lber Ortayl _ Tarihin Snrlarna Yolculuk LBER ORTAYLI LE Tarihin Snrlarna Yolculuk Ufuk Kitaplar: 14 Tarih dizisi: 6 stanbul

2001 Editr: Mustafa Armaan Ufuk Kitaplar bir da Yaynclk rndr. ISBN: 975-6571-03-9 Cumhuriyet Cad. No: 209/4-B 80230 Harbiye, stanbul Tel: 0 (212) 232 17 51 LBER ORTAYLI 1947 ylnda dodu. Siyasal Bilgiler Fakltesi (1968) ile Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih blmn bitirdi. Master almasn Chicago niversitesi'nde Prof. Halil nalck ile yapt. "Tanzimat Sonras Mahalli dareler" adl tezi ile doktor (1978), "Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu" adl almasyla da doent oldu. Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, Mnih, Strasbourg, Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus niversitelerinde misafir retim yelii yapt, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc bilimsel dergilerde Osmanl tarihinin 16., 19. yzyl ve Rusya tarihi ile ilgili makaleler yaynlad. 1989 ylndan beri Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde tdare Tarihi Bilim Dal Bakan olarak grev yapmaktadr, llber Ortayl, Uluslararas Osmanl Ettleri Komitesi ynetim kurulu yesi ve Avrupa ronoloji Cemiyeti yesidir. Yaynlanm Kitaplar: Trkiye dare Tarihi (1979), Hukuk ve dare Adam Olarak Kad (1994), mparatorluun En Uzun Yzyl (1983), istanbul'dan Sayfalar (1986), Studies On Ottoman Transjormation (1994), Trkiye'de Belediyeciliin Evrimi (ilhan Tekeli ile birlikte, 1978), Tanzimat'tan Sonra Mahalli dareler (1974), Trkiye tdare Tarihine Giri (1996), Alman Nfuzunda Osmanl mparatorluu (1980). Gelenekten Gelecee (1982), Osmanl Aile Yaps (2000), Osmanl mparatorluu ktisadi ve Sosyal Deiim: makaleler 1 (2001). llber Ortayl'nm yaynlarmz arasnda kan dier kitaplar: Gelenekten Gelecee (2001), Osmanl Mirasndan Cumhuriyet Trfeiyesi'ne (Taha Akyol ile birlikte, 2002). NDEKLER Sunu / Mustafa Armaan......................................................................... ....................................................6 Efsaneler ve sloganlar arasnda bir tarih........................................................................... 7 bir kabuk deitirme dnemi ................................................................................ ................................ 17 Aslnda hepimiz Tanzimatyz................................................................... ...........................................33 Osmanl mirasn reddetmenin temelinde tarih bilmezlik yatyor..................39 Roma ve Osmanl ................................................................................ .................................................................47 kimlik snrn tarihi belirler ................................................................................ .......................... 59 ok gezen mi bilir, ok okuyan m? ................................................................................ ................63 Avrupa Birlii ve Trkiye......................................................................... ................................................75 Tarihten kaamayz....................................................................... ....................................................................91

Nerede hata yaptk?......................................................................... ............................................................117 bu bir rportaj olabilir mi? ................................................................................ ............................. 125 Cumhuriyeti numaralandrmak, eski tepeden inmeci alkanlklara dayali yeni sylem tarzdr .................................................... 133 Osmanl mparatorluu tarihte nc roma'dr, bir drdncs de yoktur ................................................................. 147 Osmanl bizde yayor......................................................................... ...................................................... 157 Osmanl tarihi, bir dnya tarihidir ................................................................................ ........... 167 Alfabeyi renmeyen roman yazamaz ................................................................................ ...... 177 Sunu Ilber Ortayl, akademik evrelerde engin kltr, eskilerin deyiiyle "tebahhuru" ile tannan bir niversite hocas iken, zellikle 1999 ylnda, Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Yl kutlamalar vesilesiyle eitli toplantlarda yapt "konumalar'la Trk toplumuna Ahmet Refik'ten sonra "tarihi sevdiren adam" olma yolunda kararl admlarla ilerledi. Sadece geni bilgisi olan aratrc bir tarihi olarak deil, artc klar yapan bir sosyal dnr, kltrn btn lezzetini tatm bir aydn, ok gezen bir seyyah, hayat dolu dolu yaayan bir yaama ustas, Trkiye'yi dnya ile bir btn olarak dnen vizyonu ak bir dnce adamdr kendisi... Ortayl'mn konumalarn derlemek fikri, onun eitli zaman ve yerlerde, eitli ihtiyalara binaen sorulmu sorulara verdii ilgin ve artc cevaplan bir araya toplayarak okuyucuyu, bir yandan tarihin henz almam katlarn amaya, br yandan da tarihi zgrletirmeye yarayacak snrlar zorlamaya davet etmek arzusundan dodu. eitli yayn organlarnda 1992-2001 arasnda km olan konumalar kitap haline getirirken baz konumalarn balklarn deitirmek, imlalarn ortak bir noktada buluturmak ve baz deifre hatalarn tashih etmekten te herhangi bir deiiklie gidilmedi. Sadece birka konumada, dorudan doruya nceki konumalarda tekrarlanm olan baz ifadelerin kartlmasyla yetinildi. Ilber Ortaylnn kanatlarnda tarihin snrlarna klan bu ilgin yolculua hogeldiniz! Mustafa Armaan Efsaneler ve sloganlar arasnda bir tarih... KONUAN: MUSTAFA ARMAAN izlenim. Temmuz-Austos 1996; s.49-52. Osmanl tarihi konusunda Trkiye'de farkl baklar szkonu-su. Bunlar nasl deerlendiriyorsunuz? Trkiye'de insanlarn bir ksm 'biz Osmanl deiliz' derken, dierleri 'Osmanl biziz' diyor. Bu tip bir ayrm sakattr ve mmkn deildir. Ben Avusturya'da 'Hallar ve Habsburglar baka, ben bakaym' diyen grmedim. Cumhuriyetiler, Monariye kar olanlar, sosyalist olanlar orada da var ama byle bir gr yok. Bu sama bir ayrmdr. Osmanlda kurumlar var. Bakldnda bunlarn belirli bir ekilde devamllnn olduu grlr. Bu devamllk aratrldnda, zaten Osmanl tarihine teknik olarak bak meselesi halledilmi olacaktr. Bir sreklilik izgisi zerine oturuyoruz. Dier nemli bir nokta da u: Ecnebi Osmanl tarihisi, tarihe yabanc gzyle bakar. Bu dorudur. Peki bugnn Trk' hangi gzle bakyor? Bugnn Trk'nn

tarihten bir kopukluu var. Bu, kltrle alkal bir ey. O di'i bilmiyor, kelime hazinesi-zayflam; o dnemin iirini bilmiyor. Biz dedemizle konumaktan aciziz. Bu, inklap, kabuk deitirme, uygarlk deitirme deil; bu bir medeniyetsizlik. TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Peki bunun kkeni nerede yatyor? Deniliyor ki: 'Atatrk inklaplar yapld, Osmanly reddettik. Harf inklabn yaptk, ondan byle oldu.' Bunda hakikat pay olsa da yeterli bir izah tarz deildir. Bir toplumun bu gibi zecr tedbirlerle -ki bu gibi zecr tedbirler 50 yldr ortadan kalkmtr- 50 yldr alamas, szlamas bir tezaddr. Bizim cevaplamamz gereken sual u: 'Neden bu kadar merakszz?' Niye bu kadar abuk pes ettik peki? Pes etmi deiliz, ilgisiz. Sormuyoruz. O kadar okumu-yaz-m adam neden Osmanlcay renmiyor? ince deil ki bu. Osmanl Trkiyesinde okuma-yazma bilen, 20 milyon nfus iinde 1 milyon kii idi. Bugn 60 milyonun yarm milyonu bile Osmanlca bilmiyor. Bunun sebebi ne? Imam-Hatipliler de Osmanlca bilmiyor. Bir merakszlk var. insanlar maziye ilgisiz. Maziye ilgisiz insan olur mu? Hayvandan en byk farkmz maziye ilgi diyeceksiniz. Doru, maziye bu anlamda merakmz var. Bu ok kolay tatmin edilen bir merak. Mesela "Osmanl Devleti vard, padiahlar ok iyiydi, ok ktyd, ok dil bir memleketti veya ok rezil bir memleketti..." Merebine gre, anasnn babasnn mezhebine gre, siyas grne gre ocuun azna birka slogan yaptrlyor ve o meczuba bu btn hayat boyunca yetiyor. ocuk yksek mhendis olabilir, profesr olabilir, tabip, hukuku olabilir ama, bu ahmaka laflar tekrarlamaktan hi sklmyor. Onu garipseyen de yok. Bu toplumdaki tarihe merak, bir Afrika kabilesindeki insanmkinden daha fazla deil. Bir eyin knhne inmek, soru sormak, somut delil aramak gibi bir merakmz yok. Bu, ok az insana mahsus bir zellik Trkiye'de. Bu hep byle miydi acaba? Korkarm biraz metafizik izah olma yolunda ama, ok Trklere zg bir yap bu. Ben bunu Sovyetler Birlii'nde grdm. Btn yasaklamalara ramen, Rus her zaman bir delik amasn bil8 EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARH mi. imdi de sr'atle amak yolunda. Dou Avrupa lkeleri ok daha abuk aratryor tabular, yasaklar. Hatta bir takm entel-lektel gruplar partileri zorluyor. Orta Asya Cumhuriyetlerinde byle bir ey yok. Efsaneyle idare edip gidiyorlar. Kazan'da, Tata-ristan'da yazlan yeni tarih kitaplar var. Alternatif tarih olarak yazlm. Bir facia; iptidailik kokuyor batan aaya. Demek ki burada bir yapsal durum var. Metafizie kamaktan korkuyoruz. Baz ekoller bunun dorudan doruya dinin yapsndan kaynaklandm ileri sryorlar. Ucuz bir izah. Bir gerek var, ama niin olduu tam olarak bilinmiyor. Aratrlmas gerekir. Ksacas, somut kavramlara, bilgilere ihtiya duyan bir merak olmad iin, bizde de Osmanl tarihine nasl bakmamz gerektiine bir cevap verilemiyor. Verilen cevaplarn hepsi de birbirinden iptidai. Yani vgyle svg arasnda skp kalyoruz... Resmi tarih dediimiz de, alternatif tarih dediimiz de, vgmz de, svgmz de, ilkelliklerimiz de birbirinden farksz. Hibiri somut bilgiye, malzemeye dayanmyor. Ve byle bir ihtiya hissedilmiyor. Bu son derece enteresan. Ben Hyde Park'm kesinde bir ok insan bir kova veya bira kasas zerine kp konuurken grdm. Konuanlarn hibiri ngiliz toplumunda sekin bir yere sahip deillerdir. Ama ounda temellendirilmi, somut bilgiye dayanan tarih konumalar grmmdr. Hatta bizdeki bir sr aydn bile o dzeyde deildir. Bu ok hassas bir nokta. Trkiye'de okumu zmre efsanelerle ya da hazr sloganlarla, fazla kartrmadan bir takm eyleri yaynlyor. Bazs ok iptidai bir biimde ifade ediyor. Bu nasl deiir? Nasl olur da bu millet dana somuta iner? Somut deliller arayan, ona gre kavramlatnlan bir gemi merakna nasl kavuabilir7 Bana gre bunun zm ncelikle iyi bir mantktan geer, sonra felsefeye gider. Filoloji de halledilmelidir. Bunu yapamadk. Bu memlekette Hmanist lise diye nerilen ey, Atatrk Lisesi'nde, Ankara Kz Li-sesi'nde bir Latince snf amak olmutur; Fen-Edebiyat kolu ya-

TARHUN SINIRLARINA YOLCULUK EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARH nmda. Oralarda okuyanlar Yunanca deil, sadece Latince renmilerdir. Btn bunlar ayaklan yere basmayan projelerdir. Byle bir yerden kan adam ne olacak? Tarihi olacak, dilci olacak, hukuku olacak... Hangi memlekette? Trkiye'de. Ama bizim mazimizin bir de Arabi, Faris yn vardr. Bu dallarda yetitirdiin adama bunlar retmezsen rendikleri havada kalr. Bu kopukluk nereden kaynaklanyor? 'Kopukluk' da ayr bir slogan. Bir zamanlar, biz Batl olacaz denilmi. Baty da kendi izdii bir modelle tantmlar. Baz nerilerim var benim. Diyanet uras'nda, Imam-Hatipler iin "3+3 l ve yabanc yaayan diller teorisi"ne dayanan bir neri getirdim. Bu tip nerilere insanlar 'evet' diyor fakat unutuyorlar. Pragmatist tipler, uzun vadeli, meyvasm kendisinin toplayamayaca projelere fazla itibar etmiyor. Bu ok iptidi bir grtr. 'Re-form'dan, senede meyvesini toplayaca projeleri anlyor. Mteahhit veya kyl zihniyetidir bu. Kmsemek iin sylemiyorum. Kyl, haliyle, tabiatla mcadele halindedir ve karnn doyurmak zorundadr. 50 sene sonra meyve verecek aala deil, 3 senelikle urar. Bizde de byle bir hava var. 20 senede netice verecek bir okulla uramazlar. Hi kimse; ne bakan, ne brokrat. Byle eylere 'evet' dese de yapmaz. "Okullar birletirdim" deniliyor, "8 sene yapalm". O arada bir Kayserili numarasyla mam-Hatipleri halledecekler. Baz yerlere ho grnecekler. Imam-Hatip'i de kaldrm gibi grnecekler, kaldrmayacaklar, liseden itibaren koyacaklar. 'Biz mam-Hatiplerin saysn azaltalm da doru-drst u ii halledelim' diyemiyorlar. Onun derdi, 10 senelik, 20 senelik bir sre ierisinde gerekten Katolik Ro-ma'nn, eski Rusya'nn Ruhban Akademisi'nin yetitirdii tarzda teologlar, filologlar yetitirmek deil. Onlar bu ruhani seminerlerde Hristiyanlktan ok, oryantalistlie, filolojiye, hindolojiye vs. hizmet edecek bir sr alim yetitiriyorlar. Byle bireyi bizimkiler tahayyl bile edemiyorlar, insanlarn ufku o kadar genie gidemiyor. Bu ok garip bir yaklam. Bundan dolay bu lkede maziye, hale ve istikbale sistematik yaklaacak insan kamyor. Kolay da deil; ncler lazm. Ama inaallah yeni bir kurumlamayla ve yeni bir yaklamla bu i halledilir. Sohbetimizin banda tarihte sreklilii anlatrken kurumlarn etkinliinden bahsettiniz... Tabii, kurumlardr gerekte sreklilii devam ettiren... Mesela Mlkiye'nin 150 senelik tarihi var. Harb Okulu'nun 200 senelik tarihi var, Tbbiye oktan 150 seneyi amtr. Bunlar iyi aratrmak bir yana, bunlara sahip kmak, bunu her an aklda tutmaktr mesele, 'Bizim okulumuz 150 senelik maziye sahiptir' demek bir marifet deil. Her an okuldaki ders programndan, talebe saysndan idaresine kadar devaml onu dnrsen, makabline amil bir ekilde ona hereyin hesabn verebilirsen ve tm programlarn buna gre dzenleyebilirsen, ite olmas gereken budur ve zor itir bu. Osmanl Imparatorluu'nu ayakta tutan ve tarih anlamda sreklilii salayan kurumlar hangileridir? Her imparatorluk gibi onun da kendine gre bir takm kurumlar var. Onlar yaad, gelitii, kendini yeniledii srece imparatorluk devam etmitir. Ama u anda knt m var yoksa aslnda bir kabuk deitirme mi, bir deiiklik mi? Oras tartlr. iran'daki ulema geleneiyle karlatrldnda bizdeki gelenek ok krlgan grnyor. O anlamda sanki bizim kurumlarmz ok sahici deilmi gibi? iran'da da brokrasi zayftr. Ordu zayftr. Bizdeki brokrasi ve ordu ark lkeleri arasnda daha etkilidir. Bu, devletin yaplanmasyla direkt ilikili bir ey herhalde? Bir takm insanlar bu messeselere ok saldryorlar. Ama yerine yenisi konacak m bir; ikincisi, bunlarn ok zayf olduu 10 11 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARH

toplumlar bir eye benziyor mu? Btn bunlar tartlr. Beyolu Caddesi batclyla halledilebilecek iler deil bunlar. Tarikat benzeri yaplanmalara ne dersiniz? Tarikatlar bir facia! Devam eden bir tarikat gelenei yok. Bir yaplanma yok. Tarikat, mrit vefat ettii anda dalyor. Yenilerin tanmyla, sylemleri kayboluyor. Tarikat mensuplar arasnda tekilatlanma yok, el verme gelenei devam etmiyor, dayanma olmuyor. Trkiye'ye bakn: Bir mddet iin bir eyh ok nl oluyor, hakknda ok fazla menfi, msbet konumalar oluyor, oylar etkiliyor, etraf mridle doluyor. Ondan sonra, irtihal-i dar- beka edince arkada bir dalma, bir tavsama bagsteriyor. Dinin, inancn sz-konusu olduu alanda bile durum bu. Gerisini siz dnn. Bir de, Osmanl tarihine Batl kavramlarla yaklaarak oradan baz sonular karmaya allyor. Ne diyorsunuz buna? 'Batl kavram' diye bir ey artk ok tavsad. Bir dnem iin byle bir olay olmutur. Bat ok deimi, Sanayi Devrimi olmu, ehirler bym, krlar zlm; bunlarn hepsi Batda olmu ve onun iin tarihi bu adan ele alp yorumlama da Batda ortaya km. Fakat artk bu dncenin Batda doup etkilemesi, deitirmesi dnemi geiyor. Kald ki, sosyal yap, sosyal etkileim, sosyal kurumlarn iletiimi gibi sorunlarn Batya has olmadn da biliyoruz. Eski Yunan'da var slam Ortaanda var, sonra Batda szkonusu. Bu durumda Bat dediiniz de -aka syleyeyim- kendini tekrar haline dnm. Herkes biliyor ki, bugnn dnrleri, 18. ve 19. yzyln dnrleri gibi deil. Hele Marks hi deil. Bu bakmdan, "sosyal dnce, deiim Batya hastr" demek bir yerden sonra artk yanl. Patente bu kadar sadakat doru deil. Somut bir rnek olmas asndan, kavramlar sivil toplum rgtleri balamnda deerlendiren bir anlay var. Osmanl'da gerekten bu anlamda bir sivil toplum rgtlenmesinden bahsedilebilir mi? Bu karlatrma ok sk yaplyor, zellikle erif Mardin tarafndan. Evet erif Mardin, sivil toplum ifadesini ok kullanr. Aslnda btn mesele Bat toplum tipi. Orada cemiyet hayat kontratlara dayanr. Feodal Avrupa'da akitler revatadr. Dou, kontratlar cemiyeti deil. Baka trl balar, baka trl ilikiler, balanmalar var. Douda devletle tebaann ba kontrata dayal bir hiyerariye deil, baka bireye dayanyor. Bu arada Osmanl'da sivil toplum, birey gibi kavramlar ok kullanlan kstaslar haline getirmemeliyiz. Birey bauda ne zaman varolmu7 Bunu bilmer iz lazm. Bun larn zerinde ok durulmal nk Osmanl ve 'sivil toplum' denildii zaman ok ey aklamyor. 'Sivil toplum' etrafnda bir-eyi aklamak, cemiyetin yapsn yeterince ifade etmiyor. Hukuk dzen denilen bir olay vardr. Onun etrafnda aklamaya almak gerekir. O hukuk dzene bal, yazl; yazsz gelenekler vardr. Onlar nasl iliyor? Buna bakmak gerekir. Bu ok iyi aratrlmas gereken bir konudur. Batda bu tip teoriler ezberden km deil. Adamn biri gece rya grp de bunu sabah kalkar kalkmaz sylyor deil. Bunlar Batda ok detayl, hassas, hukuk tarihi, tarih, filoloji aratrmalaryla kan bilgilerle ekillenmi grler. Birisi oturup bir ey yazd zaman, bu biliniyor, aratrlm. 18. yzyl Fransz Ortaa biliniyor, hem de hukuk kurumlaryla, hukuk tarihivle Bi? -de bu ans yok sosyal bilimcilerimiz iin. Byle eyler hazrlanp aratrlmsa bile hammadde olarak var, bunlan anlayacak durumda deiliz; ok hazin bir durum. Mesela mer Ltfi Barkan kanunnameleri, -ilerinde metin hatalar olsa da- yaynlam, ama bu metinleri doru drst okuyup, anlayp yorumlayacak bir bilgi ortada yok. Birtakm siyaset bilimcilerimiz de bunlara dipnotu dyorlar. Bu insanlar bunlar anlayacak durumda olsalar, mer Ltfi Bey'in 1274 hicri tarihinin karln 1858 miladi tarih olarak yazdn kolayca kabul etmemeleri gerekirdi. Byle bir durum ok eksik ve yanl bir yoruma dayanr. ok ge12 13 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK

riyiz bu konularda. 18. yzyl Fransa'smdaki bir siyaset teorisye-ninin, bir hukuk tarihisinin, bir mnevverin speklasyon yapabilecei malzeme daha bizdekilerin elinde yok. Yaplmam; yaplan da deerlendirilecek durumda deil. Byle olunca sonu i ac olmuyor. Bizde bir tarih ekolnn olumamasmn sebebi de bu mudur sizce? Tabii ki bu durumda bir ekol oluamaz. nk bir ekoln oluabilmesi iin ok ciddi referans noktalan zerinde oturup dnmek, aratrmak gerekir. Ne tarz belgelen bulacaksn, nasl deerlendireceksin? Bunlar asistanna, rencine aktaracaksn, o da devam ettirecek. Orijinal bir formasyon ve yorum biimi karsa devam eder. Ekol budur. Kolay bir ey deil ekol ve ben Trkiye'de byle bir ekol tanmyorum. Osmanl dzeninin dinamizmini salayan unsurlar nelerdi Batdan farkl olarak? Cemiyetin renklilii, birtakm milletlerin bulunmas. . Bu arada dinamizmi zorlayc unsurlar da var: Deien bir dnyann ortasnda Avrupa ile birbirlerini etkiliyorlar. Ekonomide gelimeler, zorlanmalar var. D dnyayla rekabet var. Yreleri dengeleyebilmek iin baz unsurlar da gz nnde bulundurmak gerekir. ok yaygn olmamakla beraber dikey mobilizasyon imkn var. Kyl sadrazam olabiliyor mesela. Sadrazamn ocuklar kylden beter hale gelebiliyor, fakiri eiyorlar. Cahil, sefih, kafasz, ie yaramayan paa torunlar, hatta sadrazam torunlar grmzdr. nl bir tarihi olarak hayata baktnzda tarihin bugn, bu toplumu nasl yansttm gryorsunuz? Tarihte, deien bir Trkiye'de maziden neler kald, neler kalmad? Neler yn veriyo bize? Tarih demek nostalji demek deildir. Yaayan tarih demek, bizatihi cemiyetin temel ilikilerinde neler var? Hakim olan unsurlar neler? Bunlar aratrr tarih. 14 EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARH Osmanlda despotizmden sz edebilir iniyiz? Hayr. Montesquieu'nun grdr ve sadece o ada kalan bir gitr. Rusya'ya da ayn eyi uygularlar ve onu da "despot" cu;e dlarla". Sonra bu despotizm laf orada bir istibdad ifade ediyor ise de ok da tahkir edici bir ey deildir. Bir toplumun evvelini aratryor aslnda. Mesela 18. yzylda Fransz Aydnlanma filozoflar, rejimlerinden memnun deiller ngiltere'ye meylederler. Fakat aslnda kendi Fr ..nsz kltrlerine hayrandrlar. Voltaire insanln son aamas Franszlarn btn dnyaya egemenlikleri olarak dnr. ] 00 seneyi bulmadan onlara ngiltere'nin stn olacan, giderayak ngiliz dili ve adetlerinin tm kreyi kapsayacan, bir Almanya'nn kacan syleseniz inanmazlard. Halbuki yle oldu. Onur yorumlar ve bamsz deikenleri de o kadar geerli deildi. Aydnlanma anda, Fransa en mkemn ' fikn ve medeniyete sahiptir. Rejim olarak ngiltere'yi isterler, bu bir usl meselesi gibi grlyordu. Son olarak Rus aydmlanmaclarmm Osmanlya bak ile ilgili neler sylemek istersiniz? O zamanlar Osmanl, Rusya iin brrmr.del deil. Rusya'ya gre, parlamentarizmin bizde erken ortaya k onlara tesir etti. Ama o kadar byk bir Osmanl kltr ve medeniyet analizi Rusya'da yoktur. Onlar Trkiye'ye dmanlar, o kadar. Tolstoy var, Mslmanlk zerine olumlu oijiial grlere sahip- Cnun dnda pek bir ey yok. Bizde de Rusya ile ilgili pek bir ey yk. Ancak imparatorluun son dnemleri bir istisna tekil eder. 15 BR.KABUK DETRME DNEM KONUAN: MUSTAFA ARMAAN istanbul Armaan IV: Lle Devri, istanbul 2000, s. 61-73. Ykselme dneminin arkasndan gelen ve Duraklama, Gerileme dnemleri diye nitelenen 17 ve 18. yzyllar niin tarihilerimiz nezdinde yeterli ilgiye mazhar olmuyor? Niin tarihilerimiz bu konuda yeterince almyor? Genel bir ihmal mi szkonusu yoksa baka sebepler mi var? Tarihi dnemleme almalar hibir zaman baarl deildir. Fakat tarihilii de, tarih eitimini de maalesef dnemleme yapmadan yrtmemiz mmkn deildir.

Miladi ya da hicri asrlar neyi, ne kadar ifade eder? Bunlar bal bana gerekli ve n arttr. Onsuz tarihi zaten dnmemiz mmkn deildir. Bizim sorunumuz udur: Biz nasl bir dnemleme yapmak durumundayz? Devlet-i Aliyye'nin tarihi iin Viyana Muhasaras ve mteakip olaylar ok nemlidir. Evvela bu uzun sava dneminde, devri iin mkemmel olan bir asker sistem, mhimmat sistemi kntye uramtr. Daha dorusu, bunun artk eskidii fark edilmitir. mparatorluun drt bir tarafnda neredeyse sava devam ediyor. Btn Avrupa ktasnda ve kalelerin tamiri iin son derece hantal bir mekanizmann yrd Maliyeden Mdevver dediimiz defterlerden anlalyor. Dinamik deilsiniz artk. Fakat btn bunlarn dnda da Osmanl ordusunun asker 17 i, TARHN SINIRLARINA YOLCULUK BR KABUK DETRME DNEM bir toplumun ordusu olduu ve kendini yenileyebilecei anlalyor. Ardndan uzun bir mtareke ve mzakere dnemiyle bir muahedeye giriyorsunuz ki Karlofa'dr bu. Burada Osmanl brokrasisinin beynelmilel ilikilerden, diplomasiden, hukuktan anlad anlalyor. Ve dileri memuru diyebileceimiz Reisl-kttab'm ofisindekiler -yazmalar yrtrlerdi- mahir diplomatlar olmulardr. Dnemin Reislkttab' Rami Mehmet Paa ileride bu yzden Sadrazam olacaktr. Buradan Lale Devri'ne gelecek olursak... Lle Devri size neyi anlatyor? Bu Ahmet Refik'in bir tabiridir. Hakikaten lle, iek dkn bir toplum. nce zevkler var. Hatta lale yetitirenler Tezkire-i -kjeciyn diye bir biyografi kitabnda yer alyor. Bu devir niye Lale Devri'dir? Deime tm dnyada 19. yzylda gerekleiyor. Fakat 19. yzylda herkes ister istemez deiiyor. Mhim olan 18. yzyln deimesidir. Ve 18. yzylda kendilerini deitirmek isteyen toplumlar bugnk dnyay kurarlar. Devlet, 18. yzylda Avrupal anlamnda bir bilin deimesiyle, bilin ilerlemesiyle gelmiyor. Byle bir tarif de yapmyor. 18. asrn Osmanls o dnyann ortasnda olduu iin zorlanyor. te burada bilmemiz gereken bir ey var: Maalesef 18. asr Trk insan iyi etd edip tam anlamad iindir ki 19. yzyldaki deimeyi emperyalist bir dayatma olarak deerlendirdi. Tpk dnyann eitli lkelerinin 19. yzylda kolonyal istilayla deimeye zorlanmas gibi bir Osmanl Devleti tarihi yazd. nk 19. asr iin izah edemediimiz birtakm olaylar vard. Bazlarn izah ediyor gibi grnd, ama bir yanmz da izah edemedi. nk biz 18. asrmz bilmedik. 18. yzyln dnyasnda Os-manb imparatorluu, deien gelien toplumlarla kavga etmek, direnmek zorunda olan bir toplumdur ve bunun iin messeselerini slah etmek zorundadr. Bu ok nemlidir ve bunu anlam, adn da koymutur. "Islahat" kelimesi 18. yzyla ait bir kelimedir. Bu slahat durgunluk iinde bir deime gibi gryor ama, deildir. nklap lafn tabii kullanmyor. yle bir ey yok zaten ortada, ihtilal Osmanl iin zaten kelime anlamyla karklk ve fitne demek. Ama slahat laf hakikaten dzgn bir dzenleme ve deimedir. Mousnier, Fransz Akademisi adna yapt bir konumada "Avrupa devaml deien bir ktadr. Bilincimiz-deki ilerleme, bilgimizdeki ilerlemeyle deiir" diyor. Chardine "Avrupa devaml deiir, hareketlilik iindedir, Btn Asya ise atalet iindedir" diyor. ii adi bu atalet kapsamna ksmen Trkiye'yi sokar gibidirler. Trkler ise bu byk ataleti kendileri farketmiler. Kalkp da 19. yzyln, 20. yzyln Trkiye'si gibi "Biz geriyiz. lerleyelim., durgunluu kralm" falan demiyor. Adam "Biz bu ordularn karsnda niye yenildik?" diye soruyor. Osmanl cemiyeti aslnda Avrupa'y ta bandan beri takip eden bir cemiyet nk onanla harp ediyorsun, tekniine uymak zorundasn. Fakat bundan sonra baz eylerin daha gelimesi gerektiini anlyor. Mesela askeri tekniklerine el atyor. Asker teknikler deiik bir eitim gerektirdii iin eitime de el atyor. Ve o dnyayla ilikileri sonucunda yaamnda, zevklerinde deiiklik ortaya kyor. Mimaride biz dorudan Avrupa'y m taklit ettik, yoksa yan bamzdaki iran' m? nk bahe mimarisinde birtakm Farsa tabirler kullanyorsunuz. Resimde mesela Levni km, bir perspektif, bir hareketlilik girmi ama bunlar

dorudan Avrupa dan m almz, yoksa yan bamzdaki ranllardan m? Bunlar tespit etmek durumundayz. Ama mhim olan bir ey bu cemiyette bir deime var. Osmanl Barok'u diyor mesela birtakm sanat tarihilerimiz. Ben de bu tabiri kullandm. Evet bu Barok'ta Avrupa'nn etkileri var Ama bu, Barok'un aynen yansmas mdr? nk o Barok'ta baka bir eye nem vermek var, bir gsteri mefhumu var, devleti toplumun karsnda sahnelemek var. Btn mimaride ve sslemede bu hakim oldu 18. yzylda. Bizde bu felsefe arlkl rn? 18 19 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Mimarinin felsefesini, dncesini verecek metinler yok elimizde. Ama ne var? 18. yzyln insan mimariyle ilgileniyor, ite Hadikat'l-Cevmi, Ayvansaray'nin eseri. Daha birtakm tezkireler eskiden beri devam ediyor. 18. yzyln insan hattatlardan bahsediyor. Mesela adamlarn eceresini tutuyor, biyografilerini yaynlyor. Demek ki gzellie, ekle, yaratya ynelik bir ilgileri var. Bireyler yakalamak istiyorlar. Ben unu ok nemli gryorum. Bireyler yakalamak gibi beynelmilel trafiin ticaretin gelitii bir ortamda Venedikli Mura-no di senin zevkine ynelik cam eya retiyor. Sen onlarn zevkine ynelik hal dokuyup satyorsun. Oradan sana gre birtakm mobilya geliyor ama, o mobilyayla senin de zevkin deimeye balyor. Ve bir alveri balyor dnyada. 18. yzyla -ok dikkat edinizklasik diplomasi ve anlama tekniklerini gelitirmi beynelmilel sistemin yesi olarak giriyorsunuz. Westfalia sistemi, Grotiusu hukuk anlay... Ve asrn sonunda sen artk beynelmilel anlamalarla i hayatn bile tahdit ediyorsun. 18. yzylda Ankara'da, stanbul'da, imparatorluun eitli yerlerinde konsolosluklar var. istanbul'da sefaretler var. Bunlarn diplomatik muafiyetleri artk senin eski anlayna gre tek tarafl olarak verilen bir ey deil, beynelmilel sistemle, Westfalia'yla Karlofa'da ve Pasa-rofa'da tespit edilen diplomatik kurallara gre; ve bu asrda Kk Kaynarca gibi antlamalarla bir yere doru gidiyorsunuz. Burada mesela Rusya, Histiyanlarm hmisi, protektr oluyor. Sen de, Rusya'daki mslmanlarn hamisi oluyorsun, Halife sfatyla. Byle insanlarn ruhan lideri olan bir halife anlay yok daha nce. Onu muhtemelen yanl anladlar, biz de tasdik ettik. imize geldi. Bundan sonra beynelmilel, Islam bir kurum var, Hilafet diye. Hkmdar olmadn kitleleri, lkeleri ruhan, din lider gibi etkileme durumu ortaya kyor. Bu asrda asl nemlisi teknik gelime balyor ve sen o teknii alyorsun; bu ok nemli. Dolaysyla bizim 18. asrmz Trkiye'nin deimeye balad bir dnemdir. Bunu nerede gryorsunuz? Fabrikada, sanayi te20 BR KABUK DETRME DONEM sislerinde. Yani insanlar Halic'in kysndaki Sultan saraylarna kmaya balyorlar Lengerhane kurmak iin, II. Mahmut'un yapt gibi tersane, feshane kurmak iin. Tersaneyi geniletmek iin Kthane kuruyorlar en gzel yere. Suyu kirletmeye oradan balyorlar. Dnyann deitiini ve ona ayak uydurmak gerektiini farkediyorlar. Sonra yeni mekteple beraber yeni bilgiler renmeye balyorlar ve daimi ordularn gerekesine uyuyorsun. Daimi orduyu biz 18. asrda tanmadk. Daimi ordu bizde daha evvelden vard ama onun tekniin' kavryorc-tmuz ve artk askeri dzeni nasl deitirmek gerektii tartmalar balyor. Asl nemlisi, 18. yzylda bunu ksmen de baarm oluyoruz. Bakn Avusturya ve Rusya hep mttefik olarak karmzda. Bunlar modernlemi ordular. Bunlarla bir savaa giriyorsunuz, yenildiiniz yer oluyor, kazandnz yer oluyor. Bizimkiler Belgrad' kaybediyorlar, tekrar alyorlar. Rusya ve Avusturya 18. asrdaki asker ve komutanlarna bir daha sahip olamamtr. Bu iki devletin ordularyla mcadele etmek durumundayz ve bazen de yer yer onlar pskrtyoruz... Ne olursa olsun toprak kaybediyoruz 18. yzylda fakat bnyemiz deiiyor. Ve bu bnye deimesinde emin olduumuz dnyay tanmlamak var. 18. yzyln Osmanls 16. ve 17. yz-yllardaki mtevaz yaayan Osmanl deil artk. O yzdendir ki konaklarda biz Osmanl sanatm bu dnemde yenilenmi gibi gryoruz ama onu

yaamak iin kabuk deitirmesinin, ekil deitirme aramalarnn farknda deiliz. Bu, 19. yzylda da devam ediyor. Buna "gerileme" deniliyor ve son derece kt bir yorum. Cumhuriyet historiografyas, tarih yazcl buna "gerileme" diyor. Ne kadar byk bir tutarszlk var burada! Gerileme devrini corafya, toprak kayb iin syl-yorsan tamam. Fakat ayn zamanda "batllamay, modernlemeyi, birtakm messeseleri ok ven bil historiografik tarih yazacam" diyorsun, o zaman buna nasl gerileme dersin? Eskisine gre ok daha rahat bakyor hayata insanlar. Batllayorsun, 21 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Batdan mektebini, kitaplarn alyorsun, tercme ediyorsun, bir mddet sonra belli mekteplerde bu kitaplarn okunmas iin Franszca eitime ge.eceksin. kincisi, hakikaten ne geriliyor? Bir sr yerlerde merkezi ynetim dnda birtakm lokal ynetimler km. Mesela Bosnallar kendi iini kendileri hallediyor, ehirler idare ediyor, sandklar kuruyorlar. Rumeli'de yetimhaneler ayorlar. Dolaysyla halk kendini idare ediyor ve dnemi iinde taradaki yaplamada, inaatta da gzle grlen gelimeler var. Dolaysyla gerileme diye bir ey yoktur. Trk toplumu kabuk deitiriyor. Elbette imparatorluun snrlarnda zlme var. Mukadder olan ey orada balam. En kts de asrn sonunda Krm' kaybediyoruz Gerileme terimi, daha ziyade yapnn rdn ve onun yerine yeni bireyin geeceini ifade etmek iin kullanlmtr. Tabii ilelebed hadiseye byle bakmann bir faydas yoktur. nk bir cemiyet lp lp dirilmez. Sreklilik vardr. Peki Cevdet Paa'da da "gerileme sylemi"nin ip ular yok mu? Efendim Cevdet Paa tam 18. asr yazyor zaten. Kk Kay-narca'dan Yenieri Oca'nm kaldrlmasna kadar geliyor. Grld gibi asl yklma adr bu. nk temel kurum ona gre -ki, dorudur- yenieriliktir, yenierilik kaldrd zaman, ok gzel mukayese eder, "Rusya'da da Sterlitzler kaldrld" der "ama, orada Sterlitzler -tfekiler anlamnda- bir ykt, bir urdu, kesildi devam etti. Bizde ise bu bir Seretan illetiydi kalbimizde." Seretan biliyorsunuz Akrep, onu kestiin an btn g sarslyor. nk yenierilik asayi demek, maliye demek, ordunun btn dallar demek, eitim demek .. Yenieriye bal idar mekanizmalar var. Kadlk bile etkilenmi, ehir ynetimi... Devlet-i Aliyye yenierilik kaldrldktan sonra bir sr slahata girimek zorunda kald. Hereyin altnn stne geldiini ifade ediyorlar. Fakat buna biz yklma diye bakmyoruz. Cevdet Paa ok salam bir hukuku ve idare hukukusu; o 22 BR KABUK DETRME DNEM mekanizmaya iyi anlar. Biz maalesef Cevdet Paa'y yeterince okuyup anlamyoruz Tabii arivlerde, kaytlarda byk problemler var fakat unu sylemek gerekir ki 18. asr u sralarda mthi bir ilm kaynak olacak ve devletin tarihine bak meselesi de ok deiecektir. Sonra mukayeseli aratrmalar yapmamz lazm. 18, asrda temel olarak kim deimi? Rusya deimi, ran deimi. Bunlar bilmemiz lzm. 18. asrda Kaarlar bilmemiz lazm. Safev hakimiyeti de bitiyor -ki bilmiyoruz- ve Romanovlar Rusya'sn iyi okumamz, iyi tetkik edip mukayeseye gitmemiz lazm. Trkiye beynelmilel tarih aratrmalar yapmyor. Mesela Boazii niversitesinde sessiz sedasz alan bir arkadamz var. Seluk Esenbel, beynelmilel Japon tarihilii standartlarna sahip olduu anlalyor. Biz onu bile okumuyoruz ama okuduumuz zaman ok enteresan yaklamlar olduunu gryoruz. Mesela Japonya'nn Ab'den Pemy geldi diye deimeye balamadn gsteriyor, yani ok eskiden Batyla alakalarn kesti denildii devirde bile Japonya'nn ciddi mtercimleri var. Dolaysyla Japonya'nn hereyden haberi var. Mesela Japonya, Rusya'dan evvel anatomiyi biliyor. Rusya ise anatomiyi renmeye Byk Pet-ro'yla balam, Japonya 1894'te Kanun- Medeni'yi Almanya'dan alyor. Bu ok nemli. Ciddi, yorumcu bir kafaya sahipler. Bir tek arkadamzn bile bize Japonya'y tantmas ufkumuzda ne kadar byk deiiklik yapyor. Yani yerli uzmana ihtiya var. Yerli Rusologlara ihtiyacmz var, yerli Petrologlara...

Karlofa, daha sonra Pasarofa antlamalar ve bunlarn arasnda geen byk savalar; Pasarofa'dan sonra bir sulh ve skn dnemi denilen Lale Devri karmza kyor. Bu devri -geri byle bir devir var m, yok mu tartmas yaplabilir, dediiniz gibi 20. yzyl banda icat edilmi bir dnemle-mcmercek altna alrsak zellikle ne tr deiimler bu dnemde balad? ktisadi ve sosyal hayatta, sanatta . 23 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Bir kere daha evvel balayan bir gelime vard. Hep kul sistemi, devirme diyorlar ya, o oktan bitmitir. Yani vezirlerimiz de, askerlerimiz de Trk artk. kincisi tabii ok nemli bir ey, ehirler byyor. G var. Hep "stanbul'a g var" deriz. Hi kimse skenderiye'nin ne durumda olduunu gz nne getirmez; hi kimse Selanik'in nasl ekillendiini gz nne almaz; hi kimse bilmez ki Aydn vilayetinin merkezi Aydn'dr, izmir diye bir ehir ok da nemli deildir, ama 18. asrda artk bir izmir vardr. Bunu gvurlar yazyor o zaman, konsolosu, gezgini, tccar... Bizim tarihimizin gndeminde bugn bile yok. 18. yzyln izmir'i nedir? izmir diye, Trabzon diye ehirler kyor ortaya. Mazide bir Trabzon var ama, 18. asrda fonksiyonlar deien, beynelmilel ticarete alan bir Trabzon var. Halep mesela, 18. asrda bnye deitirmi. Dpedz Toskanal tccarlar var Avusturya tebasmdan. Bu, yapy deitirecek bir sr unsur ortaya kyor, sonra tara kendince bir dnya olmaya balam. Mesela Bulgaristan'n kalknmasnda hayat nemi olan bir Pazvantolu var. Biz onu ekya diye okuyoruz. Bosna'da, Makedonya'da tccar Cumhuriyeti gibi bir Voskopoj geliiyor. Neredeyse, Bosna'nn ehirleri kendini kalkmdryor. rn toplayp zenginleen insanlar ve Avusturya ticaretiyle zenginleen blgeler var. Bulgaristan Aba esnaf mesela. Aba sevk ede ede esnaflktan kyorlar nerdeyse. (Tabii Bulgar tarihi arkadalarn dedii gibi de burjuvazinin douu, demek deil bu.) Mesela Fenerli zmresinde deime balam. Fenerli Rum beyleri devletin memuru iken armatr beyler olmaya balamlar. Karadeniz nakliyat ellerinde. Bir baka ok ilgin bir ey: Fukara Yunanistan'n Peleponez ktasndan birdenbire Hidra armatrleri km. Hidra, daha evvel ekya, alenen mafya adayd. Yeni Yunanistan'n habercisi olan yerlerden biri. Fikir hayat deiiyor Balkanlarn. Belki abartld kadar mhim deil ama renk deiiyor. Aynaroz'da kendi halinde tebih eken birtakm papazlar manastrlarn iinde baka eyler yapmaya balyor. Bulgar keilerin gittii Aynaroz'da 24 BR KABUK DETRME DNEM bir kei Bulgar Tarihi yazyor Bulgarlara. Bulgar milliyetiliinin nclerinden Peder Paissij Itilanderski hitap ediyor "Ey Bulgar! Dilini bil, tarihini bil, sen byksn..." diye. 18. yzyln sonu, 19. yzyln banda Halep'ten, Antep'ten filologlar kmaya balyor. Dahas, Bursa beynelmilel, kozmopolit bir ehirdi... Bursa o dnemde bir sanayi ehrine doru gidiyordu, diyebilir miyiz? Sanayi ehrinin "nvesinin nvesi" olacak ama bunu lmek lazm. Bir kltrn merkezi olacak. "Bursal" diye bir tip kyor ortaya. Yaam biimiyle, yemesiyle, imesiyle... Bunu bilmiyor, ancak hissediyoruz. Bu tuhaf bir eydir bizim gibi lkelerde, sponta-ne olarak kendiliinden yaanan ve hissedilen eyler hibir ekilde kitaba girmez, vitrine kmaz ve bilinci etkilemez. Mesela zengin bir Trk mutfa vardr. Herkes kendi evinde yer. Bu yemekler restorana kmaz. Restorana kt zaman o mutfan onda birini grrsn ancak. Yani bilirsin Bursa'mn ne olduunu, nasl yaadm, medeniyetin ho ve ince taraflarn ama bu kitaba kaleme dklmez. Urfa'daki adam onu bilmez. Bilse zaten baka trl dnr memleketin kltr tarihini ve oluumunu. Keza Urfa deyince herhalde bir sr insan fakir, yobaz bir Mezopotamya ehri zannediyor. Halbuki Urfa nemli bir yerdir. Bir "kltr mahrecidir". Ur-fa'ya i yapmaya giden bilir ama kitaba dklmedike, monografiyle ve bu monografi literal bir slup ve edeb tarzda kaleme alnmaynca bu memleketin kltr tarihini tanyamazsnz.

Biz mesela Selank'i tanmayz. Oysa Selanik ok nemli bir ehirdir. Selanik'i Sabatayist halkyla, Yahudisiyle, bugnk Trkiye toplumu hl muhafaza ediyor. Ama bu memlekette Selanik zerine ciddi bir kitap yoktur. Bunu Fransz, ingiliz yazar; bizde Cahit Uuk'un mparatorluk Yklyorken adl hatrat roman Selanik zerine en iyi bilgiyi veren eser. Demek ki bizim 18. yzyln ne olduunu anladmz sylenemez. 18. yzyl anlamayan bir Trk mnevverinin 19. yzyl 25 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK deerlendirmesi ve bugn deien Trkiye'nin ihtiyalarn, kltr buhranlarn, rk ve ayn zamanda da salam taraflarn anlayp deerlendirmesi mmkn deildir. 1718'de balayan ve Damat ibrahim Paa'nm merkezinde olduu bir dnemden sz ediyoruz Lale Devri deyince. Bu dnem III. Ahmed dnemi ama, ilgintir, III. Ahmed'den ok Damat brahim Paann rengini drd grlyor dneme. Hakemlik grevi dt iin Tlay Artan'm bu konuda yazlm bir makalesini ok dikkatle okudum, ibrahim Paa'nm dynasty (hanedan) kurma abalar zerineydi. Bu, Osmanl tarihinde olmayan bir ey. Daha dorusu vard, yok edildi. Bunu deitirmek isteyenler oldu. Uzun sre sadrazamlk yapan Sokullu Mehmet Paa kendi kardelerini birtakm valiliklere, beylerbeyliklerine getirdi, hatta bir tanesini Srp Patrii yapt. Bunlarn hibiri yrmedi. 17. asrn ortalarndaki Kprller slalesini en uzun yaam hanedan sayabiliriz. Kprller de Viyana'ya tamamen bitmitir. Damat brahim Paa tekrar bir nepotizm, akraba ba, dynasty kurma abasndadr ama yrmedi o da tabii. Bu ilgin bir tespittir Bundan sonra da Devlet-i Aliyye'de bu tr bir nepotist an kurulduuna dair bir emare yoktur. Zayf kalmtr bu tr bir snflama abas. Bizim 1940-50'ler kuandaki eski tfek solcularn solculuunun fantezi olmadna inanyorum. ounun solculuunun temelinde u yatar: Bu kiiler gerek anlamda iyi bir eitim grm ama zamanla fakirlemi ailelerdir. O fakirliin verdii bir isyan da yatyor iin iinde. Direni vardr. Yeni doan brokrasinin saltanatna kar bir tepkidir ve maddi temeli vardr. Demek ki Trkiye'de dynastyler, nesilden fazlasn gtremyor. Demek ki bu ekilde snflama abas bitmitir ama vard... Buna karlk 18. yzylda, tarada ayan, eraf takmnda bir oturma vardr. Bunu da fazla bytmeyelim nk hukuk temeli olan bir ey deildir ve ok az kalmtr. apanoullar dyo26 BR KABUK DETRME DNEM ruz, herkes apanolu. Yz kii douyor o aileden, Suud ailesi gibi ou fakir, bin zengin. ok az byle aile var. Suriye'de Kara-osmanoullar gibi... Ama hukuken kurulmu snflar deil bunlar, o yzden fazla devam anslar yok. Bunun zerinde srarla durmak lzm. Osmanl imparatorluu aristokrasisi olmayan bir imparatorluktur ve galiba yle de gitmitir. 18. ve 19. yzyllarda bunu yaratma abalar var, muvaffak olduu sylenemez. Bir tek ulemada var byle bir devamllk ksmen ama onlar da bir mddet sonra kaybolup gidiyor. Ben Tlay Artan'n szn ettiiniz makalesini okudum, Damat brahim Paa'nm giritii aba gerekten de son derece ilgin. Sadece nepotizm anlamnda d il, Tekfur Saray'nda ini fabrikas ku ma abas ierisine de giriyor mesela Damat brahim Paa inicilii tekrar canlandrmak istiyor. 18. yzyl odur. Mesela Avusturya bu tip manifaktr gelitiriyor. Kendinde usta olmasa bile Hollanda'dan, surdan burdan getiriyor, porselen fabrikas kuruyor. Bizde de buna mmasil eyler var. Mesela eker yok Trkiye'de. 18. yzyl sanayisinin en nemli iki unsuru, eker ve baruttur. Bizde barut var ama eker yok. Sonra orduyu giydirmek iin kuma... bizde var. Kt tabii ok nemli... Brokrasi byyor, bu yzden kthane kuruyorsun. Kthanenin kurulmas matbaann geliinden nceye mi rastlyor? Tesise, matbaaya hitap ediyor kt bizde. Matbaay kurduk ama brokrasi de byyor; bunu unutmamak gerekir. Matbaa 18. yzylda bizde biraz fiyaskodur. Kuruldu, pek iyi devam edemedi... "Kapatld" diyorlar. Kapatlmas da pek ses karmyor. Millet yazmayla idare ediyor. Ama 19. yzylda ihtiya var. Ondan

sonra patlama oluyor. Olan patlama da o kadar bytlecek bir ey deil; imparatorluun bize devrettii miras, 30-40 bin kalem kitaptr. 27 I TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Avrup?.'da bir manifaktr olurken kesinlikle ziraat ve hayvanclk slah edilir. Kars' Rusya igal etmi, hayvanclkta mthi bir gelime olmu; yeni cinsler vs... Trkiye'de 18. yzylda ziraat yok. Avrupa'nn en nemli zellii, patates tarmnn bu asrda yaylmasdr. Bizde yok. 19. asrn sonu, 20. asrn banda bile mahalli gazeteler patatesi methediyor. Bizde zira inklabn balamas iin tarih vermek gerekirse, -ki Engin Deniz Akarl buna deinmitir doktora tezinde ama maalesef teferruatl olarak deil- 19. yzyln son eyrei, yani Abdlhamit Han devridir. Bilhassa Anadolu, biliyorsunuz kaybolan Rumeli ve Krm'n gmenlerini ald. Demiryolu hattyla birlikte o boya yerletirildi ve ziraat inkiaf etmeye balad. Teknikler de o zaman ilerledi. Ziraat eitimi de o zaman gelimeye balad. Ksacas o zamana kadar bu alanda bir ciddiyet yok. 18. yzyln insan ehir nedir bilir, fizik, estetik nedir bilir. Hayat yaamaya balar. ehrin fonksiyonlar deiir. Daha evvel bir mesire yerinin, bir seyran yerinin bu kadar nem kazandna dair deliller, emareler ok azdr. 18. yzyln insan yeni bir resim anlayna girer. Levn'nin tarz Behzat'la Aamerik minya-trleriyle yarmaz, hatta belki 16. asr minyatrleri deer olarak daha da stnde olabilir ama artk baka trl bir bak vardr dnyaya. Nuruosmaniye'yi, Sleymaniye kadar beenmeyebilirsiniz ama Nuruosmaniye bir deiimdir, baka trl arayn ifadesidir. 18. yzyln insan sayfiyeye kyor. Boaz'm kenarna, yallara... Boaz' kefediyor. 18. yzyln tara mimarisi de deiiyor. Mesela Birgi diye bir ehir var, ok gzel... Bu bir adem-i merkezileme eiliminin uzantsdr diyebilir miyiz? Tabii idarenin problemleri var. Bosna hakknda Halil inalck hocamzn genlik zamanlarnda yazd ksa fakat ok zekice bir makale vardr. Orda gryor ne olacan. II. Viyana Muhasaras yllarnda Saraybosna sicillerine gre yazmtr bunu. Yakalam deiimi. Mntka kendini savunma konusunda artk merkeze gvene28 BR KABUK DETRME DNEM mez nk merkez tldr, hantaldr. Savunmas iin rgtleniyor ve kendi mahalli nderlerini karyor. ok ilgin bir gzlem bu. am valilerinin Hac yolunun gvenlii iinde sorumluluk almalar da byle bir gelimenin sonucu mudur? Emir'1-Hac am Beylerbeyi'nin 18. yzylda bu grevi ne kadar artt, tam bilemiyorum. Dozunu bilemediim bir konuda mukayeseye gitmek istemem ama gerekten am valisi, -ki beylerbeyi Emir'l Hac'dr ve bugnk Suudi Arabistan Hac leri Bakanndan daha yetkili, daha becerikli olduu grlyor- baya i becermi. Btn o havalinin gvenlii, yollarn, suyun temini... Bazen de su gtryor. Mesela Sreyya Faruki Hanmn Haclar ve Sultanlar* kitabnda grrsn, bir duvar ekmek iin bazen bir iskelenin yllk geliri gidiyor. nk oralarda usta yok, malzeme yok, hepsini temin edeceksin, mthi bir brokratik mekanizma. Mobilizasyon ve maniplasyon. Fevkalade yetkili ve ok rgtl bir ekibin grev banda olduu belli. O vakflar, o paralan, o gereken usta ve malzemeyi temin etmek... Bu iten bir para da kazanlyor muydu? Hayr efendim. Hacdan para kazanlmaz. Hacca para gider. Orada mthi bir reprezantasyon var, yani gsteri ve temizlik... Bugnk devletlerin gsteri ve temizlik masraf gibidir. Bugn biz de yapyoruz, Amerika da yapyor, Rusya yklana kadar ok yapyordu. Biraz dirilsin, gene balar. Bu da yle bir eydir. Oraya ok para gider, ok enerji. Padiah slam'n halifesi ve lideridir. Bunun kabul ettirilmesidir ama. Lle merak Osmanl'da nasl ortaya kmtr? Lle merak Lle Devri'yle balamam. Bu memlekette hep iek sevilir ve yetitirilir. iek insanlar sevsin diye var olan bir Suraiya Faroqhi, Haclar ve Sultanlar: Osmanl Dneminde Hac (1517-1638), eviren: Gl aal Gven, stanbul 1995.

29 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK bitki deil mi? Fakat i o derece bir ince zanaat, bir teknik bilgi haline dnm ki baz nadide cinsler hakikaten ok byk paralara satlyor. Ama "satld" diye yazmyor da tarihi "satlyordu" diye yazyor. Bakn bu da bir sapklk. fadede teknik bir yanltr. Bir kere birisi bir soan cinsi gelitirmi, yetitirmi, Sadrazam ona mkafat olsun diye diyelim ki bin ksur altn vermi. Hep bin akma satlmyor ki; retilen soann fiyat der daha sonra ister istemez. Boyuna bu paralarn verildii yok. 18. yzyl zaten israf asr btn dnyada ve o israfla devletler kalk-nyor. Mesela Colbert 14. Louis'ye ne der; "Yeni Zaman"da (17. yzyl): "Majesteleri -Rosselini ok gzel bir film yapt, tpk tarih ncesi gibi- manifaktr gelitirmek lazm" diyor ve "Ordunun ihtiyac iin baka trl manifaktr." Bu bildiimiz kurdela; kral yapt diye btn vcutlar, elbiseler kurdelayla donatlyor. Bu gibi gsterii tketim ok paray eker nk kitleye satp da srmden, retimden kazanacak halin yok. n planda paray elinde tutan baz zmrelerin tketimine ve zevkine ynelik. Paray vuracaksn; bunun da birtakm mekanizmalar var. Bu btn dnyada byledir. Binaenaleyh bu Trkiye'de de bir israf ama Trkiye'deki yeni konak, yeni yal ancak bir eydir zaten, nk ondan evvel hi de yle i ac bir yaayn olmad, ok mtevazi olduu anlalyor. Kanuni dneminde bile son derece mtevaziydi hayatmz. Evet. Biraz israf oldu diye Sadrazam brahim Paa hakknda dedikodu yaplyor. Problem urada: Bu 'yapt' laf, yani bir defaya mahsus olan olay 'yaplyordu' oluyor. Geni zamana yaylyor. Mesela vakanvis diyor ki "Kuklac Mustafa vard Birtakm ab-emret olanlarm kadn klna sokup milletin haremine, kklere soktu, kadm engi oldu. Sonunda rezalet anlalnca skandal kt, boanmalar artt". Bu 'oldu' denilen eye 'oluyordu' dersen devrin, cemiyetin ahlk anlay, yaam t^rz iin yanl bilgi edinirsin. Bu, bir kere olmu, ka kiiyi kapsad belli deil. Zannetmiyorum ki o zamanki Osmanl toplumunun mevcut taassub ve 30 BR KABUK DETRME DONEM ahlkszlk anlaynda bir deime olsun uzun boylu. Deimenin ls vardr, onlar bilmek lzm. Yazm, slup ok nemli. Matbaa meselesiyle ilgili Siyaset Meydan'nda ok nemli bir noktaya temas etmitiniz. Onu biraz asak... Matbaann gelmesi iin bir sebep yok, gelmemesi iin de bir sebep yok. Cam alyorsun Venedik'ten, Acemistan'dan kendi maln beenmeyip hal getiriyorsun, kitab da getirirsin ihtiya duyarsan. Venedikliler basar, getirir. Viyana'da var Mekitarist matbaas, Venedik'te var. Bunlar Anadolu Trkesi, Arapa, Farsa bilen Ermeniler. Dkm hurufat var orada. Arapa hurufat bu memlekette ortaya km deil ki! O zaman da var. Onu da abartyorlar. 18. asrda onun evveliyat var teknik olarak oralarda. Niye gelmiyor? Okumuyoruz nk. Ben syleyeyim, en ok okunan kitap Menahbnme-i Mahmud Paa-y Veli mesela. Elden ele kopya edile edile pek ok nshas var. Bendeki gayet kt, iki tarafa yazlm, orta bir yaz. Bunu okuyorla' mesela. Demek ki millet Naima Tarihi'ni bile ok bilmiyor. Ortada 20 nsha dolasa okuyup dinleyen 200 kii oluyor, o da yetti! Fazlasn da zaten arad yok. Burada matbaa olmaz. Matbaa gelmi ve hakikaten ok fazla bir ey yapamam, durgunlam ve ylece asr tamamlamtr. Ne zaman ki sistematik eitim messeseleri, yeni brokrasi kuruluyor, o zaman i deiiyor. O zaman Karamanl Rum bile ncil istiyor artk. nk Yunan harfleriyle Trkesi baslyor. "Yobazlar istemedi de matbaa gelmedi" deniyor. Evet, belki baz yobazlarn baz laflan vardr ama mekanizmay bu fazla izah etmez. "Efendim hattatlar kar geldi." Hayr hattatlar kar geldii iin de durmaz. nk iki bin kii kitap okuyacak olsa stanbul'da, iki bin tane nsha istenecekse bir eserden hattatlar o ie kolay kolay yetiemezler zaten. Patlar arz-talep mekanizmas. Mesela Mushaf-i eriflerin matbu olmas 19. asrda bile yasakt. radelerde grlyor toplatlmas. Dinlediler mi? Her ev Kur'an istedi de ondan. Vazgeildi yasaktan. 31 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK

Darda m baslyordu mushaflar? Nerede basldn dorusu kefedemedim. Ama 19. asrdan kalma herkesin elinde basl nsha olduuna gre, bende bile olduuna gre belli ki yle bir yasan hkm kalmam. Zannediyor musunuz 15., 16. asrda Avrupa'da patlad matbaa? yle bir gr var: Luther evirmi ncil'i. Sanki ondan nce hi evrilmedi. Okuyan; "Vay be!" demi. Okunmas iin de Gtenberg hazr bekliyor, hi durmadan ncil basyor. Ne alakas var? Matbaann Avrupa'da en geni ekilde kullanlmas Trk antipropaganda brorleri iindir. Kilise kullanmtr ucuza Trk-ler'in aleyhine; onlarn gaddarl, canavarl, katliam zerine brorler kylere kadar datlmtr. Gazete bile matbaa zerinde ok etkili olmamtr. nk ok az datlan bir eydir. Matbaa gelmedi diye az okuma da yoktur. Mesela Schiltberger ve Bertrandon de le Broquiere'nin Trkiye seyahatnameleri matbaadan evveldir ve yeterince elle oaltlarak okunmutur. Bunun binlerce nsha olmad ok aktr ama demek ki ihtiya varsa oaltlyordu. El yazmasyla da halledilir, ihtiya yoksa da matbaa o ihtiyac ok fazla retmez. Esas mesele u: Batl insan yalnz yaamay, yalnz oturmay seven, yalnzlna da k olan biridir. Batl insann musiki meki diyebileceimiz temrini bile kendi duyaca kadardr. Mesela bize byk Arapa uzman Helmut Ritter geldii zaman herkes am. Adam ello'yu kendi duyaca kadar alyor. Avrupallar bu kadar dnyasnn iine kapal insanlardr. Yalnz dua etmek ok nemli bir eydir. Dou toplumunda insan bunu yapamyor. Bu dervilere has bir eydir. O zaman da ifah kltr ne kyor galiba... ifah kltr derin dnmeyi, okumay ve derin temrini etkiliyor. Bundan dolay insanlar biraz ge okurlar bizde. Konumak, dinlemek bugn bile yaygn Trkiye'de. Yazarsn yazarsn okumazlar. Konuman lzmdr. 32 Aslnda hepimiz Tanzimatyz KONUAN: NAK ZKAN Milliyet (Entelektel Bak), 12 Mays 1999 Ondokuzuncu yzyl neden Osmanl Imparatorluu'nun "En Uzun Yzyl"dr? nk o yzylda Trk toplumu en nemli dnemini geiriyordu. Btn yaam biimini, alt teknik altyapy bir ekilde deitirmek, kendini deien dnyaya uyarlamak zorundayd. Ancak bu tarihi, bu deiimi en sancl ekilde geiren sadece biz deildik. ngiltere'yi, Fransa'y dnn. ngiltere'nin Sanayi Devrimi diye adlandrd dnemde, kyler boaltlmt. nsanlar yollarda lyorlard. 19. yzyln Londra's bizim Tanzimatlar korkutmutur. Ahalinin nemli bir ounluu hrszlk ve fuhula geiniyordu. Geen asrn Doulusu -ki bunlarn banda Trkler gelir- bu tip bir deiimi istemiyor, bu dnyaya ok pheyle bakyordu. Osmanl insannn Bat medeniyetine ikna edilmemi olmas, bizim pek bildiimiz bir ey deil... kna olamamt ve ikna olmas iin de artlar yoktu. Tamam, Avrupa medeniyeti buhar kuvveti, donanml ordular, zenginlik demekti... Ama bunun arkasnda da kapitalist deiimin sancla33 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK r, hereyin ykld bir Avrupa vard. Bu, geleneksel toplumlar, onun dinginliini rktyordu. O gnn Doulusu Avrupa'dan ekinen insan, bugnn Doulusu ise intibak eden... Bugn Bat'ya kukulu baklarn ardnda, baz basklar yannda hala ikna olamamak da yatyor mu? Avrupa bize baz eyleri art kouyor, dn de kouyordu aslnda. Bugn byk deiimler geirmekte olan Trkiye'de bu tavr tepki yaratmaya balad. Bu toplum bundan 75 sene evvel byk bir hukuk devrimi yaad. Bugnk Trkiye insan haklar bakmndan, 40 sene ncesinin Trkiyesi deil. Bugnn Tr-kiyesi, Bat camiasndan uzak olmamasna ve Bat'nm temel referanslarn kabul, hatta tatbik etmi olmasna ramen hala dlanmay anlamyor. Bu tepki neye yol aar, bilmek g. Trkiye'nin iine kapanmas, Bat medeniyetini reddetmesi, eriat bir dzene gemesi, bir "Taliban rejimi"ne

dnmesi mmkn deil. Trkiye'nin ulat zenginlik dzeyi, hukuksal altyaps, bunun zerinde kurulan ekonomik ve kltrel yap gznne alndnda, geriye gtrlmesi mmkn deil. Ama dlanmann getirecei tepkiyi grmek lazm. Tepkinin sonular ne olabilir? Sanyorum daha milliyeti yaklamlar insanlara hakim olacak. Trkiye buna itiliyor. Tepkinin ille slamc olmas da gerekmiyor. Uluslararas slamc evrelerde de Trkiye haksz, sulu grlyor; solcu evrelerde de. Avrupa'da zaten hep hakszsnz. 65 milyonluk bir toplumun byle bir evreye hayrhah yaklamas mmkn deil. O zaman insanlar, "Gerekeni kendimiz, kendimiz iin yaparz" gibi bir slogana sanlabilirler. islamc ya da milliyeti tepkinin dnda bir baka tepki olamaz m? 34 ASLINDA HEPMZ TANZMATIYIZ slamc demiyorum, bu tamamen milliyeti bir tepki olacak, slamclar'da bulunduu durumu muhakeme etme gibi ciddi bir sre szkonusu deil. Hazr kalplar almyor. O anlamda milliyeti de deiller. Bugne kadar milliyetilik ok dar evrelere, bir partiye has bir eydi. imdi milliyeti dalga yaylacak. Karnzda sacsyla solcusuyla, iisiyle ivereniyle kalabalklarn bir milliyeti slp ve syleme sahip olduu bir Trkiye grebilirsiniz. Bu hayrl bir ey mi? Hayrl olup olmad baka bir ey. Ama geliim budur. Tek yaplabilecek ey, giderek entegre olduunuz Anglo-Amerikan dnyay yeni batan gzden geirmenizdir. Ama maalesef Trk entellektel hayatnn en zayf yn budur. Bat medeniyeti hakkndaki bilgilerimiz ok naiftir. Bizim Bat medeniyetini Evliya elebi'den daha zekice ve daha bilgiyle tandmz sanmyorum. Ben Gmrk Birlii'ne girdiimiz gnlere kadar i evrelerinin Bat'y en gereki ekilde tandn zannediyordum. Olaylar gsterdi ki, bunlarn da bir ey bildii yok... adamlar da slogan peinde koan militan talebelerden farkl deil. Bilmeden karar alyor, lkeyi bilmeden kararlara zorluyorlar. Netice karsnda da herkesten nce kendileri aryor, itiraz ediyorlar. Politikaclarn da Bat'ya ok naif yaklamlar var. Bu yaklam, RP-FP'den sosyal demokrat evrelere kadar uzanyor. Yzyllar sren bir alveriten sonra Bat'y hala tammay-mz garip deil mi? Evet. Bu ar pragmatizmden, kurnazlktan gelir. Bu da bir tarzdr. Ama insan ok uzaa gtrmez. Trkiye, geen asra gre ok daha ileride. te bunun iindir ki, byle bir toplumda bu tip bir pragmatizmle bir yere gidemezsiniz. Trklerin bulunduklar evreyi ok iyi gzden geirmeleri, karar almalar ve ona gre politika izlemeleri gerekiyor. Buna baland... 35 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK "Tanzimat hl yaayan bir tarihtir" sznz, 21. yzyla geerken 19. ve 20. yzyln btn problemlerini yayoruz anlamna m geliyor? Tanzimat dnemi insanlar ok byk eyler baarmtr. Deien dnyada hem Trkiye'nin, hem de islam aleminin ayakta kalmasn salamlar, o bilinci de vermilerdir. Tanzimat demek, literatrde izildii gibi, "tembel, yiyici, idare- maslahat" adam deildir. Biz bu insanlarn torunlaryz ve bizde onlarn dinamizmi, heyecan var. Tabii ki, onlardaki yanllklar, partizanlklar, adam kayrmalar, hamlklar da var. Hepimiz Tanzimatyz aslnda... Genel kannn aksine bizde deiim d dayatmann deil, i dinamiin sonucu deil mi? Dardan dayatmayla bir toplum deiir mi? Dars m bana insan haklarm retecek? Bunu bu toplum kendi biliyor. Bu toplum sanayicidir, bu toplum para kazanmak ister... Bu toplumun baz insanlar gidip Sibirya'y etd etmeye balamsa bunu AB mi bize nerdi? imizde bazen kt kaynamalar, gerilimler olabilir. Bu tip gelimelerde, dardan nce kendi yapmza bakalm. Deiim hareketleri hep padiahlara kar, zellikle de II. Ab-dlhamid'e kar aydnlar tarafndan yapld gibi bir bilincimiz var... ilerici olmak iin mutlaka Jn Trk, parlamentocu, garp medeniyetisi, liberal mi olunmal?!.. Yoo,

slamc kesimde de bir sr deiimden bahseden var... Mehmet Akif, bir noktadan sonra Cumhuriyet rejimine tepki duydu, gitti bu memleketten. Ama unutmayn ki, ayn adam Jn Trk hareketinin, II. Abdl-hamid'i indiren grubun iinde yer alyordu. II. Abdlhamid'e kar neden zel bir tepki var? II. Abdlhamid'in ok merkeziyeti ve otoriter bir hkmdar olduu ok ak. Enteresan bir ekilde Trkiye'nin ve dnyann yeni artlarn da grebilen biridir o. II. Abdlhamid dnemi, 36 ASLINDA HEPMZ TANZMATIYIZ okullarn ald, genel eitimin yayld, mhendislik, tbbiye gibi bilimlerin ok gelitirildii, modernlemeye ynelik altyap-ya^ ulatrmaya nem verildii, Dileri Bakanl'nn ok daha iyi tekilatland bir dnemdir. Abdlhamid'in kendine gre bir hkmet anlay var. Bu kadar okul alm, o okullardan kan insanlar o rejimi deitirmi. Model olarak izilen "yiyici, cahil, ark despotu" modeliyle kimse tarih yapamaz. Byle bir tasvir iptidaidir. Ama "zamannn evliyas" gibi sunulmas da tasvip edilemez. 700. kurulu yldnmnde Osmanl tarihilii ne durumda? Osmanl tarihini yazmak iin temel eksikliklerimiz var. Bir "Kim kimdir?"imiz yok. Paleografya ve diplomatik ilmiyle vesikalar doru deerlendiren manueller tamamen ecnebilerin elinde. Son zamanlarda Prof. Mbahat Ktkolu'nun eseri yzmz aartan bir istisnadr. Gnlmz aan eyler iktisad tarih alannda oldu. Osmanl mparatorluu'nda muhtelif milletlerin ve dinlerin yeri vard. Btn bu dnyay bilmek lazm. Araplar Osmanl Ara-bistan'm yazamyorlar. Balkan lkelerinde Ottomanist (Osmanl uzman) yok. Biz ana miras olarak, birtakm eyleri onlarn istifadesine sunmalyz. Burs vermemiz, desteklememiz lazm. Osmanl tarih sentezini artk Osmanllar yapacak. Byk rol, Trk tarihiliine dyor. Btn Osmanl milletlerinin kabuundan kmas, birbirlerini tanyp bir kltr birlii kurmalar, Avrupallar gibi bizim de ortak almamz lazm. 37 Osmanl mirasn reddetmenin temelinde tarih bilmezlik yatyor KONUAN: CEVHER LHAN Kpr, say: 65 (K 1999), s. 31-35. Bir yaznzda "Biz redd-i miras hakkna sahip deiliz" diyorsunuz. Bununla neyi kasdettiinizi biraz aar msnz? Byle bir mesele normal, akl banda bir cemiyette tartlmaz. Dnyada cumhuriyeti iln edip imparatorluk ykan, krall kaldran tek devlet, tek toplum biz deiliz. Bu kanlmaz bir tarih geliimdir. Bu lkede cumhuriyetten baka bir ey olmas beklenemez. Zaten kimsenin de bekledii yoktur. Fransa ihtillle cumhuriyete gemitir. Rusya'da ihtillle Sosyalist bir cumhuriyete geilmitir. Ortadou devletleri de gemektedir. Cumhuriyet monariyi, hkmdarl reddedecektir ve tenkit edecektir; bu kanlmazdr. Fakat bizde maalesef bir mddet sonra l karlmtr. zellikle de 194O'l yllarda artk i oturuyor dendii zamanda... Bunun arkasnda iki sebep yatyor. Bir tanesi, mthi bir tarih bilmezlik, tarih renmeme ve reddetme tavr var. Bu garip bir mesele. Hep sylyorum, matematik bilmeyen aka matematii reddedemez, gln duruma der. Mzii sevmeyen belki vardr. Bunlar kalkp da "Biz mzii sevmiyoruz, mzik berbat bir eydir" derse ne yaparsnz? Meclisinize sokmazsnz, kovarsnz. Maalesef bu tarih konusunda hi de byle olmuyor. "Tarih lzumsuz, bunlarla uraacana baka eylerle ura, ileriye bak" 39 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK falan gibi gr vardr, ikincisi, bazlarnda Osmanlya kar, "Trklkle ok aynileiyor" diye bir etnik nefret vukua gelmi olabilir. Bunlar anlamak ok g. u bakmdan ok g: nk byle bir metodla, byle bir dnce ile bir yere varamyorsunuz, yaayamyorsunuz. Bu, dnce yntemlerimize fevkalade aykr.

Bu bakmdan normal bir lkede tartlmayacak ey bizde tartlyor. Hibir ekilde Fransa'nn bir solcusu, monari kart; "Biz bu miras reddediyoruz" demez. Derse, Fransa olmaz. Adeta bu fizik kanununa aykr. Fransa kraln sevmeyebilir, aristokratnn getirdii medeniyete kar olabilir, ama onu inkr edemez. Bu kadar aktr. Bunu Sovyet Rusya'da da grmedim. Konutuumuz bir kii, hkmdarlar anlatt, aristokrasinin meydana getirdii kltr ortaya koydu, byk Petro'yu, hatta Katerina'y methetti. Sonunda da onlar ktledi. "Onlar zaaf ve kusurlar olan hkmdarlard" dedi. Yani, "Byle bir miras tanmyorum" demiyor adam. Dolaysyla bu tip bir anlay mmkn deildir. Bu anlay nerede vardr? Ortadou'da vardr. Kral Faruk'u kovalarsnz. Kral Faruk yabanc dil konuur, hanedan Trke konuurdu. Irak'ta ayn ey oldu. insan anlyor ki, kendine gre bir tarih. Byle tarih olmaz. Ne Kraliyetimizin bir gemii var, ne Cumhuriyetimizin bir salaml sz konusu. Tarih im sahas deil ki, istediin yerleri tespit edip, kazk akp itle eviresin. "Ben bu kadarn seviyorum, gerisini yakalm" veyahut "Bana ne?" diyemezsiniz. Bu mmkn deil. Onun iin bu rnekler gzmzn nnde bulunsun. Ona gre dnelim. kincisi, bu redd-i miras d saldrlara kar bir ara kullanlm. "Ermeniler byle tedhi iddiasnda ise Osmanl ile hesapla-sm" denilmi... Orada da szkonusu olmutu ama o sorun deil. Ben meseleyi daha ziyade tarih mtalaa asndan ele alyorum. ok dinli, ok rkl bir ynetim olmas hasebiyle bugnk demokrasilerle mukayese edildiinde, Osmanl ynetim biimini nasl deerlendiriyorsunuz? 40 OSMANLI'YI REDDETMENN TEMELNDE TARH BLMEZLK YATYOR Bugn iin ok dinlilik, ok rkllk meselesi Trkiye'de nasl tezahr ediyor? Buna bakmak lzm. unu her zaman hatrlatyorum: Blue jean ve Coca-Cola kltrnn olduu bir yerde eski dnyadaki gibi ok kltrllk, ok renklilik mevzubahis olamaz. Yani birbirine ok benzeyen insanlarn, bazen belirli kompartmanlarla kendilerini ayrmalarna ahit oluyoruz. Bu bakmdan ben imdiki Trkiye'de de bu i ne kadar yryor, ne kadar yrmyor, onun zerinde durmak durumunda deilim. Ama hakikaten Osmanl toplumu, bir ok dinin, bir ok kltrn bir arada yaad bir toplum. Ve onlarn zerinde bir standart elit zmre, ynetici zmre yaratlm her kompartmanda; br de reaya olarak kendi kompartmannda yaam. Ve o reayann iktisad, hukuk haklarnda da eitlik var. Temelde ayn. Mslman kyl ile Rum veya Ermeni kylnn sknts birbirinden farkl deil. Hele 19. yzyldan sonra neredeyse Sadret hari hemen her makama, nazrlklara, valiliklere, orduya, askerlie kadar ulamtr. Onun iin bunun zerinde durulmas gerekiyor. Tabii bu, imparatorluk kltrdr. Zamanla bunun ulus devlete, asrn modasna uymas da tabidir. Buna gei de bazen o kadar kolay, suhletli olmamtr. ok skntlar ekilmitir. Bu skntlar da aa yukar herkes paylamtr. istiklal Sava ile Birinci Cihan Sava arasnda ok kanl olaylar olmutur Karadeniz'de. 19. yzyln sonunda, 20. yzyln banda Dou Anadolu'da Ermeni ve Krtlerin meskn olduu yerlerde kanl olaylar var. Balkanlar malm. Koskocaman bit devlet, ok da hdisesiz kmyor. Tabi bu kten de herkes payn alyor. Kalkp da falar filna neler yapt meselesi, sadece hikye oluyor. Sonra ok garip eyler balyor. Zira, bu ayr kompartmanlarda sadakat yok. Balkan Sava'nda, ordular istanbul'a ilerlerken -bunu bizzat orada olan yabanc gazeteciler sylyor millet karlamaya hazrlanyor. Bu, grlyor. imdi, sadakatinden emin olmad bir grupla br grup o zaman bir arada yaayam41 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK OSMANLI'YI REDDETMENN TEMELNDE TARH BLMEZLK YATIYOR yor. Yani bu kompartmanlar kendi ilerinde kendileri olarak kalm, ayr bir ey olmamlar. Bu ok nemli bir husus. Mesela bazlar Amerika'y rnek gsteriyorlar. Amerika ile hibir alkas yok bu iin. Amerika, Anglo-sakson gruplarn hkim olduu, kltrel dokuyu meydana getirdii bir memlekettir. tekiler ona, sadakatlerini sunduu lde oraya

intibak ederler. Zaten kendileri de sylyorlar. Yani Amerika'ya baka bir dn getiremezsiniz ki. Mesala ispanyolca konusunda zaruret hasl olmu, onu bile resmen getiremiyor. Oysa dil konusunda zorluklar var. Bizzat New York'ta ngilizce bilmeyen, spanyolca konuan bir kalabalk var. Mesela ABD'nin gney eyaletlerinde birok ispanyolca konuan insan var. Buna ramen getiremiyor. Yani, orada gerek anlamda bir ok kltrllk yok. Byle bir iddia palavradan ibaret. Orada herkes Amerikal. Herkes Coca-Cola, blue jean, ham-burger, Amerikan tipi husus hayat, aile hayat etrafnda ekillenmi. Yani bunlarn hepsi yerli bir tiyatrodur. Dier lke vatandalar artk Amerikanize olmu durumda. Amerika'da Amerika-llk vardr. Dierleri onun salasdr, garnitrdr, asl deildir. Bunu bilmek gerekiyor. Bu, btn dnyada da byle olmaya doru gidiyor. Maalesef baz insanlar bir yandan mozaikten konuurlarken, br yandan da mikromilliyetiliklerinin gittike nefret edilen bir tarz, dnce ve talep olduunun farknda deiller. Yani, dnyada 5 bin eit dilin olmas ve bunun arkasnda da 5 bin etnik talebin olmas, bir takm insanlar rktyor. Bu insanlar devlet katlarnda otururlar. Onun iin bu bir atmann doumu olarak grlyor. Dolaysyla bu konuda bir l tutturmak gerekiyor. 600 sene Osmanly ayakta tutan dinamik nedir? Bunun temelini hangi deer oluturmutur? Osmanl'nn temel deeri nedir? Osmanl'da tabi slm var, slm'n etrafnda Trklk var. Fakat Trk desen, mesela Mslman olan bir baka unsur, bir BoI nak, bir Arnavut var. Hristiyan olan baka bir unsur var. Bundan daha ok Yunan anlalyor. Slav Ortodoks, ikinci derecede kalyor. Byle sorunlar var. Tabi bunun yannda sistem d gruplar var. Orada milletler arasnda bir eitlik yok. Burada bir uyuma var toplumuyla. Burada asimilasyon yok. Byle bir ama da yok. Burada bir uyuma var ve bu uyumann iinde gidiyor. Bunlarn ilikileri az. Zaten belki bu yzden bir atma kmyor. Yani kimse kimseyle evlenmiyor. Hepimiz bir mozayiiz diye Yahudi kz ile Ermeni delikanls, Rum delikanls ile Mslman kz evleniyor deil. Hristiyanlarn arasnda bile birbirine karma ok sonra meydana km bir eydir. Tabi, semtleri ayr, gidip gelmilikleri yok. Aralarnda hi evlilik yok. Byle olunca, yani hi karma olmaynca hdise kmamtr. Ne zaman ki karma balar, bundan ok byk kltrel gelimeler kar, ama ayn zamanda atma, didime de balar. Osmanl toplumsal, siyasal ve ekonomik hayatnn bugnk toplum yapsna katks nedir? ktisat tarihinin kendisine has trendleri var. Tabiatyla bugnk iktisad yapmzn kk de orada yatyor. Bu ok ak bir ey. Yalnz baz yanllarmz vardr. "Osmanl tccar deildir, sanayici deildir", tespiti doru deildir. Osmanl, asker teknolojiye, sanayiye merakl bir toplumdur. Geen asrlardan beri teknik eitimimiz var. Belirli sanayide adam yetitirme an'anemiz var. Zaten o yzden sanayimiz bugnk dzeyine eriti. Kolay deil bu. ran bir makarna fabrikas kuramyor. ok kltrl bir toplum ama, bu sahada eksik. ran'n bize gre ok derin bir kltr var. Edebiyatta ve dier baz sahalarda ileri. Tarih hocas, profesr bizden aa kalmaz. Ama, sanayii yok. Bunu nasl izah edeceksiniz? O konuda demek ki, Osmanl'nn asker sanayisi, teknolojisi kurulamam, ama Osmanldan bunlar kalm; teeb-bs-i ahs, cevvliyet, dinamizm, teknik, beceri oradan veraset olarak kalmadr. 42 43 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK nk cemiyet zaten devam ediyor. dare bakmndan bir ciddiyet var. Herkes belki Trkiye'de Osmanl idaresini tenkit eder, o ayr. Ama Ortadou ve Balkanlarda bir takm messeselerin ciddiyeti Osmanlya baldr. Bunun banda Ordu, Dileri, Maliye, dare gelir. Bunlar ok kolay eyler deil Bir an'ane. Bunu kuruyorsunuz, ok nemli bir ey. Bunu ykabilirsiniz de. Ayn sistemi, ayn yarglamalar, hkm vermeyi be-nimseyemezsen tabi dalr da... Yani Osmanlda olmayan bir eyi getirseniz, "smf esas olacak, sadece iyi aile ocuklar idareyi hkmedecek" derseniz biter bu i. nk Osmanl iyi aile

ocuunu aramyor. Dadaki kylnn ocuunu da veziriazam yapabilen bir toplum o. Sistemin yrmez, databilirsin. Ama dersen ki, "Sadece iyi aile ocuklar toplumu idare etsin," o zaman Osmanl'da olmayan bir eyi oluturmaya kalkarsn. Veya "Ben u okulda okuyup bu okulda okumayan harcarm" dersen orada da ii bitirirsin. nk bu yle bir toplum ki medreseden de mlkiyeye yan gei yaptryor. Bu toplum, bu devlet ne gibi bir eitim varsa, kendi kurmu. Ve o eitimi verdiin insanlar da benimsemek zorundasn. Harcayamazsn. Kt ise slah edersin. Burada bir zmre hkimiyeti, zmre kartl dourduun an, o sistem yrmez. nk o sistemin ok geni bir bak as vardr. Ve ok koyu bir pragmatizmi vardr. Yani orada ideolojinin, dnya grnn yeri yoktur. Bunu atmann da bir nedeni yoktur. Sizce fetihle istila arasndaki fark nedir? Osmanl'ya imparatorluk mu, devlet mi demek lzm? "Gaza" anlay irin neler sylersiniz? Mslmanlarnki fetihtir. Cehd ve cihad sonucu ortaya kar. stila baka bir eydir. Ama pratikte istediin lkeyi istila ediyorsun gibi gzkyor. Biz kendimize imparatorluk diyebiliriz. Ama "devlet"i tercih ediyoruz. nk devlet lafnda bir mistisizm vardr. Cevdet Pa44 OSMANLI'YI REDDETMENN TEMELNDE TARH BLMEZLK YATYOR a'nn tbiri ile, vahiyle olan bir eydir. "slm devletinin anayasas kelmdr" dedii zaman bunu ifde ediyor. Vahiyle gelen bir devlet zihniyetinden bahsediyor. Yoksa "Kur'n' anayasa yapalm" demek deildir. Bu bir takm Mslman arkadalara asil bir fikir gibi grnr, ama arlatanlktr. nk yle bir ey mmkn deildir. Mhim olan islm'n, Kur'n'm ruhunu kavramaktr. Gz anlaynn Kanun devriyle beraber sona erdii, dnyevi-lemenin o zaman balad noktasnda baz iddialar var. Byle bir ey yok. Buz keser gibi tarih yazlmaz. Kanun devrinde de gz anlay vardr. Her zamanda insanlar gz anlay ile savaa giderler. anakkale'ye de baka trl kolay gidilmemitir. Bizdeki Batclarn Osmanl'ya bakn nasl deerlendiriyorsunuz? Batcnn iinde tarihin ne olduunu bilen, tarih okuyan, tarih bilen insan farkldr. Bilmeyen adam da kendine gre kafasndan atar. Birtakm kitaplar kyor, Padiah Analar gibi.. Burada adamn tarih bilmedii ak. Bir kitap daha grdm, Fetih zerinde duruyor. Baktm, harclem Trke kitaplar toplam. Metodsuz bir dncenin mahsul. Bu sebeple hibir anlam yok. Yine bir yaznzda "Ortaretimde okutulan tarih kitaplar, okuyann ufkuna bir ey katmyor" diyorsunuz. Size gre tarih eitimi nasl olmaldr? Tabi bir memlekette byk tarih sentezleri olmaynca tarih uuru kk kalyor. Popler kitap da kolay yazlyor. Ne zaman ki byk tarih kitaplarmz meydana gelir, o okullara akseder. Bu olmaynca bizim ortaretimde, maalesef retmen snf da ok berbat bir vaziyette bugn. Bunlarn ounun Trkesi de iyi deil. Kt tarih kitaplar yazlyor. Belli ki, o kitaplardan tarih renilmiyor. Yanl retiliyor. Hepsinden te, ok aalk bir slplar var. Tarih ve edebiyat okumu bir insann slbu deil. Maalesef, bazlar bunlar para kazanmak iin yazyor. Kazanm45 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK lar da. Ama ocuklar tarih bilgisi ve uuru kazanamamtr. Bu ak bir ey. Bu zamanla slh edilir. Mill Eitim Bakanl'nm bu konuda iyi niyeti lzmdr. ncelikle iyi niyet gerekir. Tarihinin iyi niyetli olmas lzm, takmc ve partici bir zihniyette deil. Maalesef her sahada olduu gibi, bu memlekette Mill Eitim Bakanl da kltrel kalknmay salayacak bir bakanlk olarak grlmyor. Bunlara ramen salanabilirse, byk olay! Oradaki o zihniyet, son derecede, hakikaten, acnacak bir durumda. nderlik grevini yerine getirememektedir. Kltr ve eitim kalknmas bu memlekette onlara ramen olur. Yoksa o sahada kolaylaacan tahmin etmiyorum. Roma ve Osmanl KONUAN: SA KOCAKAPLAN Trk Edebiyat, say: 331 (Mays 2001), s. 60-64.

Yeni bir yzyln bandayz. On yl ncesinde Sovyet bloku-nun k ve ortaya yeni Trk Cumhuriyetlerinin k ile gzlerimizde bir umut parlam ve 21. yzyl "Trk Asr" olacak diye heyecanlanmtk. Ne mit dolu yllard onlar. Ancak sonraki yllarda yaadmz gelimeler ve bugn iine dtmz ekonomik kriz, bizleri mitsizlie sevketmi grnyor. Gerekten durumumuz mitsiz mi? inde bulunduumuz btn bu skntlar yeni bir douun sanclar olarak deerlendirilemez mi? Yeni bir yzylda daha gl bir Trkiye olarak yerimizi alamaz myz? Ahmet Kabakl Hoca'nn Temellerin Durumas isimli eserinde baladn belirttii "restorasyon a" hangi temellere dayanmaldr? Kendimize olan dmanlmz veya bgneliimiz hl srmeli mi? Tarihimiz, okullarda doru mu retiliyor? Tarih kitaplar belirli bir ideolojinin propagandasn yapmak amacyla, baz gerekleri grmezden mi geliyor? Gerekten Cumhuriyetle Osmanl birbirlerine ok uzak devletler midir? Osmanl'y reddedersek ne kazanrz, neleri kaybederiz? Osmanl padiahlar, yllarca haremde cariyelerle gnl eleyerek mi gnlerini geirdiler? ayet yleyse, bu devlet 600 yl nasl yaad? yle deilse bu fikir bizim kafamza kimler tarafndan niin sokuldu? Tarihi doru renmek bize ne kazandrr? 21. yzylda gl bir devlet ve millet olarak yaayabilmemizin artlar nelerdir? Osmanl'dan tevars ettiimiz devlet gelenei hangi temellere dayanmaktadr? 46 47 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK oumuzun zihnini kurcalayan bu ve benzeri sorulara cevap aramak; askeri, idari ve kltrel anlamda son derece zengin bir medeniyetin vrisleri olan bizlerin, bu mirasa gzmz kapay-mzm sebeplerini renmek zere Prof. Dr. llber Ortayh'nn kapsn aldk. Hoca ile Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakkesi'ndeki odasnda konutuk. nce Osmanl'nn tarihteki dier byk devletlere gre durumunu renmek istiyoruz. Elbette karmza Roma mparatorluu kyor. Tarih, bize Osmanl ile kyaslanabilecek devletin Roma mparatorluu olduunu sylyor. Trk hkmdarlar "Sultan- Iklim-i Rm" unvann almak iin at zerinden inmemiler. Roma'nm topraklarna hkim olmak Osmanl'nn da ideali. Fatih, stanbul'u fethettikten sonra Roma mparatoru unvann da alyor. Bizi nezaketle karlayan Hoca'ya soruyoruz: Roma ve Osmanl iki cihan devleti. Peki bu iki devlet arasnda ne gibi farklar var? Osmanl bir byk Akdeniz imparatorluudur, klasik imparatorluklarn sonuncusudur. Ve yeni alara uymasn bilenidir. Osmanl, zor zamanlarn imparatorluudur. Yunan'm Roma'nm belirli bir sistemle hkmettii toplumlar, bizim zamanmzda artk millet safhasna, endstri safhasna, merkez devlet safhasna gemekteydiler. Bunlarla boumak zorundasn. Dolaysyla bu imparatorluu ayakta tutmak iin klasik imparatorluklarn vasflar yannda baka baz messeseler gerekli. Onun iin bu ok nemli bir devlet. Ve burada kesinlikle bir brokrasi ve ordu gelenei var. En nemli iki vasf bu. Ve istediiniz kadar beenmeyin, bugnk Trkiye'nin slam dnyasnda brokrasi geleneine ve salam bir orduya sahip olan tek devlet olduunu hi kimse aklndan karmasn. Bu, Osmanl'dan tevars edilmitir. Bu gibi eyler herhalde 30 senenin iinde olmaz. Bu, milletin bin yllk zelliidir. Demek ki Roma dank kavimlere hkmediyor, Osmanl ise millet olma uuruna erimi kavimlere. Osmanl'nn ii daha zor. 48 ROMA VE OSMANLI Gl ve mahir bir idare sanat gerektiriyor. Osmanl cihan devleti bu baary iki messese ile gerekletiriyor: Brokrasi ve Ordu. te Trkiye Cumhuriyeti'nin de temelini oluturan bu iki messese Osmanl'nn armaan, llber Hoca'nn dedii gibi ne kadar urarsanz uran, rsiyetin zerinizdeki etkisinden kurtulmanz mmkn deil. Hem mspet hem de menfi anlamda. Peki bylesine gl ve muazzam bir gelenee sahip milletin ocuklar nasl Bat hayran kesildi birdenbire? Sultan Aziz devrinde, 1860'h yllarda Paris'te "Trk

modas" hkim olabilirken, bizim bugnk Bat-perestliimiz neden? Acaba Bat'nm bize bak nasl? Onlarn gznde btn slm dnyas ayn imaja m sahip? Bat'daki Trk imaj devirden devire farkllk gsterir. Ancak ncelikle unu sylemek gerekir ki Bat'nm gznde Trkler dier Mslman toplumlardan farkl olagelmitir. Trkler, slam dnyasnn gerilemeye, toprak kaybetmeye balad bir dnemde tarih sahnesine ktlar. Yeniden bir fetih yaptlar. Mslmanlarn daha evvel uramad yerleri fethedip baz kavimleri Ms-lmanlatrdlar. Temelde Trklerin ok misyoner bir karakteri yoktur. Fakat imparatorluun yaps ftuhata dayaldr. O ftuhatn getirdii g, birtakm insanlar, topluluklar cezbeder. O gcn sahibine bir yerden sonra hayrhah bir ekilde bakarlar ve onun dnya grn ve tavrn benimserler. Trkler de baz dnemlerde byle bir gce, cazibeye sahip olmutur. te yandan Trkler bir ranl'dan, bir Arap'tan farkl olarak daha asker, daha sava bir millettir Bat'nm gznde. Peki Batl bilim adamlarnn Trk tarihine baklarnda n yarg hkim midir? Batllarn, Trkler hakknda kulaktan dolma bilgilere ok itibar ettikleri zamanlar olmutur. Aslnda bu, btn milletler iin geerlidir. imdi bu kulaktan dolma eyler tarih yazcl disipli49 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ni asndan ok ey ifade etmez. Mutlaka aratrma gerekir. Ama kimi tarihiler, bu kulaktan dolma eylerin etkisinden kurtulamamtr. nk kulaktan dolma tarih anlay, zamanla toplumlarn hafzasnda derin izler brakr. Tarih yazclar da mevcut kanaatlerden kolay kolay syramaz kendini. Maalesef bundan en ok da Trk tarihi nasibini almtr. Bat toplumlarnda Yahudiler iin de byle kt bir imaj mevcuttur. Ancak btn Batl Trkologlar ayndr diyemeyiz. lerinde bilimsel bir etikle Trk tarihipe yaklaanlar da olmutur. Bir de Batl eli veya seyyahlarn kaleme aldklar seyahatnameler var. Onlar da Trk toplumunu gzlyorlar, bir dereceye kadar iinde yayorlar ve izlenimlerini kaleme alyorlar. Bu seyahatnamelerde ortaya kan bak as nasldr? Bizim geleneklerimiz karsndaki tavrlar nedir? Onlarda da bir nyargdan sz edebilir miyiz? Seyahatnameler elbette ok nemlidir. 16. ve 17. asrlarda Batl seyyah iin Trkiye ok enteresan bir lke. Ayr bir din ve ayr messeselere sahip bir cemiyet. Bazen bunlar ok iptida bir ekilde tenkit edildii gibi, birtakm eylere de ok byk hayranlkla baklmtr. Enteresandr; saltanat veraseti usuln o devrin gezginleri hi de o kadar kanl ve barbarca bulmazlar. Bu normal bir gelimedir. nk o devir monarilerinin referanslar, deer yarglar odur. Sonra Trklerin birtakm huylarn ok beeniyorlar, sayg duyuyorlar. Mesela Protestan bir papaz iin Trkiye'deki kapallk hi de o kadar ayplanacak bir ey deildir. Hamamda insanlarn petamal kuanmasn "ne kadar edepliler" diye deerlendirir. Hi kimse kafes arkasnda sopa yiyen Osmanl kadnnn kapallndan bahsetmez. Aksine, "gezen" kadndan bahsedilir. Ama 19. asra gelindiinde kesinlikle ok byk bir anti-Isla-mizm vardr. Buna gre tahliller gelitirildi. Drst bilgilerin, gzlemlerin yannda, nyarglarla dolu, yamuk deerlendirmeler 50 ROMA VE OSMANLI de yaplmtr. 19. yzyl Bat'da n yarglarn ve slm aleyhtarlnn zirveye ulat bir zaman dilimi. Peki bu nyargl tutum gnmzde ortadan kalkt m, yoksa daha m iddetlendi? Biz, bir ylm alt ayn Yunanistan'la aramzda hibir problem kalmayacana dair yayn ve konumalarla geiriyoruz. Ama ardndan hemen bir kriz patlyor. Bat karsnda nasl davranmalyz? Efendim dnyada nyarglarn falan ortadan kalkt yok. Bunu dnen, buna inanan insanlar safdildir. Bat toplumlarnda anti-Islamist, anti-semit duygular ne zaman artar, ne zaman eksilir, bunlar tartlr. Almanya'da rklk falan kalmad diyebilir misiniz? Onun iin kimse dnya grn ve politikasn bunun zerine ina etmesin. Kimsenin hayal zerine politikalar ina edip bunu oluk ocua empoze etme hakk yoktur; bu bir cinayettir.

Batan beri Bat'nm bize bak zerinde duruyoruz. Biz Bat'y nasl deerlendiriyoruz acaba? Bizim Bat'ya bakmz salkl m? Efendim her eyden nce Trk'n kafasndaki Avrupal "g-vur"dur, "kfir"dir. Bu bakmdan fazla incelenmesine gerek duyulmaz! Zaman getike, Bat toplumlarn tanmaya baladka bir ksmmz iin Bat ahlaksz, namussuz olmaya devam etmitir. Bir ksmmz iin ise Batl zeki, mkemmel ve en meden yaratk olmutur. Hatta Bat'y methetme konusunda inanlmaz derecede ileri gidenler, samalayanlar olmutur. Avrupalnn bize kar olan nyarglar, onlar adma ilm bir tetkiki de beraberinde getirmitir. Bu iyi bir eydir ama Trk taraf iin bu sz konusu deildir. Yani bizde ilm Batclk gelimemitir. Ama Bat'nm kimi deerlerine az... Az ama nasl? Dnyada bugn mthi bir Amerikanlama var. Bu avam bir kltrdr. Bu, bizim toplumumuzun da proble51 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK midir. Bir kltr bizim toplumumuza tm kalplaryla giremiyor. Ama avam ynleri istil ediyor. Tabi dnya Amerikanlayor derken, Shakespeare ne diyor, James Joyce ne yazm diye bakmyoruz. Dnya blucin giyiyor, Coca Cola iiyor. Adana kebabyla viski imeye kalkyor. Ve daha garibi dnya, Dallas dizisindeki gibi yaamaya alyor. te bu tip bir yaama biimi insanlk deerlerini tahrip ediyor. Tek tip-leme kyor ortaya. ayet esmer derileri, ekik gzleri olmasa Filipin sokaklarnda olduumuzu anlamak gleiyor mesela. Bat'mn teknolojik stnl, propaganda gc dier kltrleri bastryor. Ortaya tek tipli, tek kltrl bir dnya kmaya balyor. Bu, salkl bir gelime deil herhalde. Tektipleme ile mcadele etme gerei var. Ama kim, nasl yapacak bu mcdeleyi? Mcdele tabi ki sz konusu. Bunun nlemleri var. Toplumun elit tabakasnn belirgin bir ekilde kendi kltrne sahip kp onu tamas gerekiyor. nk st tabaka, alt tabakaya oranla daima dominanttr. st tabaka bir kltr yaratr, o kltr tar. Ve yaygmlaabildii lde alta doru yaygnlar. Bu, btn dnyada byledir. st tabaka kendi kltrn kaybederse, alt tabaka da ba bo kalr ve kendine kolay bir yol tutturur. Bugn, "Osmanl halka inemedi" diye zrvalayanlar olduu gibi, Trke bilmemekle vnen terbiyesizler vardr bu memlekette. Temelsiz, hibir kltrel birikime sahip olmadan toplum mhendislii yapmaya kalkanlar vardr. Trkiye'de Bat kltrnn bu derece yaygnlamasnn; alt tabakann da arabesk ve televoleye kaynn sebebi Hcca'nn szleri ile aa kyor: Bizim elit tabakamz kaytsz artsz Bat'ya balanm ve kendi kltrn reddetmitir. Bu da bizi iinden klmaz bir kltr karmaasna itmitir. 52 ROMA VE OSMANLI Peki ama, onlarca millete hkmeden Osmanl, nasl kendine has bir kltr ve medeniyet oluturabilmitir? Nasl bir toplum yaps vard Osmanl'da ve bu yap devlet idaresine nasl yansyordu? Bu yapnn, Bat toplumlarnn yapsndan fark ne idi? Her toplumda elit kltr, alt kltr vardr; bu manada bir snf da sz konusudur. Bu, kanlmaz olarak byledir, aksi dnlemez. Ancak Osmanl'da rs bir snf anlay yoktur. Yani rs hkimiyeti tayan tek insan padiahtr, hanedandr. Orada bile dikkat ederseniz asalet sistemi yrmez. Saraya dardan insanlar gelir ve dahil olur. Bu, padiah hanmlar da olabilir, Sadrazamlar da... Osmanl'da esas olan, ynetici snfn irsiyetten uzak olmasdr. Snflar arasnda bir geikenlik vardr; ykselme imkn vardr. Bu, pratie de yansmtr. Anadolu'dan en fakir bir gencin en yksek yere ykselmesi mmkndr. Beceriksiz olunca da erime ok kolay olur. Osmanl'da Bavezir'in ocuu adam olursa bir eyler olabilir. Olmazsa olmaz ve kimse de suratna bakmaz. Oysa Bat'da zengin bir soylu, zenginliini kaybetse bile soylu snfnda kalr, soyluluun imtiyazlarndan yararlanmaya devam eder.

llber Hoca hem burada bize, hem de katld programlarda milyonlara, bugne kadar duyduklarmzdan farkl eyler sylyor. rendiimiz tarihin eksik ve yanllarla dolu olduunu belirtiyor. Okullarda milyonlarca gen niin yanl bilgilendiriliyor o zaman? Trkiye'de tarih retimindeki yanllar bir eitim problemi olarak ele alnabilir mi? Bunun msebbibi kim ya da kimlerdir? Eitim sistemimizin en byk eksii nedir? llber Hoca, eitim konusu denince daha bir hassaslayor. Belli ki onun da bu konuda yrei hayli yank: Efendim elbette eitim problemidir. Mill Eitim Bakanlklarnda milletin en seviyeli insanlar bulunur. Bizim Mill Eitim camiamz ynlendiren adamlar kyldr. Bunlarn yksek bir kltr yoktur. Bunun sacs da byledir solcusu da. Saclarn kendi53 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ne gre bir akl- selimi var, bir eyler aryor adam yine. Ya br... Onu bunu reddederek kendince bir ey yapmaya kalkr. Bizim eitim sistemimizde bugn bir kavga var "laik miyiz deil miyiz?" diye. Bu kavga, asl problemin grlmesini engelliyor. Asl byk problem, zeki insan ykseltecek bir eitim sistemimiz yok; o ykld. Bu, son 30 senenin bir faciasdr. Bugnk byklerimiz, imdiki eitim sisteminin iinde olsalard bulunduklar makamlara zor gelirlerdi. Sayn Sleyman Demirel, bugnk Afyon Lisesi'ni bitirseydi T'ye giremezdi. Yine ayn zeksyla, hafzasyla o imkna sahip olamayacakt. Trk toplumu, zeki ocuklarna ykselme frsat veren bir toplum olmaktan kmtr. Bu btn an'anemizin, btn geleneimizin yklmas demektir. Eitim bugn son derecede pahaldr. Asl laik eitimi yapan stanbul'da bir-iki zel okul var. Paran yoksa buralara adm atamazsn. llber Hoca'nm syledikleri bize Nisan 2001'de yaynlanan bir Mill Eitim Bakanl genelgesini hatrlatyor. Bu genelge ile lkretim 6. 7. ve 8. snflarda snfta kalma kaldrld. Birinci snfa giden renci, hibir ey renmese de 8. snftan mezun olacak. Hastalk, tembellik ve avarelik bulac olduundan, snfta bir eyler renmek, kendilerini gelitirmek isteyen ocuklar da ounlua uyacak. retmen bir eyler retme evkini kaybedecek. Nice zeki renci, zeklar ilenemedii iin heder olup gidecek. Ama bu ocuklar, istatistiklerde 8 yllk eitimi stn baar ile bitirmi olacak gzkecekler. Biz geleceimizi, bu ekilde yetimi genlere emanet edeceiz. Mecburi eitim 12 yla ykseldiinde de ocuklarmzn mrlerinden alnan yl fazlalaacak. Okula giren herkes ayn ekilde mezun olacak. Trkiye'de tuhaf bir komnizan eitlik anlay var. Adam zeklar, bilgileri, grgleri eitlemeye alyor. Allahu Tel hibir zaman insanlar eit yaratmyor. Bunun biri gzel biri irkin. Bir tanesi zek, teki deil, insanlar bu ekilde eitlemeye almak 54 ROMA VE OSMANLI Stalinist bir anlaytr. Bizimkiler paras olmayanlarla olanlar eitleyeceine zeklar eitlemeye alyor. Zeki olmayan bir ocua verecein eitimle zeki olan nasl ziyan edersin? Trkiye'de milli eitimin veremedii bir ey daha var. Kyllk inhisar dolaysyla milli kltrn iindeki yksek snflarn pay da inkr ediliyor. Bu yksek snflar bugnn dandik snflar deildir. Yani siz Osmanl yksek kltrn reddederek -ki bu ok yaygndr- zgn ve yeni bir kltr yaratamazsnz. Burada cemiyet hayatnda yer alan birtakm sivil kurululara nemli grevler dyor tabi. Bu cemiyetler yksek bir kltr ina etmede topluma yol gsterici olmaldr. Devlet katndakilerin buna akl ermiyorsa, i baa dm demektir. Bu iler kolay deildir tabi, emek ve sabr ister. Yksek bir kltr ister. iyi yetitirilmeyen kitleler daha kolay ynlendiriliyor olmal. Aydnlarmzn tarih miras reddetmeleri de bundan kaynaklanyor herhalde? Ama bu tutum devam etmeli mi sonsuza kadar? Tarihi nasl doru renebiliriz? Bu iin stesinden ne ekilde gelebiliriz? Efendim bu gerilerde kalm olmaldr artk. Elbette bu tutumun pay vardr. nk Cumhuriyeti ilan etmiiz. Onu savunmak ve yerletirmek zorundayz. Ama bu

konjonktreldir. Devam edemez. nk redd-i miras yapmakla redd-i miras olmuyor. imdi babanz reddetmekle iten kurtulabilir misiniz? Kanz benzer, gznz benzer. Yarn hastalklarnz balaynca greceksiniz rsiyetin ne kadar byk rol oynadm. Redd-i miras bir cemiyet iin en manasz messesedir. O safha bitti; bitmelidir. Artk Osmanllk denen eyin bir kompleks olmad resm bildirilerle de ortaya konmutur. Osmanl'nn 700. ylm kutlayan, devlet deil miydi? Tamam kabul ama, bugn doru bir Osmanl'y rendiimiz sylenebilir mi? nk okul kitaplarnda retilen tarih bilgisi, gerek tarihiler tarafndan hi de tasvip edilen eyler deil. 55 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Tarih kitaplarnda hem ideoloji var, hem de byk bir bilgisizlik... Cidd yarmalarla ders kitaplar yazdrlmak. Bunu srf devlet deil, nemli sivil kurulular da yapabilir. Bunlardan bazlarnn kendi mereplerine gre yorumlan olabilir. Mukayese edilir, gzden geirilir. Ama her eyden nce, okullarda doru drst tarih okutu-labilmesi iin o lkede doru drst tarih sentezleri olmaldr. Bugnk yanl tarih anlayndan salkl bir nesil kmas, kimlik kazanlmas gtr. Kaynaklara inmeyen tarih yazcl mmkn deildir. Az laf yapan zeki insanlarnz olabilir ama bu hibir ey ifade etmez. Havanda su dversiniz. Hi kimse, olmayan bir tarihi yorumlayamaz. Olmayanlar zerine kurulu bir gelecek ina edemez. Yani yoklar yaylasnda 5 bin koyunun satndan elde edilecek gelirle 20 tane fakir kza eyiz vaad edemezsiniz. Bu ok byk bir cinayettir. Maalesef Trkiye toplumunda bu yaplyor. Kr beyinler toplum mhendisliine kalkamaz, bu kr beyinlerle biz bir kltr ina edemeyiz. Onun iin tarih yazcl, tarih reticilii ok cidd bir itir. Hoca'ya tarihi nasl okuyup, yorumlamamz gerektiini ve Trk insannn tarihe olan ilgisini yeterli bulup bulmadn soruyoruz. Hoca szlerini u cmlelerle balyor: apraz okuma yaplmal. Bu nasl bir ey? Yani ok eitli kitaplar, farkl bilgiler okunmal. Bir ansiklopedi yetmeyecek, ikincisine baklacak. Tek ynl tarih okuyuculuu olmaz. apraz okuma yapmadan salkl tarih bilgisi edinmek mmkn deildir. Bilhassa sosyal bilimler ve tarih iin bu byledir. Trk insannn tarihe olan ilgisi yeterli mi sizce? Aslnda bir birikim olutu. Tarihe kar bir merak uyand. Trkiye byk travmalar geiren, ok ileke bir lke. ok da asil, kkl bir gelenee sahip. Bu toplumun insanlar artk uyanmaya balad. Genlerde bunu gryoruz. Mesela bir tarih oyun, roman ortaya kt zaman "Bu dru mu?" diye soruyorlar. Ya56 m ROMA VE OSMANLI ni artk o kadar safdil deil bu ocuklar. Sorguluyorlar baz eyleri. Bu bir dinamizm getirdi topluma. nsanlar 'Biz neyiz?' diye dnmeye, deerlerine sahip kmaya balad. Kimse Cumhuriyet'ten falan da vazgemedi. Cumhuriyet dman olmad. yle bir ortam yok zaten. Ama insanlar mazideki imparatorluun kltrel deerlerini benimsiyor. En azndan bizim kuaklar kadar ham-halat reddiyeler yazmyorlar. Ben bunu bir gelime olarak gryorum. Zaten Trkiye'nin byle bir gelimeye doru gitmesi lzm. llber Hoca'mn yanndan iimizi bir anda dolduran hzn ve mutlulukla ayrlyoruz. Hznlyz, nk bizi yllardr megul eden bir trl zemediimiz dertlerimizi konutuk. Tarihin nasl saptrldn, eitimin nasl yozlatrldn; nasl mevhum tehlikeler icat edilerek insanlarn korkutulmaya alldn grdk. Belki biraz fazlaca gayret gsterilerek zlecek meselelerin, nasl krdm hline getirildiine ahit olduk. Ama bu meselelerin farknda olan, genleri yaz, kitap ve konumalar ile aydnlatan llber Ortayl ve benzeri aydnlarn bulunmas bize gven verdi. Mutlu olduk. Kulaklarmzda llber Hoca'mn u cmleleri uuldarken, ilgi ekici bir rportaj gerekletirmi olmann heyecanyla Ankara'dan stanbul'a doru yola koyulduk:

Kimse Cumhuriyet'ten falan da vazgemedi. Cumhuriyet dman olmad. yle bir ortam yok zaten. Ama insanlar mazideki imparatorluun kltrel deerlerim benimsiyor. En azndan bizim kuaklar kadar byle ham-halat reddiyeler yazmyorlar. Ben bunu bir gelime olarak gryorum. Zaten Trkiye'nin byle bir gelimeye doru gitmesi lzm. 57 n KMLK SINIRINI TARH BELRLER KONUAN: SEMA ULUDA Radikal Kitap, 30 Mart 2001, s. 13. "Eskiye rabet olsa bit pazarna nur yaar" demi atalarmz. Demiler de aslna bakarsanz pek iyi etmemiler. Eski grp de bir kenara braktklarmz, sadece birer nesne olarak deil, zerlerinde tadklar anlarla ve yklediimiz anlamlarla nemlidir. Hele iin iine toplumsal boyut katldnda, durum daha da etrefilleir. nk artk psikoloji, sosyoloji, ekonomi, politika gibi kavramlar sz konusudur. stne bir de toplumsal bellein yeterince olu(a)mamas faktrn eklersek, varn durumun ciddiyetini siz dnn. Bu yzden, gemiimizde kalan ve yarnmz oluturacak olaylarn aratrmasn tarihilere brakrz. Onlar, bizim admza aratrr, bilinmeyenleri ya da yanl kavrananlar gerek biimleriyle ortaya koymak iin didinir dururlar. Tpk, llber Ortayl'nn yapt gibi. Ortayl, yllardr tarih alannda yapt aratrmalar kitlelerle paylamak iin aba sarfediyor. Gemiinden habersiz, tarih bellei zayf bir toplumda tarihi olmak nasl bir ey? ncelikle, 'tarih bellei olmayan bir toplum' demeyelim isterseniz. nk bu ok ar bir tanmlama. Bana gre Trk toplumunun tarih bellekten ok kimlik sorunu bulunuyor. Btn an59 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK lamazlklar da buradan kaynaklanyor. Kimlik meselesi olan toplumumuz, son yllarda tehlikeli gelimelere sahne oluyor. Bunlardan en nemlisinin etnik kompartmanclk olduunu dnyorum. Ancak bunun halledilebilmesi iin gerekli olan nesnel temeller bulunmuyor. rnein kltrel kurumlar domam, dil bilinmiyor. Bunlar sorunun bir yan. Kimlik meselesinin yan sra edinilen yanl tarih anlay tarihilerin almalarn etkileyen bir faktr olsa gerek... Evet, Trkiye'de yanl bir tarih anlaynn olduu sylenebilir. Yanl tarih anlay Cumhuriyet'le birlikte domam. 1924'n ya da 1930'larm deil, 1940'larm ideolojisi bu. O yllarda Ruslardan korktuklar iin Almanc saydklar Turanc ve Trklerin d politika asndan tehlike yarataca dnlyor. Bu akmlar bastrlyor ve bu kez de eski tarih anlayna tepkiyle "Trkiye Trklerindir, Cumhuriyet'in snrlar iindekiler Trktr" denilirken Balkanlardaki, Ortaasya ve Rusya'daki Trkler gzard edilip suni tarih yaratlyor. Bu ortamda tarihilerin nemi ortaya kyor. nk kimlik snrlarn belirlemek tarihilere dyor. Ancak bunu sadece Trkiye'nin sorunu olarak grmemek lazm. rnein tarihi almalaryla bilinen ve pek ok nl tarihisi bulunan Fransa, bu sorunu 19. yzylda zm olsa bile almalarn hala srdryor. Almanlar cilt cilt aratrmalar yapm. ok yaknda Rusya'da eletirel tartmal almalar balayacak. Genel durum byleyken aydnlarmzn durumu nedir? Yarnn tarihine yn verecek insanlar olarak grnen aydnlarmz gerek yakn tarihi, gerekse Osmanl tarihini yeterince tanyor mu? Hayr, ne yazk ki tanmyorlar. Trkiye'deki aydnlarn oluumunda tarih bilgilerin rol pek olmam. Bizim aydnlarmz sze, "Tarihi deilim ama..." diye balar. Sze byle balarsanz, gerei de tam olarak yanstamazsnz. Tarihi bilmeden tarih 60 KMLK SINIRINI TARH BELRLER zerine konuulmaz. Btn bunlarn yannda tm ideolojilerin tarih srete olutuunu dnrseniz sanrm durumun ne derece ciddi olduu da ortaya km olur.

Reddedilen bir mirasn tarihini, Osmanl'y yazyorsunuz. Osmanl tarihi, genellikle siyas ideolojilerin kimliklerini oluturacak biimde kurgulanyor. Bu tarihi reddedenler belli bir siyas kimlie brnrken miras sahiplenenler gerici olarak tanmlanyor... Tarihi reddeden bir ideolojinin bize has bir ey olduunu dnyorum. rnein ngiltere'nin kendine has bir tarih anlay vardr. Bizde ise kimlik sakatl mevcut. Sakatlk beraberinde paralanmay da getiriyor. Osmanl Trklkle; Osmanl Snnilikle; Osmanl holanlmayan ynetim anlayyla bir tutuluyor. Bylesi deerlendirmeler epistemoloji bilmemenin kurtulu yolu olarak grlyor. Son kitabnzda Osmanl aile yapsn anlatmsnz. Osmanl aile yapsnn gnmz toplumunun biimlenmesinde ne gibi etkileri olmutur? Aile, bir toplumun en muhafazakar, en tutucu olan kesimlerinden biridir. Bu nedenle orada deiimin yaanmas zordur. Ama geen yzyldan balayarak, tm dnyada olduu gibi bizde de aile kurumunda byk deiimler yaanmtr. lk alardan itibaren, ocuk dourma dolaysyla da neslini srdrmek amacyla kurulan aile, hukuk yaptrmlarn balamasyla birlikte farkllamaya balar. Deiim, bizim istediimiz kadar kkl ve hzl olmayabilir belki. rnein Trk toplumunda Cumhuriyet'in ilanndan sonra uzun yllar Osmanl aile yapsnn yansmas grlmtr. kinci Dnya Sava yllarnda ise gn balamasyla birlikte farkllamalar balam, ekirdek aile yaps giderek klmeye balamtr. Aile eitli kurumsal yaplanmalar beraberinde getirdii iin ok nemlidir. O nedenle toplumda bu alandaki gelimeler kavranmadan toplumun genel yaps anlalamaz. 61 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Sizce yakn bir gelecekte tarih yazarl dar bir grubun ilgi alan olmaktan kp geni kesimleri kapsayabilecek mi? Elbette; ben gelecee umutla bakyorum. Bundan 15-20 yl sonra, inaallah o gnleri grmeye mrm yeter, tarihilik ok byk gelimeler kaydetmi olacak. Sizce genler bilinli olarak m tarihilii seiyor, yoksa "bir yere gireyim de neresi olursa olsun" mant m ar basyor? Bugnn genleri her ne kadar havai grnse de, ok bilinliler. Sadece Osmanl tarihine, Trk tarihine deil, deiik dillere ve alanlara ilgi artyor. rnein Avrupa tarihine merakl genlerimizin says az deil. Aydn Doan Vakf dl'nn bu ylki sahibisiniz. Bu dln, ilerdeki yapacanz aratrmalar iin ne gibi bir etkisi olacan dnyorsunuz? 'Allah mahcup etmesin' diye bir sz vardr. Akas, Aydm Doan Vakf dl'n kazandktan sonra mahcup olmaktan e-kiniyorum. almalarm devam edecek elbette. Yazarln yan sra elden ayaktan dmediim srece niversitede ders vermeyi, hocal srdreceim. LBER ORTAYL: GEZGN VE BLGN KONUAN: HAKAN KAYNAR Ekopol, say: 1 (Ocak-Mart 1999), s. 40-45 62 llber Ortayl, ilk yolculuuna ktnda daha bir yanda bile deildir. Farkl nedenlerden dolay Krm'dan ayrlmak zorunda kalan anne ve babasyla birlikte doum yeri olan Avusturya'dan (Bregenz) italya'ya, oradan da gemiyle Trkiye'ye gelir. kinci Dnya Sava'na tank olmu gen ailenin Ankara'daki ilk yllar skntl geecektir. Baba Kemal Ortayl uak mhendisi olmasna ramen i bulmakta glk eker, anne ise Stalingrad'da Rus Dili ve Edebiyat okumutur. Trkiye'de ise okuduklarn DTCF'de bakalarna anlatmaya balar. Ortayh'nn ocukluu 25 yan yeni tamamlayan Cumhuriyetin bakentinde geecektir. Sokaklarda deil, konser salonlarnda, resim sergilerinde, tiyatrolarda geen bir ocukluktur bu. lkokula ilk defa 1955'te ailecek gezmeye gittikleri stanbul'da balayan Ortayl ilk eitimini Ankara'da tamamlar (Etlik lkokulu). Ortaokulda tekrar stanbul'a dner. Saint George Lisesi'ne balar. Ancak iki yl sonra buradan ayrlarak Ankara'ya gelip renimine Atatrk Lisesi'nde devam eder. stanbul'a ise her yaz gezmeye gidecektir artk. 1960 ylnda elinde bir harita ile stanbul'u sokak sokak gezmeye balayacaktr. stanbul'da geirdii iki yl ona Al-manca'y renmesi iin yeterli olmutur.

Evde rendii Rusa, darda konuulan Trke ve Saint George'de rendii Almanca. Ortayl henz 13 yandadr. llber Ortayl dnyay gezmeye, 1967'de Siyasal Bilgiler Fakltesi dari ube'de ikinci snftayken balar. Duraklar arasnda 63 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Halep, am, Beyrut, Kuds ve Amman vardr. Daha sonra girdii DTCF Yakna Tarihi Blm'nde renciyken burslu olarak Viyana niversitesi'nde Slavistik ve Orientalistik dersleri alr. 1971-72 yllar arasnda geen bu rencilik yllarnda Ortayl Belgrad', Saraybosna'y ve Venedik'i grr. 1973 ylnda, kay-dolduu 1965 ylndan beri ilikisinin kesilmeyecei SBF'de asistan olmutur. 1974 Ekim-1975 Haziran tarihleri arasnda Amerika'dadr Ortayl. New York ve Detroit'e gitmitir. Trkiye'ye dnerken zlanda, Lksemburg gibi lkelere, Zrich ve Kln gibi ehirlere urayacaktr. Dnte askere alnr, Zonguldak'a gider. 1977 ylnda arivde almak zere Bonn'dadr. Temmuz'dan Ekim'e kadarki aylk srede Londra ve Ro-ma'y grr. Tam bir yl sonra tekrar Amerika'ya gidecektir. Washington, New York; dnerken yine Roma. Ayn yln Ekim aynda ok uzaa deil, Viyana'ya gider. 1980 Eyll: Bologna, Cenevre, Venedik; Aralk: Paris, Londra, Varova. 1981'de nfus kdnda doum yeri olarak grnen Viyana'ya gider yeniden, ama yetinmez: Budapete, Floransa, Napoli'ye de urar. Mnih, Sofya, Tunus, Trablusgarb: yl 1982. Sonraki yl Viyana'dadr yeniden. Frankfurt'u da grr. Ayn yl lndianapolis'e de gidecektir. 1984 balarken Tunus'dadr, Temmuz aynda yeniden Avrupa: Madrid'i ilk kez grr; Paris, Milano, Toledo'ya urar, yedinci kez Venedik'i grr. 4-7 Ekim tarihleri arasnda bir toplant iin Atina'dadr, ehri gezmeyi ihmal etmez. 1984'te Strasbourg ve Paris'e gider, bir konferansa katlacaktr. 1985'te yine Venedik'tedir, ehirle sekizinci beraberliidir bu. 21-26 Nisan New York, 27 Haziran-4 Temmuz Paris, Kasm Londra, yl 1986'dr. Yl sonuna doru srail'e gider, Tel-Aviv'i ve ikinci kez Kuds' grr. 1987 ylnda, Nisan: Amsterdam; Mays: Princeton, Boston, Cambridge; Temmuz: Bombay ve Hamburg; Ekim: Mnih, Bremen, Bonn, Bochum; Kasm: tekrar Princeton, Boston ve New Y'ork. Kahire'yi ilk kez 1988de grr: Haziran'da yeniden Almanya'dadr: Berlin, Darmstadt. Ayn yln Eyll aynda on gn boyunca Tahran'da bulunur. Ekim aynda Rusya'ya gider: Moskova ve Bakt. Kasm aynn son gnlerinde yeniden Berlin. 1989'da Mart ayn Princeton'da geirir Ortayl. 13 Eyll'den sonra ayrlmak zorunda kald SBF'deki grevine geri dnmtr. Ayn yln Eyll aynda bu kez yabanc bir lkede deil, Tr-kiyede'dir. Mardin'i, Nusaybin'i, Midyat', Hasankeyf'i grr; unutamaz. niversitedeki grevine dndkten sonra iki gn64 LBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGN lk gezilerle yetinmek zorunda kalr. 1989 Eyll'nde bir sempozyum iin iki gnlne Atina'dadr. Ekim'de be gn boyunca Tel-Aviv ve Kuds'te bulunur, ayn topraklara nc gidiidir bu. 1990'da Haziran aymda Balkanlar gezer. Dedeaa, lske-e, Selanik, Tiran, Ikodra. Temmuz aynda drdnc kez Kuds'tedir, Ekim'de dokuzuncu kez Venedik'te. 1991 ylnda baba topra Krm'a gider. Ayn yln Haziran'mda Helsinki'de bulunur. Haziran bitmeden UNESCO toplants iin Madrid'dedir. 1991 yl Ekim'inde Moskova'dadr. Krm'a tekrar gider. 1992: Washington, Cambridge, Londra, Roma, Viyana, sve, ran; 1993: yedinci kez Roma, Moskava; 1994: Girit, Kbrs, Berlin, Takent, Semerkant, Madrid, Toledo, Granada; 1995: Berlin, Roma, Moskova, St. Petersburg, Tel-Aviv, Takent, nc kez Madrid; 1996: Kiev, Berlin, Paris; 1997: Hamburg, Moskova, Tahran, Kiev, Viyana, Semerkant, Moskova. Ortayl bir gezgindir. Etlik lkokulu (1958), Saint George Avusturya Lisesi, Ankara Atatrk Lisesi (1965), Siyasal Bilgiler Fakltesi dari ube (1969), DTCF Yakna Tarihi (1973), Viyana niversitesi Slavistik ve Orientalistik (1971-1972). Ortayl niversite eitiminden sonra akademik hayatna Chicago'da devam etti. Yksek Lisansn Halil nal-ck'm yannda tamamlad. "Tanzimat'tan Sonra Osmanl lmparator-luu'nda Mahalli dareler" isimli doktora tezini 1974'te SBF'de savundu. 1979 ylnda "'Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfu-zu"nu bitirdi. 1981 ylnda, 1971'de renci olarak gittii Viyana niversitesi'nde Orientalistik

dalnda misafir profesrlk yapt. 1983 ylnda on yl nce greve balad SBF'den istifa etti. Ortay-l'nn gezici bilginlii daha ok bu istifadan sonra balar. Paris'te Ecole des Hautes Etudes, Berlin Freie niversitat ve Princeton niversitesi'nde davetli profesr olarak alt. 1988 ylnda ODT'de part-time doent olarak altktan sonra 17 Nisan 1988'de SBF'deki grevine tekrar dnd. 1989'da profesr oldu. imdiye kadar yazlanlardan kartlabilecei gibi Ortayl Rusa, Almanca, ngilizce, Franszca bilmektedir. Bunlara talyanca ve birok Balkan dilini de eklemek gerekiyor, Ortayl, bir bilgindir. lgintir Ortayl'nn yaynlanan ilk makalesi de seyyahlar zerinedir: "Baz 16. Asr Alman Seyahatnamelerindeki Trkiye ehir ve Kylerine Ait Bilgiler zerine". Ortayl'nn 70'in ze65 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK rinde yaynlanm makalesinin konular bile onun nasl komple bir tarihi olduunu gsterir. "Osmanl Ulamna Bir Yaklam Denemesi: Devenin Tama Maliyeti Erisi" adl makalesi bir tarihinin neden iktisat bilmesi gerektiini syler bize. "Tarihsel Evrimi inde Mimarlar", "stanbul'un Mekansal Yapsnn Tarihsel Evrimine Bir Bak" gibi makaleler Ortayl'nn mimari, '"Anadolu'da 16. Yzylda Evlilik likilerine Dair Baz Gzlemler", "Osmanl Toplumunda Aile" ve birok makalesi sosyoloji bilgisini gsterir. Ortayl komple bir Osmanl tarihisidir. Osmanl tarihine kar yaklam dnemsel, snfsal ayrmlar iermez. Onun tarihilii hibir ekilde belirli bir uzmanlk alan iinde skp kalmamtr. "Sosyal Bilimlerin Almas" teklifini yrtenlerin Ortayl gibi tarihilerin yaamsal pratiklerine bakmalar gerekmektedir. phesiz o sadece bir tarihi de deildir, denilebilir ama sadece bir tarihi olmak iin bile gerekenden ok daha fazla almtr. Hocam, isterseniz Trkiye'nin ynetim geleneine tarihsel bir perspektiften bakalm? Trkiye, uzun bir ynetim gemii olan ve ynetim gelenei oluturmu bir lke. Etrafmzdaki lkelere bakarsanz onlarn bylesi geleneklerinin olduunu syleyemeyiz. Daha dorusu onlarn byk ounluuna baz kolonyal gler bir ynetim biimi brakmlar. Ama bunu ar aksak gtryorlar. Fransa ve ingiltere gibi lkeler demokratik lkelerdir. Ama anlalan smrgelerine demokrasiyi brakamamlar. Braksalar da onlar orada yaayamyor. Fakat bu lkelerin iinde brokratik gelenekleri ve bizatihi demokratik diyalog kabiliyetleri ve hatta mesela kolonyalist lkelerden daha iyi olanlar var. imdi mesela Portekiz, Hindistan'n bir ksmna s kurmu bir ara. Portekiz, Hindistan ile mukayese edilmeyecek kadar geri, diktatoryal, demokratik gelenei zayf bir toplumdur. Hindistan byk ktadr, byk zenginlikleri vardr, byk fakirlikleri vardr. Byk aydnlar, mnevverleri, alimleri vardr. ok da cahil bir kitlesi vardr. Okuma yazma sorunu vardr. Fakat harika eyler yaratyorlar. Yani mesela Fransa'nn yakn 66 ILBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGN tarihindeki kara sahifelere Hindistan'da rastlanmaz. Onun iin snflamalar g oluyor. Siyaset bilinci olan, ama gene de brokra tik gelenei zayf bir dnyadan sz etmek mmkndr. Peki neler bunu oluturuyor? Tarih mi bunu yapyor? bakarsanz srail diye 50 yllk bir devlet var. Ordu geleneine, dilerine, iilerine, maliyesine, belediyesine bakyorsunuz, bir yn Bat pikesinden ok daha oturakl, en azndan birtakm konularda Bat Avrupa'y bile geride brakm, ilgin bir lke. Rvet mekanizmalar bile ok daha salam. Skandal duyulmuyor. Niye duyulmuyor? Muhtemelen baka trl bir kontrol var. Yani birey ve cemaatn btnlemesi sz konusu. O bakmdan hakikaten tasnifler ok zordur. Brokratik gelenek iin uzun tarih, bamszlk, Batl olmak, Hristiyan olmak sz konusu olmuyor. Trkiye bir imparatorluk ve byk bir imparatorluk, Trkler tarih boyunca da byk devletler kurmular. Yani bizde maalesef baz cahil milliyeti evrelerle onlar kadar cahil ve kt niyetli baz kozmopolit evreler bu ii alaya aldlar ama Trklerin bir tekilatlanma, rgtlenme ve bu anlamda bir devlet kurma gelenei var. "Devleti kurup kurup ykm" diyorlar. Gebe konfederasyonunun

mr bellidir. Ama devlet yklmaz. Osmanl Devleti aslnda yklmad. Devam ediyor formu deimi olarak. Binaenaleyh burada aresizlikten, gszlkten dolay bir devletin yklmas sz konusu deil. Trk vatannn, Trk siyas heyetinin, Trk milletinin fethettii topraklan kaybetmesi sz konusudur. mparatorluk dalyor ve dalrken anavatan topraklarmzn bir ksmn da kaybediyoruz Balkanlarda. Ama devlet devam ediyor. Onun iin burada bir devlet gelenei var. Trkler tekilatlanma yetenei yksek, askeri bir toplum. Yani "Her Trk askerdir" szne glerler ama beenin beenmeyin bu dorudur. Bunu insanlarn davranlarnda grrsn. Btn bu havalide birbirine yumrukla, levyeyle saldran baka bir millet yoktur. Yani insanlar hemen kavga ederler. Sinirlidirler ve o kavga derhal fiili mdahaleye dnr. Garip kfrler vardr. O garip kfrlerle tahrik 67 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK olurlar. Memleketin mahkemeleri sama tahrik sebebi olan davalarla doludur. Yani Trkler saldrgan bir millettir. Bu husus nemlidir. Ayrc bir zelliktir. Mesela Glab Paa rdn'de orduyu kurarken insanlara nce saldrganlk mefhumunu retmi. Adam kavga etmek istemiyor. Saldrgan deil. Bunu asker yapmak iin nce saldrgan yapacaksnz. Sonra mesela Lawrens diyor. "Haydarpaa garna git, k diye bar, btn Trkler ker. Ama Araplar buna aldr etmez." Beenelim, beenmeyelim bunlar Trklerin hususiyetleridir. Karmzda, at gebeliine alm, hareket kabiliyeti yksek, rgtlenmeye son derece msait ve daima ara mekanizmalar gelitirerek problemleri zen bir toplum tipi var. Bu bizim Viyana muhasarasna giden ordu iin de byledir, stiklal Sava yapan kasabalar iin de byledir, Almanya'ya g eden insanlar iin de byledir. Kydeki meselesini halletmek isteyen insan iin de, kz karma iini halletmek isteyen adamlar iin de ayndr. Yani Trkler devaml ara mekanizmalar karan, devaml tamponlar kuran, rgtlenen bir millettir. Kukusuz ki bu milletin bizim anladmz anlamda manev kltrnde, okumayazma, literatr kltrnde boluklar vardr. O bir sorundur. Onu sylemek lazm. Siyasal kltrmzde galiba, dnceye, teoriye ynelik birtakm oluumlar, grleri yerletiremeyiimiz bundan ileri geliyor. Bu durum, bir gelenein zayfl deil, kendine has bir rengidir. Devlet geleneinden ve devlette sreklilikten sz ettiniz. Osmanl toplumu, devleti yklmamtr diyorsunuz. Efendim, Seluklu Devleti de yklmamtr. Osmanl da yklmamtr. Devlet devam ediyor. Ynetici snfyla, kendi adetle-riyle, kurallar ve vergileriyle devam ediyor. Devletin ad deiti tabii. Ve biz buna "ykld" dedik. Aslnda o devleti oluturan siyas heyet devam etmektedir. Bu anlamda byle bir yklma sz konusu deildir. Trk tarihinde bir ara, bir fasla olmamtr. 68 ILBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGN imdi byle olunca Osmanl'dan sonra Trkiye Cumhuriyeti Devleti kuruluyor. O zaman, ynetimde bir deime gibi grlen durumu nasl izah edebiliriz? Ynetimde deime yoktur. Ynetimde deime diyebileceimiz tek husus, ynetimin addr. Ynetilenler ayndr. Ynetenler de, memurlar da ayndr. Gelenek devam etmektedir. O memur, brokrat snfnn kendini yeniden retmesi usulleri deimemitir. Deimeler ani deil, zamana uyan bir evrim ierisindedir. Binaenaleyh burada bir devlet geleneinden sz ettiiniz zaman, bu gibi ara durumlar n plana alamayz. phesiz, ki Cumhuriyetin icap ettirdii bir ritel, bir protokol, bir anlay, bir edebiyat vardr; o gelmitir. Ama ne bileyim, Gmrk Bakanl ondan evvel de vardr, sonra da. Memuriyetteki terfi ve anlay esas deimemitir. Veya deitiyse bile, bu Cumhuriyete dayal bir deiim deildir. Bizde bu konudaki asl olumlu ve olumsuz deimeler, daha ok olumsuz deimeler ok farkl bir rejim dneminde olmutur. Nedir brokrasimizdeki en byk deime? "American Spoil System" dedikleri, her gelen iktidarn hademeye kadar adam deitirmesidir. Bu, Cumhuriyetle gelmedi. mparatorluktan Cumhuriyete getiimiz zaman byle bir uygulama yaplmad. Bu ne zaman geldi? 1970'lerin sa-sol kavgas iinde; MC (Milli Cephe) hkmetleri, CHP koalisyonlar devrinde

ortaya kt. Herkes tepeden trnaa deitiriyordu brokrasiyi. Ve o brokrasinin, kalemin iinde yetien insanlar dlayarak yapyordu bunu. Mesela bizim niversitemizin, verimsiz, ie yaramayan yelerini brokrasiye aktarmas gibi bir gelenek dodu 1970'lerden itibaren. Fransa'da hibir ciddi profesr kalkp bir yere mstear yapamazsn. Adamn byle bir eye vakti yoktur. Mesela kltr maviri olur, ama bykeli olur bir ara, devaml brokraside kalmaz. Bu tip uygulamann Cumhuriyete geile alakas yok. ok sonra kan bir ey. Onun iin ynetimdeki temel, yapsal 69 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK deiimlerin bu tip rejim deiiklikleriyle pek alakas yoktur. Hele bizim tarihimizde bunu pek gremezsiniz. Ynetimdeki hakim unsurlarn, asker-sivil brokrasinin de srekliliinden bahsediyorsunuz. Klasik devir Osmanl vzeras, marealdir. Bir yerin beylerbeyi, marealdir. Bu durumda sivil siyas organlarn durumu nedir? Valla sivil kavram bizim anladmz anlamda deil. Mesela, yakn zamanda RP iktidardan uzaklatrld ve birden 'sivillik' diye feryat etmeye balad. Sivil demek o deil. Sivillik bambaka bir eydir. Kontratlar sistemiyle sivil toplum birbirine raptedilen bir yapdr. Mesela kilise bir messesedir. Kontratla balanmtr. Devletle ilikileri belirli bir sisteme balanmtr. Sivil toplum dediimiz zaman vatandalarn ok rgtlendii, o rgtlerin biribirleriyle ilikilerinin dzenlendii, o rgtlerin siyas partilerle iliki kurduu, parlamentonun hkmet organlar, yarg organlar, birtakm bask organlaryla devaml temas halinde olduu, onlara hesap verdii bir sistem anlalr. Yoksa, sivillik 'Asker iime karmasn, ben konuaym' demek deildir. Bunun dnda bir sivil idare tarz yok. i bu kadar ucuza alnd iindir ki zaten, mesele de anlalmyor. O tarzda bir sivil toplum da acaba bu tip bir topluma ne kadar oturur? O da ayr bir tartma konusu. Bizim toplumumuzda mesela kilise benzeri bir rgt yoktur. Kilise kendi kanunu, kendi dnyas olan bir rgt. Hukuku, belli oranda bamszl olan bir organ. Bizde ise byle bir ey yoktur ve hi bir zaman da olmamtr. Osmanlnn son dnemi ve Cumhuriyete geile ynetim geleneinde bir kopma yok, diyorsunuz. Peki birtakm sanclar, sorunlar yaadk. Bu sorunlar douran sebepler neler olabilir? 70 LBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGN Cumhuriyete geile birlikte ortaya kan herhangi bir sanc yok. Trkiye'de kltr ikilemesi dediimiz olay ok eskidir. Osmanl mparatorluu Batyla devaml mcadele etti. Nihayet Bat karsnda zayf dt an onun baz messeselerini almak zorunda kald. Almadan yapamazsnz. Nedir bu? lk nce ordudur. Ordu tabii birtakm baka deiiklikleri getiriyor ve bu nihayet iktisad, itima hayata kadar yansyor. Bunlarn hepsi devralman eylerdir. Bunlar Cumhuriyetle gelmi deildir. 1925'te apka Kanunu karld diye kadn kyafeti deimiyor. Bu sorun geride de var; yani Osmanl devri boyunca. Ka-nun- Medeni kt diye, kadn erkek eitlii, sorunu ortaya km deil. Bunlar vard zaten. Bunlar halledemiyorsunuz. Bu byk bir sorun ve bugnn insanlar da bunu anlamyor. Kendilerine gre modeller neriyorlar. Onun iin byle tarihi blmleme, dnemletirme ok salkl bir yaklam deildir. Bir eyleri anlayamazsnz. Bunlarn zerinde tek tek durulabilir. Fakat byle toptanc bir deerlendirme olmaz. Belki u boyut biraz daha gndeme getirilebilir. Deer baznda, referans baznda bir farkllamadan sz edebilir miyiz? Valla o husus tartlr. O her zaman olan bir eydir. imdi mesela, ngilizce eitim diye bir mesele var. Bunu bir ara millet ite gvurlar, emperyalizm ajanlar, bilmem kimler kuruyor diyordu, yalan m? Fatih niversitesi, ngilizce eitim yapyor. Demek ki burada baka bir pragmatizm rol oynuyor. ocuklar ngilizce renecek de rahat i bulacak diye dnyorlar. Bunu bir sosyal vaka olarak almak zorundayz. nk ebeveynin % 95'i byle dnyor. ocuk ngilizce okurken Trkeyi unutuyor. Onun farknda

deil kimse. Bunun ne Cumhuriyetle, ne baka bireyle alakas var. Bu tam bir pragmatizm. Bir gedik ald zaman bunu nasl kapatrz? Byle bir anlay var. Bu hususun zerinde bunun iin duralm diyorum. 71 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK nceki szlerinizde dikkati eken bir husus olmutu. "srail'in ksa bir devlet gemii var" dediniz. Evet, bizdeki srail uzmanlarnn bu ii iyi incelemesi gerekiyor. Bunlar modern srail'i bilecekler, Yahudi dinini de bilecekler ve bu memleketi ok iyi tetkik edecekler. nk sorunlar bize ok benziyor. Yani Yahudi de eriatla yayor ve onun karsnda birtakm adamlar var. "Ben rtnmem, ben sizin kurallarnza uymam, istediim gibi yaar elenirim, siz bana karamazsnz" diyorlar. Bir de bunun tam aksi var. Biz, istanbul'da, Fatih'in aramba'sna tahamml edemiyoruz. Orada benzeri mahalle var, Kuds'te. imdi o adamlar orada nasl beraber yayorlar biribirlerinden nefret eder olmalarna ramen? Niye mesela orada niversitelerde olaylar kmyor, sorun yaanmyor? Bunlarn tetkik edilmesi lazm. Tek tip bir laik model zerinden hareket edemezsiniz. Acaba srail ile Trkiye bu anlamda karlatrlabilir mi? Evet. ki lke arasnda problemlerin birbirine ok yakm olduunu syleyebiliriz. Yaps ayn olan sorunlar var. Trkiye'nin uzun gemii, devlet gelenei dolaysyla diyelim ki etrafa gre daha iyi durumdayz, glyz ama, srail de 50 yl evvel kurulmu bir memleket. Belki Avrupa Yahudileri hakim ama Yemenlisi de var ve uyum salyor. Bizim Avrupalmz, "Anadolu'dan gelenler ortal berbat etti" diye ikayet ediyorlar. Oradaki Avrupal Yahudilerin sesi o kadar kmyor. Orada da Yemenliler, Cezayirli Yahudiler var. Ama ortal berbat ediyorlar diye ikayet edilmiyor. Bu ok nemli bir keyfiyet. Bu yzden incelenmesi lazm. Acaba uzun ynetim geleneimiz, gemiimiz midir bizim bu sorunlarla ba edemememizin nedeni? Hayr yle bir ey olmaz. Her toplumda sorun olur. Bizde de sorun var. Esasnda biz baz eylerde ktk. Mesela, yanl anlalmasn, sosyolojik anlamda sylyorum, din ilerini kylle havale ettik. Bunun anlam, binalarn kapclk ilerini kyllere 72 LBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGN braktmz gibi, din ilerini de kyllere braktk. Bu bir lgnlktr. nk hi bir cemiyet, -laik ihtilal yapan Fransa dahil-dinin, doktrinin, akidenin gzetilmesini, yorumlanmasn sekinlerinin elinden almaz. Bir toplumun en gzide, en okumu, en akll insanlar yapar bu ii. Ky papaz orada kardinal olmaz. Bugn Trkiye'de kimse alnmasn, ben bunu gryorum. lmi tamam, Arapas tamam, zeki de insanlar ama bunlarn dnya grgleri yok. Bunun nedeni ne olabilir? nk biz brakmz. Acaba niye brakmz? Trkiye'nin en sekin insanlarnn din ilerinden haberleri yok. Adam ld zaman tabuta konuyor ve musallaya yatrlyor. Yaarken adamn dinle alkas yok. Byle bir toplum olmaz. Ateist olmak demek bunlar bilmemek demek, bunlardan uzak kalmak demek deildir. Bunun gibi daha bir sr ilerimiz bu vaziyettedir. Mesela solcular hakim snflardan bahseder. Hangi hakim snf? Hakim snfn sreklilii olur. Bugn Trkiye'de yneten gruplar kendini retemiyor. Bu ok nemli bir ey. ikayet ediliyor. Mesela deniliyor ki on bin tane memuru varm Trkiye'nin darda. Ben burada bu on bin memurun yirmi bin ocuu nerede diye sorarm? O memurlarn ok gzel yabanc dil bilen ocuklar nerede? Varsa onlar niye Trkeye tercmeler yapmazlar? Yok demek ki. Besbelli ki o snf kendini retemiyor. O ocuklarn ou sradan okullarda okuyor. yi yabanc dil rense Trkeyi unutuyor. Sonuta hibir ie yaramyor. Byle bir snf yok ortada. Kuvvetli brokrasinin kendini yeniden retmesi diye bir ey szkonusu deil. Ayrca, lkemizde insanlar ok abuk snf deitirebiliyor. ok abuk

trmanabiliyorlar. Ve, bu ii ok fazla kabiliyetleri olmadan yapyorlar. Herey iin bu byle. O bakm73 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK dan Trkiye'de bu anlamda bir snflama ve kendini yeniden reten snf yok. ok ciddi messeseler maalesef toplumun marjna, kenarna itilmi durumda. Din, bunlarn banda geliyor. Ancak bunun Cumhuriyet laikliinden nceye giden tarihi var. Eskiden de byleydi. Osmanl tarihine bakn. Acaba hangi sadrazamn ocuu sivrilmi? Kprl Mehmet Paa'nn olunun medresede okumasn kasdetmiyorum. Btn 19. asr boyunca hangi byk sadrazamn ocuklarndan biri ilmiye snfna girebilmitir? Mmkn deil. Tersine akm szkonusudur. Halbuki bu yle bir sahadr ki, toplumun en rafine, en grm geirmi insanlarnn ba ekmesi gerekir. Trkiye'de bu yok. 74 Avrupa birlii ve Trkiye Konuan: Mustafa alk Trkiye Gnl, say: 49 (Ocak-ubat 1998), s. 32-39. 9-10 Aralk 1997 tarihlerinde Lksemburg Zirvesi'nde AB'nin genileme sreciyle alkal grmeler neticesinde Trkiye hakknda olumsuz bir karar kt. Trkiye AB'nin birinci ve ikinci kademe genileme srecine dahil edilmedi. Bu, daha evvel bir ok vesile ile Trkiye'ye imadan teye ak ifadelerle sylenmiti; ama siyas ve brokratik kadrolar bu mesaj almamakta, nedense habire direnmilerdi. Artk bir yol ayrmna geldik. imdi bulunduumuz noktadan, Trkiye-Avrupa ve Trkiye-Almanya ilikilerini yeni batan dnmek ve uzun vdede bizi skntya sokmayacak bir tavr gelitirmek zorundayz. Trkiye'nin Avrupall, Avrupa'nn Trkiye'ye bak ve Trk-Avrupa mnasebetleri meselelerine genel olarak nasl bakyorsunuz? 1358'de Edirne'nin fethinden beri Trkiye Avrupaldr. 1912-1913 Balkan bozgununda Avrupa topraklarndan bir hayli ekildik, lkin orada ciddi miktarda bir Trk aznlk kitlesi kald. Bundan baka Osmanl ftuhat slam tarihindeki son genileme hareketi olduu iin, Mslmanlk, dolaysyla Osmanl medeniyeti (ki Osmanl medeniyeti zgn bir medeniyettir) Bosna'da, Arnavutluk'ta, adalar halinde Bulgaristan ve Yunanistan'da yayl75 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK mtr, yerlemitir. Bilhassa 1853 Krm Sava'ndan sonra Rusya'dan balayan mslman muhacereti Romanya ve Bulgaristan gibi topraklardaki Trk ve Mslman saysn arttrmtr. Burada etnik olarak Trk olmayan, dil bakmndan Trk saylmayan bir takm Rusya Mslmanlar da derhal ve sratle Trklemitir. nk Osmanllk aslnda ana mayadr, bunun iinde Trk rkl aranmaz ve aranmas manaszdr. (Bosnal ve Arnavut msl-manlar kltr olarak baz ahvalde Uzak Asya'nn Trklerinden bize daha yakn gzkr. nk dil birlii hereyi ifade etmez, biliyorsunuz, yaanan tarih ve kltr birlii daha da nemli olur.) Trkiye her anlamda ve corafya olarak Avrupa devletidir. Yalnz ben bu sz; "ite biz bundan dolay AB'ye gireriz" gibi bir iddia iin malzeme olarak kullanmak niyetinde deilim. Bu ucuzluktan aslnda Trkiye'de aydnlarn da, devlet adamlarnn da, diplomatlarn da kanmalar gerekir. nk bu fuzuli gayretin, bazlarnn ifade ettii gibi Trk halknn onurunu zedeleyen bir dilencilik olmas bir yana, ciddi bir pazarlk imknm da azaltt gerektir. Dilencilik tavryla hi bir ittifaka girilmez. Dnnz ki Avrupa Birlii'ne giren Avrupal devletlerin bile yaptklar referandumlarda, girelim diyenlerle girmeyelim diyenlerin sesleri neredeyse eit derecede ykseliyordu. Baz lkelerde de referandum neticeleri, 'girmeyelim' kararma yol at, Norve'te olduu gibi... Girelim karan kan lkelerin bazlarnda da referandumlarn olumsuz sonulanmasna ramak kald. Bizde idare, maaallah halkoyuna bavurmadan her eye tepeden karar vermeye alktr. Bizim yneticilerimiz, tarihin yarn haklarnda ne hkm vereceini de kaale almazlar. Btn kitle iletiim aralar (devlet veya zel) koro halinde "Girelim de girelim, Avrupalyz" diye tutturdular; bu arada br taraftan kan muhalif seslere frsat vermedikleri

gibi kulaklarn da tkyorlar. Yani baz sorularn st hemen kapatlyor Trkiye'de, hemen rtlyor. Bu anti-demokratik davranla (ok demokratik bir yere giriyoruz gya) pazarlk gcnz de 76 AVRUPA BRL VE TRKYE kaybediyorsunuz. Tansu iller meydanlara km, Gmrk Birli-i'ni Trk tarihinin nihai hedefi gibi, deta Hegelyen dncenin gayesi Prusya devleti gibi yahut Voltaire'in XIV Louis asr ryas gibi gsterip kyameti koparyor ve tabii ki neticede onunla birlikte, onun siyas hesaplan uruna Trkiye de pazarlk gcn kaybediyor. Gmrk Birlii'ne dezavantajla giriyorsunuz. Gmrk Birlii'ne girersin girmezsin, onu tartmyorum; iin teknik detaylar daha ok iktisatlarn ii; oraya ehven artlarla girmek vardr, baz ykmllkleri tehir ederek, baz alacak tazminatlar arttrarak bugnk duruma dmeden girmek vardr; fakat hi bir ekilde, Gmrk Birlii sevdas uruna, karar organlarnda esamenizin gemedii bir organizasyonun verecei btn mal-iktisad kararlara daha batan uymay taahht edemezsiniz. Yarn bu organlardan hangi kararlarn kacan biliyor musunuz ki? Tabi, iin bu ksmnn iktisatlarla da iktisat olup olmamakla da hi bir alkas yok. Sizin kendinize, kendi lkenize, lkenizin hkmranlk haklarna nasl baktnzla alkal... Yani ncelikle mill haysiyet, sonra da mill menfaat anlaynzla alkal. stelik, AB'nin baz yeleri nce tam ye oldular ve aradan bir mddet getikten sonra Gmrk Birlii'ne dahil oldular. Gmrk Birlii'nin teknik teferruat konusunda fazla konumak istemiyorum. Bu konuda, daha ok Yahya Sezai Tezel ve Erol Manisal'nm yazdklarn, okuyuculara tekrardan tavsiye ederim. Benim konum deil, birliin iktisad, mal bakmdan tahlilini yapmak. Ama iyi pazarlk yaplmad, acele edildii ok ak seik ortadadr. imdi ikinci bir mesele udur: Avrupa'ya niye giremiyoruz? Grnte bunun iin Yunanistan kullanlyor. phesiz ki. Yunanl olursan Trkiye'yi istememek iin geerli sebeplerin vardr. Ben Yunanl olsam ben de istemem Trkiye'yi bir mddet iin. Bunun bir ok sebebi vardr. Grnte onlar bunu savunma diye, askeri emniyetleri falan diye dnyorlar; ite bunlar Kbrs' 77 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK yuttu, bizi de yutar diye dnyorlar ama, buna inanan Yunanl kadar, inanmayan Yunanl da var. Asl sebep, dinamik nfusu ok fazla artan, yaratma ve alma kapasitesi ok yksek olan bir Trkiye ile Yunanistan'n ayn birlik iinde yer almas Yunanllar asndan ok tehlikeli sonular yaratr. Onun iin, bu konuda Yunanistan ok inat davranyor. Yunanllk asndan baktnzda, bir takm adalara iskn olacak Trkler, Yunanllarn boy gsterdii bir takm ticar, iktisad dallara el atarsa sonu ne olur? AB niye Trkiye'yi istemiyor? nk 60 milyonluk kalknm bir lke, en bata Alman ve Avusturya bloku iin istenmeyen bir kitledir. kincisi, AB mevzuat gereince tam ye olan lkelere denmesi gereken bir takm tazminatlar, sbvansiyonlar var ve bunlar da ye lkelerin daha ok, nfuslar orannda veriliyor. Trkiye'nin yelii sz konusu olunca bu ok byk bir yktr AB btesi iin. Bu desteklerin sonunda da hakikaten kuvvetlenen bir kitle ortaya kacaktr. imdi mtemadiyen, 'Nfusunuz ok artyor' diye yzmze vuruluyor. Bunun cevabn vermeyi beceremiyor Trkiye; mesela diyemiyor ki, 'Benim gen nfusum artyor ama sizinki de yal. leride ben senin ihtiyarlarn niye besleyeyim? Bence asl dnlecek mesele budur. nmzdeki 20 yl zarfnda Avrupa'daki en cidd problemlerden biri sosyal sigorta sistemi olacak ama bizim brokrasimiz bunun henz farknda deil. Trkiye, gen nfusu ve nfus art hzndan dolay Avrupa'dan maalesef zr dileyici bir tavr sergiliyor. Ben bu tavr asla anlayamammdr. Orada bir Avusturya var, mesela nfusunun te ikisi modern aa gre emeklilik yanda... Almanya derseniz, kalabalk olmasna ramen hzla ihtiyarlayan bir nfus. Siz bu lkelerle siyas, iktisad ve kltrel bir birliin iine girdiiniz zaman, bir an gelecektir, onlar beslemek zorunda olacaksnz. imdi yle bir soru var: "Bunlar (yani biz)

Mslman, biz bunlar ne yapacaz?" diyorlar. Hmanizan fikirleri, kozmopolitizmi falan bir tarafa brakn, kendileri asm78 AVRUPA BRL VE TRKYE dan hakllar belki de. Byle bir Mslman medeniyeti, kltr istemiyorlar ilerinde. Peki biz Protestan bir kltr niye isteye-' lim? Ben ahsen, Protestan bir hayat tarzn da, onun biimlendirdii bir kltr de istemiyorum. Ispanya'daki adam bile bunu soruyor. Ben bu sorunu birka hafta evvel Madrit'de gndeme getirdiim zaman spanyol bir milletvekili bana dedi ki: "Kastil-ya'nm kylleri ve kasaballar da devaml bu Protestanlk iini bize soruyorlar" Tabii, bir ilhiyatnn rahatszl asndan sormuyorlar. Yani, Avrupa'nn kuzeyinde spanyol hayat tarzna uymayan Germanik bir tarz var. Orada daha farkl bir kuzey medeniyeti var. Gneydeki adam bunu, Katolisizme kar Protestanlk diye ifade ediyor ve rahatsz oluyor. Demek ki Avrupann kendi iinde bile henz bir takm kltrel duvarlar var. Bu duvarlar bizim iin ok daha yksektir, bu da tabidir. imdi bu duvar birdenbire amaya alrken dnmek gerekir. Ayrca bu duvarlar bsbtn ortadan kaldrmaya almann, dnyay o kadar tek renge evirmenin mans da yok. Avrupa Birlii renkli kalacakm. Nasl renkli kalacak? ok merak ediyorum. Amerikanizmin tahribat altnda hepimiz birlikte ezilirken, iin bir de bu tarafn dnmemiz lzm. Trkiye bu konularda biraz fazla ileri gitmitir. Gmrk Birlii'nden evvel arazi ve emlak satn alma, kiralama konusunda ok ak verdik. ok yakn bir gelecekte Bat sahillerimiz kuzeyli emeklilerle dolabilir. Gelip burada ev bark alyorlar. Danimarka bile Birlie girerken, "burada kimse ikinci ev alamaz" diye art kotu. nk Alman istilasndan korkuyorlar. Gelir yerleirler. Byle bir nfusu karlamaya hazr msnz? Buras Mayorka adasna dner. Btn bunlarn zerinde durulmad. Sonra Almanya alyor. Nereye alyor? Eski kltrel sahasna, eski iktisadi sahasna doru. Neresi buras? Orta Avrupa ve Dou Avrupa ... Yani tarih Lebensraum denen alan m? Lebensmum laf bu anlamda doru. Hitler kullanm diye Almanlar hi sinirlenmesinler, bu Almanya'da evvelce de var olan bir kav79 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ramdr. Lebensraum'u istiyenler de srf Almanlar deil; maalesef bizatihi oradaki insanlar da bekliyor Almanlar. Bugnn ek mnevverleri bence kt bir imtihan vermilerdir. Rejim ykldktan sonra Prag'da toplant yapp "Almanya'dan zr dileyelim" diyorlar. Niye dileyeceklermi? nk kinci Dny Sava'ndan sonra Almanlar srmler. Ak bir ey ki, ekler ekoslavakya'y kurduklar zaman Almanlarla ok iyi geiniyorlard. Hatta arazi sahibi Alman bir kadnn Bakan Maszaryk'e maruzat var, "Efendim ben ne yapacam imdi? Almanca'dan baka bir dil bilmiyorum" diyor. Bakan, "Zarar yok hanmefendi, benim annem de eke konuamyor" diyor. "Byle yaayacaz" diye devam ediyor. Byle yayorlard, ta ki Sdet blgesi Almanlar Alman kesilip, Hitlerci-lik yapp, Nazileri getirene kadar. Binaenaleyh byle bir kitlenin ekosiavakya'dan kovulmasnda kusurlu olan biri varsa bu da kendileridir Almanlarn. Niye zr dileyecekmi ekler? Niye zr diliyor bu adamcklar? Byle irinlikler yaparlarsa belki Almanya'dan daha ok burs alabilirler, yeni i imknlar elde edebilirler. Bunlarn mnevveri byle, iisi baka trl, kk burjuvas daha baka trl, kyls daha baka sebepten bekliyor Almanya'y. Yine mesela yeni Ukrayna tarihiliine bakarsanz, kendilerinin tarihte bir takm Alman kurumlarm yaadklarn, dolaysyla Rusya'dan farkl olduklarm ileri sryorlar. Yani kendilerini Ruslardan ok Almanlara yakn hissediyorlar... Evet, birdenbire byle eyler olmaya balad. Bunlar belki de bamszlklarm pekitirmek ve yeni bir kimlik kazanabilmek iin Rusya'dan ok Almanya'ya yakn durmay tercih ediyorlar. Demek istediim ey, zetle ?udur: Lebensraum'u tevik edenler srf Almanlarn kendi emperyalist milliyetileri deil. Dou Avrupa'nn byk ksm, yeni bir kimlik kazanmak isteyen eski Dou Bloku lkelerinin ou bunu istiyor ve buna hazr durumdadr. Almanya iin meselenin asl mhim taraf da budur. Bu alanlara doru tekrar genileyerek

kendisini yeniden merulatrmak ve stnln kabul ettirmek istiyor. Mesela Hrvatistan' o ka80 AVRUPA BRL VE TRKYE dar dnmyor da, Polonya'y dnyor, Litvanya'y dnyor. nk buralarda yerleik saylr zaten. Kendi yurdu gibi grd buralara patlayan nfusunu yerletirmek istiyor. Polonya'ya Berlin'den bir saatte gidilebiliyor. AB'nin patronu u anda fiilen Almanya... Almanya'nn bu konumu AB'nin Trkiye'ye kar tavrnda da etkileyici ve bir lde de belirleyici oluyor... Elbette yle oluyor, ama Almanya'nn bu konuda yalnz olmadn da bilmemiz gerekir. Mesela bir ka yl evvel spanya'da UNESCO tarafndan, "Sosyal Bilimlerin Gelimesi" balkl bir konferans tertiplenmiti. Bu konferansta btn Avrupa'dan gelen sosyal bilimcilerin yan sra, Avrupal saylabilecek lkelerden de katlmclar vard. Mesela srail'den de temsilciler vard. Toplantnn bitimine yakn, hi programda yokken ngiliz glge Dileri Bakan Lord Owen ortaya karld ve bir nutuk syledi; AB'ye girebilecek yeler olarak adeta btn Avrupa'y sayd ve sonunda da 'Trkiye mi? Giremeyeceini aka belirteyim" dedi. Belki orada Trklerin bulunduunu hesaba katmam da olabilir. Konumadan sonra Lord Owen'a, "Aferin ok ak szlyms-nz" dedim. O da bana, "ite siz de srail'le bilmem yle bir ey yapn" falan dedi. Ben de tabi, "Ne yapacamza brakn da biz karar verelim", dedim ve daha sonra dnnce bunu yetkililere bildirdim, bir yerlerde de yazdm. imdi bu ok ak bir gr beyandr ve bunu grmemezlikten gelerek olur olmaz hayallere kaplmann mns da yoktur. Zaten dikkat ederseniz Avrupa'nn iinde, Trkiye'ye ara sra gz krpan sadece talya ve spanya gibi gney lkeleridir. Kuzeyin Trkiye diye bir derdi hi yoktur. Kald ki kuzey lkelerinin gney lkeleriyle de aras pek iyi deildir. Bir kere Avrupa'nn iinde iktisad eitlik, iktisad dengelenme yok. Bu da maalesef kolay olmuyor. stemekle, edebiyatla olmuyor. Bu iktisadi dengelenmeye, en bata mevcut ideolojiler, mevcut nfus yaplar, 81 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK mevcut retim yaplar mnidir. Dolaysyla AB zaten kendi iinde bile ok problemli bir beraberliktir. Bu problemli birliin iine girerken olduka iyi dnmek gerekiyor. Bizim buradaki balca rakibimiz de Almanya'dr. Bu aka ortaya kyor. Alman Dileri Bakan Kinkel'm Trkiye'ye kar kulland slba ne diyorsunuz? Kinkel', mesela selefi Genscher'le mukayese edince aralarnda diplomatik liyakat asndan nasl bir fark gryorsunuz? Tabi Kinkel, Genscher'le mukayesesi bir tarafa, son derece kaba ve kabiliyetsiz bir diplomattr. Gelmi gemi Alman hariciye nazrlar iinde belki en yeteneksizi ve tamamiyle tesadfen bu mevkiye gelmi bir adamdr. Ben biraz biliyorum Almanya tarihini; Bismark'tan bu yana gelen en kt hariciye bakandr ve seleflerinin yerini dolduracak bir adam deildir. Alman politik sistemindeki bir gariplikten dolay kk partinin milletvekili olarak o makama aslnda hak etmeden gelmitir. Ne dediini bilmiyor. Bir de zaten Alman diplomasisi, gemiinde de yle pek parlak bir diplomasi deildir. Yani Alman mhendislii ve askerlii kadar makbul bir Alman diplomasisi geleneksel olarak da yoktur. yledir. Avrupa'daki, mesela ngiliz, Fransz ve Avusturya gibi bir diplomasi ekolnden sz etmek mmkn deil Almanya sz konusu olunca. O gelenekleri zayftr; nk mukaddes Roma-Germen mparatorluu iindeki kk Alman devletlerinin, Prusya hari bu ans pek olmamtr. Aslnda, Prusya da bu konuda pek ansl olmamtr; ama dierlerine gre nispeten tecrbelidir. Diplomasi ekolleri gerekten ok zayftr Almanlarn. Kinkel'in Dileri Bakan olmas ise yukarda sylediim gibi, elencelik denecek kadar tesadfi bir itir, zayf Alman diplomasisi iin bile bir nevi tenzil-i rtbe demektir. Almanya ile ilikilerimiz konusundaki en mhim mesele udur: Bugn zengin bir potansiyele sahip Trkiye'nin asl rakibi ve 82 AVRUPA BRL VE TRKYE

dman, maalesef Rusya deil Almanya'dr. Bu, tarihte de byleydi esasen... Osmanlnn karsnda asrlarca bir Alman-Avus-turya bloku olmutur. Son asrdaki baz diplomatik ittifaklarla bu bloklamalar renk deitirdi, szm ona, ananevi Trk-Alman dostluu ekline dnt. yle, sylendii gibi ananevi bir Trk-Alman dostluu filn yoktur. Mesela, ananevi bir Trk-Fransz dostluundan sz edilebilir ve bu dostluk gerekten birinci byk savaa kadar da yle byle devam etmitir. Buna benzer bir ananevi Trk-Alman dostluu yoktur. Sadece Alman-Avusturya bloku yklp da yeni Alman mparatorluu kurulduktan sonra, yeni kurulan Almanya'yla Osmanl byle bir dengeleme oyununa gitmitir; fakat bu da yle kkl bir anane filan oluturmaya yetmemitir; stelik bu dostluk da Birinci Byk Harpteki isabetsiz ittifak dourmu, yani kt meyveler vermitir. sterseniz biraz da Trk-Alman ilikilerinin tarihine bir gz atalm... Biliyorsunuz, Orta an ortalarnda Mukaddes Roma-Germen mparatorluu denilen bir Almanya mparatorluu var. Bu NATO benzeri bir konfederasyon gibidir. inde Avusturya, Bavyera ve gittike byyen bir Prusya Krall var. 10. asrdaki bu durum bir ittifaktr ve mparatorluk tac resmen Macar Kral Sigismond'a verilmitir. Fakat tac genelde Avusturya byk dukalar tard. Yani Avusturya byk dukas Alman mparatorluu tacn giyiyor ve ayn zamanda 'mukaddes RomaGermen imparatoru oluyorlardu. Bu imparatorluk iin Voltaire'in kulland ifade, "Bu ne mukaddestir, ne Roma'dr, ne de imparatorluktur!" Gerekten de grltl bir ittifaktr bu. Tabi, o imparatorluun belirli bir bakenti yok, byk kurultay, yani Reichstag deiik bakentlerde toplanyor; ama her zaman da iyi ilemiyor; nk baz meseleler haricinde oy birlii ile karar alnmas lzmdr. Nadiren iledii devirlerden bir tanesi kinci Viyana Kuatmas'dr. Yani biz Viyana'y kuattmz zaman bu imparatorluun mttefik kuvvetleriyle kar karya geldik. Bu imparatorluu nihayet Napolyon datt, 83 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK biliyorsunuz. Prusya, Avusturya ve Bavyera krallklar ile bir takm serbest ehirleri ve dukalklar birbirinden ayrd, ilerinden Prusya Krall, 1871'de Sedan'da, Fransa'y yenerek Versailles'da imparatorluu iln etti. Avusturyadan baz topraklar ilhak etti, Avusturya zararna geniledi. Bu yeni devlet II. Abdlhamid'in dikkatini ekti ve Rusya, ngiltere ve Fransa'nn bizi terketmeye balayan politikasna kar bir denge unsuru olarak Almanya ile yaknlama balad. II. Abdlhamid bu ittifak ok ustaca ve dikkatli biimde kullanmtr. nk buna pek fazla gvenilmeyeceim abuk anlamt. Nitekim bizi Kuveyt sorununda rezil eden Almanya'dr. Almanya'ya gveni yznden II. Abdlhamid bu kusuru iledi fakat abuk farkna vard. Almanya'y bir perde olarak kullanma yolunu seti. Ne var ki, Jn Trklerin mbalal Alman hayranl yznden biz Almanya'yla Birinci Harb'e girdik. Girmemek mmkn myd? Bence mmknd; ama girdik ve girdikten sonra da ok akllca hareket ettiimiz sylenemez. Neticede bu ittifak bize ok pahalya mal olmutur. Sadece imparatorluu deil, pazarlarmz da kaybettik. Onun iindir ki, Cihan Harbi nesli bu tip ittifaklara kar daha sonra ok ekingen davranmlardr. Bilhassa Atatrk ve inn bu konuda ok hassastrlar. imdilerde uluorta, hatta gln bir mantkszlkla sarfedilen bir "an'anev Trk-Alman dostluu" lfdr gidiyor. yle bir dostluk falan yoktur. 18. yzyln sonuna kadar en fazla arptmz kavim de, Balkanlar'da bir takm topraklar kaybettiimiz camia da AvusturyaAlman blokuydu. Bunu unutmamamz lazm. Dost olmak iin hi bir an'anevi sebebimiz yoktur. Milletler arasnda, zaten an'anevi dostluk falan olmaz. Geici ittifaklar, geici gerilimler olur. Diplomasi bu geici gerilimleri yumuatmak, rahatlatmak ve harbi nlemek esas zerine dayanr. Gerilim olan yerde gerilimleri yumuatmak ve karlar (hi bir yerde karlar % 100 akmaz, % 100 akmayan bu karlar) bir ekilde geici uyuma getirip dengeyi salamak, menfaatlerimizi korumak diplomasinin varlk sebebidir. Fakat maalesef Trk diplomasisinde 1940'lardan beri devam eden Sovyet tehdi84 AVRUPA BRL VE TRKYE

dinden tr elastikiyet kaybolmu ve Batya kar deta bir iman hasl olmutur. Bu imann birinci safhas NATO'dur. Trkiye'de ne diplomatlar ne de baka baz evreler bu ittifak sadece bir ittifak olarak grememilerdir. Buna bir imanla yaklamlardr. kinci safha da AB'dir. Bu da bir iman haline getirilmitir. "Ben buna inanyorum," diyor, szm ona akll bir diplomat. Diplomat, hibir eye inanmaz, diplomat baz eylere kani olur; baz eylerin gerekliliini teslim eder ve onun iin menfaatlerimizi salayacak ekilde urar. Diplomatn ii, urat konularda iman etmekten ok phe etmektir. Baka bir adan baklnca, Trkiye, Lksemburg Zirvesi'nin ardndan Avrupa ile mnasebetlerini ayn zamanda daha realist, daha mantkl ve tarih tecrbesinin gsterdii istikamette tanzim etme ansn da elde etmi olmad m? Bu neticenin ardndan Trkiye, henz ne yapacana karar vermemitir. Hatta korkarm, henz ne yapmas gerektiini bile dnmek istemiyor. Baz koca koca adamlarn televizyonlara kp, "Birader, Avrupa'ya kzyoruz ama baka aremiz de var m?" slbu ile konumalarna tahamml etmek ok zor. nk bu "...baka aremiz de var m?" anlay, maalesef Trkiye'deki fikr ve siyas ataletin balca sebeplerinden birisidir. "Baka are var m?" Ne tatsz sz... Baka are var m? Onu konumamz lazm. Trkiye'nin baka bir yn aresi olmas lzm. Elbette olmas lzm. Tabi ona gre bir sna yaplanma, ona gre bir bnyev deiiklii tevik edersin; ona gre bir diplomasi gelitirmeye alrsn. Tabi, mevcut diplomasinin alternatifi de RP'nin bir zamanlar grd hayal gibi olmaz, kanaatimce. stelik RP'nin u anda kendini kurtarmak iin Avrupa'ya neredeyse minnettar bir bakla iltica etmi vaziyetini dnnce, insan bo haylle souk gerek arasndaki ac fark gryor. ktidara gelinceye kadar Avrupa aleyhtarl yap, sonra kendi mahke 85 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK melerine kar Avrupa'dan medet um. Buna ister komedi deyin, ister trajedi; ikisi de olur. Trkiye'nin corafi olarak zaten yle bir kmaz yok mu: AB'ye tam ye olduumuz takdirde, AB yesi olmayan Rusya, Kafkas lkeleri ve dier komularmzla mnasebetlerimizi AB standartlarna oturtmu olacaz. Halbuki bizim bu komularmzla veya doudaki hinterlandmzla olan mnasebetlerimizde, AB standartlarna endekslenemeyecek bir takm zaruretlerimiz var. Byle baknca, AB'ye tam ye olmamak, orta ve uzun vadedeki mill menfaatlerimize daha uygun deil mi? Bunun yan sra, AB'ye tam yelik peinde komaktansa Gmrk Birlii anlamasn, Norve'in yapt gibi AB ile serbest ticaret blgesi statsne dntrmesi daha doru ve aklc deil mi? Yaplmas gereken odur. Etrafnzdaki komu devletlerle ve dier lkelerle ikili ilikilerinizi gelitirirsiniz, onun gereklerine uyarsnz, sonra da AB ile serbest ticarete talip olursunuz. iller-Karayalm-medya lsnn 1995'de yapt gibi, tam yelik uruna, Trkiye'yi dnyada emsali bulunmayan bir mal ve hukuk ipotek altna sokmak ne mill menfaat kavram ile badar ne de akl ve iz'anla... Trkiye, AB'den serbest ticaret statsn talep ederken de baka konulardaki pazarlk gcn azaltacak mantksz mkellefiyetlere girmemelidir. AB'nin insan haklar ve demokrasi standartlarn benimsemeyi tercih edeceksek de byle abuk subuk bir teslimiyet mant iinde deil, Trkiye'nin hassas artlarn ve bu artlarn gereklerini gznne alarak yola devam ederiz. Memleketimizdeki bir takm gerilim ve atmalarn karsnda, yle AB'nin tavsiyeleriyle oturup bekleyemeyiz. Almanya bizim memleketimizin herhangi bir problemi iin hi bir zaman doru bir are retemez; aslnda iyi niyetle baktm da zannetmem. Ayrca, Almanya bizim bamzdaki dertlerden fazla da an86 AVRUPA BRL VE TRKYE lamaz zaten. Aklnca byc ra gibi Trkiye'nin etnik problemleriyle oynamaya alyor. imdi mesela Macaristan bile byle eylerle oynamaya alyor. UNESCO dahil, btn beynelmilel tekiltlarda aznlk sorunlarn ortaya atyor. nk u anda kendi aznl yok; ama baka yerlerde Macar aznl var. Kendi iinde yle 50-60 binlik bir aznlk olsun da grrz ne

yapacan, aznlk meselesine nasl yaklaacan. Bu mthi bir sorundur ve maalesef bu konuda karmzdaki byk Avrupa devletlerinin ok akl banda olduunu da syleyemeyiz. Politikalar itibariyle Trkiye bugn Germen Bloku ile kar karyadr. Bu blok, Almanya ve skandinav lkeleridir. Mesela Iskandinavlar baka devletlere aznlk politikalar retiyorlar. Kendilerinin bildii aznlk nedir? Ben size syleyeyim: sve'in bir aznl olabilir, iindeki Finli nfusa hi iyi davranmyor. Danimarka'nn bir aznl olabilir: Firizyallar. Hi iyi davranmyorlar onlara, cidd problemler var. Bunlar kk gruplar tabi. Birileri kalkp bize Bask modeli neriyor. Basklarm nfusu nedir ve bu nasl bir nfustur? Bu pek ifade edilmiyor. Bask modelinden bahsedenlerin ka, Basklarm spanya'nn endstriyel nfusunu tekil ettiinin farkndadr? D destekle veya d mdahale ile hi bir problemi doru biimde zemezsiniz. Toplumlar, bnyelerindeki problemleri kendi kapasiteleriyle, kendi ilerindeki potansiyelle, kendi ilerine kapanarak zerler, kendi kendilerine karar vererek zerler, kendi kuvvetleriyle zerler veyahut da zemezler, byle bir kabiliyetleri yoksa. nsan haklarnn zm iin dardan makina getirilmez, adam da getirilmez. Bu gayet ak bir eydir. Hapishaneleri kendin slah edersin, nk senin mahkmunu, gardiyanm sen bilirsin, sve'ten gelen heyet senin hapishane sorununu zemez. Bunlara bir toplumun milli aydm snfnn kendisinin karar vermesi gerekir. Avrupa Birlii'ne girmekle birdenbire demokratik de olamazsn. yle olsayd Yunanistan ok demokratik bir lke olurdu. Halbuki aznlklarna nasl davrandn en iyi biz biliyoruz. 87 c TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Srf Trkler deil, baka aznlklar da var orada. AB'ye tam ye olunca birdenbire ne niversitelerin adam olur, ne de ilmin irfann artar. Avrupa Birlii'ne girdikten sonra eskisinden de cahil kalan memleketler var. stelik bu anlamda Avrupa lkeleri kendi kendilerini reten toplumlar deiller. Yani oradaki bir niversite modeli bizim iin hi bir zaman rnek tekil edemez. Mesela, Avrupa niversiteleri Amerikan ve Japon niversite modellerinin ok gerisin-deler. Avrupa'nn en zengini Almanya'dr; niversitelerinin hali bir felkettir. Rakamlar versek korkun eyler kar ortaya. Bir toplum byle birliklere girince sanayi retimini falan da pek kolay arttramaz. Yani biz imdi bu zamana kadar Avrupa'nn sayesinde mi gelitik? Sultan Mahmut'tan beri, Sultan Abdlhamid'den beri, hatta 18. yzylda kurduumuz, temelini attmz teknik iletmeler, fabrikalar, imalthaneler, mhendis mektepleri, Cumhuriyet devri messeseleri sayesinde buraya kadar geldik. Yani AB veya baka bir birlie mit balamak yerine kendi i dinamiklerimizi nasl daha fazla harekete geirebileceimize kafa yormak... Tabi ki; ama bu demek deil ki, AB'den uzaklaahm. Niye uzaklaalm? hracatmzn byk bir ksm oraya gidiyor. Bu arada drtte bire yakn srf Almanya ile yaplyor. Bizim de orada gittike artan paymz var. Ama baka yerler de aramamz lfzm. kili anlamalardan, almlardan kanmamamz lzm, fakat hesap kitap yaparak... Ben Trkiye'yi idare eden insanlarn da, i aleminin de cidd bir hesap kitap yaptm zannetmiyorum. Trkiye'nin i evreleri bu konuda hi bir hesap yapmamlardr ve onun iin de, dikkat ederseniz hi bir zaman kesin konuamyorlar, yuvarlak laflar ediyorlar. Bunlar, zerinde dnlecek eylerdir. Buraya kadarki konumamz zetlersek u noktalarn altn bir kere daha izebiliriz: Lksemburg Zirvesi'nin ardndan Trkiye'nin ok ciddi bir dnm noktasna geldii aktr. Trkiye'nin AB iinde tam ye sfatyla yer alma ans, teorik olmasa 88 AVRUPA BRL VE TRKYE da fiilen ortadan kalkmtr. te yandan, Trkiye'nin nnde, n Asya'dan slm dnyasna; Kafkasya'dan Rusya, Japonya ve Trk dnyasna kadar son derece geni bir d politik ve ekonomik manevra alan da mevcuttur. Yine ok bilinen bir eydir ki, gerek d politikann ve gerekse d ticaret ilikilerinin, pek gze

batmayan ama en cidd aralarndan biri de gmrk tarifeleridir. Bu adan baknca, AB'nin ortak gmrk tarifelerine tbi olmak, ekonomik ve politik bir tuzaktan baka bir ey deildir. Trkiye, Gmrk Birlii'ne girdikten itibaren bu tuzaa dm bulunuyor. Bazen bir lke ile ilikilerinizi dzeltmek iin mesela bir takm mal kalemlerinde gmrk indirimine gidersiniz, bir jest yaparsnz; karlnda sizin iin hayat ehemmiyet tayan baka bir maln ithaltnda belli kolaylklar veya tamamen siyas bir meselede o lkenin desteini elde edersiniz, yani o da size baka bir jest yapar. Bu bir lkenin iliki kurma veya'ilikilerini dzeltme konusunda en kolay ve en abuk harekete geirebilecei imkndr; Trkiye 1 Ocak 1996 tarihinden beri byle bir imkna artk sahip deildir. Dolaysyla Gmrk Birlii'nin bu fuzuli yknden, onu bir serbest ticaret ilikisine evirmek suretiyle kurtulabildii takdirde, Trkiye'nin AB'ye girmemesi, girmesinden belki de daha hayrl neticelere vesile olacaktr. Btn bunlar gz nne alarak, Trk iadamlarna, diplomatlarna ve Trk mnevverlerine Avrupa hakknda ksaca nasl bir bak as tavsiye edersiniz? Trk iadamlarna tavsiye edecek bir eyim yok, ben bir iadam deilim. Ama genel bir prensip var; tetkik ediniz, dnnz, aratrnz diyebilirim. Bu gibi eyleri size devlet yapmaz, biraz da kendiniz aratrn. Bir aratrma btelerinin olduunu dahi zannetmiyorum, bu ok ciddi bir meseledir. Mesela Gmrk Birlii'ne girilirken Avrupa'nn hukuk mevzuat, iktisadi mevzuat, iktisadi zenginlikleri tesbit edilip, buna gre politikalar gerekletirilmi, stratejiler saptanm mdr? Hi zannetmiyorum. Bunlarn hepsi bir aratrma konusudur. Bunlar sadece devlete brakamazsnz. 89 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Diplomatlara gelince, diplomatlarn herkesten ok dnp aratrmalar lzm. Kendi aratramadklarm baka kurum veya kiiler eliyle aratrmalar lzm. Bu da aslnda, diplomatlardan ok dilerinin ynetecei bir tekiltlanma ile mmkn olabilecek bir ey... Bugnn Trkiye'si dnyay tanmayan, etrafn tanmayan, ilm metodlarla bunu yapamayan bir memleket haline gelmitir. Burada Allah'tan ki Balkan gmenleriyle Irak Trkmenleri var da Arapa ve Balkan dilleri iini hallediyoruz. Fakat bu, 60-70 milyonluk bir memlekete yakmayacak bir ilkel istihbarat ve bilgi edinme farzdr. Trk aydm ise maalesef dnyay tanmyor. Tanmadan konuuyor, tanmadan dnyor ve cidd eylerle uramyor. Aydnlarmza baklnca verilecek hkm ksaca udur: Buras dnyaya fazla alm bir toplum saylmaz. Halbuki, Trkiye bir tarafyla dnyaya hzla almaktadr, ama kimin vastasyla? 1960'lardan itibaren kol iileriyle ve son 10-15 yldan bu yana da i adamlaryla... iadam eline antay alp bir yerlere gidiyor ekinmeden. Aydn iin bu szkonusu deil. Aydnmz tanmyor dnyay ve etrafndan bihaber insanlara mahsus yarm yamalak akl ve fikir yrtmelerle ahkm kesiyor. Ufuk darlklar var. te, "Baka aremiz mi var?" lf byle bir ufuksuzluun eseridir. stelik bunu en fazla syleyen de ne i adamlar, ne de diplomatlar; maalesef esas itibariyle dnmek ve dnerek are bulmakla mkellef olan adam sylyor. Bu tavr hi yakmyor dnce adamlarna. Trk aydn bir kere, kendini yetitirmesi gereken bir aydndr. Dnyadan haberi yoktur, ezbercilik yapmaktadr. Doru drst blge uzmanmz mevcut deildir. Televizyondan Avrupa Birlii lfn duyar duymaz balyorlar tam yeliin nasl bir kurtulu yolu olduunu savunmaya... Ezbere raporlarla, modellerle, kaba gzlemlerle bu kadar fazla konuulur mu? 90 TARHTEN KAAMAYIZ KONUAN: MEHMET GNDEM Zaman, 3-6 Ekim 1999. Tarihle, kendi tarihiyle problemli bir grntmz var son on yllarda. Tarih nerede duruyor, biz nerede duruyoruz? Tarihin iinde miyiz, dnda m? Ya da ayn anda ikisi birden mi? Nedir tarih karsndaki duruumuz? Tarih karsndaki durumumuzu 'ne olmaldr?' eklinde tayin edemiyoruz. nk tarih dorudan doruya meraka bal bir ey. Merak edenler iin orada ok nemli bir tarih var. Merak biraz da varlk problemi zerine dnme balamnda kullanyorum. Byle bir dnme eyleminiz yoksa, buna ilikin meraknz yoksa,

tarih sizin iin gemite kalm bir eydir. Ben yine de merak hangi faktrlerin tayin ettiini bilemiyorum, kimsenin de bildii kansnda deilim. Ama baz insanlar -ve bu baz insanlar hep varlar- gemii bir ekilde merak ediyorlar ve gemii, tpk hali tarif eder gibi de tarif ediyorlar. Bu bir yetenek meselesi. Bu yetenek doutan verilmi. Bu bir zellik. Yani u anda mevcut olmayan bir ekilde bilgi olarak edinip bunun zerinde konumak. "Tarihin iinde miyiz, dnda myz?" derseniz ben de yle sylerim: Tarih realitedir, ondan kaamayz. Yani tarihi olunmaz, tarihi doulur kansnda msnz? 91 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK TARHTEN KAAMAY1Z Evet. Demek ki tarihi olmak, belirgin bir iletiim gelenei belirgin bir ekilde konuma yetenei ve asl nemlisi kuvvetli bir hafza istiyor. Bu zelliklerin hepsinin toplanmas veya yoktan var edilmesi ve gelitirilmesi mmkn deil. Onun iin galiba tarihi olunmaz, doulur, diyorum. Mzisyen doulur, ressam doulur, sporcu doulur aslnda. Sonraki antrenman insanlar belirli bir yere kadar gtrebilir. Esas olan kendi cevherimizdir. O cevheri ortaya kartan ey nedir? Herkes kendinde bu cevheri grme, kefetme kabiliyet ve imknna sahip mi? Yaanlan olaylar olabilir, bulunduunuz siyas ortam olabilir; ama bu keifte asl nemli olan, estetik anlaymzdr. Estetik anlaynzla alemi nasl algladnz belli olur. Belirli bir zaman bir imaj olarak kurmak lazmdr. Bu, illa solculuktur, milliyetiliktir gibi saikler deil, belirli bir ortam imaj olarak alglayabil-me, dnebilme ve kendini ekebilmedir. Fakat u anlamda ok zor zanaattir. Benim zamanmda bilhassa, mesela bir kadn, tarihi olmak isterse ok zordu. Yani hibir ekilde yurt gezisi yapamam, bir kz ocuu nasl yapar, bir yerden bir yere gitmesi aile iznine ve bir takm grltye merbuttur. Garip bir kyafetle ve yan banda enstrman alan bir arkadala bu i<olacak deil, daha geni imknlar lazm. O imknlar nedir? Maalesef Trkiye'de erkek olmayan ne Anadolu'yu gezebilir, ne birtakm sr- atikay tetkik edebilirdi. Sizi tarihilie ynlendiren etkenler nelerdir? O cevheri nasl kefettiniz? Ben onun farknda deilim. Herhalde gemie merak. lk nce kendi estetii iinde yabanc bir dnya grnyor tarih. Kendi yaad dnemde deerlerin kaybolup gitmesiyle insann bir baka ortama gitmesi sz konusu oluyor. Zannediyorum halden memnun olmama ve ok kk yatan itibaren bir nostaljiye, mevcut durumdan kurtulmak iin kendine yeni bir dnya aramak; bunun tesiri olmutur tarihi olmamda. Bir de kuvvetli re92 II sim kabiliyetime balyorum. Gzel resim yapardm, braktm. Tabii ki tarih eser dikkatimi ekiyor, oradan dolay tarihe girme ve ynelme de var. Halden memnun olmamaktan kasdmz nedir? Mesela 1950'lerin dnyasnn beni ok skt kansndaym. 50'lerin dnyasnda yaylan mziini sevmem, Amerika'da dalgalanan mzii sevmem, oradan gelen mzii sevmem, oradan gelen caz sevmem. 50'lerin klk kyafetini sevmem. 50'lerin otomobil dizaynn, telefon dizaynn sevmem... Byle bir ortam beni ok skm olmal ki, eski Avrupa'y, eski Orta Do-u'yu arammdr. Bugn deien bir ey var m? Bugn bu durum devam ediyor. Dnya kirlenme iinde. Bizi " cezbeden, deien bir ey yok. O yzden ben herhalde ve hala ocukluumun Istanbul'undaki o gzel zamanlarda yayorum. imparatorluun En Uzun Yzyl almanzn banda bir cmle dikkatimi ekti: "lkemizin tarihileri yarm yzyldr btn engellemelere ramen..." diye devam ediyor. Nedir bu tarihinin karsna kan engeller? Tarihinin karsna kan engellerden bir tanesi, siyas fikir hrriyetidir. Siyas fikir hrriyeti bizde sadece ve sadece devlet ve onun polisi, savcs tarafndan kstlanyor gibi alglanr ve yle gsterilir. Siyas fikir hrriyetim baltalayanlar bizde bizzat vatandalarn kendileridir. Nasl?

nsanlar ilerine gelmeyen fikir sahiplerini ok tenkit ederler, onu koruyanlar da br vatandalardr. Dolaysyla bizde bir fikir adamnn, bir sanatnn tarafsz kalmas mmkn deildir, bir tarafa kapaklanr. Mesela siz sol kesimin veya sa kesimin iine gelmeyen bir tarih yazn ve terminoloji getirin, bakn ne kadar 93 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ok tenkit alacaksnz. te bu olduu takdirde bu memleketlerde yaamann imknsza yakn zor olduunu hepiniz bilirsiniz. Tarihinin karsndaki dier engeller neler? Trkiye'deki halkn % 50'yi akn, belki 6O' Trkmen'dir. Belki yzde 10'u Kpak Trk', gerisi muhtelif etnisitelerden. Ve bu bir Osmanllk iinde kaynam gitmi. Burada bir milliyetilik yapmak zorundasnz, tarih sizi bu noktaya getirmi, orada bir seim hakk yok; 'Biz Trk milliyetilii yapalm m yapmayalm m?' diyemezsiniz. nk tarih bu toplumu en azndan 1877-78, yani 93 muharebesinden beri buna zorluyor. Yani imparatorluk yklr, o ayr, fakat ana vatan topraklarmz kaybetmeye baladmz an milliyetilik gelir, orada artk Osmanllk iflas etmeye balar. Ondan kamamazsnz. Bunlar nasl okuyacanz da bir engel. Siyas engeller var m? Siyas engeller de var. Ama tarihinin karsnda duran ok nemli engellerden birisi de yle formle edilebilir: Tarihiye engel, tarihi meslektandan gelir, okumutan gelir; unu diyemezsin, bunu diyemezsin derler Bir ey dediin an, bir tarafn adam olursun. Onun iin bu gibi memleketlerde o anlamda geni tarih sentez ve yorum yaplamaz. Peki ne yaplr bu memleketlerde? Bu memlekette yaplacak i, bilinmeyen tarihi bildirmektir. Daha tarihimizin gerekleri ortaya kmamtr. Bunlar ortaya kardn zaman, ortaya kan gerekler insanlar heyecanlandrr. Bunu yapmak zorundasnz. Bilinmeyen gerekler, ne zaman bu memlekette bilinebilir olabilir? Aratrmanz lazm. Fransa tarihinde, ngiltere tarihinde, Almanya tarihinde zerinde ciltler yazlan konular bu memlekette bilinmez. Mesela bir mahalle idaresi nedir? Trkiye'de bilinmez, ok az bilgimiz vardr; bol speklasyon ve hikaye anlatrz. 94 TARHTEN KAAMAYIZ Tarihe yaklammz belirleyen ey, karlarmza geldii gibi, mant olursa ve bu mantk mutlak iyi ya da mutlak kt gibi kategorik bir zihinsel ablon oluturuyorsa, bu tr bir tarih okunmasndan ortaya ne kar? Byle bir reddiye-medhiye, tarihi ayklayarak bakma mant var. Srf Trkiye'de deil bir sr lkede var. Bunlar daha ok Balkan lkelerinde, fakat asl felaketi, Sovyet art lkeler de var. Demek ki Rus historiografisi ve Sovyet Marksizmi hibir halta yaramam, geride birtakm iptidai bakl insanlar brakmtr. Tarihe byln bakarak ancak efsaneler yaratlr. Rusya'da bugn yle insanlar var ki neredeyse fiction (kurmaca) yapyorlar tarih diye. Bunlardan birisi Akademi'nin matematik profesrlerinden; fena bir matematiki de deilmi. Fakat anlalan matematik tkand ve fazla midi yok ki, mesela Korkun van'la Kanuni Sultan Sleyman'n ayn adam olduunu iddia ediyor. Byle garip fictionlarla tarih yazyor, bunlar kabul gryor, taraftar topluyor, bu kitaplar okunabiliyor. Bunu yapan da Ruslar, o camiada en uygar, en ok kafa yormuu, mrekkep aktm. Adamn biri kyor Mslmanlardan, 'Byk Petro Trkiye'de esir oldu' diyor. Adamn biri kyor 'Kahveyi Araplar getirdi Brezilya'dan' diyor. br kyor diyor ki, 'Bugnk Kazan Tatarlarnn asl Bulgarlardr' diyor. Bir bakas kyor, 'zbekler Timur'un ahfad' diyor. Halbuki zbekler daha sonra indi aaya, Timur ve torunlar da hi holanmyor bu takmdan. Bu da mesela zbekistan'n mill tarihi oluyor. Bir ksmna sorarsan ta ran'n batsna kadar zaten hepsi Taciklerin elindeydi. Byle ilanihaye abartlm, gerek d unsurlarla yazlm tarihler var. nsan ayor. Problem var, yok deil. Bu hakikaten gln ve rahatsz edici. Trkiye'de de bir lekte byle bir problem var Trkiye'de bu problemin varlk zeminini oluturan., besleyen

sebepler nelerdir? Tarih hibir ekilde bu millete okutulmamtr, benimsetme-mitir ve sevdirilmemitir. Tarih bilmemekten dolay bir kere ta95 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK rih reddetme vardr. Bu ok barizdir. Baz tarihilerimiz diyorlar ki mesela, "Osmanllar, Arapa, Farsa kullanm." Halbuki Osmanl'nn Arapa bileni, bugn bizim ngilizce bilenimiz kadardr. Bunun skntsn ekmilerdir, ite diyor "Dilimizi ihmal etmi." Ne edecek? Baka dil bildii yk ki adamn. Yine diyor ki; "Yobazlar ok hakimdi, bizi geri braktrmlar." Evet yobaz var. Yobazsz toplum olmaz; ama Osmanl, yobaz klla bir anda ortadan kaldrmay da bilir. stvn Mehmet Efendi taifesine Kprl'nn yapt belli. Osmanl idaresi bu konuda kimseye pabu brakmaz. Bu tr yaklamlar hep yanl eyler. Tarih reddedilebilir bir ey midir? Tarih isteseniz de, istemeseniz de orada, sizin kplerinizde duruyor. Tarih cehaletten dolay "reddettim" deyince reddedildi zannedilir. Bazlar, "Osmanl'y reddederim" diyor. Zannediyor ki adam, pasta keser gibi bir tarih yapabilir. Mmkn deil. Byle bir ey olabilir mi? Bir kere Cumhuriyeti kuranlar Osmanl Paalar, Osmanl Erkn- Harbiye'si. Demek ki, redd-i miras sosyal dnceye, sosyal realiteye uymayan bir ey. Tarihi tanmama bugnn ok nemli bir sorunudur. Dolaysyla bilgisizlikten ileri gelen bir itme var, bilgisizlii merulatrma abas. O halde bizde tarihe artl ve nyargl bir bakn yannda bir de cehalet engeli var. Trkiye bugn salam Latince ve Yunanca filolojisi olmayan bir memleket. Bu memlekette kimse Yunanca ve Latince'nin kayda deer uzman deildir, bir iki arkadamz hari. Bu yzden Bat kltrne inememitir. Hristiyanlk bilmeyiz. Bizde hibir ekilde Hristiyan uzman yoktur. Ne gerici denen, ne de ilerici denen arkadalar arasnda iyi bir Hristiyanlk uzmanmz yoktur. Biz Batllk ve Bat tarihi falan da bilmeyiz. Yunanca ve La-tincesiz Franszca, ngilizce, aydnlarn deil, liman hamal ve otel resepsiyonistlerinin Franszcasdr, ngilizcesidir. Trk milleti maalesef tarih bilgisinden uzak, tarih uuruna sahip olmayan 96 TARHTEN KAAMAYIZ bir millettir. Bu millet u anda sol kanatta da, sa kanatta da maalesef tarihin kendisiyle deil, kendilerine gre yeniden yazlm, yemden ina edilmi bir tarihle dnmeyi tercih ederler ve gerek anlamda bir tarih bilgisinin getirebilecei bir slup da yoktur. Tarihi yazanlarn tarih bilmedii, metinlerinden ve tercmelerinden anlalr. Birka kii bunun dndadr Trkiye'de. Yani tarihe farkl baklabilir; fakat bunun baz kstaslar olmal, yle mi? Her yerde tarihe farkl alardan baklr. Trkiye bunun istisnas deil. Burada mhim olan, bakta asgari mterektir. O da tarihin bilim olan tarafdr. Yani adamn biri farkl adan bakarken ilm malzeme kullanmaldr ve bunu da ahlakl bir ekilde kullanmaldr. Bir kere bu iin ilmine ve ilm malzemesine sahip olduktan sonra hangi adan bakarsa baksn tarihe. Cahilce bu sahaya girenlere glerler. Epigrafik malzemeyi kullanmayan insana glerler. Yan adam "stanbul kuatmasn bytmeyelim" diye bir eser yazabilir. Herkes Fatih Sultan Mehmet'i gklere karmak, stanbul'un fethine kasideler yazmak zorunda da deildir. Fakat bunu yok sayarken, birtakm kaynaklar da bilmek zorundasn. Hi de Trk dostu olmayan, Fatih dostu olmayan yabanc adamlarn yapamadn, bizim yerli adamlar o kadar kolay yapyor ki, hayret ediyorsunuz. Nasl yapyor? Bakyorsun kulland malzemeye, birtakm ikinci el Trke kaynaklar. Hibir ekilde ne bir kitabe okumu, ne bir vekayiname okumu, ne ada notlan okumu. Hibir ey yok. Byle olmaz. Yahut aksini alalm, bunun tersi noktada yer alan bir arkada da oturuyor, Osmanl tarihinin messeselerini gklere karyor, her sayfasnda birka maddi yanl var. Tarihinin kaynaklan iyi kullanmas lazm, kendi tezini hurda, mesnedsiz laflarla, vesikasz iddialarla veyahut da yanl, saptrlm vesika

kullanmlaryla desteklememesi lazm. Bir de o tehlike vardr. Yani ayn malzemeyi farkl ekilde kullanrsn, 97 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK saptrrsn. Bunun rnekleri vardr, bizim ihtiyar tarihi kendine gre rnekleri alr, keser bier falan deil mi? Onun iin tarih yaptnz an bir kere her eyden evvel tarih bileceksiniz. Bu da maalesef okulda renilmiyor galiba. Biraz doutan kabiliyet ok lazmdr. Okul ancak yol gsterebiliyor. Doutan; ne kadar hafzanz kuvvetli, ne kadar imaj kabiliyetiniz var, ne kadar resim yapabiliyorsunuz, ne kadar mzikal bir adamsnz; bunlar ok alacak bir ekilde tarih yazmnda etkili unsurlar. iskender Pala, "Osmanl deyince sadece tarihi hatrlamamz ve btn yk tarihilerin srtna yklememiz yanltr. nk bir toplum yalnzca tarih perspektifinden baklarak doru temellendirilemez. Doru metodoloji ve anlay, o tarihi yapan asl unsurlara; yani edebiyata, sanata, mimariye, folklora vs. eilerek btn kucaklamakla mmkndr. Mesela Osmanl'nn edebiyat da tarihi kadar nemlidir. nk tarihin satr aralar edebiyat metinlerinde gizlidir" diyor. Bizde bu perspektifte bir tarih yazcl yaklam var m? Trklerde bir kronoloji nefreti vardr. Ama kronoloji bilmeden tarih yazlmaz ve bilinemez. Siyas tarih bilinmeden tarih olmaz, harfleri bilmeden tarih anlalmaz. Bunlar bir kere kesin bilmemiz gerekiyor. phesiz ki evvela toplumsal dzeni anlatmak iin onlarla konuacak, yani edebiyat tetkikleri yapacaksnz. Bizde edebiyat tarihleri ok zayftr. iire mnhasrdr. Hele 19. asra gelince adamakll abestir. 19. asr edebiyatn, bizim umumi Trk edebiyat tarihi iinde yeri ve ustal ne olaca ok tartlan adamlar incelemekle halledeceini zannedenler yanlr. 2000 yllk Trk iirinde acaba inasi'nin hakikaten bir yeri var mdr? Efendim bu siyas bir adamdr, reform meraklsdr, nc bir gazetecidir; tamam. Acaba Namk Kemal ok byk bir air midir? Trk airi olarak biz Namk Kemal'i mi renmeliyiz yoksa Nedim veya Urfal Nabi daha m nemli? Ve nihayet 19. yzyl edebiyat tarihi gazete dilidir, vesikalardr, yani devletin brokrasisinde yazlan evrakn dilidir, romandr tabii. Ama ben hibir edeTAR1HTEN KAAMAY1Z biyat tarihisi grmemiim ki 19. yzyln Osmanl diplomatika-s (vesika dili) zerine alsn. Onu biz yapyoruz, tarihiler. Byle olmaz. Onun iin edebiyat tarihleri bizde ok zayftr ve maalesef byk tarih yazmna malzeme vermekten de uzaktr. Zaten eski dille irtibatmz kaybolduu iin, yeni nesiller dili gittike unuttu ve kendilerine has zayf bir am argosunu yarattklar iindir ki, yava yava bu sahaya girecek kabiliyetli adam ihtimali de azalmaktadr. Trkiye'de 10 tane edebiyat fakltesinin talebeleri var ki, ou orada niye okuduklarm bilmezler. Divan edebiyatyla ilgilenip de Arapa, Farsa kelimeyi yanl telaffuz eden edebiyat doenti biliyorum ben. Bu olmaz. Yani burada iiri doru okumaktan ciz adamlar iinden Orhan Saik Gkyay kmaz, bunu bilin. Orhan Saik Gkyay ld gn de zlrz. Aslnda niye zleyim 90'm gemi bir stadn artk ebedi istirahatghma ekilmesine? Sadece Allah'a dua edersin, uurlarsn. Sonra onun arka-smdakilere bakarsn. Arkasnda adam yok ki! Orhan Saik Gkyay, iiri her gn ei Ferhunde Hanmefendi ile okurdu. Aslnda her gn 20 tane adamn kapsnda srada olmas lazm gelirdi. Nerde onlar? ite skender Pala gibi birka kii vard ki, etrafnda biraz dolarlard. 90 yanda Pertev Naili Boratav gidiyor br tarafa. Ama yok, arkasndan gelen adam yok. Bir konumanzda "Bizim memlekette tarih tetkikat zayftr. Byk sentezler yaplmamtr. Bu tarihi aktaracak ana ve ara aralar yoktur" dediniz. Nedir bu ana ve ana aralar? Mesela bu dediim aralar; Avrupa tarihinde tiyatrodur, tarih romandr. Mesela birtakm airler tarihidir; Schiller gibi, Goet-he gibi, Pukin gibi, Corneille gibi. Dolaysyla tarih kitlelere byle birtakm alimlerin sentezlerinden, monografilerinden ve ayn zamanda bu tip yazarlarn kaleminden geer. Sonra tarih film eviren byk rejisrler vardr. Visconti ve Passolini bunlardan ikisidir. Macar Szabo da byle biridir. Mesela Eisenstein 98 99

TARHN SINIRLARINA YOLCULUK vardr, kendine gre Sovyet devrinde arptlm milliyetilik-Marksizm aras bir tarih grn perdeye yanstr; ama iyi rejisrdr. Sonra romanc Aleksei Tolstoy byle biridir. Bizlerin bu gibi aralar yoktur. Bu dallar bizde ok zayftr. Bir kere doru drst bir tarih ressammz yoktur. Bir Repin yoktur, bir Suriko yoktur. Adam, tablosuna baktnzda Rusya tarihinin bir safhasn hazmedeceiniz, btn eliki ve btn tutarhl-tutarszl-yla grebileceiniz bir ressamdr. Dolaysyla bizim milletimiz tarih bilmez. Tarih eitimi konusunda sizin farkl bir yaklamnz var... niversitelerdeki tarih blmleri lisansst hale getirilmelidir. Bunu bir tek Halil nalck Hoca yapt, iyi gidiyor mu bilmiyorum. Fakat baka yerlerde o zihniyet yok. ODT'de yapmak istediler, blm yanamad. 18 yan bitiren ocuu, tarih okutuyorum diye almak cinayettir. 18 yanda ocuu hukuk okutuyorum diye almak da cinayettir. Bunlar mmkn olan eyler deildir. Bunlar ciddi bilimlerdir, ancak belli bir yatan sonra bunlar retmek durumundasnz. Tarih Trkiye'de belirgin bir yksek tahsil dzeyinden sonra yaplmas gereken bir eydir. Osmanl tarihinin Trk tarihi zerine rtlm kara bir al olduu ynnde iddialarda bulunanlar var. Osmanl tarihi Trk tarihinin zerine rtlm kara bir al mdr? Olur mu yle ey efendim. Bunlar hurdac laflar. Birtakm adamlar bana diyorlard ki, 'Efendim Osmanl'y brakn, Seluklu mhim.' 'Nede Se ;uklu Osmanl'dan mhim?' diyorum. Adam, 'nk Seluklu daha liberal, slam'a kar daha fazla eski kltrmz muhafaza etmi' diyor. Bunlar bo laflar, hibir mesnedi yoktur. Cahil adam bununla gidecek, sizi 1300'den 1900'e bo brakacak, 6 asr boluk. Bunlar sakat grlerdir Vardr Trkiye'de maalesef byleleri. Farknda deiller ne kadar ok gln bir duruma dtklerinin. 100 T\RIHTEN KAAMAYIZ Biz bunlardan dolay m bir redd-i mirasla kar karyayz? Bunlardan dolay mthi bir cehaletle kar karyasmz; bu ok tahripkrdr. Bizimki, okumas yazmas kt, tarihilii sfra yakn, cihanmul tarihi hibir zaman karamam bir toplum. Bunu abartmyorum; nk bizim bir tek Cevdet Paa'mz var akl banda ve ilgin yorumlan olan. Herkes bunu bilir ki o da sistematik bir tarih yazmamtr. Yani bu tarihin iinde Osmanl tipi geleneksel vakanvis tarz da vard, bir yanda kadim Yunan'dan bugne gelen baz messeselerin tartmas da yaplr, ite Yenierilerin ilgasyla Sterlitzlerin idam gibi iki vakay karlatrmak gibi ok orijinal tarihilik de yer alr. Bu dahinin dnda da bizde ne 19. ne 20. yzylda ok parlak bir adam grmyorum. imdi byle bir lkede bunu yaptn an doacak tahribat dn. Almanya 11. Cihan Harbi'nden sonra Faizm belasn ve zihniyetini ortadan silmek iin yakn tarihi ok okutmaya balad ve eskiyi sildi mfredattan. Ben Berlin'de Siyasal Bilfiler Fa-kltesi'nde ders verdiimde renciler 1648 Vesfaliya Anlama-s'm bilmiyorlard. Halbuki Alman tarihinin en nemli olaylarndan biri. yle tarih okunan lkede bunun yaratt tahribat dnsen, biz hi dayanamayz buna. Bu sakat bir itir ve bunu bir kere braksn herkes. Byle bir ey olmaz. Ne demek tarihi reddetmek efendim? Bakn mesela Rusya hi bir zaman byle bir ey yapmad. Yani 'ben Sovyet tarihini okuturum, ondan evvelki insan benim iin mhim deildir', demedi. Tabii Marksist anlay ierisinde br trl adam bunu yaratmtr, bu nemlidir gibisinden ona da nem verilir. Fakat ne yaplrd, cumhuriyetler de kendi milli tarihlerini o kadar iyi okumazlard ve onun sknts ekiliyor imdi. Bamsz devletlerin hi birisi niin bamsz olduklarn ve nasl bamsz olduklarn bilmiyorlar ve onun skntsn ekiyorlar. Farknda da deiller, bu gidile de olmayacaklar. 101 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Osmanll Snnilik olarak gren yaklama baknz nedir? Osmanl mezhep yorumuyla kurulmu bir devlet tekilat deildir. Bugnn ran' gibi, mesela Caferi mezhebi ve itihatlar zerine kurulan bir devlet deildir. Bunlarn hepsi phesiz ki tutarsz eyler. Kltrl bir toplum byle kurulmaz.

Osmanl'y reddediyorsun, dert o deil. Bat'y istiyoruz, Bat'y da getiremiyoruz. Osmanl tarihinin belirli yorumlarndan rahatsz olan kitleler var. Bu bir etnik grup olabilir, bir mezhep grubu olabilir. Osmanl'y Snnilik olarak grmek isteyenler de var. Ama Osmanl Snnilik demek deildir. Nedir Osmanl ve bizim iin tarihin neresinde duruyor? Baz evreler "Bu bizim imparatorluumuzun tarihi" diyor. Bu milliyeti bir bak as. "Ben varm, benden bakas yok" tarznda bir tara milliyetilii. Osmanl mparatorluu'nu dnya tarihi iindeki yeriyle deerlendirdiimizde Trkler "Ben de Osmanl'danm" deme hakkna sahip. Yani "Osmanl biziz" yerine "biz Osmanl'danz" anlay daha doru. Trk kimliini oluturan en nemli unsurlardan biri Osmanl'dr, Osmanl tarihidir. Balkanlar ve Anadolu, imparatorluun anavatandr. Bu topraklarn nemli bir ksm bugn Trkiye Cumhuriyeti'dir. Bunun ne anlam ifade ettiini maalesef anlamamakta srar edenler var. Osmanl kimlii salt bir Mslman kimlii olarak kalmamtr. Sadrazam Said Paa'nn ve benzerlerlerinin giriimlerinde olduu gibi Trkln ar bast bir Mslmanlktr. br Mslman etnik gruplar bu Trkle dil olarak intibak ettikleri lde Osmanh-Trk olmaktadrlar. Beylikten imparatorlua bir srecin yks, Osmanl. Osmanl nasl bir ortamda beylikten imparatorluu vcut buldu? Bir beyliin kuruluu historiografik bir problemdir. Kanlmaz olarak bir speklasyon konusudur. Kaynaklarn azl lsnde boluu tarihinin imaj ve dncesi doldurur. Hele bu 102 TARHTEN KAAMAYIZ konu Osmanl tarihi ise boluk daha fazladr. Orada garip bir problematik var tarih yazcl asndan. Bu eksiklie dayanlarak 40 tane speklasyon yaplyor. Mesela, adam diyor ki: 'Btn vakayinameler efsanedir'. Ninemin bile aklna gelecek bir ey. nk hakikaten elimizdeki kroniklerin anonim olsun, kiisel olsun kurulu devrinden 100-150 sene sonra kaleme alnd belli bir ey. Ona istinaden, "Bunlarn hepsi uydurmadr" diyor. En kolayc yorum. Arada meseleyi ciddi olarak tetkik eden tek adam bizim Halil inalck Hoca. Hoca bu yama ramen, sal da msait olmamasna ramen oralara gidiyor, aratrmalar yapyor, gzlemlerde bulunuyor. Bunlarn yaplmas lazm, hakikaten o ky orada var m, yok mu? Mesela birtakm ada kaynaklar aratrlmam, mutlaka Cenova'da, Venedik'te olabilir bir eyler. Bunlar bilinmiyor. O bakmdan soruya net bir cevap veremiyorum; nk o devri ina etmek son derecede zordur. Osmanl Devleti Bizans'n bir devam m, ya da aralarnda nasl bir iliki var? Osmanl ile Bizans arasinda alaka var tabii. Medeni alakalarmz var. Bunlar Orta Dou ve Balkan blgesinin byk imparatorluklar. Osmanl mparatorluu tarihin nc ve son Roma mparatorluu. Ben bunu sylediim zaman baz insanlar ok rahatsz oluyorlar. Roma mparatorluu ne, Roma mefhumu ne? Bunun zerinde durulmam. Dnya tarihi bilmemenin, dnya tarihini benimsememenin byk zararlar iindeyiz. Onun iin bu sylediklerime reaksiyon var. Ayplamyorum, ters bir ey de sylediimi zannetmiyorum. Baz imparatorluk tipleri vardr, tarihin belirli alarnda, belirli evrede. Bunlar tanedir, Osmanl bunlarn ncsdr ve yeni alara, sanayi ama intibak edenidir. Ne kadar intibak ettiini hala tartyoruz. Ak sylyorum, Bizans ikinci Roma'dr, bizimki de nc Ro-ma'dr. Tabii bunun messeselerinde ister istemez benzerlik olur, O messeseler zaten ok da Bizans'a zg eyler deildir. Dnn ki, Roma mparatorluu'nun imparatorluk oluu Msr'n 103 r TARHN SINIRLARINA YOLCULUK alnmasndan sonradr. Yani Sezar Msr' almtr ve Msrllarn mali sistemini, yer lm tekniklerini, rn vergilendirme sistemini rendikten sonra bir Roma maliyesinden sz edilir. Bizans demek ran demektir. Biz bunlarn hepsinin stnden gemiiz. Yani -ki at gebelii ok nemli bir asker tekilatlanmay getiren bir eydir- birtakm yerleme kltrlerini buralardan almz. Bir kere islam medeniyeti erevesine girmiiz, ondan sonra bu topraklara gelmiiz. Ondan sonra buralardan uzak kalmak mmkn deil. Birtakm

milliyetiler buna kzarlar. Yanl dnyorlar; nk bir sistemin bykl onun birtakm unsurlar alp onu hall hamur etmesi, mezcetmesiyle mmkndr. Osmanl'nn kuruluu konusunda farkl grler var?.. O ok nemli bir ey deil. Orta zamanlarda kurulular byle tarihle saatle falan olmaz. Kronikler bir tarih verirler, o esas alnr. Hibir zaman da 'biz u tarihte kurulduk' diye retmezler. Kroniklerde biraz hkmdardan bahsederler. Devlet zaten byle bir ebed bir kurulu olduu iin onun zerinde de pek durulmaz. O, 1299, 1301, 1304 biz tarihilerin yorumlardr. Peki dier beylikler arasndan syrlp da Bizans' muhatap almasn neye balyorsunuz Osmanl Beylii'nin? Demek ki o daha dinamik bir unsur. O komutanlarn kiilikleri daha ekici, karizmatik olabilir ve insanlar, gen savalar onun etrafnda toplanyorlar. Germiyanoullar gibi, Aydmoul-lar gibi byk beyliklerin snrn geiyor, Bizans'la o hall hamur oluyor ve Rumeli'ye ayak basyor. Rumeli'de yok Trk, oraya ayak basnca, o gmrah kta alyor nnde birdenbire. Alyor nk orada devlet yok zaten. Tekilatlanma kolaylayor. Bu beylie Koyunhisar Sava'ndan sonra insanlar akmaya balyor ve bu ak zaman zaman artyor. Bunlar uzun zamanlar da deil, 20-25 sene iinde Bursa'nm fethine kadar, savas geliyor, ulemas geliyor, baka yerde tutunamayan geliyor. Germiyan'dan bir kii gelir, "Bu pazarn bacm bana verin" der. OsTAR1HTEN KAAMAYIZ manii vergi sisteminin kuruluu. 'Bac nedir?' diye soruyor Osman Gazi, "Bac pazardan gelenlerden alnr" diyorlar. Osman Gazi nce kzyor, sonra ona "Yok beyim, cmle yerlerde olur" diyorlar. Sonra bir andarlar kyor, byle i yapacak yere, genileyecek yere insanlarn nfuz etmesi gibi. Burada iktisad menfaat sz konusu olabilir, Islami heyecan sz konusu olabilir, gaza gelenei sz konusu olabilir. Buralarda savalk da sz konusu olabilir. Orta a'm kendine gre genilemeci, atlmc bir boyutu. Bunda Trkmen gelenei rol alabilir; ama Trkmen gelenei Orhan Gazi dneminde silinmi artk. Herhalde biraz da zamanmzda yayor. Osmanl'nn kurulu felsefesinde ve yaylmasnda fetih dncesinin yeri nedir? Fetih dncesi her imparatorlukta vardr. Gerekletirebilmene bal. Orta zamanda btn devlet genilemek ister. 19. yzylda bile. imdi durmu gibi grnyor. Durdu da baka trl yaylmalar var. Fetih dncesi srf bize has bir ey deil. Herkesin kendine gre bir forml olur, herkes insanlara Allah' retmek ister, herkes insanlara dini gtrmek ister, herkes yaylmak ister, herkes bu ii Tanr adma yapar. Trk de bir Mslman devlet ve toplum olarak kendine gre yapar bu ii. Kimsenin fetih dncesinde snr yoktur, geniledike geniler. 19. asrda bu, stratejik durum ve gvenlik diye izah edilmitir. Rusya mesela bunu "gvenliinin gvenlii" eklinde dile getirir, ucu buca yok, git gidebildiin kadar. "Osmanl kimlii" acaba muhtelif etnik gruplar kapsayan ama din gruplarn sadece birine hitap eden (yalnz Mslman halklar) bir tanmlama myd yoksa btn dinler ve rklar ieren bir kimlik miydi? Osmanllk aslnda umumi bir kimlik ve bir Osmanl tipi var. Fakat st snflar kapsayan bir kimlik bu, alt tabakaya inmesi mmkn deil. nk ortada iletiim iinde yaayan bir toplum 104 105 I I TARHN SINIRLARINA YOLCULUK yok. Bu, kompartmanlar halinde yaayan bir toplum. Slav dillerindeki bir dileke zerindeki aratrmada yazmtm; birtakm Bulgar kylleri, "Trkler, Trk imparatorluu" diyorlar, Osmanl'y bile kullanmyorlar. Ta Orta a'dan beri ayn eyi grm, devleti "Trklerin devleti" olarak gryor, bu ok da yanl deil. imdi orada Osmanllk var, belirli hayat tarzn, kltr yaayan, belirli ideoloji ve sadakat sistemine sahip bir tabaka var; ama bu bir tabaka, yatay bir snf. Baknz Namk Kemal'in Osmanls ok Islam bir eydir, Maliye Nazr Cavid ve yolda Ahmet uayb'm-kisi Osmanl'dr. Hangisinin daha gerek olduu belli deil. Osmanl'da din devletin neresinde?

Osmanl'da din devletin her yerinde. Dinle yaayan, dine gre yaayan, dine gre kimlik kazanan bir toplum. Ynetim tarz olarak nasl adlandrabiliriz? Hayr, hayr hi yle eylere itibar etmeyin. Bu memlekette kullanlan baz hurda tabirler var, teokratikti falan diye Kimsenin bir ey bildii yok, bunlar cahil adamlar koymu ortaya. Osmanl'da teokrasi diye bir ey yok. Osmanl'nn emperyal yapsnda dier imparatorluklarla karlatrldnda ne tr bir fark vard? En byk fark udur; btn imparatorluk bir para kozmopolittir; ama Roma en kozmopolitidir. Bizans o kadar kozmopolit deildir, Bizans'ta Yahudiler falan ok itilmitir. Baka dinlere o kadar toleransla davranmamlardr. Osmanl'da byle bir ey yok. Osmanl ok daha toleranslyd. Buna tesamuh demek daha doru olur. Bu kelime Arapadr fakat kavramn iini dolduran yine Osmanl'dr Toleransn karl hogr deildir. Onu daha ok tesamuh karlar. Hogrde bir hafiflik vardr, ho gr, tahamml et gibi. Toleransta ok ak bir ekilde her eyden evvel, iyi niyetli bir sabr sz konusudur. Bu sabr gstermek zorundasn, uzlamak iin mecbursun. TARHTEN KAAMAYIZ yleyse Osmanlnn zelliklerinden birisi de, iyi niyetli bir sabr m? Uzlama sz konusudur. stimalet dediimiz messeseye dayanr ve dier dinlere belirli kurumlarda bir uzlamayla sabr sz konusudur. Bu ok enteresandr; nk 15. yzyl ortasnda bu imparatorluk ok kalabalk gayri mslim bir nfusa sahip bir imparatorluktu. Hele gayri Trk sz konusu olursa daha da yleydi. Hep syleniyor ki, bizde 19. yzylda Avrupa basksyla Hristiyanlara ar haklar verildi. Yok efendim. Hibir Avrupal devlet ne Paris Kongresi'nde, ne Viyana Protokol'nde; "Bir mec-lis-i mebusan kurun da, bunun te biri gayri mslim olsun" dememitir. nk, yok yle bir parlamento Avrupa'da; ne Avusturya'da var, ne Rusya'da. Osmanl parlamentosu kadar kar yoktur; btn vilayetlerdeki idare meclisleri yledir, karma, muhtelit mahkemeler yledir yeleri itibariyle, brokrasi yledir. Onun iin bu imparatorlukta baka trl bir hava var; cihanmul bir imparatorluk esprisi tam son zamanlara kadar. Gelenek ve tarih bize onun iin mi milliyetilik alamyor? Milliyetilik onun iin Trk imparatorluunda ge messeselemi bir eydir. Buna imparatorluk o anlamda ihtiya duymamtr. Ama bu demek deil ki, imparatorluk ne id belirsiz bir ey mparatorluun da kendine gre ok kesin ideolojileri, dnya gr var. Bir kere slamlk ok nemli. O islamln arkasnda bir Osmanllk var. Bunun ad eskiden konmam, 19. yzylda konmu, yani Osmanllk bir tr mill kimlik haline getirilmi. Evet her zaman iin var ve o kltr de gryorsunuz. Demek ki imparatorluk iinde, kltrel birlik ok iyi yerlemi. Bu bakmdan tabii imparatorluun da bir rengi olduunu kabul etmek lazm. Devlet-i Aliyye mi? Osmanl byk devletti ve sonrasnda da bykt. O byk devletlerin iinde de bykten by vardr. te ngiltere, bu106 107 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK gnn Amerika's gibi her istediini yaptramasa da istemediini yaptrmyor. Fransa biraz arkasndan geliyor, her zaman ayn kuvvette deil. Rusya daha zayf. Osmanl byk devletlerden bir tanesidir. Stats budur ve cumhuriyet de bunu devralmtr. Dnn ki Ankara'ya mhim bir bykelilik olarak baklmtr. ok rica ederim Cumhuriyet devri Trkiye ne kadar mhimdir, ne kadar byktr? Ha byktr nk henz miras yemektedir. Dinamik bir toplumdur ve nitekim de bymeye balamtr bugn. Bu o kadar nemlidir ki mesela Oniki Adalarda talyan igalinde istihbarat faaliyeti yrtyor Trkiye, nerdeyse parasz yrtyor fakir Trkiye bunu. nk imaj var o Devlet-i Aliyye'nin. Rumlar bile Trkiye'ye istihbarat hizmetinde bulunuyor Adalarda. Osmanl'nn Bat'yla karlamas ile birtakm problemlerin balad syleniyor. Halbuki Osmanl zaten Bat ile srekli temas halinde deil miydi? Nedir Osmanlnn Batyla serveni?

Osmanl mparatorluu Bat'nn ortasnda kurulmu bir devlettir. Bizans, bugnn lleri iinde Batl deildir, Dou Ro-ma'dr. Ad zerinde, ayr bir BalkanRusya periferiine dayanan bir merkezdir, bugnk Batnn dmandr orijinal olarak. Ortodoks kilisesi de bu ideolojiyi tar, yle Katolisizmle birleecek falan deildir, Protestanlktan da nefret eder ve de hakldr aslnda. nk o ayr bir kltrel tahrip yaratr bu dnyada. Bugnn Rusya'snda bunu gryoruz. Nitekim Ortodoks dnyann ampiyonu olmas gereken Rusya, bugn iin Ba-t'nm bir trl benimseyemedii Batl bir devlettir. Onun iin tabii Osmanlnn da Bat'yla karlamas diye bir vaka var. Batyla karlaan bir Osmanl var, bu ok nemli bir eydir, bu zihniyeti bilmek lazmdr. Maalesef bu yeterince anlalmayan bir olgu ve bu devlet bu topraklarda domutur; yani onun yerini almtr ve bu Mslmandr, Mslman Roma'dr. Mslman Roma, bildiimiz Baty, yani Roma mparatorluu'nun dn, onun periferisi olan Baty son derecede rahatsz etmekte108 TARHTEN KAAMAY1Z dir. Hele bugnk Bat kltr o Akdeniz Roma's deil de, eski barbar Roma mparatorluu'dur. Bunlar Roma mparatorluu'nun messeselerini almlardr, hukukunu almlardr ve asl nemlisi dinini almlardr; ama kendilerine gre. Bizim bunlarla badamamz mmkn deildir. Neden? Mslman olduumuz iin deil, Hristiyan olsak da badaamayacaktk. Rusya badayor mu? Hayr. Bu bakmdan bunun zerinde srarla durmanz lazm; ama br taraftan uras ok ak ki, biz ne in'iz ne Hint'iz; bunun iinde doduk, bunlarla kavga iinde bydk. Bu bakmdan bizim karmzdaki Hristiyan kisvesindeki Bat'dr ve o Bat'nn kkrtt Hristiyanlktr. Adeta Islamm klc, Trkiye haline getirilmitir. Srf gelmi deil, getirilmitir, tevik de edilmitir bunun iin ve byle bir misyon yklenmitir Trklk. Bu lkenin ve bu tarih kimliin karsnda olan, Hristiyanlktr. Bir eyi daha bilmek lazm; iktisad birlik demek, kltrel, idar, hukuk, meden birlik demek deildir. Yani Trkiye'nin Bat kulbnde yerinin olmas meselesi tartlr, yle kolay karar verilmez. Efendim biz Batllar brakalm, Araplarla gidip oturalm, derseniz, Araplarn hangi kimliiyle, hangi varlyla bunu yapacaksnz? Osmanl, aznlklar nerelerde kulland, nerelerde istihdam etti? Osmanl aznlklar her yerde kulland. Sanldnn aksine askerlik yapamazlar diye bir gr var. Bal gibi de askerlik yapmlardr. Hem de meslek snflarnda falan deil, muharip snflarda bile vardr. Hi belli olmaz; ama kartrdka kyor; donanma demir atyor, Paskalyalar, Noel'de falan. nk birok mrettebat, avu, subay vs. Ortodoks. Ayrca diplomaside kullanyor, valilikte kullanyor, tercme ilerinde kullanyor. slam gayrimslimlere yaama hakk veriyor ve onlar koruyor. Bunun karlnda zmni bir kontrat sz konusudur ve bu kontratn ierisinde iki cemaat bir arada yaar. Aslnda gayrimslimlerin 109 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK baz konularda bir muafiyeti, hatta bir imtiyaz sz konusudur. Ama, brnn de, ona gre bir faikiyeti sz konusudur; nk, Mslmandrlar. Osmanl Devleti'nin toplumsal, idar ve siyas dzeninin laik olup olmad ok tartlan konulardan. Bu tartma doru bir tartma m? Evet, laik olup olmad oka tartlyor; ama bu imdi tartlyor. Bunun imdi tartlmas ok lzumsuz. Laiklik nerde var ki? Bunun tartlmas ok abes zaten. Son yzylda ortaya kan kavram, alt asr nce yok diye, o dnemleri karalamak ne biim bir itir? Bu tartmada gzden karlan nemli bir nokta, 18-19. yzyllar boyu imparatorluun hukuk, ynetim ve toplum dzenindeki deimelerin yaratt dualist yapdr. Osmanl toplum, devlet ve hukuk dzeni alt yzyl boyu ayn kalmamtr, bu bakmdan gnmze kalan miras tek boyutlu deimez bir yap olarak deerlendiremeyiz. Tarihiler neden daha ok imparatorluun 15-17. yzyllaryla, yani ykseli dnemleriyle ilgilenmilerdir? O ok doru. Tabii biraz eski devir, eski dnem tarihilii ok ekicidir. kincisi byk imparatorluktur, byk devlettir, bu da tarihiyi cezbediyor,

bununla uramak ok daha ho oluyor, yani kendine gre bir zgnl vardr. Zamanla, baklar deitike 19. yzyl da cazip hale geliyor. Bir de klasik kltrle, klasik dille, epigrafik eitimle yetien insann daha yakn dneme pek ilgisi olmuyor. imdi ben oturup da Cumhuriyet tarihini incelemem. nk donanmm ona manidir. Osmanl'nn 'Trkl ikinci plana ittii' eklindeki yorumlar nasl deerlendiriyorsunuz? Yok efendim, hayr. Orada bara bara Trk milliyetilii yaplmyor ama ite dili Trk, ordunun komuta dili Trk, ordunun esas unsuru Trk. Byle Trkl ikinci plana itecek de ne 110 TARHTEN KAAMAYIZ olacak? Bo laflar bunlar, laf ola beri gele. Bu tr adamlar 'Osmanl Rumlar niye kesmedi?' diye de yaknp dururlar. Sakat grler bunlar. Siz 19. yzyl iin "imparatorluun en uzun yzyl" dediniz, 19. yzyl neden imparatorluun en uzun yzyl? En uzun yzyldr; nk bitmeyen sancdr. Sabaha kadar uyuyamazsn, ok uzun gecedir ya onun gibi. O dnem her eyin ok byk sancyla deitii bir dnem. Bu, btn dnya iin yledir, yalnz bizim iin deil. nk sanayi a balyor, byk metropoller kyor, buhar gc kullanlyor, fabrika a, yeni bir ii snf kyor, politikalar deitiriyor, iletiim deiiyor, ulam deiiyor, eitim deiiyor, btn dnya deiiyor. Ne zaman deiiyor dnya? Neolitik ada ziraate geilmesi, ehrin ortaya kmasyla. Ne zaman deiiyor dnya? Sanayinin ortaya kmasyla; hzla deimeye balyor ve tarih hzlanyor aslnda. Ama bu hzl deime insanlar mutlu mu ediyor? Yok. nsann temel yapsn m deitiriyor? Onu yaptn zannetmiyorum. Yani ok daha zeki ve bilgili mi oluyoruz? Hayr. 19. yzyl Osmanl tarihi, bir bakma idar reformlardan oluan ve Osmanl tarihinin panoramasn deitiren bir devirdir. Klasik dnemden balayp sanayi dnemine kadar uzanan Osmanl, aa ayak uydurma, kendini yenileme abalarna giriyor zaman zaman. Bu yzyl itibaryla Osmanl modernlemesini bu balamda nasl grmek lazm? Osmanl modernlemesi otokratik, brokratik dzen altndaki bir deimedir. Kendine zg deildir o anlamda. Yani en azndan Rusya byle modernleti, hatta Avusturya byle modernleti, ran modernleememekle birlikte buna gayret etti, Japonya byledir. Zaten oulcu bir modernleme tipi de pek gze arpmaz dnyada. Fransa ve ngiltere iin de ayn ey bu. Ama bunun tartmas yaplabilir. Onlar hadi demokrasi denilen olay tanmlardr. Aslnda bize tarif edilen ve bilinen klasik demokrasi, ngilizce konu111 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK an milletlere zg bir eydir. Kta Avrupas bile bunu ge tanmtr ve tam tahakkuk ettirememitir yakn zamanlara kadar. ve d gelimeler, hayatnn son 40 ylnda imparatorluu, bu otokra-tik modernlemeden anayasal bir monariye kadar srkledi. Merkezi hkmet modelinin 19. yzyl imparatorluunun yapsn belirledii gzleniyor. Devletin dirlii ve idare edilenlerin destei iin "kanunsuzluu nlemek, idare edilenlere yeni bir dnya gr kazandrmak, ulusuluun yannda vatanseverlik retilmesi ve yerletirilmesi... Peki ne oldu bu hedeflere? Belirtmek gerekir ki, Osmanl mparatorluu milliyeti akmlarn kuvvetlendii, din kompartmanlarn byk bir hareketlilik iine girdii 19. yzylda, eitli rk ve dinlere mensup tebasm ve lkeyi ynetip kontrol edebilmek babnda bu gibi merkeziyeti kontrol ve ynlendirme mekanizmalarn baaryla kullanmtr. Btn imknszlklara ramen reformun getirdii yeni idar kurumlar, bu alanda alacak bir teebbs kabiliyetine sahipti. Osmanl vatanseverlii ve Osmanl kimliini yerletirmekte de bir hayli yol alnmtr; sadece Trk unsuru deil, Hristiyan ve Musevi tebaadan ve klasik devirde de olduu gibi Trk olmayan Mslman unsurdan derlenen bir sekinler grubu, Osmanllk bilinciyle devletin ve kendi toplumlarnn ynetiminde rol alabilmitir. Hem merkezi brokrasideki, hem tara brokrasisindeki memur kompozisyonuna baktmzda bunu grebiliriz.

Osmanl idaresinin son yzyl, klasik bir imparatorluun modern dnya artlarna intibak yolunda gerekletirdii baarl bir mcadelenin tarihidir. Hayatn her safhasn dzenlemek ve messir tedbirler almakta Osmanl brokrasisi gerek idareci, gerekse hukukinas olarak baarl bir rol oynam ve bugnk Trkiye idaresinin Asya ve Orta Dou, hatta belirli alanlar gz nne alrsak Balkan lkeleri arasndaki imtiyazl konumunu kazanmasn salamtr. 112 TARHTEN KAAMAYIZ Siz srarla "Redd-i miras hakkmz yok" diyorsunuz. Bunu nasl temellendiriyorsunuz? Efendim ok basit; tarih devam eden bir sretir. Hi kimse "Moha Meydan Muharebesi ya da Balkan Savalar beni niye ilgilendirsin ki?" diyemez. lgilendirir hepimizi; nk bugn yaadmz lkenin snrlar Balkan Savalarndan ciddi biimde etkilenmi. Trkiye'nin bugn yaad d politika sorunlarnn pek ou bu savalarla ilgili. Mesela Macaristan'a gittiiniz zaman, Trk olduunuzu rendiklerinde hemen Moha'tan bahsetmeye balarlar. Bugnk Trk-Macar ilikilerini anlamak iin de o sava iyi bilmek gerekir. Siz kendinizi ne kadar Osmanl'dan ayr dnseniz de, dnya sizi yle grmyor. Redd-i miras diye bir ey olamaz. Yeni bir Trkiye dodu, yeni bir Trk milleti domad ki. Atatrk, "yeni bir Trk milleti" demiyor, "yeni bir sosyete" diyor. Sosyete dedii, Durkheimci sosyolojiye has bir tabir. Yani "Eski cemaat toplumundan modern anlamda bir toplum yarattk" diyor. ddia budur. Bir modernlemeci liderin szdr o. Yoksa kalkp da yeni millet, yeni vatan diye bir eyden bahsetmiyor. Cumhuriyet, iddia edildii gibi, bir enkaz zerinde kurulmad m? Enkaz olur mu efendim? O halde Osmanl modernizminin Cumhuriyet'e brakt byk bir miras olmal. mparatorluk gen Cumhuriyete parlamentarizm, siyas parti, basn gibi siyasal kurumlar miras olarak brakt. Cumhuriyet ilk anda eitim sistemini, niversiteyi, ynetim rgtn, mali sistemini imparatorluktan miras ald. Cumhuriyetin tabipleri, fen adamlar, hukukular, tarihi ve filologlar son devrin Osmanl aydn kadrolarndan kt. Cumhuriyetin devrimcileri bir Orta a toplumuyla deil; son asrn modernleme sanclar ile geiren imparatorluun kalnts bir toplumla yola ktlar. Bugnk 113 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK TARHTEN KAAMAYIZ Trkiye'nin siyasal-sosyal kurumlarndaki salamlk ve zaafn bilinmesi, son devir Osmanl modernleme tarihini iyi anlamakla mmkndr. Yani rasyonel bir halef-selef ilikisi var. Cumhuriyet'in kklerinde Osmanl var. Elbette Osmanl'nn halefi biziz. Trkiye bir "redd-i miras" hakkna sahip deil ki. Harf inklab "redd-i miras" olaynn bir gstergesi olarak okunabilir mi? Harf inklab gerekliydi. nk, Arap alfabesi Trke'ye uyar-lanamam. Mesela bunu Farslar daha iyi uyarlamlar. Bunun kant imla kurallarndaki karklktr. Bu nedenle, yazmay kolaylatrmak, okur-yazar orann artrmak iin harf inklab yaplmtr. Fakat ayn dnemde, bir okul mdrnn, bir kaymakamn eski bir eser zerindeki kitabeyi kaztmas gibi rnekler de yaanmtr. Ama bu, devletin resmi politikas deildir. Bu tr davranlar tarih bilincinden yoksunluun bir sonucudur. Cumhuriyet'in ilk dnemlerinde Osmanl'ya ynelik bir kltrel kymdan sz etmek mmkndr. Atatrk'n Osmanl'ya yaklam nedir? Atatrk Osmanl'y ok sevse imparatorluu sona erdirmez, hanedan tutard. Ama son devrin Osmanl'ya bakyla benim bakmn da ayn olmas mmkn deil. Bizim bugn tandmz hanedan yeleri, sempatik, mtevaz, Cumhuriyete saygl insanlardr. Ben son devrin ehzadeleri, sultan hanmlar gibi g-remem bunlar; nk ayn insanlar deillerdir. Bizim imparatorlukla ok skboaz bir kavgaya girmemize lzum yoktur zaten. Bu memlekette monarist bir yap ve akm da mevzubahis deildir. Atatrk, Osmanl monarisine ok sevecenlikle bakamaz; nk bunu ilemeyen, fakir bir devlet mekanizmasnn bandaki bir rgt olarak

grr. te, kaybolan Rumelisi'ne acr, ii yanar, kendi evi oradadr, kendi ecdad orada gmldr. Hilafet 114 messesesine ok sayg duyamaz; nk ona Mslmanlar sayg gstermemilerdir, Hindistan hari. Arap unsurun ne yaptm grmtr lde. Bunu hep atlyor millet. Hakikaten sen orada savayorsun hilafet ordusu olarak. Herif ngiliz'le birleerek senin savunduun Medine'ye saldryor, seni mahvediyor orada. lde ricat halindesin, geliyor adam seni ldryor, karnn yaryor askerin. Bunu ngilizlerle yapyor. Orada ngilizler tarafndan rgtlenen, gerilla tipi savaan ama artk bozgun halinde geri ekilen ordulara saldran birtakm haydutlar var. imdi, bu toplumun insan, bu toplumun zabiti o tarafa iyi gzle bakamaz. Onun iin hanedana kar da bir soukluk var. Cumhuriyet ilan edilmitir ve bu bizim devlet eklimizdir, bunu da kimse tartamaz. Cumhuriyetten monariye kimse avdet etmez. Osmanl bugn devam ediyor mu? Devam ediyorsa nasl devam ediyor? Osmanl bugn devam ediyor. Tarihte sreklilik vardr, bu unutulmamal. Ne kadar krsan da devam eder. Trkiye Cumhu-riyeti'nin zerinde kurulduu topraklar Osmanl'nn anavatandr. Bu nedenle, Cumhuriyetle beraber devlet devam ediyor; diliyle, diniyle, toprayla ve insanlaryla. Yani bu bir kimliktir. Biz nerelerden gelmiiz? Yol belli: Ne Azerbeycanlya benziyoruz, ne Trkmene, ne ran Azerbeycanlsma. Ve ok fark ediyor; mesela bir Krml daha yakn buraya, bir Bonak ok daha yakn dili baka olmasna ramen, bir Arnavut daha yakn. Bunlar hep Osmanllk. Yani zbek mi bu ahslara ok benziyor, yoksa Arnavut mu? Ortada imparatorluun ve kltrn ne olduu tartlacak konu deil. Saltanat ve hilafetin kaldrlmasyla Osmanl'nn kurumsal yaps ortadan kalkmad. Saltanat ve hilafetle devletin iktidar yapsnda bir deiiklik oldu; ancak devlet kurumlarnn pek ou varln srdrd. 20. yzylla birlikte ilevini yitirmi bir kurum olduu iin kaldrlmasnn Cumhuriyetin i ve d politikasnda 115 '&. TARHN SINIRLARINA YOLCULUK nemli bir etkisi olmad. 75 yl iinde, ok tatmin edici olmasa da Osmanl'dan devralman siyas ve idar yap belli bir gelimilik dzeyi yakalad. Bugn Trkiye'nin siyas ve idar yapsnda sakatlklar varsa, bunlarn da kklerini Osmanl'da aramak gerekir. Benim Trk aydnna srekli sylediim bir ey var, burada bir kere daha tekrarlyorum: Osmanl mirasm reddetmek ya da benimsemek gibi bir lksmz yok, byle bir tercih hakkmz yok. Yz yl ncesini okumamz, gemile diyalog halinde olmamz gerekir. Resimli Osmanl Tarihi okuyan insanlarda, bir tarih bilgisi ve tarih bilinci olumaz. Tarih bilgisi bu dzeyde olan insanlarla da Trkiye Osmanl mirasn tartamaz. 116 Nerede hata yaptk? KONUAN: ZAFER YILMAZ Dergh, say: 134 (Nisan 2001), s. 12-13. ok sk tartlan Osmanl Devleti'nin kuruluu meselesini baz yerli yazarlar Orta Asya Trk devlet gelenei ile aklamaya alyorlar. Bu ne kadar doru? Sizce Bizans tesiri ihmal mi ediliyor? Yapya bal. nk bu bir Trkmen airetidir. Tabi o zaman Asya gelenekle bunu aklamak gerekir; ama devletin kuruluunda bizim Profesr Fuat Kprl ekol Seluklu mersnn payn ortaya koymutur. O daha yakn nk; Selukler Trk ve arkalarndaki gelenek ran devlet gelenei; bu ne demek oluyor? Yani Ssanlerden beri gelen Tevif'l-Mlk devrinde Sa-manler vs. intikal eden ve Seluklulardan sonra lhanllarla sren bir gelenektir; ktip snf, idareciler, maliyeciler buradan tremi. phesiz ki bu arada bir Bizans geimesi var ama nasl? Bunu tesbit edeceksin, yani tara Bizans'na bakacaksn, Pale-ologlar devrinde hangi messeselerle yayor ve ne ekilde bir uyum var aralarnda? Bu tabi ok zor. Bizantinistler ve Trkologlar bunu tek balarna yapamyorlar. Konuya el att zaman da bizim Trk tarihiler ok

milliyeti ve dar davranmlar; yani kendi bildii saha iinde dnm, ondan dolay daraltmlar mevzuyu. 117 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Osmanl Devleti'nin kuruluunu efsanelerle aklayan grler eletiriliyor. Efsaneyi tarih diye kullanma safhas her zaman vak. Vekayi-nmeler kullanlr, fakat oradaki efsanev unsurlar ayklanmal. Vaka o tip bir tarihilik yaplmyor artk. Gryorsunuz, imdi bir takm tarihilerimiz, Halil nalck ve bakalar, toponomi aratryorlar; bakyorlar blgeye ve kaynaklan doruluyorlar. Yine tartmal bir konu da Osmanl modernlemesi. Osmanl Devleti'nin, sizin de birok almanz bulunan 19. asr tarihine genelde ktleyici bir bak sz konusu. Bunu nasl deerlendiriyorsunuz? Evet, o ok modayd sada solda; ite "Bunlar bizi deitirdi. Tanzimatlar ingiliz adamlar; Avrupa'nn genileyen, emperyalist amaline uygun bir hukuk, iktisad yap getirdiler, dolaysyla Trkiye yar smrgeleti." br tarafsa "Devlet kimliimiz, ahlkmz, an'anemiz gitti" eklinde konuuyordu. Bunlar tabi doru deil yzde yz. nk bir direni sz konusu, bir itihat asr, cehd asr sz konusu. Yani modernleen, sanayileen, sanayi ile dnyay elinde tutan imparatorluklara, deniz ar koloniler kuran bir sisteme kar nasl dayanacaksn? Nasl varln devam ettireceksin? te burada biraz yenilik lzm, deiim lzm ve br tarafla bir uyum lzm. nk savaacak durum yok artk. Kald ki orda da ok byk problemler var; hepsi ayn deil, yani bir ksm seninle bir biimde uyum iinde oturmay tercih ediyor. ngiltere en byk devlet; seninle uyum iinde, ama bir de Rusya gibi topraklarn isteyen bir devlet var. Dolaysyla orada yeni kombinasyonlara gireceksin ki hayatn/Srdrebilesin. 19. asr bir reform asrdr. Messeselerin reformunu yapyorsun, hayata uyuyorsun, dnyann artlarna kendini uydurmak zorundasn, d ilikiler sistemine, milletler aras trafie, o trafiin kurallarna uydurmak zoundasm. nk artk 16. asrda 118 NEREDE HATA YAPTIK' deiliz. Aa yukar t bandan kardn bir geliimi yakalamak durumundasm. 16. asrda, 17. asrda problem deilmi Av-rupa'daki sanayilemeye doru gidecek bilimsel teknik gelimeler; o asrda bunlar yakalayp yakalamamak mesele deilmi, bir sorun tekil etmiyor. Kald ki yakalam da Osmanl, harp teknolojisini vs. Ve merakl. Gelimelere kapal diyoruz. Yanl! Mesela, buraya gelen ngiliz elisinin kendisine bakmyor millet, gemisine bakyor. Bu mehur olaydr, 16. asr Osmanls merakldr. Osmanl, yeni teknolojiye, kartografyaya, gemicilie, topulua merakldr. Zaten kendisi bunlar tatbik etmi; ama 18. asrdaki deiim baka birey, onu yakalayamam. Yani brokratik mekanizmalar deimi, hayatn kendisi deimi, bir takm yeni idar sistemler ortaya km. Bunlarn sknts 19. asrda bilhassa hissedilerek bir deiime gidilmi. Kitabnzda Osmanl modernlemesini anlatrken sk sk Rusya ile karlatrmalar yapyorsunuz. Evet, nk onlar bizden evvel baladlar bu tip bir yenilemeye. Onlar daha m radikaldi? Daha radikal, olabildii kadar tabi. Yani hayatn yeniliyor, ordusunu, brokrasisini, imlasn yeniliyor. Bu, aa yukar bizim 19. asrda taklit ettiimiz veya ihtiyacn duyduumuz tarzda bir reformdur. Rusya buna erken balamtr. En erken balayan odur, onun iin ok ilgintir. Tabi o da tam muvaffak olmu deil, o da skntsz ve mnakaasz olmu deil. Onun iin ona bakyoruz; bir Rusya-Trkiye tarihi yapyoruz kltrel adan. Yenilemenin devlet eliyle baladn gryoruz. Her yerde yenilemeyi devlet balatr. Bazlarnn syledii gibi, halkn katlm da sz konusu olabilir miydi? 119 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK

Bunlar bo laflardr; bunu zaten Cevdet Paa yazm, "taraf- saltanat- seniyeden yaplan slahat" diye. Halkla birlikte yenilemek gibi eyler 18. asrda, 19. asrda fantazi fikirlerdir. Hem Batllaacaz diyoruz, hem de Bat'nn kaynaklarna uzak duruyoruz. Mesela Trkenizdeki derli toplu ilk ve tek Latince Szlk 1995 baskl. Hl bu bask bitmi deil: Batllaacan syleyen lkemizin niversitelerindeki klasik filolojinin durumunu nasl buluyorsunuz? kisinde var, ncsn kuramyorlar. O i herhalde sosyoloji ve tarih gibi lafazanl kaldramayaca iin, nk neticede birinin girip Yunanca ve Launce'yi retmesi ve bilmesi lzm. Byle bir adam da yok bu memlekette, ok sayl. te stanbul niver-sitesi'nde kurulmu; onu ehliyetle yrtyorlar. Ankara'da var. Trkler bu konuda ok yeni. Bir bakma Trkiye batllamas bo laftr. nk batllama, bir medeniyetin kkne inmekle olur. Bugn Trkler, garson Franszcas ve ngilizcesi ile Bat kltrn anlamak iddiasndadr; bu bo i. Yani Yunan-Latin hmanist kltr geleneini bilmen lzm ve o da tabi Trkiye iin yeter bir hmanist gelenek deildir. nk bizim arkamzda Arapa, Farsa vardr. Mslman olduumuz ve vahiy dilimiz, yani vahyi okuduumuz dil Arapa olduu iin, onun arkasnda branca ve Aramca vardr edid bir ekilde, onu bilmemiz gerekir. Btn bunlar mevcut deil Trkiye'de. Yani bu anlamda bizim ilahiyatmzn, klasik slm ilimleriyle uraan takmmzn da slm hmanizmine girmeleri mmkn deildir. nk ok ak bir ekilde kaynaklarna uzaktrlar. Yani anlayamazlar bu topog-rafiyi, Arabistan'n, Ortadou'nun corafyasn, orada bu dinin vahyedildikten, zahir olduktan sonra hangi artlarda yayldn, gelitiini, insanlara nasl hitap ettiini, yakalayamaz bizimkiler; ok ak bireydir. Yani en azndan, Amr bn'l As Filistin'i fethettiinde orada Aramca konuuluyordu; Msr' fethettiinde orada da yine ayn ekilde Kobta (dimetik; formetik bir dil) ko120 NEREDE HATA YAPTIK? nuuluyordu. Halid bin Velid, Peygamberimizin irtihalinden, da-r'1-bekya gmesinden 10 sene sonra Irak' fethettiinde orada daha Ssanca konuuluyordu; Ssniler Pehlevce konuuyorlard. Biz bunlar bilmiyoruz, mesela byle bir corafyadan haberimiz yok, ama slm'n yaylmasndan sz ediyoruz. islm' en iyi inceleyenler de zaten Batllar. Evet, Batllar inceliyor ve biz bundan da hibir ekilde rnek almyoruz. Szlerimizde, isteklerimizde samimi deil miyiz acaba? Samimiyet yok tabi. nk burada mthi bir tembellik var. Trk hmanizmas diye bir akm vardr 40larda. Bunlar bu konuya eildiler; Sinanolu, Azra Erhat, Sebahattin Eybolu... unu syleyeyim, eksiktiler; bunlar hi tarih bilmiyorlar, yazdklarndan onu anlyoruz. Mesela, orta zaman Avrupa tarihini hemen hemen hi bilmiyorlar ve Avrupa tarihini ekillendiren unsurlar iyi bilmiyorlar. Ben, Azra Erhat'n Endls'den bahsettiini hi duymadm, Sinanolu'nun da duymadm. Yunanca'y, eski Yunan kltrn biliyorlard, filolog olarak yetimilerdi, Latince'yi biliyorlard, Bat dillerinin bir ksmn biliyorlard ve orada mesela dehetle size birey daha syleyim, bizdeki hmanist ekol meydana getiren insanlarn ve kalemrlerin (Nusret Hzr hari) ou Almanca bilmezdi. Yani Alman felsefesini, 19. yzyln orjinal Alman tarihiliini kaynaktan takip edecek durumda deillerdi. Buna ramen bu insanlar Bat kltr denildii zaman oraya gitmeyi iin gerei ve namusu olarak anlamlar ve buna gayret etmiler. Syledikleri yaptklarna eit deil. Bir tanesini devlet atm solcu diye, br kalan da iini ciddiyetle yrtememi; yani arkalarnda tekilat ve messese brakmamlar. Bu ok nemli. Mesela, Fuad Kprl arkasnda tekilat ve messese brakm bir eyi devam ettirmek iin; bunlar ise brakmamlar, ikincisi, bu hmanizmann zayf bir taraf; bu toplumda tarihe dnk, zamanlarda ve meknlarda insan kavramaya dnk, gerekten in121 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK sancl bir kltr yaratmak istiyorsan mutlak surette branca, Arapa, Farsa, Aramca ve tabi Yunanca ve Latince'ye nem vereceksin. Byle bireyi de

hissetmemiler; ben bunlar ok iyi hatrlyorum. Trkiye'de bir hmanist jimnazyum denedi bunlar; Ankara Kz Lisesi'nde, Ankara Erkek Lisesi'nde (Atatrk) Latince snf atlar. Parlak ocuklar okudu orada. Mesala, Gazi Yaargil Atatrk Lisesi'nin Latince snfndan, yani hmanist jimnazyum mezunudur. Fakat hmanizmin ncleri hmanizmann brkiyle de birlikte yaplmas gerektiini farketmediler; etmedikleri iin de maalesef bu blm yaamad. Bu anlamda, Trkiye'deki din eitimi hakknda neler dnyorsunuz? Bir toplum tarih kkenini, kltrel kkenini aramak ve sahiplenmek ihtiyacmdadr. Maalesef bu ynelimimiz, iki tarafn da ie ciddi ve derinlemesine bakmamas nedeniyle sonunda arlatanca ve ham ervah bir grubun elinde mam-Hatiplere dnt. Bunlar, "lmz ykatacak, gaslettirecek adam bulamyoruz, cenazemizi kaldracak adam bulamyoruz" gibi halkn zlemlerine cevap verecek sloganlarla bu okullar kurdular. ok inklap geinen CHP hkmeti de ok partili sisteme girdii iin taviz verdi ve ie baladlar. Bu bir felaketle bitti. nk bu memlekette slm h-manizmas bu kadar pespaye ve zavall bir gelenekle kurulmamalyd. Hadi diyelim ki onu o anda yapan insanlara aslnda fazla su atamayz; hatta bir yerde iyi niyetli insanlar olduklar iin teekkr edelim, hayr dua edelim. Fakat bu byle devam ettirildi. Demokrat Parti iktidar devirince, 60'dan sonra CHP iktidar devirince, bir daha AP devirince, bir daha CHP devirince; 400 ksur Imam-Hatip okulu oldu ve ocuklarmz ziyan ettik. Bugn halk bu okullara ocuunu yolluyorsa sadece disiplinden dolay yolluyor. Buralarda ne Islm bir eriata ynelik hmanizma renilebilir, hatt ne de din ileri renilebilir. Zaten gidenlerin de yzde yz byle bir talepleri yoktur. Aileler ocuklarnn esrardan, ete savandan uzak yerlerde okumalarm istiyorlard. B122 NEREDE HATA YAPTIK' tn neden bu. Bu okullar da bugn fiilen kapatld. Bunlarn fiilen kapatlmas drst bir idare anlay tarafndan yaplmad, maarifilerin alelade, ilkesiz ilemleriyle becerildii iin bunlar kapatalm derken sanat, okullarn zedelediler, konservatuar eitimini zedelediler. nk 8 yl ok dncesizce bir plan aslnda; biliyorsunuz tamamen sfra irca olacak. Bunun da bir eksiini duymaz Trkiye; onu size syleyim. O safha gemitir. Biz bundan sonra lise eitiminde hmanist jimnazyum geleneini yaratmak abasna dmeliyiz. Gelecein hmanizmasn ve gelecein hmanist jimnazyumunu, lisesini bu memlekette arka ve Garba k insanlar, yani Yunan ve Roma'y en azndan Arap ve Fars dnyasna olduu kadar k olan insanlar kuracaktr. Bu gerekleirse greceksiniz bu memleketin zeki ocuklarndan 10 senede muhteem bir entellektel snf kacak; ama buna bir balamak lzm. Mhim olan din adam yetitirmek deil, bir medeniyeti anlayp ekillendirecek adam yetitirmek. Ucuzluu brakalm, ciddi ve derin dnp faaliyete geelim. 123 ,-"*' /* BU BR RPORTAJ OLABR M? KONUAN: EKREM S. RAM Dnen Siyaset, say: 3 (Nisan 1999), s. 23-30. Aslnda bu bir rportaj deil. Yani; bir kere bu teknik olarak imknsz. nk ben konumacya hibir soru sorduumu hatrlamyorum. Ancak buna ramen verilmi cevaplar var diyeceksiniz ki bu da doru. Gelgelelim bu cevaplarn sorulan sorulardan mlhem olduklar da sylenemez. Bylesine "problematik kvamnda" bir giri artc olabilir. Ancak llber Bey'e soru sormak ya da cevap almak urann kysndan geen kimselerin pek yabancs olmadklar ilgin bir zeminin zerindeyken de farkl bir slup kullanmak pek mmkn deil. Mutad soru-cevap eklinin dnda, hatta ona muhalif bir for-mat geliti bu konumda. nce ben soruya bir giri yapyordum. Daha tamamlamadan llber Bey'in cevab, sorunun devamn gerektirmeden geliveriyordu. Bu devamllk srecinde srekli dorusal bir izginin izlendii sylenemez. Ancak takip edilen kvrmlarn yine de zgn bir tarafnn olduu muhakkak.

Bol bol kitap okuyan insanlarn genelde aina olduklar bir his vardr. Kitap okurken tandk bilgileri tekrarlayan sayfalan hzl hzl gemeyi, bir daha karlamamay isterler. Ve bu his, biz bu bilgilerden ne kadar haberdarsak o kadar ok younlar. te ber Bey'in verdii cevaplar dnyayla ilgili buna benzer bir hissin pratik sergisi niteliindedir. Velhasl; hereyin cevab merebine gredir. 125 } TARHN SINIRLARINA YOLCU! UK nce konuyu genel olarak alan bir soru ile balayalm. niversite kurumunun geirdii tarihsel aamalardan sonra gnmzdeki yerine oturuu nasl oldu? Roma hukuk okullarndan piskoposlarn tartmasz otoritesi altndaki dindar Ortaa niversitelerine, oradan da gnmzdeki sekler yapya nasl ulald? niversite hakikaten niversal bir bilgi yeridir ve bunun iin teoloji lazmdr. Bizde bunun yerine kelam vardr. nk biz Tan-r'nn vasflarn incelemiyoruz, bir teslis sz konusu deil. Bunu tartmyoruz da zaten. Fakat Batdaki niversite iin teolojinin stne hukuk ve bir mddet sonra tp gelmi. Hukuk art. Nereden km bu niversite? stanbul'dan kmtr, Theodosius'un kurduu Milattan sonra 5. asra ait bir messesedir. Dolaysyla en eski niversite stanbul'daki bu niversitedir. imdilerde bizim, slam'n klasik andaki medreselerini bununla mukayese ediyorlar. Evet, fonksiyon olarak ayn ii grr. Onda hibir phe yoktur. Medreseler ilimlerin tmn ieren kurululardr. Dolaysyla ikisini mukayese etmekte de hibir beis olamaz. Bat niversitesinin yapt atlm bence 13. asrdan itibaren balar. O da dorudan doruya tp alannda deneye, kadavra kullanmna ynelik eitimle olumutur. Bundan sonra Bat niversitesi tekini gemitir. Yani deney son derece belirleyici olmutur. nk biz sistematik deneyi bilmiyoruz. Tekilatlandrmasn bilmemiiz daha dorusu. Dolaysyla aslnda slam yksek eitimi yahut islam eitimi 15. asr ortalarna kadar stnln koruyabilmekle birlikte yava yava kntye uram ve bu asrda Avrupa niversitelerine geilmitir, bunu bylece bilmek lazm. Artk ada niversite, her ne kadar klasik islam eitimiyle paralelliklerini grmekte isek de Bat niversitesinin tekelindedir. Hatta Bat niversitelerinin rtbeleri, dereceleri, cretleri, eitim artlar, kurallar dnyay rgtlemektedir. Ama u da var ki bugn Bat niversitesi knt halindedir. Amerika'ya Anglo-Saksonlara doru bir kay vardr. Avrupa niversiteleri bu kta im gelecek 126 BU BR RPORTAJ OLABLR M? vaat eden bir durumda ve dzeyde deildir. Bizzat en zengin Ortak Pazar lkesi olan Almanya'da bile niversitelerin hali iler acsdr. Katiyyen rnek tekil edemezler ve slahlar gerekir. Demek ki gittike Anglo-Sakson messesesi olmutur niversite. nk bunlar sekinci bir eitim sistemine ynelmilerdir. Zeklar eit deildir diye bakarlar, para ok mhim deildir. Harvard'a bugn ok paras olan deil, zeki, birikimi olan almyor. Yine bu ekilde Japonya'ya da kay vardr. Baknz size sylyorum, gelecein niversitelerini ve nitelikli insan gcn yetitiren 3 lke olacaktr. Bunlardan birisi Uzakdou lkeleridir, zellikle de Japonya'dr, ikincisi Amerika Birleik Devletleri ve onun bir cz gibi olan ngiltere'dir. Sonuncusu da israil'dir. Bu kk lke, yksek eitim sistemiyle rnek olacak durumdadr. Sekinci, talebenin zeksn ne alan bir eitim uygular. Amerika'da ve galiba zellikle de Japon Universiteleri'nde de byle elitist bir yap var. Evet. Ancak srail niversitelerinin stnlk fark lise eitiminden kaynaklanyor. Avrupa'daki liseler ABD ile mukayase edilemeyecek kadar iyi halen. Ama Kta Avrupa'smdaki niversiteler, sonradan kurulanlar iin byk lde rnek tekil etmi. zellikle de Alman niversiteleri. Sonradan ne oldu ki bu duruma geldiler? ki nedeni var. Birincisi Nasyonal Sosyalizm. Bu btn Alman ilmini yok etmitir. Yllar nce gayet orta zekl bir arkeolog bana, "Siz" dedi,

"Yunanllar' attnz istanbul'dan, Yunanca retecek adam kalmad". Tabii bizim stanbul Rumlar arasnda eski Yunan tetkikleri, dili gibi bir ey pek sz konusu olamaz, biliyorsunuz. Ona dedim ki: "Valla biz o Yunanca'y daha ok sizin attklarnzdan reniyorduk. O da yrmedi." Hakikaten beeriyete iki harp aras Almanya'nn yapt katk unutulamaz. ok 127 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK byktr. Nasyonal Sosyalizm bu kltr, bu muhiti silip atmtr. Ve bir daha da dirilmesi mmkn deildir. Driltememilerdir de zaten, ikinci nedense tabii Nasyonal Sosyalizmin, nasyonal olmayan sosyalizmidir. Maalesef sosyal demokrat iktidarlar byk lde kitlelerin gzn boyamak iin kaliteyi kantite lehine, miktar lehine feda etmektedirler. niversiteler ar kalabalklamaktadr. Bu arada tabii orada sosyal demokrasinin onulmaz bir sahtekarl rol oynamaktadr. Talabeleri alyor ama niversitelerin kalitesini arttrmyor, retim yelerine bte ayrmyor. retim yesi says azalrken talebe says artyor. Ruhr blgesi niversitelerinin binalarnda i yok; laboratuvar, spor tesisleri dklyor. Dolaysyla ortaya sefil niversiteler kyor. te bu, bugnk Avrupa Birlii'nin eitim yaps, eitim anlaydr. Hatta daha da beterini yapyorlar, btede ksnt olduka bu ksnt sosyal bilimler ve hukuka yansyor, bylece klasik hmanist eitim geleneini kendileri baltalyorlar. Bu giderayak liselere de yansyor. Herkes lisede okuyacak diye o klasik sekinci lise eitimi modelini terk ediyorlar, bu yanl sosyalizm anlayyla maalesef oulcu demokrasi iinde halk kandryorlar. Yani srf bize mahsus bir ey deil, herkese mahsus bir hastalk; unu sylemek istiyorum, benim derdim oras deildir, bizim onlar rnek almamz son derece sakncal olur. israil ve Japonya'ya bakmak lazm o halde... Evet, israil; Japonya, Amerika eitim sistemlerini gzden geirmemiz gerekiyor. Balangta piskopos otoritesinden daha dnyev bir yapya geii sormutum. Tarihsel geliimi... ncelikle her niversite ruhban snfnn elinde deildi. Mesela Bologna bir talebe sendikas olarak kurulmutu talya'da. Talebelerin ynetiminde bir niversitedir. Talebeler hoca tutuyordu adeta. Birtakm niversiteler vardr, ruhbandan bamsz, adeta laik olarak kurulmulardr. Hem de gemi asrlarda. Efendim BU BR RPORTAJ OLABLR M? birtakm niversiteler de vardr zellikle ruhban tarafndan tekil edilmilerdir. Sadece Ortaada deil. Mesela yenialarn Viya-na, Prag falan. Viyana bilhassa tamamen ruhban snfnn elinde teekkl etmitir. Ve moral kurallar, edep kurallar bakmndan bu, ge dnemlere kadar devam etmitir. Mesela mehur filozof Von Brentano, asistan olan kzla ilikisi var diye ordinaryslkten atld. Byle eylere ok dikkat etmilerdir. Tabii buradaki ideolojinin, dnya grnn ne olduu bellidir. Ve bu gelenek devam eder. Ruhbann kurduu niversiteler bugn Amerika'da da var. Bunlarn bazlar da hi fena deil. Loyola niversitesi var. unu sylemek gerekir: Gregoriana da dahil olmak zere ruhbann tekil edecei niversitelerin en iyi niversiteler olacan beklemek beyhudedir. Fakat unu da unutmayalm: Ulemann arasnda ruhban kkenliler iyidir. Demek ki ilim adamnn aile ve ev endielerinden uzak olmas gerekiyor. Trkiye'de niversitenin kkeni, kuruluu konuulduunda herkes kendine gre bir tarih veriyor. Olay Badat Nizamiye Medresesi'ne gtrenler kyor, Fatih'in Medaris-i Sema-niye'sine karanlar oluyor. Kimi Mhendishane'nin kuruluunu, kimi Darlfnun'u baa alyor. Bunlarn dorusu olarak hangisi dnlmeli? Yksek okul olarak, bizim asr yksek eitim sistemimiz niversitenin dnda teekkl etmitir. Tp mektepleri byledir, baytar mektepleri byledir, Mlkiye lise olarak kurulup yksek tahsile evrildii iin Mlkiye byledir. Hukuk Mektebi iyi olamad hibir zaman. Buna karlk medresesinin bir direnii, bir uyumla-mas vardr yeni asra. 19. yzylda Medreset'l-Kudat'ta yahut Mekteb-i Nvvab'da (Kad medresesi) bu geliimi grrz. ok enteresandr, bu okulun programnda Romanist Hukuk dersleri tekilerden daha fazla. Ve okul daha ciddi. Onun iin yenian hakim deposu da o okuldan kanlar oldular. Ama bizde

niversite ge kuruldu, istanbul niversitesi'dir ve iyi teekkl edememitir. Yani Trkiye niversiteyi iyi kurabilen bir memleket deildir. 128 129 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Bandan aksaklklarla kurmutur. Ve o aksaklklarn bir ksm da alacak kadar uzun mrl olmutur. Nesilleri berbat etmitir. Nedir ki o aksaklklar? Efendim, bunlardan bir tanesi; mesela Baty taklit emiiz ama oradaki ihtisas, zihniyeti almay bilememiiz, deil mi? Tarih yapyorsun, edebiyat, dil eitimi yapyorsun ama yetersiz. Darlf-nun- Osmani'de hibir ey yok. Ankara'da DilTarih bunu telafi ediyor. Ama Sinoloji'ni, Hindoloji'ni devam ettiremiyorsun. Dolaysyla dnyaya ak bir eitim szkonusu deil bizim dallarda. kincisi, niversiteyi memur yetitirilecek bir yer gibi grmekten kaynaklanyor. Gittike kalabalklatrlyor. Bu doru deil. Medreseler de, ideolojik dncelerinin kabul ettirilip yaygnlatrlmas gibi zellikleriyle Osmanl Devleti iin ok nemli bir kurumdu. Cumhuriyet dneminde niversitelerin byle bir ilevleri var. niversitelerin bugn devletle olan ilikileri o gelenein bir uzants olabilir mi? Eitimi etkilemek bizde devletin ii, ideolojik olarak. Aslnda her yerde st kapal yoldan bu yaplyor. Deil mi? Fakat devletin bu eitim kurumlarna yeterince nem verdiim sylemek mmkn olmuyor. Yani hem bir ey bekliyor, hem de gerekeni vermiyor. O ok sakat bir gr. Zamannda medreseler konusunda ok hararetli tartmalar yaplyor. Halktan bu yolda talepler var. evki'nin, Hoca Muh-yiddin'in vs. slah, reform nerileri var. Dnemin ulemas da yenilie hi kapal deil. Zamann gazeteleri ciddi olarak reformu konuuyor. Ancak bu istek bir trl uygulamaya dnmyor. Sebebi ne olabilir? Balkan Harbi'ne, Cihan Harbine asker gndermek, rencisiz kalmak yeterli bir aklama deil herhalde? Bu konuulanlar niye gerekletirilmedi? Bak, bu ak. Medreselerde sen eski sekinci eitimi terk etmisin. pini koparan dolmu 130 BU BR RPORTAJ OLABLR M? iine. Dolaysyla tahsisat yetmiyor. Tahsisat yetmeyince eitim kalitesi dyor. ok ak; kalabalk talebe, az hoca olunca tahsisat yetmez. Bylece bu medrese modern ilimdeki gelimeleri takip edemiyor. Btn Trkiye takip edemiyor zaten, bunlar da edemiyor. Fakat bu adamlarn snf olarak bir akslameli var, direnii var hereye. Onun iin ne oluyor reform aslnda? Mhendis, tabip, cerrah, artk ne lazmsa onun iin ayr okul kuruluyor, medresenin dnda. Bu, brokrasinin bizdeki manpilasyonudur. Sonunda ne oluyor? Franszca bilen, hukuk bilen diplomatlar m lazm? Ayr bir okul kurulur. Ziraat mi lazm? Ayr bir okul. Veteriner mi? Ayr bir okul. Bunlar kurduun anda ne oluyor tabii birdenbire? niversitenin dnda (o zaten yoktu), medresenin dnda bir eitim geliiyor. Medrese ksmen ayak uydurabiliyor, Medreset'1-Ku-datla. Baka abalar da var, yzeyde kalyor. Dolaysyla medrese asr eitimin dnda kalyor ve kaldrtlyor. Ondan sonra artk bunun hibir fonksiyonu olamayacaktr. yle bir ey ki zamanla dine eitimle ayr bir vehe verilmek isteniyor bizim modern ilahiyat fakltelerinde. Tabii bu tam slam dinine uygun bir eitim deil. htiyaca cevap vermiyor. Zaten biliyorsunuz, niversite reformu (1933) srasnda laiklik gerekeleriyle kapand. Ondan sonra ta 1949'da ald. Medreselerdeki kadrolarn zenginlii ok gze arpyor. Bugn bile... Onu veriyor ama o tip medrese var diye. Ama yle medreseler de var ki iflah olmuyor. Medreselerin eitim programlaryla ilgili olarak m? Onlar ok deiiktir. Yalnzca haiye ve erh mi okutuluyordu? 19. yzylda ok deiiklikler var. Baya astronomi, Franszca, matematik retmeye gayret edenler var ama bunlar da medreseden medreseye fark ediyor. Sonra medrese talebesinin ilgisi 131

TARHN SINIRLARINA YOLCULUK deiik oluyor. Bir tanesi bakyorsun, Farsa'yla urayor. Kimi matematik renmeye gayret ediyor. Franszca'y kvrp siyas fikirler okumaya kalkan var. O gelenekten bugnk niversiteye yansyan neler var? Mesela rektrlerin giydii kyafetler bir gelenek ama bazlarnda uygulanmyor. Evet maalesef biz onu medreseden deil, Hristiyanlardan aldk. Halbuki ayn gelenek orada da var. Oradan alnca deiik bir klk kyor ortaya. Byle kitap apkal biniler gibi estetik yoksunu grnmler. Trkiye'deki yksek retim sistemi zellikle Cumhuriyet sonrasnda nce Kta Avrupa'sndan ok etkileniyor. Sonra Ang-lo-Sakson etkileri grlyor. Ve en son olarak da Amerikan niversitelerinin etkileri. Bu gidiler geliler yksek retime neler getirip, ondan neler gtrm olabilir? Hi kimse onu incelememitir. Herkes gidip okuduu, genliini mutlu mesut geirdii yeri cennet zannediyor. Nostaljiyle rasyonalite karyor. Yani kurumunu slah etmek iin bir model aryorsan, bunu yaparken rasyonal davranman gerekir. Gerekten tetkik edeceksin, mukayese edeceksin, kendini bileceksin, iyisini seip uyarlayacaksn. Halbuki bizde bu ii yapanlar nostaljik davrananlardr. Yani Amerika'da okuyan adamlar oradaki modeli olduu gibi getirmeye kalkyor. Olmaz. O onun nostalji-sidir. Genliinin hayallerini burada, tekrardan ato halinde ina edemezsin. te maalesef biz onu bilmiyoruz. Bu, ok byk olgunluk, grg, mukayese ister. CUMHURYET NUMARALANDIRMAK, ESK TEPEDEN NMEC ALIKANLIKLARA DAYALI YEN SYLEM TARZIDIR Trkiye Gnl, say: 20 (Gz 1992), s. 15-19. Cumhuriyet kavramna ve Cumhuriyet demokrasisine tarih perspektif iinde nasl bakyorsunuz? Cumhuriyet kavram demokrasiyi respublicadan daha iyi ifade ediyor. Yani tpk Yunanca'daki cumhuriyetin demokratikon olmas gibi anlam olarak Latince'den daha iyi ifade ediyor. nk de-mokratikonda bu anlam vardr; halksal, kamusal demektir. Cumhuriyette de byle bir ifade vardr; cumhurdan gelir. Bunun cemahiri, cemahiriyye gibi Libya'da kullanld zere gramer bakmndan retilmesi mmkndr; ama kavram olarak samadr. Zaten Kaddafi ile de alay etmilerdi br Araplar o yzden. Respublica daha kt bir kelimedir, birleik bir kelimedir ve isim ekimi yapld zaman da res ile publicay ayrarak ekerler; fakat kelime, kavram her zaman rejimleri ifade etmez. Ben islm'da, tarihte cumhuriyet olduuna inanmyorum. Hu-lef-i Ridn dneminde drt halifeden son derece dil ve nizma uygun bir idare tesis emilerdir. Baarl devlet adamlardr; ama burada bile onlarn seimleri bizim bugnk anladmz demokrasi deildir. Yani o zamann cumhuriyeti Venedik Cumhuriyeti gibidir. Venedik'teki, Floransa'daki cumhuriyeti de biliyorsunuz; ancak erfm, patrici smfmm kendi aralarnda halleip 132 133 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK idareyi kurmalardr; geni halk takmm hi ortak etmemilerdir. Asl geniletilmi Cumhuriyet tabii Amerika ve Fransz ihtilli ile gelmi. Rey veren vatandalar ortaya km, daha geni bir taban ve bundan ada demokrasi km. ada demokrasi bu anlamda site demokrasisinden farkldr. Bu anlamda 'ada demokrasi' demek de ingiltere' demektir, ingilizler Ortaa'dan beri kabile demokrasilerine, barbarik oy ve karar verme mekanizmasna dayal bir yapyla parlementarizmi gelitirmiler. Model, Yunanistan olmam hibir zaman; kendi ilerinde gelitirmilerdir. Demokrasinin slam'da tatbiki mmkndr diyenler var. nk itihad messesesi vardr; itihad itihad nakzetmez. tihat itihad nakzetmediine gre farkl iihatlar bugnk anlamda farkl siyas gruplar, farkl partiler demektir. islm tarihinde grlr m? slm'da da byle bir ey olabilir. Fakat tarihte bu grlmez. Zaten slm ok abuk monariye inklb etti, hkmdarla evrildi; fakat oradan hareketle, hkmdara itaati emreden, ngren, tavsiye eden slm hukukular bile dikkat ederseniz. Ebu Hanife'nin rneinde olduu gibi devletin dnda kalmlardr.

Yani o kdiu'l-kudat (bakad veya kadlar kads) olmamak iin ikence grmeye bile katlanmtr. Bu ran'da da grlrd, yani mctehit snf devlete ortak olmazd; onun dnda kalmay, muhalif olmay, kenarda bulunmay tercih ederdi, ilk defadr ki siyas karizma elde eden yetullahlardan biri bir merce haline geldi ve bunu siyas iktidar haline evirdi. mam Humeyni rneinde olduu gibi. Bu tek rnektir aslnda. O da eklen idare mekanizmasnn dnda kalmay tercih ediyor; ama iktidar onun ahsnda tecelli etti. Tabi, bugnk Trkiye asndan bizim meselemiz bu deil. Cumhuriyet, demokrasi diyoruz. Fiiliyatta cumhuriyetlerin hepsinin demokrasi olmadn biliyorsunuz ve ekser halde de baz merutiyetler cumhuriyetlerden daha demokratik oluyor. Bir 134 CUMHURYET NUMARALANDIRMAK ekstrer. rnek vereyim: *sve Kral ancak birinci mevkide seyahat eder, zel ua bile yoktur; bu tahsisat verilmemi. Fazla uzaa gitmee gerek yok, Almanya'da, demokrasinin ampiyonu geinen yerde, bakanlar hava kuvvetlerinden kendi gezileri iin uak kaldryorlar ve bu tenkid ediliyor. Demek ki demokrasilerde bir uzlamazlk, bir nitelik fark var. Nitekim demokratik rejimi yrten organlar, yani parlamentolar, bakanlar kurullar, politikac snf da demokrasilerin hi birinde ok sevilen, saylan adamlar deildir. Bizde ne kadar ikayet ediyorlarsa her yerde ayn ey szkonusu; her yerde ilerinde faziletli adam aranyor. Mesele udur ki yakn tarihte diktatoryalarm, hakik anlamda totaliter rejimlerin grld, yaand lkelerde (Yunanistan ve spanya gibi) bunlardan mtevellid problemler veya ok kanl i savalar ktnda neticede bir uzlama doar. Yani insanlarn kendileri demokrat deildir; fakat kar tarafa tahamml etmek zorundadr gruplar nk aksini grmlerdir. Bu anlamda bizim Trkiye tarihinde "despotizm devri" olarak tavsif edilen II. Ab-dlhamid Devri, bazlarnn abartarak "haydutluk devri" dedikleri Ittihad ve Terakki devri ve "tek parti diktatoryas" denilen Kemalist devir sz konusu olduunda hi birisi bu kat rejimlerin geirdii anlamda diktatoryalar deildir; diktatoryal totaliter rejimlerin de hibirisi Nazi Almanyas'nm kanl ve eytanca zulmn yaamamtr. Bizim halkmz tarihteki diktatoryal facialar yaamamtr, bu ztrab o lde ekmemitir. Otoriter rejimlerin Dahrendorf un deyimiyle totaliter'e gre yapsal fark vardr ve po-litik-kltrel yansmas da farkldr. Tabi ki Trklerin bu faciay rnek alp slah olmalar iin 'ekmeleri lzm, bu nasihati dinlemiyorlar, musibeti denesinler' diyecek deilim, dedirtmeyiz de. Demokratik toplumun gerektirdii hkm ahsiyete sahip rgtlenmeler ill ki belirli tarih ideolojilerin, tutumlarn, ritelle-rin etrafnda toparlanmay gerektiren eyler deil. Geri bizde, bu iki grubun da tebellr etmi hli yok: Bu toplumda bir sr laik insan vardr; ama bu Fransa'daki laik grup gibi deildir. Ade135 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ta bir din gibi, nesilden nesile bunu aktaran bir grup deildir. Aslnda bir takm ekonomik menfaat rgtlenmeleri iin dahi bu geleneksizlik sz konusudur. Bu yzden de demokratik rejim, iyi tamamamaktadr. Yani mecliste partileri kontrol edecek alt gruplar zayftr. Sosyal demokrat partileri ele alalm. Sosyal demokrat milletvekilleri kime hesap verirler? Mesela ngiltere'de bir i Partisi milletvekili temsil ettii grubuyla ilgili bir kanunu kamsa iiler onu mahveder. Bizde byle bir ey yok; adam cannn istediini yapyor; hesap verecei bir organ yok. Belediyeler kime hesap verecek? Belediyeleri her gn kontrol edecek bir mahalle rgtlenmesi, bir lonca rgtlenmesi, bunun bir gelenei var m? Yok! O zaman ne oluyor? Belediyede saltanat ierisinde bir brokrasi douyor kendine gre; ierisinde, dtan farkl imtiyazl bir ii diktas kyor. Bu kontrol edilmeyen organda her trl yolsuzluk yaplyor ve her gelen de buna boyun emek zorunda. Hesap verecei organ olmad gibi birilerine hesap sorduunda kendini destekleyecek alt organlar da yok. Bu ok tipik bir olaydr. Brokrasi denetlenemiyor. Partilerin tabana doru kendi

hiyerarisini tayin edecek piramitler yeterince kuvvetli deil ve bundan dolay meseleler kyor. Bu nasl zlr? zerinde ayrca dnmek lzm. Burada unu iaret edeyim: Bizde sa dediimiz, dinci parti dediimiz partiyi de denetleyecek alt organlar yok. Ka grup denetler oray? Sosyal demokrat partinin 'taban boluu' onlar iin de szkonusu. Bizde taban demek 'semen' demek. Bu, yeterli deil. kinci Cumhuriyet kavram iin ne dnyorsunuz? kinci Cumhuriyet sz bizde 1961'de kt. Fransa tarihi rneine gre kinci Cumhuriyet dediler buna. Anayasa sistemi, devlet sistemi deiikti; hakikaten hava da deiti. Hi kmsemeyelim 27 Mays'. Birdenbire herkes konuulmayan eyleri konumaya balayp ele alnmayan meseleleri ele almaya balad; kap ardnda kalan polisin insafna braklan bir takm akmlar 136 CUMHURYET NUMARALANDIRMAK fkrmaa balad. Buna sadece solculuk deil, saclk da, slamclk da dahildir. 'kinci Cumhuriyet' lf tutmad nk biz . ' ideoloji olarak, tarih htra olarak, birincisine balyz. Atatrk'n kurduu cumhuriyet dediinizde kinci Cumhuriyet lfnn yaama ans olmuyor; bu teknik ve anayasal bir tbir olarak kald. Zaten aslnda Fransa'da da bugne kadar o anlamda ve tarih bir tbir olmutur. Siyas hayatta, gnlk hayatta tartlr; fakat imdi bu tbiri alarak sistemin deitirilmesi iin konuuyorlar. Bu ise yle kinci Cumhuriyet kurmakla olmaz, anayasa ile de olmaz. Dediim tarzda kurumlamann olmas lzm. Bizdeki aydn takm kapnn nnde p grdnde, trafik tkanp gazetesine yetiemediinde, bunun gibi bir takm aksaklklara maruz kaldnda hemen kinci Cumhuriyet'i kurmaa kalkar. ok sivil toplumcu bu beylerin, temelde, bu tutumunun aslnda 'As 20 tane herifi, herey dzelir' diyen adamdan fark yoktur. Yani meseleleri z biimleri o derece faraz, o derece hayal, gya radikal ama ayn sakat platformdadr; '20 tane adam asarsam bu i dzelir; ihtisab aasn getir, hepsini falakaya yatr, daha iyi olur' diyenlerin yaklamndan daha iyi deildir. nk btn bu toplumu oluturan kurumlarn nasl deiecei artk teorinin de tesinde tatbikat ile olacak bir eydir. Hatta bir an'analemenin, bir hayat tarznn oluumuyla ilgili bir ey. Anayasa deitirmekle ve cumhuriyet numaralamakla olmaz. Ben, bugn kinci Cumhuriyet lfn edenlerden ok daha yararl, ok daha deitirici grdm gruplar ve iler sayabilirim. Eri veya doru, kimimizin houna gidebilir, kimimizin gitmeyebilir; ama hepsini saymak zorundaym: dvlen kadnlar iin 'Mor at' aan kadnlar, 'bu iler byle iyi yrmyor, bu ne biim belediyedir?' deyip, kendi tarikat yoldalarna birinci snf salk hizmeti vermee alan ve bunun iin rgtlenen tarikat mensuplar, mahalledeki eski eserleri korumak iin rgtlenen, evrecilik yapan, alternatif eitim kurumu iin uraanlar, 'Meselelerimiz iyi yrmyor' deyip mahalle, ky, kasaba baznda ken137 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK diini rgtleyen tarikat, dinci, varsa solcu gruplar. Aslnda bunlar, bu toplumda kinci Cumhuriyet denilen dzeni getirmek iin ok daha faydal, kalc iler yapyorlar veya yapabilirler. To-plum byle faaliyetlerle deiir ve geliir. Tarz- hayatmz, dnce ve bilincimizi deitiren, yn rgtl vatanda topluluu haline getiren bu gibi faaliyetler ve bunlarn oalmasdr. Szlerinizin banda demokrasi ile cumhuriyet ilikisinden bahsetmitiniz. Bu noktay biraz daha aar msnz? Tabi. Bu tarih gelime iin bir ekil artdr, onun yerine getirilmesidir; ama ok iyi biliyoruz ki bu tip bir vatandalk, bu tip bir geni temsil bizim anladmz anlamda demokrasiye deil, totalitarizme de hizmet edebilir. O yzden ekille muhtevay birbirinden ayrmak lzmdr. Muhteva aslnda kendi iinde yaayabilen, kendi iinde tekiltlanabilen bir toplum yaps kurulmas demektir; bu en nemli hadisedir. Yani gnlk ekmeini, gnlk iini temin ettii messeseye sahip kmay, onu dzenlemeyi, korumay bilen kk vatanda gruplarnn toplumlar gerek demokratik toplumlardr. Byle bir toplumda

demokratik nve vardr; byle bir topluma totaliter bir rejim gelse bile, yklmaya ve ykld gn demokrasi yeniden yeerme ve boy atma kabiliyetine sahiptir. Bu anlamda cumhuriyet rejimi ekl olarak demokrasinin olmazsa olmaz art deildir. Evet, bu merutiyette de, yani anayasal monaride de olabilir. Ama cumhuriyetin getirdii, Fransz cumhuriyet geleneinin oluturduu geni bir tabana oy hakk verilmesi, seme ve seilme haklarnn yaygnlatrlmas gibi temel faktrler de bugnk demokrasi anlaymzn br taraftan bir vastas... Bir taraftan-nemli bir hzlandrcs, eklini oluturan, kabuunu oluturan bir yapdr; ama muhtevaya geldiimiz zaman maalesef ada demokrasimizi yaratan byk Fransz Ihtil138 CUMHURYET NUMARALANDIRMAK li'nin gvdesinde bile, mesela ngiltere'ye gre bu muhteva zayftr. ngilizler, yani Anglo-Sakson, Cermanik toplumlar byle bir ihtill yapmadlar; ama bu tip bir messeseleme, tekiltlanma alkanl orada ok daha fazla ve ok daha derin bir tarih gemie sahip. yle olduu iin de oradaki messeseler ok farkl. Demek ki bizim iin Fransa'ya bakmak yetmiyor, hepsini bir arada mtala edeceksiniz. ada demokrasiyi oluturan kabuk ve iskeletin unsurlar arasnda Alman-Romanist hukuk anlay gelir. ngiltere'nin yerel ynetim alkanl, buna ynelik tradisyo-nu, yaps vardr, buna mukabil, Fransa'nn devrimci ruhu, sylemi ve konvaniyonel meclis iktidar vardr: Trkiye'deki tartmalara dnersek, bizim demokrasimizin aksayan, topallayan taraflar olduu ak; fakat muhteva olarak btn bunlar dzeltmenin sanki olmazsa olmaz bir arty-m gibi ikinci Cumhuriyet'i gndeme getirmek hangi entel-lektel endielere dayanyor? Bu, entellektel endielerden kaynaklanmyor; dnce tembelliinden kyor. ada demokrasi anlay iin gereken eylerden birisi, ok tezatl gibi grnse de brokratik gelenein kuvvetli olmas, brokratik alma disiplinine sahip olmaktr. Btn brokrasiler gibi Trkiye brokrasisinin de ok anlamsz, kendine gre dejenere olan taraflar vardr. Yani insanlar Ankara'daki yz bin brokratn kendilerini idare etmesinden ikayet ediyorlarsa bunda hakldrlar; ama br taraftan da bizim tarifini yaptmz toplum iin 'teknokrat' anlamnda kuvvetli bir brokrasi lzmdr. Bir ngiliz mparatorluu'nun brokrasisi 18. yzyldan 19. yzyla, hatta 20. yzyln ilk yarsnda Almanya'nn ve Fransa'nn brokrasisinden ok daha becerikli, vasfl, tutarl, kuvvetli bir brokrasiydi. Bunlar kanunlar, iletme ve kayt tekniklerini daha iyi bilirlerdi; hiyerarileri ok daha oturmu ve esaslyd. Toplumda byle bir rgtlenmenin mevcudiyeti iin brokrasi lzm; yani lde, kabilede ve feodalizmde byle bir ey olmaz. Bu gelenein zerine 139 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK yerel demokrasi, yerel rgtlenme kuvvetlenip geliir ve merkez eyleme kar kuvvetle direnir. Burada ok enteresan bir noktaya temas ettiniz. Trkiye'deki tartmalarn hkim renklerinden biri udur: Birinci Cumhuriyet, egemenlii hanedandan ald; ama halka deil, brokrasiye verdi... ikinci Cumhuriyet taraftarlarnca Birinci Cumhuriyet'in zaaf olarak bu brokrasi gsteriliyor. Bu, toplumumuzda bir madalyonun iki yz gibidir: ran'daki asker, sivil brokrasi, tarih boyunca, Trkiye'deki gibi kuvvetlenmedii iin o toplumda demokratikleme gibi bir takm eylerin becerilmesi mmkn deildir; toplum biimsizce dank kmelerden oluur. nsanlarn yatay rgtlenmesi buraya gre ok zordur. Aslnda ok kii bilmez; ama iran'n entelektel snf daha ok okur, Bat literatrnden Trkler'den daha fazla haberdrdr; fakat brokrasi dediimiz cihaz buradaki kadar kuvvetli deildir. Benim biraz nce tarif ettiim tekiltlanm ve siyas alkanlk edinmi toplumlarda kuvvetli gelenek sahibi bir brokrasi kurulmas menfi deil, msbet bir unsurdur. Bir kere insanlar bunun farknda deil, bu gelenei ve temeli yadsyarak, demokratik rgtlenme

nutuklar atamazsnz. Bunlar zt kardeler; bu ztlklarn birlikte gelimesi nemlidir. Trkiye Cumhuriyeti'nin, kuruluundan itibaren yeterince demokratikleememesinin vebali, sorumluluu Cumhuriyet brokrasisine yklyor. Bu bakmdan sylediiniz farkl bir ey. Burada farkl bir ey var. Bence zayf olan nedir? Tekiltlanma ve messeselere sahip kma alkanldr. Bunun zerinde srarla durmak lzm. Bizde hi kimse kendi iinde bulunduu brokratik, formel veya informel messeseye sahip kmaz; bunun ne olduunu bilmez; ama buna balanmay da bilmez. Bu, Anglo-Sakson toplumlarnn en mhim zelliidir. Mesela adam 50 yama gelmitir, 140 CUMHURYET NUMARALANDIRMAK okulundan mezun olal 30 sene olmutur; ama hl okulun durumunu gzler, bata bulunur. Eer idaresi ktyse iinde oku- ' yanlarla ve alanlarla birlikte bir grup oluturup idareyi deitirmeye alr. En ok geleneklemi dikta ve monopol havas estirdii iddia edilen Mekteb-i Mlkiye'de bile byle bir ey gryor musunuz? Btn devlet kademeleri, politikac snf Mlkiyelilerle doludur; fakat bu adamlar mektebin dejenere olmasna, alt st olmasna hibir ekilde tepki gstermiyorlar. Durumdan haberleri bile yok; grmyorlar; deta duvara bakyorlar. Ayn ey okulun iinde olanlar iin de geerli, ite bu bir iptidailiktir. nsan hayat rgtlerde geer ve tad tuzu onlara baldr. Bunlara Pulcular Dernei'ne kadar giden daha bir ok rnek yerebiliriz. Bu ilgi ve aidiyetin ailenin, yemein, mutfan, atcln korunmasna kadar uzanmas gerekir. Benim anlattm toplumda insanlarn bu tip ilgi, endie ve meguliyetleri vardr ve bunlar rgtlenme temelinde kendini ifade ederler. te ingiliz muhafazakrlnn da espirisi budur, insanlar messeseye sahip karak gelitirmeye alyorlar. Aslnda, bu kademe kademe btn Avrupa'da vardr; fakat bu durum Balkanlar ve Ortadou'da bir bak gibi kesilir. Onun iin buralarda hibir ey doru drst yrmez. Messeseleme, messeseye sahip kma ve gruplama gibi hadiselerin olmamas bir gstergedir. Bizde bunun sadece retorii yaplr. En nemli kurumlarmz olan siyas partiler iin de ayn durum sz konusu. Mesela CHP'nin bir parti arivi yoktur, koruyamamlardr. Ayn ey AP iin de, DP iin de sz konusudur. O zaman bunlarn nesi farkl? Bu adamlar partileriyle aynle-memi ki, parti disiplinini koruyamam ki... Bunlar demokratik hayatmz tyin edecek en st tekiltlar olmasna ramen parti aidiyetleri zayftr. Bence Orta Avrupa lkelerinin en tipii olarak vasflandrabileceimiz Avusturya'da bir sosyalist partide, adamlar 5 nesil o partinin adamlardr. yle yetimilerdir. Bizim mehur 141 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Trkolog Andreas Tietze'nin babas Hans Tietze mehur sosyalistlerdendir ve 1930'larda dnyann en nemli sanat tarihilerinden-dir. Bunlar sosyalist aristokrasi yeleri gibidir, iinin ocuu da, aydnn ocuu da parti aidiyetini irsen srdrr. Yani bir gelenek ve partileme vardr; bizde ise byle bir ey yok. Oralarda adam partisiyle birlikte yayor ve nesiller boyu devam ediyor. Bizdeki insanlarn hemehrilii ok yavandr. Bu duygular ok zayftr; bir ka nesilde kaybolur. Bizdekilerin meslek dayanmas da zayftr. Bu toplumda messeseleme diye bir mefhum, messeseyi koruma gibi bir durum yoktur. Bu olmaynca demokrasi, demokratikleme, demokratik mcadele, demokratik uzlama gibi lflar havada kalr. Byle toplumlar totaliter veya otoriter rejimler trmr eder. kinci Cumhuriyet tartmalar iin ok kullanlan bir tez de u: Trkiye Cumhuriyeti, Birinci Cumhuriyet olarak hkimiyeti hanedandan ald; fakat halka deil, brokrasiye verdi. Dolaysyla demokratikleemememizin temelinde yatan budur. Bu ok basma kalp bir tarih yorumu. Dikotomia dediimiz kutuplamaya dayal izah tarzlar toplumlarn tarihine, byle kabaca uygulandnda bir ey ifade etmez. Belki tembel dncelileri oyalayabilir.

Mesela imparatorluun son 70 ylma baktnzda ne gryorsunuz? Bir takm messesev gelimeler, siyas kurumlamalar, tzel kiilemeler ve prensipler var. O kadar despot olduu iddia edilen II. Abdlhamid, II. Mahmud'a gre ok snrl bir iktidara sahip. Bu adan Yavuz Selim ve Kanun'ye benzemez... Bir kere, parlamento ve kanun yapma teknii girmi. Yani o kanunu yapan, zerinde durulmas gereken, brokrasinin tesiri ve bunun getirdii snrlamalar var. ite orada kanun konuuyor. Messeselerin ve prensiplerin getirdii yeni kalplar var. "Cevdet Paa Yldz Mahkemesi'nde Abdlhamid'in leti olmu ve Midhat Paa'y harcam" derler. Bu, iin dedikodu ve teferruat tarafdr. Ama asl 142 CUMHURYET NUMARALANDIRMAK olan, byle bir eylemin artk bir sulama ve dedikodu konusu olmas. O dnem, bir kanunlama dnemi. Zaten Tanzimat bir istasyon demektir. Onun zerine bir Jn Trk dnemi var. II. Merutiyet devrinde saray, padiah ne demek? Brakn bunlar ark monarklaryla mukayese etmeyi, padiah, II. Wil-helm'den bile iktidarsz ve yetkisi snrl bir adamdr. II. Wilhelm daha otoriterdir. Grlmesi lzm olan budur. O zaman otoriteyi ondan alan grup demokrasiyi yrtememitir, kendine bir dikta kurmutur ki bu, ok farkl bir ey olup brokrasi diktas da deildir. ttihat ve Terakki'nin kurduu, bir grup diktasdr, partilemedir, bir grubun militanlamasdr. ok enterasan bir eydir ki bu hakikaten bir komitadr. Siyas, sivil polis bile bu partinin iinden kmaktadr. Nazi Partisinin iinden SS'in k gibi... Bu, Balkan komitacl rneidir. Btn bunlar gz nne almak lzm. Bir idare eden komite niye byle tekiltlanmaktadr? Bu, brokrasinin iinde baka trl bir militerlemedir, baka trl bir tekilatlanmadr, baka trl bir radikalizmdir. Belki brokrasiyi aan bir grup kontrol sz konusudur burada. imdi, ok tartmas yaplan bu grubun hangi snfa oturduunun tahliline girmek istemiyorum. Osmanl Imparatorlu-u'nun iindeki btn bu parti kurma teebbsleri, plralizm gayretlerine ramen devam eden messeseler ve nizam kurma abalar Cumhuriyet'e devrediliyor. Bu unutulmamaldr, ilkokul yurttalk bilgisi derslerinde hanedan hkimiyetinin Cumhuriyete dnt sylenir. Bizimkiler de cumhuriyeti brokrasi olarak syleyip ii kotarrlar. Bu, o kadar kolay tahlil edilecek bir keyfiyet deildir. Biraz nce dediim gibi rs aristokrasi de ngiltere ve Fransa'nmkiler kadar kabuklam deildir; ar devrinde, iinde dolam imkn vardr. Halktan bir insan ykselip ykselip drt nesil sonra aristokrat olabilir. Lenin bunun rneidir. Lenin (Ulyanor) ailesi ar'a kafa tutmasayd kardeiyle birlikte aristokrat olacak rs aristokrat snfna girecekti. Oysa soyu aristokrat deildi. Ykselen gruba bir rnektir. 143 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Bu snf dolamn iyi tahlil etmek lzm. Brokrasi gibi ayr bir mermer stun yok. Bunun zerinde ok durmak, bir takm baka unsurlara bakmak gerekiyor. Bu toplumdaki akltrasyon, baka toplumlarla kltr deiimi srecinde ne gibi bir sre gze arpyor? Rejimlerin biimleniinde bu unsurlar tek tek ele almak lzm. Ksacas, unu sylemek istiyorum: Bu toplumdaki bir takm meseleleri halletmek ve nemli deiikliklere gitmek iin Cumhuriyeti numaralandrmann hibir faydas yoktur. Bu aslnda eski, radikal, tepeden inmeci alkanlklara dayal yeni bir sylem tarzdr. Durumun dzelmesi artk bu seviyede deildir. Demin verdiim rnek gibi tabanda ok daha baka faaliyet ekilleriyle gerekletirilebilecek bir hadisedir. Szn ettiim, gazete stun yazarnn fkralaryla deil, namuslu, kaliteli gazete haberleriyle duyurulmas gereken ilgili olay ve faaliyetlerdir. Deniliyor ki, nemli olan isim, numara deil, muhtevadr, ikinci Cumhuriyetle kasdedilen de Cumhuriyetimizin aksayan, topallayan taraflarnn dzeltilmesidir; ama belki bu, ikinci Cumhuriyet gibi ok sivri bir terimle ifade edilmeseydi tartma bu kadar younluk kazanmayacakt. Ben de zaten kavramn, lfn zerinde durmuyorum. Zaten basnda bu iin ampiyonluunu yapanlar, yurttalarn bu gibi faaliyetlerini kendi gr ve dorulan dorultusunda desteklese-ler daha iyi ederler. Ynetilen insann ill

siyas otoriteyle, savcyla, polisle atmas da art deildir. Bir mahallede, bir beled kitle rgt iin kimseyle atmak gerekmez ve bu rgt bydke polis de bir gn sana efendi deil, muhafz yardmcs olur. Buna siyasleen rgtler de dahildir. alma ve byme zamannn yardmn grr. Ama bu tartmalar yine de faydal olmam mdr? Bana yaplan iin ne olduunu gstersinler. 144 CUMHURYET NUMARALANDIRMAK 'ikinci Cumhuriyet' gibi 'sivri' bir terimin kullanlmas Cumhuriyetimizin demokratiklemesi yolundaki tartmalarn yo-' unlamasma katkda bulunmam mdr? Abartmayalm, bu kendini beenmektir... Trkiye'deki bu tip siyas tartmalarn kaynann ne kadar eskiye gittiini hepiniz bilirsiniz. Bu tbirle ortaya kanlar bu memleketin yarasn ilk tehis eden hazk hekimler deiller, yani bu kendim fazla bytmektir. Adna 'ikinci Cumhuriyet' denmeseydi demokrasi aratrmas da bu kadar ilgi ekmezdi herhalde. Sakall Cell'm tarifiyle kinci Cumhuriyet deil de Birinci Ciddiyet tbirini kullansak ve iine, ama daha bilinle ve zveriyle sarlp mcadele veren vatanda gruplar (yn deil) yaratmak iin gayret gsterip kalem oynatsak daha iyi olurdu. Dolma-bahe'nin arkasna otel dikenler, karlarnda bin kii bulunca her eyi yapar, ama 9 milyonluk stanbul ve 60 milyonluk Trkiye'den 100 bin protestocu ortaya ksa zor yaparlard. Herey bu bilinli yzbinlerle olur ve en gzel en sancsz bir ekilde olur. 145 Osmanl mparatorluu tarihte nc roma'dr, bir drdncs de yoktur Trkiye Gnl, say: 11 (Yaz 1990), s.26-29. Osmanl tarihi ve toplum yapsn belirli bir teorik model erevesinde izah etme gayretlerini neye balyorsunuz? Sizce bu tartmann k noktas nedir? Tarih felsefesi bizde balayan bir olay deil. Bat'da tarih felsefesinin kkleri Rnesans'a kadar gidiyor ancak, terimi Bat'da ilk kullanan Voltaire'dir. Bilindii gibi, Voltaire, tarihi belirli safhalara ayrr ve niha safhaya XIV. Louis asryla temsil edilen Fransa'y koyar; XIV. Louis Fransas'n beer medeniyetinin, aklnn ve sanatnn en mtekmil nizam olarak, adeta dnyaya k tutan bir dzen olarak yorumlar. Voltaire, bir anlamda ihtillin szcln yapyor. Ona gre beeriyetin niha hedeflerine varmas iin gerekli olan dzenlemeleri yapacak, yol gsterecek olan yine bu Fransa'dr. Zira o beer aklnn ve medeniyetinin en son tekmln temsil etmektedir. imdi bu dnce tarz tarih sosyolojisinden belki farkl bir ey. Geri tarih sosyolojisi ile tarih felsefesinin birbirinden nerede ayrldn veya hangi noktalarda birbiriyle birletiini kestirmek kolay deil ama uras aktr ki Aydnlanma dneminden beri tarihin bu tarz bir yaklam ve anlayla yorumlanma abalar Avrupa dncesine hakim olmutur. 147 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Bu ksa giriin ardndan, bizde de benzeri bir tarih dncesi ve yorumunun ne zaman balad sorusunun cevabna geersek orada karmza gayet belirgin olarak Tanzimat dneminin ktn grrz. Enteresan olan nokta, tarih felsefesi diyebileceimiz bu tr bir yorum ve dnce biimini Trkiye'de ilk nce slamclarn balatm olmasdr. Bu abann ilk temsilcisi Cevdet Paa'dr. Cevdet Paa -ki Osmanl medreselerinin son gnei ve belki de ilk gneidir- bireyi ok iyi bilen adamdr; yorumlamay... Onun kadar bilgili adam Osmanl medreselerinden daha evvel de belki yetimitir fakat Cevdet Paa'nn kendinden ncekilerden ok nemli bir fark var: O da dediim gibi toplumu yorumlamay bilen adam olmasdr. Medreseden yetiip de Osmanl tarihini, slm tarihini ilk defa zgr bir muhteva ile yorumlayp dnya tarihi iinde bir konuma oturtan odur. Cevdet Paa Farsay, bilhassa Arapa'y ok iyi bilir. Ayn ekilde Avrupa tarihini maalesef o kadar iyi bilmez, fakat gayet mantkl bir insan, belirli bir mantk salaml var ve bu yzden bazen tercmelerden yararlanarak, bazen tercme ettirerek belirli bir Avrupa tarihi bilgisi de

edinmitir. stelik byle dolambal yollardan, zorlukla edindii bir Avrupa tarihi bilgisini belirgin bir biimde de yorumlayabilmitir. Bilindii zere, Cevdet Paa'ya gre slm devletinin anayasas fkhtr. O, byle bir grten yola karak Osmanl tarihini ve btn bir slm tarihini hukuk ve idar adan yorumlamaktadr ve belirli bir yere de oturtmaktadr. Grnen o ki, bu tip yaklamlar -yukarda da sylediim gibi- bizde islm dncesiyle balyor. Bunun ilk mmessili de Cevdet Paa'dr. Daha sonra bu alanda bakalarna da rastlyoruz. O devirde kuvvetli veya kuvvetsiz, belli llerde rk-milliyeti bir grmz var. Bu grn ilk temsilcisi de Nazm Hik-met'in byk dedesi Mustafa Celleddin Paa'dr. Mustafa Cel-leddin Paa'nm 1869 ylnda Franszca olarak yaynlad "Eski ve Yeni Trkler" (Les Turcs ancients et modernes) adl eserinde rk OSMANLI NC ROMADIR teorisine dayal bir tarih gr hakimdir. ok ilgintir, bu gr yer yer ustalkla, yer yer acemice savunulmutur. M. Celleddin Paa'nm eserinde Trklere belirli bir misyon yklemektedir. Bir tr rk stnl yaklam vardr szkonusu kitapta. Daha sonra, baka bir takm yorumlar da yaplmtr, fakat zellikle 1960'lara baktmzda bu yorum abalarnn artarak younlatn ve yeni boyutlar kazandn gryoruz. Bu noktada, "60'lardaki canlanmann sebepleri nedir?" sorusu nmze kyor. Bu yllarda byk ounluunu sosyolog ve iktisatlarn oluturduu bir takm dnrlerimiz Trkiye tarihini yorumlamak abasna girdiler. Bu aba nereden kaynaklanyordu? Bu sorunun cevabn bulmak fazla zor deil bana gre. Sz konusu aba ok doal bir sebebe dayanyordu. Bu sebep 6O'l yllarda Marksizmin Trkiye'de ciddi ve youn biimde gndeme gelmesidir. Toplumda bir ideoloji ortaya km ve bu ideoloji etrafnda bir hareket var. Bu hareketi bir yere oturtmak iin Trkiye tarihinin yorumlanmas lzmdr. En azndan, "Bu hareket niye kt?" sorusunu cevaplandrmak, bunu anlamak iin bile topluma ve toplumun tarihine belli bir bak as gelitirmek gerekiyordu. Ne var ki, burada, yani tarihin yorumlanmasnda maalesef tarihilik yoktu. Bahis konusu abalarn en zayf taraf da bu idi; nk bu ii yapanlar ya sosyologdu, ya iktisatyd, ya da kendilerine siyaset bilimcisi diyorlard. Hibiri tarihi deildi ve tarihi olmadklar iin de ilk elden kaynaklara inerek; onlar salam bir biimde inceleyerek tarihi tasvir ve yorumlama becerisine ulaamadlar. Zaten ii hep tarihilere brakyorlard. Bu noktada, 19. asrn, tarih felsefesiyle uraan dnrlerinin bizdekilerden farkl bir yann da aka grmek mmkn. 19. asrda tarih felsefesi yapmaya alan dnrler dier disiplinlerdeki formasyonlarn yan sra ayn zamanda tarihidirler de... Mesel Marks tarihidir, tarih bilir, tarih kaynaklara iner; Weber yledir vs. Bizdeki durumsa neredeyse tam aksidir. Szn ettiimiz dnemde tarihi yorumlama abalarna en az katlan148 149 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK lar tarihilerdir. Onlar bu tartmalara zellikle 6O'l yllar boyunca nedense fazla ilgi gstermediler. Bu adan 6O'l yllarda sol hareketin ivme kazand tartmalara kendi iinden baktmz zaman bir baka nemli kesiklie de rastlyoruz: Mesela Trkiye'deki sol hareketin, sol akmn gemii nedir? Tarih geliimi nasl olmutur? Onu bile inceleyen, kaynaklara inerek incelemeye alan sadece pek az adam gryoruz: Mesela Mete Tuncay var. Tabii dier konularda da ok farkl bir tablo yok. Mesela, bu toplumda siyas partiler nasl dodu, yaplar neydi, felsefeleri neydi? trnden sorularla fazla kimse uramam. Vazgetik sosyalizmin, hrriyetiliin misyonundan 'Biz bu ie nasl baladk?' diye merak ettiimiz zaman uzun dnemli incelemeler asndan Tark Zafer Tunaya'dan bakasn gremiyoruz. Onun yannda bir lde, dnce tarihi asndan bakan Niyazi Berkes var. Bu adamlarn deyim yerindeyse "hayrlhalefi" kimlerdi? 1960'lar geti. 1970'lerden sonraki nesli beklemek zorunda kalmlardr. Ama yakn an idar kurumlar vs. alannda durum yle deil. Bu alann, rnein bir Prof. Ercment Kuran' izleyen rencileri vardr. Yorumculuk bugn pek yaygn: Osmanl devlet ve idare sistemi incelenmi deil,

ama bu alan yorumlayan sosyoloji ve siyaset bilimcilerinden geilmiyor; bazen yetersiz, bazen mudhik (komik) rneklerle... Ben bu tavr tutarl ve titiz bir bilimsel bilgi retme yolu olarak grmyorum. Temenni edelim ki bu eilim geici olsun. Osmanl formasyonunun ok milletli ve ok kltrl bir imparatorluk sistemi olarak dier imparatorluk sistemleri ve zellikle Roma imparatorluu ile farkl ve benzer yanlar sizce nelerdir? Her zaman sylediim ey udur: Osmanl imparatorluu tarihte nc Roma'dr, bir drdncs de yoktur. Baka bir deyile nc Roma, Moskova deildir, stanbul'dur. Roma ile bu benzerlik ve dierleriyle bu farkllk nereden ileri geliyor? ar150 OSMANLI NC ROMADIR lk Rusyas olsun, Avusturya-Macaristan mparatorluu olsun btn bu imparatorluklar byk lde milliyeti bir karaktere sahiptirler. Belirli bir kozmopolitizme ramen hepsinde bir milliyetilik gayreti aka mevcuttur. Mesela Avusturya-Vlacaristan mparatorluu'nda, ok vurgulanmasa bile Almanca ok nemlidir, Macar olmak pek makbul deildir. Meer ki asimile olmu olsun. Ayn ey Rusya iin de szkonusudur. Orada da, mesela din faktr ok fazla ar basar. Evet Rusya'da da bir takm dinler tolere edilmitir, o ayr ama hibir zaman Mslman bir hariciye nazr, sefir vs. gremezsiniz. Son zamanlarnda bir ka general filan gze arpar Mslmanlardan fakat o da Mslman aristokrat ailelerin Mslman topluluklar zerindeki nfuzundan yararlanmak gibi baz politik hesaplara bal olarak bavurulmu son derece istisnai bir uygulamadan teye geemez. Onun dnda, Mslmanlar ancak kk memuriyetlerde bulunabilmilerdir. Ayrca Rusya'da din de ok ar ekilde vurgulanyordu. Rus mparatorluu aka anti-semitik bir politika takip etmi. Yahudiler bu lkede her devirde byk bir zulm ve bask altnda olmulardr. Btn bunlar dikkate alnca grrz ki, Osmanl imparatorluu'nda hakikaten ok kavimlilik vard. Adn bile koymadan bunu gerekletirmilerdir. Ayrca Osmanl; Avusturya, ngiltere ve Fransa gibi kolonyalist bir imparatorluk deildir. Geri bu zellii son zamanlarda edinir gibidir ama yine de dierlerinden hayli farkldr. Bir kere Osmanl mparatorluu fethettii topraklara koloni deil, vatan gzyle bakyor. Buralar artk onun vilayetidir, sancadr vs. Ksacas bir vatan parasdr, bunun iin de hi bir ayrm gzetmez. Geri Rusya da bu konuda bildiim koloni imparatorluklarndan farkldr. Mesela, Kafkasya blgesine epey yatrm yapmtr. Aldndan fazlasn vermitir. Sebebi, dediim gibi, oralar vilayet olarak grmeleridir. Oralara ngilizler gibi denizar bir koloni gz ile bakmaz. Rusya'nn bu siyasetini ve 151 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK tutumunu smail Gaspral da bir makalesinde belirtmitir. Onun iindir ki Rus ve ngiliz kolonyalizmini ayn kefeye koymak mmkn deildir, aralarnda ciddi farklar vardr. Rus kolonyaliz-minde idarenin ngilizlere gre daha iptida taraflar vardr; buna karlk daha safdil diyebileceimiz yanlar da vardr. Osmanl'ya baktmzda unu gryoruz: O bir kere kolonya-lizm nedir filn anlamaz. O bir devlettir ite, topraklan vardr. Sonra etnisite anlamnda, milletler nedir? Arnavumu, Arapm, Hrvatm. Osmanl'nn kafasnda yle eyler yoktur. Geri devlet dairelerinde Trke konuulur, Trk devletidir, ordudaki, brokrasideki dil Trkedir. Osmanl imparatorluu'nun kesintisiz btn kaytlar, yazmalar Trkedir. Medresede Arapa okunur ama dil Trkedir. Osmanllar stelik yle pek fazla Arapa, Farsa da bilmezler. Yaygn bir kanaattir ama yanltr bu. Ba-t'mn Ltincesi, Yunancas gibi bir Arapa ve Farsa bilgisi Osmanl brokrasisinde ve ilmiye snfnda yoktur. Trke konusundaki bu Trkle ramen kimlik bilinci haline gelmi bir Trklk szkonusu deil... Bir kere kendisine Trk demiyor, yle bir gayreti yok, baka ad koyuyor. nce Mslman demi, sonra Osmanl demi. Osmanllkla Trkln kavgasn etmi. Bunlar ok nemli eyler. Trklk bilincinin, uluslamann da, tabii bir bedeli var. Bunun balangc 93 Harbi ve hzlanmas da Balkan Sava... anakkale, Kafkaslar, Yemen derken,

Trklerden baka herkes imparatorluktan kopmaya alnca biz de artk baklarmz "Biz kimiz?" diye kendimize evirmek zorunda kaldk. Tabii bu kimlik uuru zamanla geliti ve artk bizim iin vazgeilmez bir sfat haline geldi. Dil Trke takat bu sonradan kan ve bedeli hem de okuduka ar denen bir duygusallkt. Bu milletin arasna katlrken kimse bize sormad, bu toplumun iinde doarak Trk olmu olduk; bunu da benimsiyoruz, lyisiyle ktsyle benimsenecek ve savunulacak bir kimliimiz var. Trklk bizim Osmanl mparatorluu'nun son dneminde ulatmz bir kimliktir. Bu152 OSMANL NC ROMA'DIR nu tarih olaylarla, bir takm messeseler yoluyla kazanmz. Binaenaleyh Trk ulusal kimliini ele alrken bizdeki siyaset bilimcilerin yapt gibi nation buding (ulus kurmak) trnden kavramlar kullanlmasnn manas yoktur nk bu gibi kavramlar baka ortamlar iin, koloniyal formasyonlar iin kullanlmtr. Trkiye iin de, Balkanlardaki uluslar iin de geerlilii yoktur. Roma ile ne gibi belli bal benzerlikleri var Osmanl imparatorluu'nun? Demin de ifade ettiim gibi byk benzerlikleri vardr. kisi de geleneksel birer asker imparatorluktur, ikisi de geni fetihler yapmtr, savadr. Yalnz bu konuda nemli bir fark var Osmanl ve Roma ordular arasnda: Roma ordusu iyi savat gibi muntazam ric'at etmeyi, ekilmeyi de iyi bilir, bizim ordular o konuda baarl olamamlardr. Hunyadi Yano'un nnden ekilirken bir bozgun yaanmtr. 1683'de Viyana'dan ekilirken de, Balkan Sava'ndaki durum da ayndr. istanbul'un, Osmanl siyas ve kltrel bnyesindeki yerini nasl deerlendiriyorsunuz? stanbul 1950'lerden beri hzla deiiyor. En youn g alan ehrimiz. Bu ge kar "istanbullu" stanbul'u tanyamyor. istanbullu garip bir tiptir aslnda. Kendi ehrini bilmez. stanbul'da oturan Beyolu tarafn bilmez. Byle bir garabet vardr stanbul'da. Bu ehrin ilk bilimsel rehberini yazanlar ecnebilerdir. Galatasaray Lisesi'ne gelen E. Mamboury yazm, 19. yzylda Joseph Hammer yazm, stanbullular kendi ehirlerini merak etmemiler. Cell Esat Bey bile birok ecnebiden sonra stanbul'a eilmi. Dnn bir kere, stanbul hakknda daha yeni yeni doru drst rehber kitaplar kyor. Dolaysyla, yle bir ehirli dnnz ki ehrini bilmiyor ve ehrine sahip de kmyor. Nihayet dier bir yn problemin yansra szkonusu g, ehri eritmektedir. Zaten bu ehrin kendi iinde btnleen bir 153 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ehir olmad aktr. Gelen de gideceim diye oturuyor, ok garip. Fakat bunun dnda stanbul'un imparatorluk merkezi olarak kazand renkler var; 600 seneye yakn Trklerle ve ondan evvel 1000 sene Bizansllarla olmak zere hep ayn blgenin merkezi olmu. Bunun getirdii bir renklilik var. Kalnt olarak bu renkliliin muhafaza edilmesi lzm. Bugn stanbul'un dnda bir Sofya'nn, bir Atina'nn, bir am'n, bir Belg-rad'm veya bir Halep'in fazla bir rengi yoktur. Onlarn sahip olduu renklerin hepsi burada toplanmtr; nk onlar mazide gzlerini hep stanbul'a evirmilerdir. Bu ehirler istanbul'dan koptuklar zaman stanbul'da oturanlarn says neredeyse milyonu buluyordu. Mesela Atina da imdilerde drt milyon civarnda nfusa sahip ama, bence Atina diye bir kiilik yok; Atina demek Roma demek deil, Paris demek hi deil, Londra demek deil, hatta belki bir Frankfurt bile deil, Viyana deil... Niye? nk rengi geliememi, istanbul oray ta Bizans'tan beri glgelemi. Ayn durum am iin de, Halep iin de szko-nusudur. istanbul btn bu havalinin her devirde kltrel merkezi olmu; onu korumak zorundayz. Biz Trklerin onu tahrip etmeye hakk yok. Tabii ne yazk ki, bizim istanbul'da yaptmz eyler buralarda tenkit konusu oluyor. Darda da arptlarak baka anlamlara ekiliyor. Mesela, 'Bakrky'de kilisenin duvarlarn niye yktn?' diye Yunanistan uluslaras platformdaki politik giriimlerine bir rtkanlk malzemesi aryor. Aslnda gnl isterdi ki; Suriyelisi, Irakls, Bulgari, Yunan "Burada bizim mterek hatramz var, biraz kendinize gelin beyler!" slbunda bir tavr taknm olsunlard. Bizim de

bu ikazlar, hassasiyeti duymamz lzmd. Birileri lekelerken, kirletirken bizim de bunu dnmemiz lzm. Ama bugn iin bu uygar ve olgun dzeye Osmanl milletlerin hibirisi ulaabilmi deil. Ben gittike bir eyin daha ok farkna vardm; tabii bu bir estetik l, mterek de deil ama, unu grdm: Belki T.C. b154 OSMANLI NC ROMA'DIR tn vatandalarna ezbere olarak stanbul methediyor, stanbul'a tarih diyor fakat birtakm Trklerin stanbul'a Balkanlardan daha ok sahip ktklar kansnda deilim. Bu ok ar bir itham belki ama bunun zerinde soukkanllkla dnmeliyiz. stanbul'a kar bir Makedonya'da, bir Gney Bulgaristan'da yaayan insanlardan daha farkl bir yaknlmz, daha canl bir ilgimiz ve daha ciddi bir bilgimiz yok. Hatta yle ki, bazen bir Halepli, bir aml istanbul'a en azndan camileri yznden daha fazla yaknlk hissedebilir; kendi camilerinden daha gzeli orada var diye... Bizse stanbul'a yabancyz. Kendimize itiraf edemediimiz ok garip bireydir bu. ocuundan haberi olmayan baba gibi, ocuunu ne kadar sevdiinin farknda olmayan bir baba... stanbul'un Osmanl'daki yeri tabii ki ok nemli, her bakmdan... stanbul, bir kere fethedildii zaman bile 100 binin zerinde nfusa sahipti. Osmanl dneminde bu nfus daha hzl artm. 200 bine, 300 bine, 18. asrda 500 bine km. 20. asrn banda milyona yaklam. Hereyden evvel bylesine kalabalk nfusu olan bir ehri beslemek bal bana nemli ve zor bir itir. Osmanllar bunu becerebilmilerdir. Ayrca her imparatorluk gibi Osmanl mparatorluu'nun da idare merkezi olarak bakentini dier, herhangi bir yerden ok nemsemesi, en byk imknlar nce buraya salamas son derece tabiidir. Dolaysyla Osmanl medeniyetinin en rafine rnlerini stanbul'da vermesi normaldir. Nitekim biz bugn Osmanl'dan arta kalan ne var ne yok diye etrafmza baktmzda varolanlarn ounluunun stanbul'da toplandna tank oluyoruz. Osmanl'nn baz konularda oluturduu sentezlere imkn veren de yine bata iaret ettiim zel durumdan tr istanbul'dur. nk Osmanllar stanbul'u fethettikleri zaman stanbul zaten bo bir ehir deildi. Bin yllk bir imparatorluun idare merkezi olmu, o medeniyetin en ileri verimlerine sahip bir ehirdi. Osmanl'nn da bunlar reddedecek niyet ve durumu yoktu. Bunlarn stne bir takm eyler eklemeyi tercih etti. Neticede bu stanbul ortaya kt. Sonu olarak istanbul'un, Osmanl mi155 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK rasna en ok sahip ve o formasyonu en ok temsil etme ans olan bir yer olduunu syleyebilirim. Sizce, sosyal ve kltrel formasyon olarak bir "Osmanl evreninden bahsedilebilir mi? Tabii ki bahsedilebilir. zellikle halk katnda bu evrenin daha yaygn biimde olutuunu grrz. Osmanl halklar gndelik hayatta olsun, giyim, kuam ve mutfak kltrnde olsun, birok unsuru paylam ve ortaklaa benimsemitir. Buna hatta batl inanlar, baz mterek menkbe ve dini motifler bile dahildir. Bu nemli bir ey. Bunun din ve dil farkllklar olan eitli halklarn tabannda grlmesi, birtakm zorlamalarn olmadn gsterir ve asl nemi de bu noktada toplanmaktadr. Farkl halklar ve kavimler birbirlerinden, zannedilenin aksine, gndelik hayat ve yaama kltr asndan ok fazla eyler almlardr. Sosyal ve kltrel anlamda varolduunu sylediim Osmanl evreni bu ortaklklar zerinde kuruludur. 156 OSMANL BZDE YAYOR. KONUAN: SMAL LM KiDEY Hak-/?, say: 51 (Ekim 1999), s.10-13. Trkiye Cumhuriyeti'nin 75. ylnn ardndan Osmanl Devle-ti'nin kuruluunun 700. yln kutluyoruz. Baz evreler bu kutlamay Trkiye Cumhuriyeti'nin temel ilkeleriyle iliki-lendirerek, olumlu bulmadklarn ifade edip tepki gsteriyorlar. Konumamza Osmanl'nn kuruluunun 700. yldnm kutlamasna devletimizin ve toplumun ykledii anlam sorarak balayalm.

622 yl sren hukuk varl, 1922'de Byk Millet Meclisi'nin l karar ile sona erdirilen, ilga edilen saltanatn kendisi bakadr, Osmanl Devleti baka bir eydir. Osmanl Devleti, Trkiye'nin uzun devlet hayatnda uzun ve nemli bir safhadr. Yani Trk tarihi uzun bir dnemi kapsar, onun iinde Osmanl Devleti ve ismi 622 yl devam eden bir siyas heyet olarak ayr bir neme sahiptir. Dolaysyla bu bizim kesintisiz sren devlet hayatmzn ve varlmzn bir parasdr. Burada devletin ekli deimitir, Cumhuriyete inklap etmitir. Kanunlarda ve messeselerdeki deiiklik de bu deiikliin icabatmdandr. Bunun icabatmdan olmayan hususlar, deimeden kalmtr. Zaman iinde devam etmitir. 1923'de Osmanl Devleti'nin btn mevzuat, btn siyas, 157 ti TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ticar, iktisad messeleri toptan m kaldrlmtr? Yani Gmrkler Umum Mdrl, efendime syleyeyim bir takm okullar, bir takm hastahaneler, bizzat ordunun kendisi, bunlarn hepsi kaldrlm mdr? Hayr, bugn devam etmektedir. ekli deimektedir, ismi deimektedir. Mesel Osmanl paalar olan komuta heyetimiz; ismet Paa miralayd, Mustafa Kemal Paa daha Osmanl dneminde paa olmutur. Fevzi Paa Cumhuriyet'ten evvel mir (mareal) olmutur. Ankara Hkmeti, istanbul H-kmeti'ni tanr. Dolaysyla devlet hayatnda hibir kesinti yoktur, devam eder. Devlet hayat devam ettiine gre, 'Bu devletin resmen kuruluunun iln ediliinin 700. yln Cumhuriyet olarak kutlama -malyz. Bu gayri hukukdir, memnudur' demek, msaadenizle biraz fazla gayretkeliktir, ciddiye alnr taraf yoktur. Bunlar aslnda Cumhuriyet ideolojisiyle falan da ilgili deildir. Garip hislerin tezahrdr. Kald ki itima, kltrel bakmdan bu milletin hayatnda Osmanl Devleti bir paradr. Rejimin ekil deitirmesi, Cumhuriyet'in ilan ve Cumhuriyet messeselerinin devam etmesi, eski messeselerinin 'Cumhuriyet' etiketi alnda devam etmesi, bizim ecdatla olan bamz itima, kltrel hayatmz hibir ekilde fazla ilgilendirmez. Biz bunun byle olduunu biliriz, biz Cumhuriyetiyizdir, ama bu demek deildir ki Osmanl'y grmezden geleceiz. Byle bir metafizik zerinde en-tellektel olarak konumak da zaten ok abestir, glntr. Buna Fransz da gler, Amerikal da, Trk de gler. Osmanl'nn 700. ylnn kutlanmas, iktidarn kendini yemden ve yeniden retmesine yarayan bugn Balkan'larda olanlar, Ortadou'da olanlar kendi tarihiyle ilikilendirildiinde... Cumhuriyet'in 'Biz Osmanl'y reddederiz' diye yorumlanmas dorudan doruya bir siyas ve itima grtr. Osmanll belirli bir dinle, belirli bir mezheple, belirli bir etnisite ile ar derecede ayniletirmeye bir tepkidir. Bunun kaale alnmas da mm158 OSMANLI BZDE YAIYOR... kn deildir. nk Bolevik Rusya'da bile bu derecede bir 'Red-d-i miras' hevesi grlmez. Zaten Cumhuriyette bu yoktur. Trkiye Cumhuriyeti'ni ilan eden insanlar, bu derecede Osmanl dman deillerdi. Bu adamlar Osmanl'nn hukuk varln Cumhuriyete inklap ettiren adamlard, ama onlarda byle bir metafizik dnce yoktu. Bunun imdi realite ile bir ilgisi yoktur. Biz 1981'de Bulgar Devleti'nin 1000. ylm trenlerle, kongrelerle kutladk. Ben de Sofya'da I. Bulgaristik Kongresi'ne katldm. Orada Marksist-Leninist Bulgaristan'da 1000 yllk arlk konusu inceleniyordu. 'Bizim onunla ne alakamz var?' demiyor-lard. Her yerde bu szkonusudur. Dolaysyla fazla blnmeye gitmemiz mmkn deildir. Onlar buraya has kafalardr, metafizik dncelerdir. yle bir problem daha var hocam. Osmanl'y anlama noktasnda kuruluundan hukuk varlnn sona ermesine kadar geen srede tek bir Osmanl dnemi yahut tek bir Osmanl kimlii varm gibi ya da Osmanl'y sadece bu dnemden ibaretmi gibi ele almak gibi hatalar var. Osmanl'y doru anlamak iin nasl bir bak tarz gelitirmeliyiz? Bunun zerinde tartlr, bu be dakikada retilecek bir irfan deildir. Tarih sonsuz bir antrenmandr. Yani sporcunun, algcnn her gn idman yapmas gibidir. Maria Callas, her gn idman yapyor.

Arthur Rubinstein da her gn temrin yapyor. Bunlar her gn almasalar ne Rubinstein eskisi gibi konser verir, bir iki gnde belki pek fark edilmez, ama zamanla kalite der. Rubinstein, 'Piyanonun bir hafta kapan amazsam, konsere kamam' diyordu. Maria Callas'da teknik aksamalar balar. Eskisi gibi aryalar syleyemez ki. Her gn pentatlonda almayan bir atletin form tutturmas ve devam ettirmesi mmkn deil. Tarih bilmesi gereken insanda zaten 'Ben okudum, bilirim' havas olmaz. Devaml okur ve tetkik edersin. Devaml grlerin deiir, baz sert hkmlerde yumuamalar olur, baz konularda 159 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ters hkmler vermeye balarsn. ttihat ve Terakki'yi sevmezken, sevmeye balayabilirsin. Veya aksine ttihatlar ok sevmen retilmitir, "ie yaramaz" diye dnmeye balarsn. Osmanl tarihine nasl baklr? Okumakla olur. Her devrini okumak gerekir. Tarihinin ihtisas olmaz. 'Ben 20. yzyl, 19. yzyl alyorum' demek olmaz. Hibir bakmdan olmaz, zaman olarak da olmaz, mekn olarak da olmaz. 'Efendim, biz Osmanl tarihisiyiz, bize ne Fransa'dan, Fransa ile ilgili hibir ey bilmesek olur' demek olmaz. Eski Yunan ve Roma tarihini bilmemek de olmaz. Onun iindir ki Trk tarihi ok izole ve kolayna kaan bir ekilde yorumlanarak yaplyorsa, tembelliin bunda bir pay var. Tarih okumayan ve bilmeyen adam kendine gre bir ereve iziyor. 'Osmanl'nn bizimle ne alakas var?' der "Bu alakas yok"u nasl sylyf? 5l! k enterasan, adamda tarih disiplin yok. Tarihteki devamllk olayn gzlemeye, anlamaya, ona anlam vermeye niyeti yok. Abes bir slogan tekrarlayabiliyor. Peki hocam Osmanl kendisini nasl tanmlyor? ok muhtelif onun da grleri. Osmanl kendisini Mslman grr. Trk grr. Trk olmayan Osmanl vardr. Mslman olmayan Osmanl vardr. Bir Ermeni tccar Osmanly nihayet bir imparatorluun an'anesi iinde gvenceli, dzgn, asayiin ve ilerlemenin mmkn olduu bir toplum olarak veya aksini grr. B devlet bize akitler uygulamaz diye grr. Osmanl'nn gnmze tesirleri, gnmzde yaayan taraflar nelerdir? Tabii yaayan taraflar var. Bir kere ayn milletiz. Bu arada Trkiye byk bir kltrel deiim geiriyor. Kadnlar daha fazla hak istiyor. Daha serbest bir cinsel hayat, seksel hrriyet diye programlar ortada geziyor. Bunlara kar bir Osmanl mirasndan sz ediyorlar. Osmanl ite bu toplumun insanlarnn, dedeleri160 OSMANLI BZDE YAYOR... mizin, anneannelerimizin rejimi. Onlar ona ne kadar uygun? Kendisi ne kadar o kurallarn dna km, bu da malum deil. Osmanl demek, elinde denek, hereye hkmeden totaliter bir rejim deildir. Zaten devaml reform yapyor, kendisini deitiriyor, kabuk deitiriyor. Osmanlda ok sayda bugn ayr devlet haline gelmi toplumlar, farkl etnik gruplar var. Osmanl bunlar elinde tutuyor. Osmanl bu toplumlarla birlikte yayor. Resmi bak asyla Osmanl kendisini nasl ifade ediyordu? Bu baary nasl salamt? Osmanl kendisini, 'Devlet-i Ebed-Mddet' diye tanmlamtr; yklmaz bir devlet. Osmanl kendisini islam'n klc olarak gryor. yledir. nk 11. miladi asrdan beri Trkler, Seluklular, arkadan Osmanllar, kaybedilen topraklar geri almlardr. lave ftuhat yapmlardr. Avrupa ktasnda slam'a dnen milletler olmutur. Bonaklar, Arnavutlar gibi. Endls'te byle olmamtr. Endls'te kimse slam'a dnmemitir ya da dnen ok azdr. Endls'te Hristiyan kalmtr. Yahudi zaten Yahudidir. Fakat orada enteresan olan baka bir ey var. O Hristiyana 'Mozarap' diyor. 'Musta'ribe'den bozmadr bu kelime, yani 'Araplam'lardr. Araplayor, ama dinlerinden kmyorlar. Koyu Katoliktirler, ancak dili Arapa'dr. Arapa okuyor, slam felsefesi okuyor. Bugn bizim Dou'daki Batl aydnlar gibi. Ama Osmanl'da byle kitlev ihtida hareketleri yok. Sonra Hristiyanm Yahudi olmas gibi eyler yok. Bunlara cevaz verilmemi.

Bana geenlerde bir mektup geldi, Portekiz Yahudi cemaatinden. Mektup bu iki yzlln zerinde ok duruyor. Hal seferleri ile vnen, onu zleyen, onu bir nevi ihdas etmek isteyen bir Avrupa vardr. O zaman Hal Seferlerinin muhatab Araplard. ok yksek medeniyetti o. Bugn yle birey de kalmamtr. 161 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Rahmetli Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Me/fercsi diye bir mefkureden bahseder. Hakikaten ok genel bir adan bakldnda Trklerin hep Batya doru -Kzl Elma mefkuresi- sanki kendisini bir takm yanllklarn dzeltilmesinden, adalet datmaktan sorumlu gren bir anlay var gibi. Bu anlayn Mslman olduktan sonra Seluklu ve Osmanl'da da devam ettiini 'Ilayi Kelimetullah' anlay erevesinde, grmek mmkn. Trk tarihinde btn bu corafya deitirmelerine, gerektii zaman rejim deitirmelerine, din deitirmelerine ramen ayn kalan bir taraftan bahsedebilir miyiz? Trkler taklide merakl bir millet, klk-kyafet konusunda da bir taklit var. Fakat ok fazla derinliine inme diye bir ey yok. slam Rnesans diye bir ey Trkiye'de yok. Trkler, taklidin de nerede durdurulmasn biliyor. Mesela adam, 'Avrupal olacam, u pis Asyallar ne yapalm' der. Fakat i rz ve namusuna geldi mi orada duruyor. Orada Avrupalla fazla gitmiyor. Demek ki toplumun kendine zg yaplanmalar var. Bugnk corafyadan bakarak, Osmanl'nn misyonunu anlamaya altmzda bir tablo gryoruz. Uzun yllardr birer atma alan olan Balkanlar'da, Ortadou'da ve Kuzey Afrika'da Osmanl dneminde ok uzun yllar bar iinde yaanmtr. Bu topraklar, belli bir istikrarn ve adaletin saland topraklardr. Ortadou ve Balkanlarda birok yeni devletler kurulmasna ramen, istikrarszlk karmaa ve savalar hep devam etti. Buradan baktmzda Osmanl'nn roln nasl yorumlayabiliriz? Mesela Balkanlar donmutu. Souk Harp dneminde Sovyet ve Bat bloku eklinde blnmt. Bloklar yklnca buzdolabndan kan politika zld. Problem devam ediyor. nk buralarda aslnda yle nfus problemi falan yoktu. retim yok, eski milliyetilikler azm olarak devam ediyor. Burada adeta Os162 OSMANLI BUDE YAIYOR... manii mparatorluu'nun paralanma ii halledilmedi. Bu ok ak biimde grlyor. Ortadou iin de ayn ey szkonusu. Orada da mesele halledilmemitir. Arap devletlerinin aralarnda ok uyduruk snrlar vardr. Osmanl'nn ls buralar. Yani bilhassa imparatorluun hayat iindeki 30 yl iinde beceriksiz bir ngiliz ve Fransz ynetimine verilmesi, grnyor. Drt asrdr idare edilen Suriye ve Filistin, adamlarn gelmesiyle 20-30 ylda kart, birbirine girdi. Hakikaten kanl olaylar oldu. ngiltere "Yahudileri tutuyor" diyorlar. "yleyse tutmayaym" demi, bu sefer ilk yapt i, konsantrasyon kamplar kurmak olmu. O da kamplarndan kan ocuklarn doldurulduu gemiyi limana sokmuyor. ocuklar kamptan km, ou hasta zaten, btap vaziyette. O gemi, kydan aa alnyor, oradan Kbrs'a gidiyor. Orada ocuklar telef oluyor. Trnak iinde sylyorum, tam 'eeke' bir tedbir. u gsteriyor ki; hi yoktan millet birbiriyle grtlak grtlaa giriyor. Bu memleketlerin blnmesi yanl. rdn, Filistin nedir? Mesele halledilmi deil. Onun iin kimsenin memnun olduu yok; fakir de olsa maharetli idare; Trk tarz ve idaresi idi. Bu tarz- idareyi millet yeni yeni renmeye balyor. Hocam Trk tarz idareyi biraz aar msnz? Trk tarz idare u: Osmanl bir imparatorluktur. Ama bilindii gibi Fransz ve ingiliz gibi koloniyel imparatorluk deildir. Osmanl mparatorluu'nda milletlerin haklan vardr. Kendi hayatlar vardr. Kimse kimseye karmaz. Ne Ermeni Trk'e karr, ne Trk Rum'a karr. Hatta Rum ve Ermeni de birbirine karmaz. Rum ve Ermeni ibirlii nadirattan bir eydir. Herkes kendi kompartman ve kendi hukuku iindedir. Bu byle idare edilir. Bunun tarz da byledir.

Bu tarzda ynetici ksm da olduka kozmopolittir. Muhtelif yerlerdendir ama bu kozmopolitizmi kalkp, bir yerlere gtrmeye kalkmasn kimse. Devletin karakteri Mslman. Mslman 163 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK imparatorluktur, ona nem veriyor. Oradaki temel unsur da Trklerd her zaman iin. Hatta etnik Trk olmasna dikkat ediliyor. Devirmede de iddetli Trkleme hakimdir. Balkanlardaki karklklar ifade ettiniz de, oralarda bir terimden bahsediyorlar: "Devlet Zaman"... "Devlet Zaman" Balkanlar'da kullanlyor. Devlet zaman, mdahale zamandr. Devlet odur. Nizam demektir, intizam demektir, asayi demektir. Bu Balkanlar'da beklenir. Osmanl bunu getirmitir. Mslman Trk zihniyetinde de devlet demek zaten kontrata dayanan bir uzlama deildir. Bat'da devlet uzlamadr. Devlete herkes ok sahip kar ama devlete kimse ayni bala balanmaz. Kimse devleti yceltmez, devlet irket gibidir. Yani bir Fransz, 'ben Fransz Cumhuriyeti'ne 50 yl hizmet ettim' diyor, 'Devlete' demiyor. Daha nce ayn Fransz, 'Krala 50 yl hizmet ettim' diyordu. Orada kraln yerini bir nevi cumhuriyet ald. Burada dikkat edin, 'devlet' diye bir mefhum yoktur. Osmanl'da ise insanlar 'Devletin hizmetkrym' diyor. Bunu Yavuz Sultan Selim Han da diyor, onun baveziri de; bugnk babakan da, bugnk memur da byle sylyor. 16. asrda da memurlar ayn eyi sylyordu, ben de bugn ayn eyi sylyorum. Bu bir devlettir. Devlet, mistik bir olaydr, vahye dayanan bir olaydr, ilahi bir olaydr. Trklerin bugn, bilir bilmez ve gayet odunca sloganlarla devleti sorgulamaya, demistifiye etmeye kalkmas, son derece gln ve ayn zamanda trajik bir olaydr. Burada sormak istediim uydu: O zaman devlet de kendi misyonunu padiahn birtakm yneticilerin ve toplumun talepleriyle deil, adalet gibi evrensel birtakm deerlerden yola karak kendisi oluturuyor ve devletin ileyiini salamaya alyor galiba. 164 OSMANL BZDE YAIYOR... Yani demek ki brokrasi byle bir eyi tevars ediyor; dorudur. 1 imdi yle bir soru nasl anlaml olurdu bilmiyorum. Bugnk Osmanl'nn kurulduu corafyadaki konumunu ortaya koyacak bir sorunumuz var. Bugn ve gelecei nasl etkileyecek? Devletimiz; iyi niyetli, komular arasnda dirlik ve dzenlik isteyen bir kuvvet ve kiilik olarak mdahale ederse, bu corafyann durulmasna, oturmasna yardm etmi olur. Trklerin askeri gleriyle Balkanlar'a, Arnavutluk'a, Makedonya'ya, Kosova'ya, Bosna'ya mdahale etmesinde bir saknca yoktur. Hele bugnk kadar dozu dk olursa, denilecek hibir ey yoktur. nk Balkanlar'da asayii salamakla ykml olan, tarih sorumluluu olan kuvvetlerden birisi Trkiye'dir. Bugnk durum buna msaittir ve ayrca da o corafyay oluturan bir kuvvettir. Onun iin gerekeni yapmak zorundadr. Ayn ekilde kendi corafyasnda, bugnk corafyann dalmasna adres karan, kkrtclk yapanlar da bundan men etmek onun grevidir, bu arttr. Efendim Suriye'ye mdahale etmeden baz sorunlar zemezsin, bir mesele kard zaman bunu yapmak zorundasn. rak iin de ayn sorun szkonusu. Netice itibariyle Suriye, Hama ahalisini topa tuttu, hvan- Mslimin'i tutuyorlar diye. oluk ocuk ld. Saddam'm Kuzey rak'ta yaptklar malum. Demek ki orada mdahale etmemek mmkn olmuyor. Etmesen, adam kapma gelip yardm istiyor. Snr kapmzdan ieri giriveriyor. 165 OSMANL TARH, BR DNYA TARHDR dea-Politika, say: 4 (Gz 1999), s. 52-55.

1956 Macar ihtilali iin tarihiler, "Binlerce yllk Msr firavunlar tarihinden bir haftalk devrim ok daha fazla retici ve nemlidir" derlerdi. Bu ereveden baknca Osmanl'nn 700. ylnda, 624 yllk Osmanl'dan bugne Trkiye Cum-huriyeti'ne deer olarak ne kald? Bunun bir bilanosunu yapabilir misiniz? Devlet, Osmanl'dan Trkiye Cumhuriyeti'ne kalan devletin kendisidir. Devletten anladmz ne? Ordusuyla, maliyesiyle, adli-yesiyle ve onu yetitiren ve besleyen, yeniden reten kaynaklaryla devlet kalmtr. nk, ok ak bir eydir ki, Osmanl'dan evvel Trk tarihinde devlet hibir safhada bu kadar btncl bir yapda ve mkemmellikte deildir. Yani ordu tamam, Trklerin hep ordusu olmutur, o bir ordu-devlettir. Dolaysyla bugnk Cumhuriyetimize Osmanl'dan kalan en nemli ey, devletin bizatihi kendisidir. Devlettir; devlet fikridir, devlet imajdr, devletin idar vasfdr, halkn o devleti oluturmak, onunla btnlemek kapasitesidir. Ayrca bu, dier Trk devletlerinde de grlmez, u dnemde. Osmanllar dnemindeki Avrupa devletleriyle kyasladmzda ok zel bir konumu ve yaps var. Bu kyaslamada, 15-16. 167 TARHN SINIRI ARINA YOLCULUK yzyllarda Osmanl'nn ok stn nitelikli bir devlet kurduundan sz edebilir miyiz? Abartarak konumak doru deil. Tabii ki Balkanlar ve Ortadou'daki devletlere gre Trk devletinde bugn bir sr dallarda ok daha derin bir an'ane ve oturmuluk var. Bu da Osmanl'nn asli unsuru olmasndan trdr. Bat Avrupa devlet sistemleriyle Trk devlet sistemi arasnda benzerlikler var, ayrlklar var. Bu ayrlklarn bazlar bizim aleyhimizde, menfi ynde, bazlar mspet yndedir. Bir de bak meselesidir bu. Avrupa'da vatandala devletin arasnda bir kontrat var. Bize gre bu, ideal deildir. Devletle yurttan btnlemesi daha baka bir olgudur. Bu bakmdan, arada byk bir ztlk vardr. unu bilmek lazm: Trkiye hibir zaman Bat Avrupa'daki devlet-toplum ve fert ilikilerine sahip olmayacak. Olmas da zaten ok gerekli deil. Bu, baka trl bir maceraya, baka trl bir ykma yol aar. Kald ki o modellerin de nerede, ne kadar tutarlca ve uzun boylu devam edeceini bilemiyoruz. Osmanl Devleti'ni asker, vergi sistemi ve adalet olarak temel zerine ina edersek, nden bugne gerektii gibi kalan nedir? Devlet diyoruz, vergi ve adalet de kald m? Adalet sistemimizi modernletirememiiz, onun iin onu mukayese edemeyiz. Ordu devam ediyor. Glenerek, artlara ve hayata, yeni zamanlara intibak ederek devam ediyor. Bir takm dallar vardr gelimek zerine, bir takm da var gerilemek zerine, bana sorarsanz. Adalet konusunda ben sistemin ok ilerlediini zannetmiyorum. Tecellinin kymeti olmayan bir messese. Son derece byk problemleri var. Mthi sknts var. Grevlerini ifa edemiyorlar. Bu bakmdan Trkiye'de adl sistemin mkemmelletiini sylemek zordur. Ama ne olmutur bu arada? Trk hukuk sistemi Romanize olmutur,_ Avrupallamtr. 168 OSMANL TARH, BR DNYA TARHDR Osmanl'nn hkm srd blgelere baknca, zellikle Balkanlar ve Ortadou'ya, Osmanllar ekildikten sonra ok byk bir krizin iinde olduklarn gryoruz. 21. yzyla da byle giriyorlar. Bunun nedenini nasl aklyorsunuz? Maalesef bu sistem iyi kurulamamtr. Osmanl'nn arkasndan belirli bir miras kalmtr bunlara. Devlet yaps iinde, belirli salamlklarla birlikte, brokrasinin belirli hastalklar da kalmtr Osmanl'dan miras. Ve buralarda en byk problem Osmanl miras deil, Avrupa. O milliyetilikle imparatorluk kalnts lkelerde devam etmeye alyor. Bat Avrupa lkeleri tarznda monoli-tik ulusa, etnik yapya sahip olmaya msait deildir. Bunu byle olsun veya byle olmal tarznda zorlamaya kalkarsanz ortaya byk buhranlar kar. Bu kinci Harpten sonra dondurulmu, imdi tekrar buzlar zlnce bu sanc balatlyor. Ho deil. Peki bu lkeler iinde Osmanl'dan ders karm olan, yapsn buna gre kurmu bir lke var m, Ortadou ve Balkanlarda?

Hayr. Baktmzda bir Filistin'i gryoruz. srail geliyor akla ama deil, yapamyor. Drt asr Filistinle kavgal. Bunun son elli senesi en aa, bir Siyonist yerleimle, Araplarn uyan ve ekimeye balamasyla gemitir. Arkamzdan ngiltere 30 sene iinde maaallah benzetti oray, kan ve barut iinde brakp gitti. srail de her zaman blgede, srail dnda kalan Yahudi olmayan unsurlarla iyi geinemiyor. Ve artryor tartmay hepimizin grd gibi... Gnmze gelirsek milliyetilik akmlarnn yeniden Balkanlarda canlandn biliyoruz. Hatta rkla dnen hareketler var. Bu nereye doru gidebilir? zellikle Balkanlar, Trkiye'nin gemii gibi geleceini de ok yakndan ilgilendiriyor. Bu gelimeler daha dejenere olabilir mi? Yani 21. yzylda ok byk bir krize girebilir miyiz? Kosova sorunu daha zmlenmedi, suni bir ekilde donduruldu. Daha orada Voyvodina meselesi var, Sancak sorunu var, Karada sorunu var. Karada'n durumu de169 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK iik... Macaristan-Romanya ilikisi olabilir. Yalnz unu da unutmayn: Balkanlar te yandan da sper denilen, ihtiyar milletlerin orta haline dnyor. Bu da tabii ok etkin almalarn devamnda oluyor. Ama uras ok ak bir ey ki, Balkanlar oturmam, siyas corafya olarak da, devlet yaps olarak da, vatandan inisiyatifi asndan da. ok alacak ey, eitimli toplumlar olarak grnyorlar. Son derece totaliter yaplan var. Ben son derece problemli bir blge olarak gryorum. Ayn eyi Ortadou iin de syleyebilir miyiz? Ortadou daha deiik. Ortadou Balkanlar gibi deil Ortadou'daki milliyetilik de farkl. Evet bir israil var ama, onlar da, kendine gre bir kimlik. Arap dnyas ne kadar Arap, ne kadar memleketi, bunlar hep tartlr eyler. Orada baka trl yaplanmalar var. Ve Ortadou aslnda daha sakin bir yer Kafkasya var bu anlamda ok milliyeti olan. u anda pek grnmyor ama ok problemli bir yer. Ama bizim blgemiz scak bir blge. Yani buralarda mesela anti-militarizm sylemi ok geerli deildir. Bat Avrupa'ya benzemiyor. Osmanl'nn 700. yl erevesinde baktmzda bir de ran ile srekli sava halinde oldu Osmanl. Bu blgeyi ele geiremedi. imdi yeni durumda, Trkiye erevesinden bakarsak ran, 21. yzylda oradaki gelimeler ve deiimler Trkiye'nin geleceini direkt olarak etkileyebilir mi? Etkileyebilir tabii. Snrda olduunu dnrsek. Ama Iran problemli bir lke gerekten. retim yok. Elit takmn, sekin takmn daha iyi eitimi var Trkiye'den. Daha iyi devlet adam, brokrat kar, daha alkandrlar, daha retkendirler. Fakat esasta ben iran'n u andaki yapsyla ve bu ataletle gelecein blgesel gc olacana inanmyorum. Sizin de tezinizdi bu; Osmanl'da toleransa gerek yoktu. nk deiik etnik gruplar ve kltrlerin beraber yaad, herke170 OSMANLI TARH, BR DNYA TARHDR sin kendi rolnn olduu bir topluluktu. Merkez ynetimin otoritesini kabul ettii srece her topluluk kendi iinde gelimeye ve ilerlemeye akt. Bu ereveden bakarsak gnmz Trkiye'sinde byle bir deerden sz edebilir miyiz? Evet, edebiliriz. Ayrca ovenizmin az miktarda olmas ok nemli. Yani bu blgedeki oven davranlarn iinde Trkiye altta kalr. Mesela bir Krt-Trk atmas yaratlmaya alld rk anlamda. Klasik anlamda Bat'da, Balkanlar'da grlen bu tr rklktan Trkiye'de sz etmek mmkn deil gibi grnyor. Bu, lkenin en nemli kozlarndan biri deil mi? Evet. O konuda fazla ileri tahminde bulunmu Batllar. Ama olmad, provokasyona gelmediler. yle bir hava yok demek ki. te bunlar kald bize Osmanl'dan. Biliyorsunuz, resmi tarih yazlyor. Okullarda okutuluyor. Maalesef Trkler gemilerini ok iyi bilmiyorlar. lke 75-76 yllk gen bir lke olarak sunuluyor. Fakat btn bu belalarla cebelleirken; 75 yllk bir lkenin btn bunlarn stesinden gelmesi tabii mmkn deil. Dolaysyla resmi tarih dna ktnzda Trkiye'yi daha iyi anlayabilmemiz asndan Osmanl'ya nasl bir yaklamda bulunmak lazm, Cumhuriyet Trkiye'sinde?

Bunlar bir reeteyle halledilecek eyler deil. Trkiye'de basitletirilmi tarih kitaplar yok. ocuk kitaplar yok, ocuk tarih kitaplar yok. Mesela ocuk incileri var. Siz ocuklar iin ka tane din kitap grdnz? Gene en ok onlar yaplyorlar da. Mesela imdi haa huzurdan, Kur'an- Kerim'in tam mealini veremezsin ocua. Anlamaz ama, onu mesela gzel anlatan bir kitap var m? Kur'an'da neler var? Veya ne bileyim daha resimli, daha basit anlatmlar. Tek tk gryorsun, Ksas- Enbiya falan, ama tek tk. Binaenaleyh, bu memlekette kitleye ve ocua ynelik 171 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK tarih ve edeb faaliyet yok. Bunun olmad yerde maalesef salkl bir gr de olmaz. Birtakm nesneleri ve konular insanlara okutmak 40 yanda sevdirilmez. Okul kitaplar dediim gibi nemlidir, insanlarn yzde 9O' okuldan sonra birey okumaz. Tarih, lise eitiminden sonra, okuldan sonra bitiyor... Bu sorunun halledilmesi lazm. te orada halledilir, doru drst sevdirilirse olur. Yoksa karmakark mutlak bir tarihi kimse sevmez. Hereye ramen blgeye baknca, o dnemde Cinnah'm Pakistan' yldz lke, Nasr'm Msr' nc lke olarak grlyor. FLN'si var Cezayir'in, Burgiba's var Tunus'un. Btn bunlara baknca bu lkelerin hepsi ok byk krizlere girdiler ve gerilediler. Cumhuriyet Trkiye'si bu ereve iinde bir mucize yaratt m, kalc olarak? Zannetmiyorum. Dediim u: Bunun iin erken olur konumak. ok eyler yapld. Birtakm kurumlar Osmanl devrini geti. Bazlar oradan ald hzla geliti, temel orada atld, byd. Ama Cumhuriyet Trkiye'sinin asl hedefi, vatandalk toplumu. Orada byk atlmlar var. Ben bir Sudanl sefirin Araplara bizatihi "oradaki kyl bile sizden daha aydn kafaldr" dediini hatrlyorum. Demokrasi ve vatandalk konusunda da bir takm admlar atld. Ben Trklerin devlet olarak da, vatan ve millet olarak da 21. asra iyi bir ekilde geeceine inanyorum. Ama tarihi bilanosu itibariyle Biz, islam dnyasnn tek cumhuriyeti, salam devlet gelenei, demokrasisi olanyz' demek iimden gelmiyor dorusu. Niye gelmiyor? Doru olmaz. Umutlu bir devletiz, birtakm eyler yaptk, mesela tp alannda. Irkmz dzeldi adeta. nsanlarmz daha shhatli, genler daha boylu poslu. Ama biz byle bir cumhuriyetin gerektirdii kltr ve eitim savan kazanamadk. Ve u anda ok bitkin ve yorgun bir sava daha veriyoruz. 172 I OSMANLI TARH, BR DNYA TARHDR nanc yok insanlarn. Yani Cumhuriyetin bandaki retmenin, Cumhuriyetin bandaki tabibin inanc vard. Ama bugn yok. Bugn bu sosyal-psikolojik messeseler km. Ben bu tehlikeyi gryorum. Buras, 18-19. asrn endstrilemesinde ba karm bir lke, yakalamaya alyor. nemli atlmlar var, fakat baaramamz. Endstrileen bir lkeyiz deil mi? Ama en byk sanayicilerden biri deiliz. Enteresan bir nfusumuz var, bunu kullanmasn bilemiyoruz. Ben Trkiye'nin d politikada ok iyi seenekleri ve kendine gveni olduu kansnda deilim. Bilanoya global olarak pozitif diyor musunuz bu durumda? Tabii ok pozitif ynleri var ama Cumhuriyetin bilanosunun, pozitif olmayan ynleri de var. ok ak bir eydir, 50 sene evvelki Trk, kendine has dili, etiketi, kendine has kimlii, ahsiyeti olan, kendine gre tarih, edebiyat bilgisi olan biriydi. Bugnk Trk'n edebiyat bilgisi yok, hevesi yok, tarih hi bilmiyor, kendine has etiketi yok, ok kt bir dil konuuyor ve kaba. Mzik zevki ilerlemedi. Bunlar ok nemli. Ben neticede hereyi sayarken, insan malzemesine bakyorum. te yandan ok da byk bir deime gryorum akas. O zaman dnmem lazm: niye bu kltr meselesi bugne kadar halledilmedi? Bunda gemii reddetmenin de etkisi oldu mu? Gemii reddetmenin Cumhuriyetin hedefi olduunu zannetmiyorum. Byle eyler yok. Birka tane sylev, demeten paralar alyorlar Atatrk'ten ve bunlarn btnle ilikisini kurmadan ileri sryorlar. Halbuki o bambaka bir kontekstin (balamn) iindedir, ona bakmak lazm. Bunu maalesef baz Cumhuriyeti geinen

muallimler yapyor. Atatrk'n bir cmlesini alyor, tamamen arptarak kendince bir mana veriyor. Halbuki o sz bir yere oturuyordur. Mesela Atatrk byk bir marealdir, kimse bundan phe etmiyor. imdi byk bir mareal, Kanunilerin, Yavuzlarn, Fatihlerin yapt seferlere ve o seferlerin yaratt tarihe "serseri bir macera" demez. Bu laf bir TV programnda Ce173 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK mal Kutay ileri srd. Atatrk bu laf niin sylemitir, ne zaman sylemitir? Baktnz zaman anlyorsunuz ki, bu 1. Cihan Harbi ve Enver'in macerasdr. Daha gzel tarif edilemez o olay, ama kalkp da btn Osmanllara temil edersen olmaz. Bir kere Atatrk afedersiniz, ykc bir adam hi deildir. Milletin kimliini oluturan bir tarihi byle karalamaz. kincisi askerdir adam hereyden evvel, hem de iyi bir askerdir. Yani iyi bir sporcu, iyi bir sporcuya zirzop diyemez. Sevse de sevmese de iyi bir mareal br mareallere byle laflar etmez. Onun iin bugnk literatrde son derece byk arptmalar vardr grdnz gibi. Bunlar halletmek lazm. Tarih ok nemli bir olay tabii, kimlik ok nemli, hele byle bir lkede. Bu arptmalarn kaynaklar nelerdir? Bir takm insanlar var, etnik bakmdan kendini rahatsz hissediyor. Aslnda Trkiye'de kimse etnik kken bakmndan pek rahatsz edilmez. Kimse kimsenin ne olduunu bilmez. Burada yle ecere, mecere yoktur insanlarda. Trkler iki nesille yetinen bir halktr. Ondan tesini kartrmaz. Trkiye'de Msl-mansan, baka eye baklmaz. z Trk msn deil misin, niye bakaym ayrca? Yani herkes niye dal yrk olsun, Kafkasyalnn nesi kt, Bosnalnn? Ama mesela baz insanlar kendilerini Trk hissetmiyor olabilir. Ama bunun iin de kalkp Trk tarihini tahrip etmenin manas yoktur. Tabii abartmalar da vardr, ikincisi ok nemli bir unsur; tarih bilmeyen Trkler. Trkiye'de ok byk boluk var tarih konusunda. insanlarn tarih konusunda cahil braklmas amal mdr? Ben yle olduunu zannetmiyorum. Tarih bilgisinin deerlendirilmesi ok rafine bir basamak. Bu sosyal bilimlere de, br bilimlere de pek benzemiyor. Yani ok zeki olabilirsin. ok iyi matematiki olabilirsin, hatta ok lisan bilebilirsin falan ama bunlarn hibiri yetmiyor. Hakikaten iyi tarihi kafas ok baka bir ey. Birtakm doal vasflar istiyor, jimnastiin ve mziin getir174 OSMANLI TARH. BR DNYA TARHDR dii adeta bir denge unsuru istiyor. Ve tabii devaml antrenman istiyor. O yzden bir toplum iyi tarih yazyorsa rafine bir toplum olur. Mesela bizim etrafmzda bizim gibi demokrat olmayan, bunu tadamam, dklm lkeler var; Ruslar ve ranllar. Ama bunlar bizden rafine toplumlar. nk dnyor, iyi okuyor. Bizde bu yok. Mesela Yunanistan, tarih kendisi demektir zanneder. Tarihi deildir onlar da. Onlarda o rafinman yoktur. Yunanistan'n iyi tarihisi yoktur. Hatta mill zellii uyduruk tarih, menkbeli tarih, kt bir siyas motivasyon diye zetlenebilir. Osmanl'nn 700. ylma gelirsek, geni bir zetini yaptnz bugne kadar kalan deerlerle ilgili olarak. Ksaca bir sentez yapabilir misiniz? Osmanl tarihi bir dnya tarihidir. Ve onu yapan biziz. Bir takm unsurlarla beraber yapmz, ama ana unsur bizlere aittir. Bu bizim tarihimizdir. Bu imparatorluk yklmtr, btn imparatorluklar gibi yklmaya mahkmdu. Ortaya kan ulusal devletimizde Bat anlamnda bir ulusallk halen yoktur. Renklilik vardr. Onu da gene bu imparatorluun ruhuyla tayabilir. Aksi takdirde felaket bitmez. Bu imparatorluk yklrken baka bir talihsizlik de olmutur. Srf imparatorluk paralar deil, Rumeli dediimiz anavatan da kmtr elden. Yani Trk unsurunun, iki paral vatann bir paras olan Rumeli elimizden kmtr. Ve bunun getirdii yaralar ve travma devam etmektedir, ite bakn, tarih uurunun olmad oradan bellidir. Btn bu travma ve yaralar kocakar hikyesi eklinde nakledilmektedir; bunamaya balayan bykannenin torununa anlatt yar istihza ile dinlenen hikyelere benzemektedir. Bunun tarihi yazlmamtr. Tarih kitabnda mesela Rumeli'den kaan bozguna uram halkn ektii sefalet, fotoraflara da konu oldu. 20. asrda o sefalet, o rezalet gsterildi. Bunlar bilmek lazm. Sonra Rumeli anavatannn ne, olduunu kim bilir? ocua

soruyorsun, biz de Rumeli'den gelmiiz diyor, anneannesi orada domu, gelin olmu, ehrin yerini bilmiyor. 175 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Bu travma devam edecek. Unutmakla kurtulamyorsunuz. Gerei yok, mmkn de deil. nk zaten biliyorsunuz oralarda paralarmz duruyor. Bir de biz bilmiyoruz diye, orada o hayat devam etmiyor deil. Maalesef Trkler byle; kendi kylmz de yledir. Anlatrsn anlatrsn zirai yntemleri, eliyle tutup da cebine paras girmedike hibirine inanmaz, ikna olmaz. Trk milletinin tarih grmesi iin gzne parman sokacaksn. Halbuki tarihte maalesef gzne parmak girmiyor, biraz imaj lazm. Biraz akl- selim lazm. ALFABEY RENMEYEN ROMAN YAZAMAZ KONUAN: ft.U R Y E AKMAN Sabah, 16 Haziran 1996. stanbul Kanatlarmn Altnda filmini nasl buldunuz? Tarihi, malzeme olarak kullanan bir fantezi. Aslnda film ve romanlarda tarih gibi yzde yz realiteye sadk kalmak art deil, fantezi de yaplabilir. Ama sadk kalmamak demek en azndan bir tarihi kadar bilgi sahibi ve tarihiden daha fazla ihtisas sahibi olmak gereini inkr etmek deildir. Passolini ne yapt? Holly-wood rejisrlerinin kartondan kurulmu Ortaa ehirlerini ykt, o ehirlerde sefaletin olduunu dile getirdi, rengini, renksizliini. Bir tarihiden daha zengin, daha pekin bir ekilde izdi. Bunlara artist denir. nk bu adamlar "entellektelim, sanatym, onun iin uarm" diye umuyor. nce uan ne olduunu biliyor bir mhendis kadar, ondan sonra umaya kalkyor. Bizimkiler bilmiyor mu? Bizde altyapsal bilgi kmseniyor, insanlar "ben istediimi yaparm" diyorlar. Bu bilimsel ve dnsel kirlenme, evre kirlenmesi kadar ciddi bir ey. Estetik iddiayla ortaya kan bir film bu, deil mi? Bir muhakeme yapalm. Kartondan dekorlar yapm. Ben bunu bir Ortaoyunu dekoru olarak grdm. Ho bir yaklam olabilir ama bunun her zaman ok estetik bir grnm vermedii177 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK ni takdir edersiniz. nk bu tip halk resmini, mesela 18. asrn duvar sslemelerini iyi etd etmemi. Buna karlk Franscesca'yla Ahmet'in halvet olmalarn gzel vermi. Ama ne yapt orada, "Sana bir azilnme veriyorum" dedi, bunun ad tknme'dir. Tarihilik mi yapyorsunuz, hani estetik olarak bakacaktnz? Ama azilnme size neyi hatrlatr? Kz genel mdrlkten mi azlediyor yoksa hrriyetini mi balyor? Burada ilk defa Trk filminde bir estetik sevime sahnesi grdk. Hakikaten iki insann btnlemesi. Ama yle sahneler var ki bktryor insan. Kzn banlarm bu kadar uzun uzun gstermeye lzum yok. Mey-hanelerdeki o fasllar bktrd. Bekri Mustafa kaykta padiahla sadrazam tefe koyarken Trke anlalmyor. Diyaloglar uzun bir gevezelikte gidiyor. Arifi Paa Kyafetnamesinde resmedilen her kl ve Osmanl saray tipini, asker tipini yanyana sktrmak marifet deil. Ortada eyhlislam m, byc m, ne olduu belli olmayan bir tip var. Bu, er kuvvetlerini temsil ediyor. Mesela bir Evliya elebi var, onun yannda bir air var. Hayyam'dan rubailer okuyor. Ama hepsi Wimpy Burger'deki genlerin diliyle konuuyorlar. Biraz kendi dilleriyle renk versen ne olur? Bunun rnei de var edebiyatmzda. Bir Orhan Asena mesela, hi eski dile sapmadan eskinin rengini verir anahtar kelimelerle. Karnda Evliya elebi var. Evliya, bir filolojik dehadr, hayatnda ilk defa duyduu Grcce, Macarca kelimeleri doru kaydedecek kadar. Peki filmdeki olaylar? Mesela Topal Recep Paa var, sadrazam. Valide Sultan'a, argo tabiriyle, sarkyor. Valide Sultan da adama tene. imdi bu fantezi mi? Bir kere tarih realitenin kendisi senin fantezinden ok daha renkli ve ekici. nk 13 yanda gelin olmu bir kz o. Saraya getirildi. 18 yandaki I. Ahmet'le karkoca oluyorlar. Masum iki tip birbirlerine ak oluyorlar ve bu gzel ak, I. Ah178

ALFABEY RENMEYEN ROMAN YAZAMAZ met'in gen yata lmyle dramatik bir biimde noktalanyor. Eski haseki (padiah kars) Be) azt'daki Eski Saray'a kapatlyor. Karanlk yllardan sonra IV Murad tahta geince Valide Sultan olarak Topkap'ya geri dnyor. Dokunulmaz Valide Sultan, kadnlnn en gzel anda, 30'lu yalarnda. Sarayn anasnn derdi erkek deil, iktidar. Baka ans yok. Saptrlm, bastrlm duygular ve onun getirdii trajik, zmlenemez bir durum. Ondan sonra da Osmanl tarihinin en uzun sreli Valide Sultanlarndan biri olarak sarayda ta IV Mehmet devrine kadar kalyor. Valide Ksem Sultan'm gerek portresini ve renklerini vermek sradan fantezilerden ok daha ilgin bir eser ortaya karr. Bylesi banalitedir sadece. Sadrazamn yanandan makas alan Valide Sultan hi estetik grnmedi bana. Tarih hatas var m? Valide, "brahim'in deliliini de atlattk" diyor. brahim daha ehzadeydi o zaman, tahta IV. Murad'dan sonra kt. Kronolojiye kar bu kadar lauballilik olmaz. Byle bilgisizlik, tetkiksizlikle bir film ortaya konuluyor. Ben buna o zaman "fantezi uruna realiteden kama" diye bakamam. Sanatlar arasnda bir Turan Of-lazolu rnei vardr bu devirler zerinde yazan. Tarih film konusunda geree yakn bilgisi olan rejisrlerden bir Ziya Gler Oztan var. Ben bunlarn olduu bir memlekette byle batankara bir dekoru, byle rastgele seilmi klklar kabul edemem. Sek-banba aann kyafeti, Yenieri aalarna giydirilmi. Onun yannda gvey sadc gibi Rumeli Kazaskeri ne aryor? Hayatta bulumayacak snf ve zmre mensuplar kokteyl kalabal gibi bir divanda dikilmiler. Birisi ayakta, birisi oturuyor. Sonra mesela IV. Murad eline bir grz ald, birinin kafasna patlatt. Ne oldu yani? Tarihte bilinen mthi, korkun ar bir grz var. Ayak Divan'nda, ayaklananlara gzda vermek iin o grz sallar. ok kuvvetli bir adamd, bugnn ampiyon haltercisi gibi bir eydi. IV Murat aslnda kendine hayrandr ve gaddarln 179 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK tehirden kanmaz. Birbirine zt tasvirleri olan vakanvislerden bir sanat neler karabilirdi. Sanat olsaydnz IV. Murad'n hangi ynn ne karrdnz? IV. Murad' Hammer ok iyi anlatyor. "Yrd zaman yapraklar bile hrdamaktan ekinir, kular susar" diyor. Tabii bu devir zerine hl laf edenlerin bir ou tarihi Naima'dan bihaber. Naima evriliyor yeni harflere, yanllar bir yana, tad kayor. Halbuki bu adamn kendine has bir slubu var, onu yakalayp doru drst okuyabilseler, ok ey karrlar. Ynetmen Mustafa Altoklar'a Naima okumasn m tavsiye ediyorsunuz? Bir zahmet! Disiplinli bir adam olsa ya da Passolini gibi merakl olsa kendini adeta cendereye sokar, oturtur birini yanma, Naima okutturur. Okutturduka da anlayp havaya girmeye ve bir mddet sonra pimeye balar. Naima da ince deil nihayet. Bu zevatn aslnda Reat Ekrem Kou'yu bile okuduklar su gtrr. Cendereye girmeden fantezi olmaz. lmin ve sanatn yzde 70'i psteki saymak gibi skntdr, yzde 30'u keyifle yaplr ancak. etin Altan yazmt, "IV. Murad, iktidarnda en byk iki kardeini ve alt veziriazam ldrerek padiahlar arasnda rekor krd" diye. Rekor onda deil, 19 kardeini ldren III. Mehmet'tedir. Ve millet saraydan "turna katar" dediimiz ehzade cenazesi kar kmaz padiahtan nefret etmitir. Saltanatn bekas ve salamlamas iin karde ldrmek gibi bir tragedya, dnyada Osmanl'ya has deil. Avrupa'da bile birtakm prens ve prenseslerin rahat yaayabilmeleri iin 18. asra kadar beklemeleri gerekmitir. Rusya'da 19. asra kadar beklendi. Osmanl hanedan yelerinin bir sofrada toplanp birlikte taam etmeleri saltanatn lavndan sonra mmkn oldu. Halife Abdlmecit Efendi'nin etrafrda bir akam yemei yemilerdir. 180 I ALFABEY RENMEYEN ROMAN YAZAMAZ Bir yazar, "Ksem Sultan, olunu kkken baka veliahtlar pey, dahlamasn diye olancla altrd" diye yazd. Doru mu?

Bunlar yaktrma. Veliaht saray Valide'yi niye rktsn ki? Ksem'in olunu ne kadar ynettiini kimsenin bildii yok. IV. Murad, Valide Sultan' bir keye itelemitir. Kimse Osmanl sarayndan ok ince psikolojik tahliller karmaya yeltenmesin. Bizim bugnk bilgimizle olacak i deil. Bir takm padiahlarn annelerini iyi tanmyoruz mesela. smini biliyorsun ama kimin nesi belli deil. Mesela en son "Mavi Kanl Valide" Kanuni'nin annesi Hafsa Sultan deniliyor. Krm Han Mengli Giray'm kzdr. Yani Yavuz, Kefe'de ehzadeyken evlenmi deniliyor. Baz yazarlar buna dahi itiraz ediyor. Kesin olmasa bile cariye olduunu sylyorlar. Ksem Sultan kim? Akdeniz adalarndan gelme bir Rum balknn kz. Hrrem kim? Ukraynal papazn kzym. Papaz kim? Ukrayna'nn neresinden? Byle bir sr tarih sahnelerini bilmiyoruz. Harem son derecede kapal, stnde tretilen rivayetin haddi hesab yok. ODT retim yesi Erdal Yavuz, "Halk zorunluluktan, yksek zevat da eni hevesinden ecinsellik ok yaygnd. Osmanl'da bir olanla bir defalk bile olsa beraber olmam hibir padiah ve devlet by yoktur" diyor. Erdal Yavuz bu kanaate nasl vard bilemem. Bir tarihi iin bu konuyu cevaplandrmak son derece g. Edebiyat tarihlerinde ve bizde hemen hi yaplmayan kriminal tarihte sosyal hayatn marjinal kompartmanlarnn ilenmesinde bu gibi buluntular var. IV Murad iin de bu gibi imalar zellikle Reat Ekrem Kou tarafndan ileri srlmtr. 17. asr tarihimiz iin itici glerin ve olaylarn ana sebebini bizim nesil, bu gibi motiflerin dnda arayan bir sosyal bilim anlayyla yetiti. Mesela sadece Fransz sefirlerinin, Venedik balyolarmn tuttuu raporlarda bile bu gibi eylere kar ilgi yok, ilgilenmemiler bu yatak odas hikayeleriyle. Benim de tarihi olarak fazla ilgimi ekmedi. 181 TARHN SINIRLARINA YOLCULUK Altoklar, filmi iin yaplan eletirileri dzeysiz ve ii bo bulmu. Tabii kendi grdr. Benim de bu konuda bir grm var. Tekrar ediyorum. Tarih film eviren biri, tarih gereklie sadk olmak zorunda deil ama tarihi bilmek zorunda. Alfabeyi renmeyen, roman yazamaz. Altoklar, "iktidarn, yeniliklere kar nasl ktn, insanlara nasl ablon hayatlar bitiini anlatmak istedim" diyor. Siz ne diyorsunuz? Bizim toplumumuz ok sarsc, muhteval yenilikler kartamyor ortaya. Herkes kendini Galileo, Brecht veya Sartre zannedebilir ama yle olmadn biliyoruz Birileri kendilerini ok ileri zannedip bir takm geri ve dzeysiz eyler ortaya kartyorlar ve onlara da Allah'n inayeti ile birileri vatan, millet, gelenek adna kar karsa iki gnde ortalk toz duman oluyor. Toplum, tabular ykmak illzyonuyla birilerini savunmaya balyor. imdi Evliya elebi'nin verdii bilgiler dnda tarih gerekliini iyi tanmadmz Hezarfen'in ele alalm. Hakikaten IV Mu-rad onun bulularndan korktu mu? 19. asrda Avusturya imparatoru I. Fernandez, diki makinesini icat eden adam iin "Bunu ondan kim istedi ki, ne lzumu vard?" demi. Dikiilikle geinenleri dnerek herhalde. Byle bir olay bizim tarihimizde var m? Keke olsa. Yani biri bir ey icat edecek de hkmdar diyecek ki "Bu tehlikeli adamdr, srn". Hakikaten birimiz kadavra terihi yapp da anatomiye merak sard m? Geri bir avu alkan bilim tarihimiz var. Ama buluntular byle fantezileri desteklemiyor. Keke yle cezalandrlmaya deer birini bulsak. Bu gzel bir fantezi. tiazm yok. Ama ciddi yazarlarn filmin fantezisini tarihi gerek haline getirmesi ve ondan sonra derin sosyal tahlillere girimesi bu fantezi kadar ho deil. Bizde ynetici snfn koyduu iddia edilen yasaklar delecek kadar bir ynetilen snf olduu tartlr. Kendi kendimize orman yaratmayalm byle putlardan, canavarlardan, kahramanlardan. 182 ALFABEY RENMEYEN ROMAN YAZAMAZ Bugn iktidar-birey ilikisi nasl yaanyor? Karnzda hakikaten ideolojisini iyi tespit etmi, kabuklam bir hakimiyet var m? Bugn sokakta adamn deer ya da deersizlikleri hakim Trkiye'de. O erevede kavga ediliyor. Bir yapsal deiiklik geiriyoruz. Onun iin Osmanl tarihini iyi bilmek lazm Bizde en ciddi tarihilerimiz bile "Vakanvis" tarihi diyor. Bazs bir de "st" ilave ediyor, "vakanvist" tarihi diyor, ekonomist,

komnist der gibi. Sorsan ka tane Vekayiname ve bunun muadili ka Avrupa kronii okudun diye, hi okumamtr. Filmin haslat rekorlar krmas bu yzden mi? Bir ksm bu kavgadan gidiyor, bir ksmnn mzik houna gidiyor, ki hakikaten gzel. Film rekor kryor. Krsn, ne gzel. Sinemada birinin para yapmasna itirazmz yok ama elverir ki daha ciddi, gzel bireyler de yapalm. Filmin sonundaki "Byleleri de kalacak bu dnyada, ama onlarn ismi unutuldu ama bizimkiler hep vard, var olacak" gibisinden tirad seyirciler alklyordu, sizde de oldu mu? Evet. Dnya bu kadar siyah-beyaz diye ikiye ayrldktan sonra mesele yok. Eskiden de panayr tiyatrolarnda alk almak iin oyun sonunda bayrak karrlard. Onun gibi bir ey. I 183 Ilber Ortayl'nn yaynlarmz arasnda kan dier kitab GELENEKTEN GELECEE lber Ortayl Tarih bizim kr noktamz. Ondan kurtulmaya altka, sanki garip bir istihza ile bizi yeniden kendisine aryor. Redd-i miras, aslnda tarihten kopmay getirmiyor. Tersine, tarihe daha fazla dnmeyi gerektiriyor. Fakat bu "dnler", ister istemez blk prk oluyor; toplumsal hafzann sakatlanmasndan dolay dndmz kaynak da doyurmuyor bizi. Bu gidi gelileri Avrupa Birlii'ne giri maceramzn hemen her admnda yeniden ve yeniden yayoruz. Tarih karsndaki bu kesintisiz bocalamann geleneimizi yeterince tanmamak ve gelecee bakarken de kendimize gvenimizi yitirmek gibi bir sonu vermesi artc deil. Aslnda belki "gelenek" kavramnn ieriini de yeniden tartmaya amak gerekiyor. Gelenek l bir gemi, bir mezar deil; yaayan, diri, canl bir olgudur ve ancak bir gelecee ynlendirildii zaman kendisini aa kartan bir eydir. Ilber Ortayl bu kitabnda geleneimizin geleceimize eklemlendii mihverleri tespit ediyor. 184 I lber Ortayl ile Snrlarna Yolculuk lber Ortayl, akademik evrelerde engin kltr, eskilerin deyiiyle "tebahhuru" ile tannan bir niversite hocas iken, zellikle 1999 ylnda, Osmanl Devleti'nin kuruluunun 700. yl kutlamalar vesilesiyle eitli toplantlarda yapt "konumalarda Trk toplumuna Ahmet Refik'ten sonra "tarihi sevdiren adam" olma yolunda kararl admlarla ilerledi. Sadece geni bilgisi olan aratrc bir tarihi olarak deil, artc klar yapan bir sosyal dnr, kltrn btn lezzetini tatm bir aydn, ok gezen bir seyyah, hayat dolu dolu yaayan bir yaama ustas, Trkiye'yi dnya ile bir btn olarak dnen vizyonu ak bir dnce adamdr kendisi... lber Ortayl'nn kanatlarnda tarihin snrlarna klan bu ilgin yolculua hogeldiniz!