yurtd gndermelerde nakliye eklenir)