1

BLMSEL ARATIRMALARDA NTEL-NCEL YANILGILARI

Bilimsel aratrma, bilimsel bilgi retmek iin yaplr. Bilimsel bilginin ne olduuna ilikin dnceler, bilgi ve dnce yanlglar nedenleriyle farkllaabilir. Bu yanlglar uygulamalarda da yanllar dourur. Bu yazda eksik ve yanltc bilgiye dayal bir sonulamann yanlglar ve dourgular sergilenerek, lkemizde bilimin geleceine ynelik bir tehdidin grlmesi, onun tuzana dlmemesi konusuna dikkat ekilmeye allacaktr. Bunun iin nce anlamann zellikleri, bilgi trleri ve zellikleri konular tartlacaktr.

Anlamak Sorunu Yanlglarn temelindeki retkenlerden biri yanltc duyum almaksa, dieri, alnan duyumlar anlamlandramamak olan anlayamamak veya yanltc anlamlar retmek olan yanl anlamaktr. renme biimlerimizi bu anlamda iki gruba ayrabiliriz: Anlayarak renme ve anlamadan renme. renme, bilgi daarcna yeni bilgiler koyma iidir. Daarca konan bilgiler, onlar tayan simgelerin anlamlarn ieriyorsa ve bu anlamlar ile bilgiyi alan kiinin zihninde oluan anlamlar biniiyorsa, bu biniim orannda yanlgsz anlama olumutur. Eer bilgiyi alan kiinin zihninde byle bir anlam biniimi olmamsa, bilgi yine daarca konulabilir, ama anlama olumaz. Bu durumda alnan bilgi eksiksiz olarak zihne yerletirilmise, buna anlamadan ezberleme denir. Anlamak iin, alnan bilginin paralarnn, bu paralarn anlam yklerinin, bilgi btnnn paralarnn ve bununla ilikili btn d paralarn ilikilerinin bilinmesi ve karlatrlmas, alnan bilgiye buna gre anlam yklenmesi gerekir. Bunu yapabilmenin koullarndan biri, kullanlan dilin dilbilgisini iyi bilmektir. Dildeki szck trleri, bu trlerin grevleri, herbir szcn kknn anlam, bu kke eklenen eklerin herbirinin bu anlam nasl deitirdii bilinmeden, szcklerin anlamlar tam bilinemez. Bu durumda anlama eksik veya yanl olur. rnein, bankada iinizi bitirdikten sonra yanna urayp bir sre konutuunuz banka mdr, sizin bir cmlenizi bitirmenizi frsat bilip, sizinle konumak zevkti demise, bu szden, konumanz bitirmek istedii anlamn karmalsnz. Bu anlam karmanz salayan, zevkti szcndeki ti ekidir. Bu ek, sonuna geldii eylemin yaplp bitirildiini anlatr. Yani zevk artk bitmitir, konuma da artk bitmelidir, aksi halde zevk olmaktan kar. yi anlamak iin, yanlzca szcklerin anlamlarnn tam ve doru bilinmesi yetmez, szcklerin oluturduu ve anlam btn olan, yani bir anlamn tamamland tmcelerin de

eksiksiz ve yanlsz anlalmas gerekir. Bunun iin de szdizimi bilgisine gerek vardr. Tmcedeki szcklerin yeri deiince, ou kez tmcenin anlam da az veya ok deiir. Bu dizilimin nasl olduunda sonularnn hangi anlamlar retecei bilinmeden, yani szdizimi bilgileri edinilmeden yaplan anlamalar da eksik ve yanl olabilir. rnein, Bugn Ali'yi grdm ile Ali'yi bugn grdm tmcelerinin vurgular, yani nem verdikleri szckler farkl olduundan, szckleri ayn olduu halde, anlamlar ayn deildir. Birinci tmcede nemli olan kimin grld, ikincisinde ise grlme zamandr. ki szcn bile yerinin deimesi anlam alt st edebilir. rnein, saat szcklerinin yerini deitirirseniz, saat olur, anlam ok farkllar. Eksik ve yanl anlamamak iin bunlar da yetmez. Birok szck, birden fazla anlam tar. Bu anlamlarn biri kullanldnda oluan anlam, dieri kullanldnda deiir. Hangi anlamn o tmcede kullanld, szn geliinden, amacndan, dier szcklerin seiminden, o anlamn tmce btnne uyumundan, oluan anlamn bilinen dier bilgilerle eliip elimediinden anlalabilir. rnein, ngilizce'deki intelligenceszc iin, kk bir szle de baksanz, u iki anlam grebilirsiniz : Zeka, yetenek. Multiple intelligence sz, dilimize oklu zeka diye evrilerek bir anlama ve anlatma yanl yaplmtr. Bu yanln yaplma nedenlerinden biri, eviriyi ilk yapann, intelligence sznn iki anlam olduunu bilmemesi olabilir. Baka bir olas neden, bunu okuyanlarn bu yanl fark edip dzeltmemeleridir. Dier bir neden, zeka szcnn anlamnn bilinmeyiidir. rnein, mziin bir yetenek olduunun bilinmeyii veya dikkate alnmay da bu yanlgnn bir nedeni olabilir. Anlayarak deil ezberleyerek renme, bilimsel kukuculuun olmay, ilerimizi zensiz yapma alkanl gibi baka nedenler de sylenebilir. Sesimizin, kulamzn duyumsal zellikleri, kol, bacak, gvde gibi vcut organlarmzn tad zellikler, yeteneklerimizdir, yani sahip olduumuz bireyleri yapabilme glerimizdir. Bu nedenle insanlarda rnein mzik veya beden zekas deil, yetenei olabilir. Zeka, sahip olduumuz yetenekleri, bir durumda ne derece kullanabildiimizdir. Bu nedenlerle, multiple intelligence sznn dilimize oklu zeka diye anlalp evirilmesi yanltr. Dorusu, oklu yetenek olmaldr. nsanlarn, matematik, mzik, beden yetenekleri olur, zekalar deil. Bir bilginin anlalmas, baka baz eylerin bilinmesine, anlalmasna da baldr. Bilgi balam sz bunu anlatr. Bilgilerin ilikisellii ve btnl, ilikili bilgiye sahip olunmadan, bir bakasnn anlalmasn zorlatrr veya nler. Bilginin anlalabilmesinin koullarndan biri, o bilgiyi anlayabilmeye ne derece hazr olduumuzdur. Bu hazr olmann bir boyutu, ilikili n gereksinim bilgilerinin edinilmi olmasdr. Bilgi, baka bilgilerle karlatrlacaksa, karlatrlacak bilgilerin de eksiksiz ve yanlsz edinilmi olmas gerekir. Aksi halde, uygun ve doru dnme yntemi kullanlm olsa bile, yanltc sonular retilir. rnein, lkemizde son yllarda eitim alanyaznnda ska grld gibi, olguculua (pozitivizme) ilikin bilgileriniz eksik veya yanlsa, onu baka akmlarla karlatrarak rettiiniz sonular da yanltc olur. Eksik veya yanl bilginin gtremeyecei yanlg, yanlglarn gtremeyecei ktlk yoktur. Yanlglarn tipik yanlarndan biri, bir yanln bir tek yanl olarak kalmamasdr. Yanllar yalnz gezmez. Her yanl, iliki kurduu, birlikte kullanld dier bilgileri de bozarak yeni yanllar oluturur. rnein baz llerin mezarlarna gidip dua eder, mum yakar, bez balarsanz istekleriniz olur yanl; insanlar, isteklerinin olmas iin giriimde bulunmama, bir oluumu bakasndan bekleme, tembellik etme, gereklemeyecek sonular

bekleme, gereksiz umut yitimi, yanl umutlanma gibi bir dizi baka yanllara gtrr. Bir yanltan ne kar diye yanllar nemsememek de yanltr, nk damlaya damlaya gl olur. Alnan bilginin paketi almadan, iindekiler grlmeden, ilikileri bilinmeden sadece bilgi paketinin stndeki etiket okunarak, bir kalp olarak zihne yerletirilmesi, iinde tad anlamlarn bilinmesini engeller. Bu da anlama, anlatma, dnme, retme yanlglar oluturur. Elbette anlama yanllarnn bir grubunu da kastl yanltmalar oluturur. rnein, bilgi vermeye nce yanltc olmayan bilgilerle balanr, alcnn gveni olutuktan sonra, yanltc bilgi ak srdrlr. Duyumlarn yanltc bilgiler olarak zihne yerletirilmesi, kullanlan uygunsuz malzemenin bir makinay bozmas gibi, insan zihnini bozar, uygun almasn nler. Yanltc dnceler retir, yanltc olmadmz sanrz. Ne yazk ki, lkemizde bilimsel aratrmalarla ilgili ok sayda bilgi, sonu, bu tr yanlglarn kirliliini tar, yanltcdr. Ad bile yanlg ieren nitel aratrma ile ilgili yazlanlarda da bu tr yanlglar oktur.

Bilgi Trleri Daha baka deikenler asndan baklarak da bilgiler farkl gruplarda toplanabilir. Burada, edinilme biimi ve yanltclk dzeyleri esas alnarak bilgiler grupta toplanmtr.

1 Duyumsal Bilgi Bilgi, bilinen eydir. Bizim veya bakalarnn bildikleridir. Bilgi edinmenin temel arac, duyu organlarmzdr. Be duyumuz, dmzdan aldklar duyumlar bize kazandrr. Altnc bir duyumuz yoktur. Altnc his denen ey, kuku ve dncenin kullanmyla bilgi retmenin bir yoludur, sadece duyum (his) deildir. Duyumla elde ettiimiz bilgilerin yanltc olup olmamas, bu organlarmzn salkl ileyip ilemediine, duyum srasndaki dncelerimize, duyum ortam ile evresinin koullarna, eski bilgilerimizin doruluuna baldr. yi iitmeyen bir kulak, iyi grmeyen bir gz, almas bozulmu bir dokunma duyusu, bize, doru olmayan (yanltc) bilgiler tar. Bilginin doruluu, bilinen ey ile olan eyin uygunluk derecesidir. Bir suyun scakl altm dereceyse ve biz onu souk olarak alglyorsak, dokunma duyumuzda bir yanltclk vardr. Altm derecelik suya dokunmadan hemen nce elimizi doksan derecelik sudan karmsak ve altm derecelik suyu serin olarak alglarsak, evre koullarnn etkisiyle byle alglyoruzdur. Aklmzda kaynanamz varsa, kaynayan szcn kaynanam olarak grp alglayabiliriz. Su aradmz bir lde, dncemiz ona odaklannca, scak hava-dzlem ilikisini su olarak alglayp serap grebiliriz. Yeni bir duyum bilgisini alp kabul ederken eskileriyle karlatryor, uyum olmaynca yeni duyum bilgisini yanl kabul ediyorsak veya eski yanl bilgilerimizle karlatrdmzda ona uyan yanl bilgiyi doru olarak benimsiyorsak, yanlrz. Duyumsal bilgilerin bizi yanltma derecesi yksektir. Bu bilgiler doru da olabilir ama duyumsal bilgi olarak kaldka, bilimsel bilgiye dntrlmedike, yanltc olup olmadklarn pek bilemeyiz.

Duyumsal bilgiler, bir duyumla ilgili olarak, olan deil, olan hakknda kiilerin alglarngsterir. Alg yanlmalar nedeniyle de, farkl kiiler, ayn durumla ilgili farkl yarglar retebilirler. Bu, olann olduu gibi deil, olduundan farkl alglandn, yani edinilen bilginin yanltc olduunu gsterir. Parman soktuu ayn suyun scakl iin, farkl kiiler scak, lk, serin eklinde farkl yarglar retebiliyorsa, o su ayn anda bu ekilde olamayacandan, bu bilgilerin en az ikisi yanltc demektir. Yanltc olduu belirlenen bilgiler, bilimsel bilgi olamazlar.

2- Dnsel Bilgi Bu tr bilgilere, felsefi bilgi, dnce veya gr de denir. Yeni duyumlar ve eski bilinenler zerinde dnmeyle retilen bilgidir. Bilinenler birbirleriyle ilikilendirilerek yeni bilgiler retilir. Dnsel bilgi retme srecinde, duyumsal bilgiyi karlatrmak iin kullanlan eski bilgiler eksik veya yanlsa, dnme becerileri eksikse, dnme yeterlikleri dkse, dnmede uygun sreler kullanlmamsa, dnceyi olumsuz etkileyecek ortam deikenleri glyse, dnsel bilgi, duyumsal bilgiden daha ok yanltc olur. Bunlarn tersinin olduu durumlarda, dnsel bilgi, duyumsal bilginin yanltcln azaltabilir. Bilinenler yanltcysa, dnce gl ve dnme sreleri uygun bile olsa, sonu yanltc olur. rnein, olguculuu anlamlandrrken, szcn yabanc dildeki kk olan positive in anlamlarndan sadece birine bakarak, ona kesin, mutlak gerek anlam ykler ve yle anlarsanz, bu yanltc bilgi, dnce sonularnz da yanltc klar. Bilinenler eksikse, rnein dnyann dndn bilmiyorsanz, gnei sabah ufkun bir tarafnda, len tepede, akam ufkun br tarafnda grnce, gnein dnyann evresinde dndn dnebilir ve yanlrsnz. Geni al ve uzun erimli dnmyorsanz, bu grme kapsamnz dndakileri dikkate almadnz iin yanlabilirsiniz. Dnrken nedenlemiyor, alnan olduu gibi kabul ediyorsanz, gerek nedeni gremeyip yanl dnce retebilirsiniz. evre koullarnn olumlu veya olumsuz olmas, korku, kayg veya ar iyimser-ktmser durumlar, dncemizi etkileyerek ynn deitirip bizi yanltabilir. Dnceniz baz varsaymlara (denenmemi kabullere) dayal ise, bu kabullerinizden birinin yanll bile dnce sonularn yanl klabilir. Dnsel bilgilerin de bilimsel bilgiye dntrlmedike bizi yanltabilme derecesi yksektir. Duyumsal ve dnsel bilgiler, insan duyum ve dncesinin yanlln ve yanltcln, greliliini tar, yanltc olup olmadklar belirlenmemi olduklarndan, yarg retmede bu aamada bilgiler olarak, bilimsel bilgiler gibi kullanlmamaldrlar.

Ayn anda parman ayn suya sokan kiilerden biri, Kaplcadan alnd sylenen bu su lk, ama ben daha nce bir kaplcaya gitmitim suyu ok scakt. O zaman bu su da lk olmamal, ben yanlyor olmalym, bu su iin biraz scak diyeyim dncesiyle , lk olarak alglad su iin biraz scak diyorsa, eski bilinenlerin eksiklii nedeniyle yanltc bir dnsel bilgi veriyordur. Dnsel bilgiler, bilime yol gsterici, ufuk ac, yeni denemelere gtrc, isteklendirici olabilirler, ama bilimsel bilgi olarak kullanlamazlar, nk yanltma olaslklar yksektir. Bilim adamlar, akld, sama dnceleri (felsefeleri) bile deneme amacyla

kullanabilir, yanltclk denemeleri yapabilirler. Ama dnsel bilgileri, yanltc olmadklar kantlanmadka bilimsel bilgi olarak kullanamazlar. Kullanrlarsa, yanlma olaslklar yksek olur. nk bu bilgiler, yanltclk denemesinden gememilerdir. rnein, paradigma adyla tanmlanan dnce kalplar ve bu kalplar kullanlarak retilen bilgiler, dnsel bilgidir, bilimsel bilgi olarak kullanlamazlar. Bu nedenlerle, bilgilerin yanltclk sralamas oktan aza doru yle yaplabilir : Uygun retilmemi dnsel bilgi duyumsal bilgi uygun retilmi dnsel bilgi bilimsel bilgi.

3- Bilimsel Bilgi Bilgi edinmenin amac, gerektiinde onu kullanmaktr. Kullandmz bilginin bize yararl olabilmesi, beklediimiz sonular retebilmesi iin bizi yanltmamasn isteriz. Yanltc olmayan bilgi, yanl bulunamayan bilgidir. Eer dnyada her eyin srekli bir deiim, bakalam iinde olduu doruysa, bu, bilgi iin de geerlidir, o zaman bilgi de srekli deiecek demektir. Bu durumda, yanl olmayan bilgi yerine, bugn iin yanl bulunamam bilgi den sz etmek gerekir. Bir bilginin eitli denemelerle yanllar aranm ama bulunamamsa, yanl bulunana kadar doru kabul edilir. te bu bilgi, imdilik yanl bulunamad iin bizi yanltmayaca dnlen bilgi, bilimsel bilgi olarak adlandrlr. Bunun iin, yaplan yanllama denemelerinin gvenilir (aldatc olmayan) olmas gerekir. Bu gvenilir deneme dzeneklerinin genel ad, bilimsel yntemdir. Bilimsel bilginin ve yntemin yanltc olmamasn salamann iki temel aracndan biri, geerli, yani o ama iin kullanlabilir, o amaca gtrc olmasdr. Bilginin de, yntemin de bir ara olarak temel zellii, amaca gtrclktr. Aralarn ve birer ara olarak bilgi ve yntemin geerlilik derecesi, amaca uygunluk, ona gtrclk derecesidir. Bir bilginin yanltc olup olmadn belirlemek iin kullanacamz yntem, bunu ne derece belirleyebiliyorsa, o derece geerlidir. Bilginin gereklik zellii, yanltc olmama durumudur. Yntemin bilimsellii, bilginin yanllar varsa, bunu ortaya koyabilme derecesidir. Amaca gtrcln kalcl ve benzer durumlarda deimemesi ise o bilgi ve ynteme gvenebilmemizi salar, bu da gvenilirlik olarak bilinir. Aralar, ayn zellii ayn koullarda ltklerinde anlaml olarak farkl olmayan sonular veriyorlarsa, gvenilirdirler. Geerlilik ve gvenilirlik, yanltc olmamalar iin, aralarn sahip olmalar gereken iki temel zelliktir. Bilimsel bilgi de, onu retmenin, denemenin arac olan bilimsel yntem de aratrlar. Bilimsel bilgi edinmenin temel yntemi yanllama denemeleridir. Bir bilginin yanllarnn olup olmadna bakarak bizi yanltp yanltmayacan syleyebiliriz. Dorulama bu sonucu vermez. Birok yanl olan bir eyin iinde bir veya birka doru bulunabilir. almayan bir saat bile gnde iki kez doru zaman gsterir. Dorulama abas bu bir veya birka doruyu bulma eklinde olur, bunlara bakarak ona doru denirse, yanllar olan bir eye doru denmi olur. Bu nedenle bilimsel bilgi retimi dorulama ile deil, yanllama ile olur. Her ynne baklarak yanl aranan bilginin yanl bulunamamsa, bulununcaya kadar o bilgi doru kabul edilir. te yanltc yan bulunamam olan bu bilgi, byle bir yan bulunana kadar, bilimsel bilgidir.

Bilgiyi insanlar veya dier nesneleri kullanarak elde edebiliriz. nsan araclyla bilgi edinmeye kalktmzda, insann bilgiyi deitirebilen znel yan karmza kar. Duyu organlarndaki farkllklar, alglama farklar, deerleri, bilgileri, alkanlklar, sreten olumlu veya olumsuz etkilenebilecek olmalar, karlar gibi kiisel farkllklar, bilgiyi bize olduu gibi deil, farkllatrarak getirmelerine, deitirmelerine yol aar. Oysa insan d nesneler byle deildir. Bir yemei tadan farkl kiiler, onun tuz derecesi iin farkl eyler syleyebilirler. Bu, o yemein tuz derecesinin birka farkl ekilde olduu anlamna gelmez. nsanlara sormak yerine, bir tuz derecesi lme arac kullanrsak, birden ok deil, bir tek tuz derecesi elde ederiz. Birden ok insan, birden ok tuz derecesi sylediinde hangisi gerektir, hangisinin dediine gveneceiz? Hangisinin doru olduunu nereden bileceiz? Tuz lme arac kullandmzda byle sorunlarmz olmaz. Aracmz geerli ve gvenilir olduu srece, sonu bizi yanltmayacaktr. te yanltc olmayan veya yanltcl daha az olan bilgiler edinmek amalandnda, bilgi edinme arac olarak insan yarglarn deil, nesneler kullanlarak yaplan bilimsel l aralarn kullanmalyz, bilimsel lmeler yapmalyz. lemediimiz bilgi bilimsel de olamaz, nk bilginin yanltc olup olmadn deerlendirmemiz gerektiinde, lm sonularna bakmalyz. nk lemediimiz eyi deerlendiremeyiz. Deerlendirme, lm sonularnn bir lnle (standartla) karlatrlarak deer yargs retme iidir. Bilimsel bilginin tipik bir zellii, insan yanllndan uzak, nesnel aralarla llm olmasdr. Nesnellik, insan yarglarndaki grelik yanlgsn ortadan kaldrr. Bir metre seksen santim uzunluundaki bir kii, bir cceye gre uzun boylu, iki metreden uzun birine gre ise orta boylu olarak tanmlanabilir. Bu tanmlarn hangisi yanltc olmayandr? Nasl seeriz? Nesnel lme aralaryla yaptmz lmlerde bu yanltclklar yoktur ya da en aza indirilmitir. Gerekler vardr ve greli deildirler, greli olan alglardr. Bu greli alglar gerei deitirerek verdikleri iin yanltcdrlar, bu nedenle de bilimsel bilgi deildirler. Bin dolar, bir yoksula greok para iken bir varsla gre az para dr. Bin dolar, ok veya az alglanan iki deiik miktar deil, ayn tek miktardr. Ayn anda ayn suya parman sokup, suyun scakl hakknda farkl bilgiler veren kiiler, bu bilgilerin yanltclndan kurtulmak istediklerinde, sy lmek iin hazrlanm, uygun (geerli ve gvenilir olduklar kantlanm) s lme aralarn kullanarak bilimsel bilgi elde edebilirler. Bu bilgi, suyun ssnn var olan durumunu gsterir, o durumun duyumsal ve dnsel bilgi edinme srelerinde kiilerce arptlm olan aldatc bilgilerini deil. Kullanlan lme aralar, kiiden kiiye deiebilen ve bu nedenle de s yannda kiisel alg ve yarg farkllklarn da gsterdii iin s konusunda yanltan deil; s deimesiyle deien, s ile ilgili duyum ve dnce yanllklarn iermeyen, bu nedenle de s deiimlerini gsteren aralardr. Bu nedenle bunlarn gsterdii sonular, alg ve yarg yanlglarn iermezler, bunlarn yanltclklarn tamazlar. Bilgi trlerinin yukarda verilen zelliklerini aadaki zet tabloda grebiliriz.

Bilgi Trleri Ve zellikleri

Duyumsal Bilgi

Dnsel Bilgi

Bilimsel Bilgi

==================== ======================= Duyumlarla edinilir Dnmeyle elde edilir

================== Yanllamayla elde edilir

___________________________________________________________________________ Duyu organlar, evre, eski bilinenler yanltabilir Duyu organlar, eski bilinenler, evre ve dnce yanltabilir Yanllama dzenekleri ve dnce yanltabilir

___________________________________________________________________________ Aldatc olma olasl yksek olabilir Aldatc olma olasl dk, yksek, ok yksek olabilir Aldatc olma olasl, yineleme-yanllama olanaklar olduundan, ok dktr ___________________________________________________________________________ . Bilimsel bilginin bir zellii, btnletirilmi, sistemli hale getirilmi, dier bilimsel bilgilerle balantlarnn belirlenmi olmasdr. Yanllama abalar, bu btnlk iinde, bu ok ynllkle yrtlmelidir. Aksi halde, btnn baz paralar gzden karlabilir, baz eksiklikler olabilir. Bilimsel yanllama, ok ynl olmaldr ki eksiklikler yanltc olmasn. Eksik ve yanl bilginin gtremeyecei yanlg da ktlk de yoktur. Bunlar temel aldatma kaynaklardr. nsanlar, topluluklar bunlarla kandrlr. Bilimsel bilgi yerine eksik ve yanltc bilgi kullananlar, aldanrlar, aldatlrlar, veya bakalarn aldatrlar. Bilimsel bilgi, birikimlidir, yani kendinden nceki bilgilerden yararlanr, onlara dayanr, onlar kullanr. Yanlmamak iin bilinen yanltc olmayan bilgiden yararlanr. Bilimin geliimi iin bu zorunludur. Aksi halde her bilgi retimine sfrdan balanmas gerekir ki bu durumda gereksiz tekrarlar nedeniyle hem zaman ve her tr kaynak ziyan edilir, hem de her ey yeniden bulunmaya allaca iin bilimsel geliim zorlar, engellenir, ok yavalar. Eski bilinenlerden yararlanmamak, eksik bilgi kullanmak demektir, eksik bilgi ise bu eksiklii boyutunda yanltr. Bu yanlg nedeniyle, ulalan sonu bilimsel bilgi olmaz. Bu nedenle, bilimsel bilgi retiminde, nce bilinenlerin tamam derlenir, bunlardan yararlanlr. Bunlar, zerinde allacak sorunu aydnlatr, onun her ynyle ve eksiksiz olarak grlp bilinmesine hizmet eder, denenecek dncenin boyutlarn, deikenlerini, bunlarn ilikilerini, hangilerindeki hangi deiimlerin ne sonular reteceini grmemizi salar, ufkumuzu geniletir, eksiklerimizin bizi yanltmasn nler. Bilimsel bilginin yanltc olmadan kullanlabilecei ortam ve koullar vardr. Bunu belirtmek iin, bu bilgi, u ortam ve koullarda yanltc deildir denir. Bu gerek, bazlarnn sand gibi sadece sosyal bilimlerde deil, fen bilimlerinde de geerlidir. tane bein on be etmesi, onluk say taban iin dorudur. Dnyada tartlnca yetmi kilo gelen birini Ayda tartmaya kalkarsanz, hi de yle olmadn grrsnz. Newton fiziinin baz zellikleri, atom alt paracklarda geerli deildir. Sosyal bilimlerde de bir bilimsel bilginin yanltc

olma olaslnn ok dk olduu, bilginin genellenebilecei ortamlar kullanlr. Bu genelleme ortamna evren denir. Evren, o bilginin yanltmadan kullanlabilecei evrenin, geler toplamnn addr. Bu evre iinde, o bilginin yanltma olasl matematik kullanlarak hesaplanr, genellikle yzde olarak sylenir, bilinir, yazlr. Bilgiyi kullanacak kii de bu yanlma payn bilir, bilginin kullanmnda hesaba katar. Bylece, bilimsel bilginin hangi alanda ve hangi yanltclk dzeyinde kullanlabilecei belli olur. Bu da o bilginin gvenilebilirliinin llm-hesaplanm bir kant olur. nsan znelliinin, duyumsal farkllklarn, insann ayn eyleri farkl, farkl eyleri ayn sanma zelliinin yanltclndan; duyumsal ve dnsel bilgilerin, evre koullarnn aldatclndan korunmak; bunlara bakarak yanlmamak iin, bilgi edinmede, znel insan yarglar yerine, nesnel lm aralar kullanlr. Bunlar, farkl duyum ve dnceye gre farkl sonu gstermediinden, bunlarla yaplan lmlerde, yanltc olmayan sonular elde edilir. Bilimsel (yanltc olmayan) bilgi edinmenin koullarndan biri de budur. Demetin boyu hakknda kiisel yarglar almaya kalkarsak, herkesin yargs ayn olmayacaktr. Ama onun boyunu rnein metreyle lmeye kalktmzda, lenin gz veya elinin ayar bozuk deilse, ayn sonula karlarz. lme aracnn kullanmn otomatik yaparsak, len insann yanltclndan da kurtuluruz. Bilimsel bilgiler, szel anlatmn olas greli yannn yanltclndan korunmak iin, saylarla anlatlmaya allr. Mzii ok seviyorum sz, ok sznn kesin olmayan snrlarn vermez, bu okluun derecesini tam belirtmez. Alinin ok algs ile Ayeninki ayn olmayabilir. Bana para ver ok olsun dediinizde ikisinin verecei miktar, ok dk rastlantlar dnda ayn deildir. Mzii on zerinden sekiz seviyorum, bana on bin euro ver denildiinde, anlatlmak istenen, szel anlatma gre daha belirgin, bilinen, kesindir. Bu nedenle de bu saysal anlatmlar kullanmayan szel anlatmlar, yanltc olabilir. Yanltmayan bilgi retmek-kullanmak istiyorsak, bilgiyi olasnca saysallatrmalyz. Benim adm ve soyadm aynen tayan belki yzlerce insan var. Ama benim TC kimlik numaram tayan baka biri yok. Bilim alanlarnn matematikten yararlanma dzeyleri arttka, yanltclklar azalaca iin, bu alanlarn bilimselleme derecelerini belirlemek amacyla, matematikten yararlanma dzeylerine baklr. Bilim alanlarnn matematikten yararlanma dzeyi arttka, bilimsellik dzeyleri de artar. Veri okluu nedeniyle, bilimsel bilgi elde etmek iin aratrmada toplanan veriler gruplandrlabilir. Baz alanlarda veri elde edilemeyii veya dorudan lme yaplamay nedenleriyle de elde edinilen verilere baklarak, llemeyenlerin kestirilmesi salanabilir. Bu amalara ulaabilmek, bu sorunlar zebilmek iin, matematiin bir uygulama alan olan istatistikten yararlanlr. Bylece, daha az veriyle sonuca ulalarak, kaynaklar daha aklc kullanlm olur. Dorudan lmle edinilen veriler ilikilendirilerek, karlatrlarak yanltclklar denenebilir. Bir tr yanltclk testi olan istatistikten yararlanlmadnda, verilerin yanltclklar hakkndaki bilgilerimiz de azalr. Elbette bu olumlu sonulara ulaabilmek iin, istatistiin uygun kullanm da gereklidir. Bazlarnca yanl kullanlyor olmas, aracn deil, kullanann yanldr. Bu uygun kullanma koulu, yukarda yazlanlarn hepsi iin geerlidir. Bilimsel bilgi retmek iin yaplan aratrmalar denetlenebilir olmal, yani, okuyucu, o bilgilerin yanltc olup olmadn gerektiinde aratrmay kendi de yineleyerek bilebilmelidir. Bunun iin, aratrmada kullanlan n bilgilerin yanltcl, yntemin

yanltcl, elde edilen verilerin yanltcl, bunlara dayanlarak retilen sonularn yanltcl denenebilmelidir. Bilimsel aratrma raporu, bu denemelerin hepsini okuyucunun yapabilecei zellikte yazlmaldr. Bilimsel bilgiler, herkese ak ve herkese denenebilir olmaldr.

Bilimsel Aratrmalar

Bilimsel bilgi edinmenin temel yolu, bilimsel aratrma yapmaktr. Her aratrma, bilimsel, yani yanltc olmayan bilgi retemez. Bu nitelikte bilgi retimi iin, yanllamaya dayal deneme dzeneklerinin kurulmas gerekir. Bu dzeneklere bilimsel yntem denir. Bilimsel bilgi, bilimsel yntem kullanlarak elde edilir. Bilimsel aratrmalar, sorun zme veya rnek olay almalaryla kartrlmamaldr. Bilimsel aratrma, bilimsel bilgi retmek amacyla yaplr. Sorun zme veya rnek olay almalar ise, bilinen bilimsel bilgiler kullanlarak bir sorunun zlmesi, bir durumun aydnlatlmas amalaryla yaplr, bilinen bilimsel bilgiler, o durumda kullanlr. Bilimsel yntem, snanan bilginin aldatc olup olmadnn belirlenmesini salayc olmaldr. Yani aratrma sonunda ulalan bilginin aldatc yannn bulunmad, belirlenen bir olaslkla kantlanm olmaldr. Bu sonucu vermeyen aratrmalar bilimsel olamaz, bu sonucu bilinmeyen bilgiler bilimsel bilgi olamaz, nk bugn bilinenlere gre bu bilginin aldatc yan bulunamamtr sonucunu dourmamlardr. Bu nedenle bilimsel yntemin eitli tekniklerini seme ve kullanmada da zenli olmak gerekir. Yanllama aralar kullanmayan yntemler, yanl bulamayacaklar iin bilimsel yntem de olamazlar. Bilimsel yntemin hangi tekniinin seilecei, aratrmann amacna baldr. Bilimsel aratrmac, aratrmada kullanaca sadece iki geyi dier aralarndan bamsz olarak seebilir. Bunlardan biri amac, dieri evrenidir. Dier aralarn seiminin temel lt amalardr. Her ama-ara ilikisinde olduu gibi, bilimsel aratrmada da yntem amaca gtrc olmaldr. Bu amacn genel erevesi, yukarda tanmlanmaya allan bilimsel bilgiyi retmektir. Bunun iin, nce, denenecek bilgiyle ilgili her tr n bilgi toplanr. Bu bilgi birikimi, aratrmacnn dnce ufkunu geniletir, eksik ve yanllarn azaltr. Bu durum, onun deneme ile ilgili kararlarnn yanlglarn azaltmaya yarar. Bunlar yaplmadnda, eksik ve yanl bilgi ile ancak yanltc bilgiler retilir. Bilgi toplama aamasn, deneme yarglar (denence) retme ii izler. Toplanan bilgiler kullanlarak oluturulan denencelerin, bu bilgilerden yararlanld iin, bilimsel bilgiye dnme olasl daha ok olur. Denenceler yerine, aratrma amacna ulaabilmek iin oluturulan soru cmleleri de kullanlabilir. Amalar bylece ak ve net hale getirilmelidir ki, nelerin, nasl yaplmas gerektiine ilikin olarak yanltc olmayan kararlar verilebilsin. Daha sonraki ana aamalardan biri, aratrma sonularnn genellenebilecei bir evren dnlyorsa, bunun belirlenmesi ve bu evreni temsil edici rneklemin alnmasdr. rneklemden alnacak bilgilerin evrende kullanldnda yanltc olmamas iin, rastgele rneklem seilmez. Matematikten yararlanlarak rneklem bykl belirlenir. rneklem alnrken de, denence veya soru cmlelerinde aranan zelliklerin rneklemde bulunmas

10

salanr. Bunda yanlmamak iin, yanl davranlmaz, evrenin zellikleri ve gerektiinde oranlar rnekleme yanstlr. Bir sonraki aama, verilerin nasl toplanacann belirlenmesidir. Bunun iin hangi aralarn uygun olduu, bu aralarn geerli ve gvenilir olup olmadklar belirlenir, hesaplanr. Sonra, toplanan verilerin nasl zmlenip yorumlanaca belirlenir. Bunlar aratrmacnn aratrma balangcnda verdii szler, yapt balantlardr. Aratrmacnn, aratrma sonucunu keyfine gre yorumlamasn, bulgularn arptmasn engellemeye veya byle yapmsa bunun grlmesini salamaya yararlar. Bu yazlanlarn hangi etkinliklerle nasl yaplaca, bilimsel aratrma kitaplarnda ayrntl olarak bulunabilir. Grlebilecei gibi, bilimsel aratrma yapmak kolay i deildir. Elinize mikrofon alarak, rastgele gzlem yaparak, nnze gelen birilerinin dedii eyleri kaydederek, baz bilgiler elde edebilirsiniz ama bunlar dnsel bilgiler olduklarndan yanltclk dzeyleri yksektir, bilimsel bilgi olarak kullanlamazlar. Bu yollarla bilimsel bilgi retemezsiniz.

Nitel - Nicel Yanlglar

Son yllarda, bilimsel bilgi retmenin zorluklarndan kamak isteyenler iin bir snak, bir oyalanma arac, geri kalm lkeleri bilimsel bilgiden uzak tutarak daha kolay aldatmak iin bir ynelim olarak, bilimsel bilgi retici olmayan baz uygulamalar, bilimsel bilgi retme arac, bilimsel aratrma olarak gsterilmeye allmaktadr. Bilginin gerek g olduunun farkna varan lkelerin, smrdkleri lkelere bu gc vermek istememeleri doaldr, onlarn amalarna da uygundur. Aldatlmak istenen insanlarn oyalanma aralarna gereksinimi olur, bu aralar kolay kullanlr olursa da oynayanlar ve oyalananlar, bylece hem kendisi aldanan, hem de bakalarn aldatanlar oalr. Bakalarn bu yolla aldatmak iin ynetimde kullanlan aralardan biri de komisyonlardr. Birilerini bir sre sonusuz ilerle uratrmak, bktrarak isteklerinden vazgeirmek, yanltmak, o srada da isteklerinizi onlarn engellemesi olmadan gerekletirmek iin komisyona havale tuzan iletebilirsiniz. Ama bilimsel bilgi aramann amac bunun tam tersidir: Yanlmamak, yanltmamak. nce bu yanltma iinin altyaps hazrlanmalyd. Bunun en snrsz alan da felsefeydi. Amaca uygun bir iki felsefeci, yeni, pozitivist olmayan paradigma retmeye koyuldu. Bunun tohumlar, insanlarn ok deer verdikleri, kutsal saydklar din duygusunu, insanlar aldatmak iin yzlerce yldr kullananlarca ekilmiti. Bu dnya yalandr. Gerek diye bir ey bu dnyada yoktur. Nesnellik diye bir ey yoktur, bak alar vardr. Farkl paradigmalar vardr nsanlar bu fiziksel dnyann gereklerinden uzaklatrmak, bu gereklerin yararlarn sadece kendiniz kullanmak, onlarn bunlar bilmemesini grmemesini salamak iin oyalamak istiyorsanz, onlara bu gerek fiziksel dnya yerine, metafizik bir hayali dnya verirsiniz. Pozitivist diye sulayp, deneyci, yanllamac bilim anlayn karalamaya alanlarn paradigma s ite bu metafizik (fizik tesi, fizik d) anlaytr. Metafizik, duyu organlaryla ulalamayan hayali bilgilere snr. Fal, by, kadercilik, olaylar fizik tesi glerle aklamak, kant aramak yerine koulsuz inanmak, gerek olanla olmayan ayramamak, dnlen her samal gerek zannetmek metafiziin tipik yanlardr. Eski yunan filozoflarnn algladmz d dnya, asl dnyann kusurlu bir

11

kopyasdr anlayn bugne tamak isteyebilirsiniz. Bu bile iinde yaadmz fiziksel dnyay reddetmenin gerekesi olamaz. Metafizik bir dnya varsa bile, fiziksel bir dnya da vardr, bunun reddedilmesi, bir varlk olarak kendimizin reddedilmesi anlamna gelir. Kendimiz yoksak, dncelerimiz nasl olabilir. Metafizik bir dte yaayanlarn, deil gelecein uygarln retmesi, bugn anlamas bile olanakszdr. nsanlar metafizik yarglarla kandrmak, ok eskiden beri kullanlan bir yntemdir. Bu yarglar, aldatmann tipik bir eklini de iinde barndrr: Kandrmak istediinizin gvenini kazanmak iin nce bir-iki gerek bilineni sylersiniz. Bu kii doru sylyor algs uyandrdnz m, artk amacnza gtrc her yalan syleyebilirsiniz. Kar kmalar zor olur, kmaya altklarnda da bataki doru bir iki ey sylemek yntemine dnersiniz, veya onlar yanlmakla, gnah ilemekle, soyutlanmakla korkutursunuz. Hele bizim lkemizde yaygn olduu gibi dinleyenler anlamaya deil anlamadan ezberlemeye almsa, iiniz ok daha kolaydr. Bu yaznn bandaki anlamak sorunu balkl ksm, bunun anlalmas iin yazlmtr. Felsefi bilgi ile ilgili ksm da bu tr bilgilerin niteliini, yanltcln gsterme amaldr. Ad bile yanl olan, nitel aratrma denen uygulamalarn yanlglarndan bir ksm aada tartlmtr: 1-Nitelik, zellik demektir. Bir eyin sahip olduu zellikleri, onun nitelikleridir. Nitel, zellikle ilgili demektir. Nitel aratrma da zellikle ilgili aratrma demek olur. Peki, bir de zelliklerle ilgili olmayan aratrma m var? Yani aratrmalar, zelliklerle ilgili olan ve olmayan diye ayrabilir miyiz? zelliklerle ilgili olunca nitel, olmaynca nicel oluyor yle mi? Bu sadece dilsel-anlamsal deil, ayn zamanda mantksal bir elikidir. Bilimsel aratrma, sadece zelliklere veya sadece bunlarn saysna bakp gemez. Yanl isimlendirerek nicel denen aratrmalarn ilgilendii nicelikler, zelliklerle, yani niteliklerle ilgili niceliklerdir. Yani o aratrmalar, zellikleri, nitelikleri de aratrrlar. Bu anlamda, yanl adlandrlarak nicel denen aratrmalar, niteliklerle ilgili nicelikleri verdiinden, niteli de ierirler. Bu da aratrmalarn nicel-nitel diye ayrlamayacan gsterir. Bu gerek, aratrmalar byle yanl adlandranlarn baz yaynlarnda da itiraf edilmektedir. Ayrca, adna nitel denilerek yaplan birok aratrmada, nicelikleri de gsteren pek ok rakam bulunmaktadr. 2-Yalnzca niteliklerin belirtilmesiyle yetinilirse, eksik bilgi retilmi olur, o da yanltr. Bilimsel aratrma, sadece nitelikleri verip gemez, onlarn niceliklerini de vererek daha ok bilgi salar. Bir insann cildinde beni olmas bir niteliidir. Bu benlerin saysn da bilirseniz bilginiz artar, bylece de yanlma olaslnz azalr. Bu benlerin zelliklerini belirtirken sadece bu zelliklerin szn etmekle yetinmez, bu zelliklerin derecelerini de belirtirseniz, rnein bu dereceleri belirten rakamlar kullanrsanz, daha ok bilgi elde edersiniz. Yalnzca niteliklerle ilgilenir, nicelikleri grmeyip geerseniz, eksik ve yzeysel bilginin yanltclndan kurtulamazsnz, yanlglara ak olursunuz. 3-Saylar, sadece nicelik bildirmez, nitelikleri derecelendirmek iin de kullanlr, yani niteliklerin dzeylerini de belirtir. Bu durumda, nicel(!) aratrma, ayn zamanda nitel(!) de olur. Niteliklerin derecelerini szel olarak verirseniz, anlam belirsizlii nedeniyle kesinlikten uzaklar, netlik oluturamazsnz. rnein, bugn naslsn dediinizde, idare eder yantn alrsanz, o kiinin nasl olduuna ilikin net bir alg oluturamazsnz. Farkl kiilerin alglar da farkl olabilir. Oysa idare eder diyen o kiinin durumu, belli bir durumdur, farkl kiilerin alglad farkl birka durum deil. Saylar kullanrsanz, kiinin nasl olduuna ilikin niteliini ak ve net renebilirsiniz: Bugn on zerinden kasn diye sorduunuzda

12

syleyecei rakam, rakamlar bilen herkes iin daha net ve zerinde uzlalabilir bir sonu gsterir. Ali, seni ok seviyorum diyen Ayenin sevgisinin dzeyi, net olarak belli deildir. Btemiz ok ak vermedi diyen politikac da bu genellie ve net olmayan bilgiye snarak halk aldatmaya alr. Oysa Aye, Ali seni on zerinden sekiz seviyorum derse Ali bu sevginin dzeyini daha net grebilir. Politikac da, btemiz bu yl on bin liradr, bunun be bini aktr derse, halk gerei daha net grebilir. Aksi durumlarda aldanrz. 4-Nitel aratrmalarn derinlemesine bilgi verdii ezberi de tmyle gerein tam tersidir. Okuduunu anlamadan olduu gibi alp kullanma alkanlnda olan, acaba bu bilgi yanltc mdr diye dnmeyen, sorgulamayan insanmzda bu tr ezber yanlglar oktur. Gerek, bu bilginin tam tersidir. Nitel denen ve sadece nitelikler ve onlarn eksik bilgiye dayal olduklar iin yanltc sonular reten yorumlar ile uraan aratrmalar, yzeysel bilgi elde ederler. Niteliklerin saylarn bilmedikleri gibi, derecelerini de net olarak bilemezler, bu bilgi derinliinde olmadklar iin de yzeyseldirler. Nitelik bir zellii, nicelikse onun derecesini, dzeyini, derinliini gsterir. Bir nitelii anlatmak iin en ok birka szck kullanabilir, bu anlamda da o szcklerin saysyla snrl, yzeysel anlatm olursunuz. rnein, bir iein niteliklerinden biri olan gzelliini anlatmak iin iin, gzel, ok gzel, mthi gzel, harikulade gzel, biraz gzel gibi, ok ok iki elin parmaklar says dolaynda derinlik retebilirsiniz. Oysa ayn nitelii sayyla anlattnzda, iki say arasn sonsuz blebileceiniz iin, o nitelie ilikin sonsuz derinlikte bilgi verme olasl elde edersiniz. Bilimsel aratrmada bulgu elde etmek iin anlam derinlii olan sorular sormay bilmeyenlerin, bu aratrmalar yzeysellikle sulamas doaldr. Eitilmemi halkn bu tr sylemlere kanmas kolaydr. rnein, bir lkeyi herkesi sindirerek, tek adam diktasyla yneten bir ynetici, demokrasi szn azndan drmeyerek, kendine kar olanlar demokrasiye kar gibi gstererek halk aldatabilir. Sorgulamayan insanlarnn kandrlmas kolaydr. Bilim adamlar bu aldan iinde olamazlar.
5-Bilimsel bilgi retimi yerine, yanltcl yksek bilgi retimi yapmak, Nesnellik yoktur

diyerek bir nesne olan kendini bile inkar etmek, yok saymak savunulabilir eyler deildir. Nesnellik, nesneye ilikin olmaktr, nesne, duyumlarla varln bildiklerimizdir. Olgular ve buna dayal gerekler olan olguculuu reddetmek, metafizie ynelmek, yenilmilerin, ezilmilerin avunmak iin sarld, doru olduuna inanmak ihtiyac duyduu kendini aldatma abalardr. Baarl olamamann ynelttii batsn bu dnya sapmalardr. Bu mantkla unlar da rahatlkla sylenebilir: sizlik diye bir olgu yoktur, alk, hastalk, yoksulluk yoktur. Herkesin yoksulluu kendi algsna gre deiir, Bir lokma bir hrka ile yetiniyorsanz siz yoksul deil varslsnzdr. Bu dnya diye bir ey yoktur, size yle geliyor, sizin iin br dnya vardr Bunlar, gerek yoktur diyerek insanlarn gerei grmelerini engellemeye hizmet edebilir. Bazlar bunu bilinli olarak, sizi kandrmak iin yapar, bazlar da bu safsatalara inanr, aldatlr, bunun farkna da varamaz. Ayrca, paradigma diye sarlnan bu metafizik bilgi, bir felsefe, yani dnsel bilgidir, bilimsel bilgi deildir. Bu yaznn balangcndaki bilgi trleri blm, bunun anlalmas iin konmutur. kinci snf, yanltclk dzeyi yksek bilgilere sarlp bilimden uzaklamak, ancak yanlgya gtrr. 6-Nitel aratrma diye yaplan baz yaynlarda, hem gerek diye bir eyin olmad sylenir, hem de sosyal bilimlerde oklu gereklik vardr denilerek elikiye dlr. Sosyal bilimlerde oklu gereklik vardr diyerek, ayn eyin fen bilimlerinde olmad sylenmek istenir. Oysa fen bilimlerinde de oklu gereklik

13

vardr. rnein, uygulanan bir enerjinin derecelerine gre de oklu sonular alr, oklu gereklerle karlarsnz. oklu gereklik olmas baka, bir gerekliin farkl kiilerce farkl alglanmas bakadr. Bunlar kartrrsanz yanlr, yanltlrsnz. Bir gereklik olarak elma vardr. Bir elmaya bakan insanlarn bazlarnn buna patates, bazlarnn armut, bazlarnn elma demesi, bu elmann hem elma, hem patates, hem armut olduu oklu gereini gstermez. Olan ey, oklu gereklik deil, bilimsel olmayan bilgilerin bizi aldatmasdr. Elmaya bakan kiiler, gzlerindeki yetersizlik nedeniyle onu patatese veya armuda benzetebilirler, yani duyumsal bilgi onlar yanltabilir. Elmaya bakanlar, daha nce elma grmemi olabilir, grdkleri yuvarlak cismi, bildikleri dier yuvarlak cisim olan patates veya armuda benzeterek ona bu isimleri verebilirler. Yani, dnsel bilginin yanltclyla yanl yarg retirler. Elma diye bir meyve vardr, bu gerektir, bu gerei duyu organlarmzla alglayabilir, varln ve gerekliini kantlayabiliriz. Elbette hem sosyal bilimlerde hem fen bilimlerinde oklu gereklik vardr. oklu gereklik baka, bir gerein farkl alglanlar olan yanlglar bakadr. Bu yanlglardan kurtulmak iin bilimsel aratrmalar nesnel lmleri kullanr, olgusal veriler toplar. Duyumsal ve dnsel bilgilerin yanltclna ak olarak, bir geree ilikin yargsal veri toplamak, gerei deil, veri alnan kiilerin yanlglarn toplamaktr, bunlar ayn gerei farkl niteledikleri iin yanltcdrlar, yanltc olduklar iin de bilimsel bilgi deildirler. Okul mdrnzn ynetsel yeterlii nedir diye sorduunuz retmenlerin bazlar dktr, bazlar da yksektir diyorsa, mdr ayn mdr olduuna gre, ynetsel yeterlii hem yksek hem dk olamaz. Bu yarglar toplayp da nitel aratrma yaptm demek, aldananlara bakarak aldanmak ve bakalarn aldatmann arac olmaktr. 7- Adna ne derseniz deyin, eitli konularda insanlarn dncelerini toplayan aratrmalar da, eer yanl yntem kullanr, veya uygun yntemi yanl kullanrsa, bilimsel bilgi deil, yanltc bilgi retirler. Nitel aratrma yanlglarna kaplanlarn yaptklar, yanl yntem kullanmna; istatistikleri yanl kullananlarn yaptklar da yntemi yanl kullanmaya rnek olarak verilebilir. Bazlar istatistii yanl kullanyor diye bilimsel aratrmalar ve istatistii sulamak da bir ynelim yanldr. 8- Qualitative sz ile yargsal veri toplayan , niteleyici almalar anlatlr, nitel deil. Niteleyici almalar, nitelenen eyle ilgili kiisel yarglar retir, olgusal deil. Kiilerce arptlm yargsal bilgiler, ayn gzlenenle ilgili farkl sonular ierir. Ayn gzleneni, kiisel yanlglar nedeniyle farkl nitelediklerinden yanltcdrlar Bilimsel bir lme yapmadklarndan, bilimsel aratrma olarak grlemezler. Adlar da nitel aratrma deil, niteleyici alma olur, bilimsel aratrma deil. Bilimsel aratrmalar, kiisel yanlglardan uzaktrlar, nk duyumsal veya dnsel verilerin kiisel yanltclklarn tamazlar, bunlardan arndrlm lme aralar kullanrlar. 9- Elbette bak alar ve bunlarla grebildiklerimiz, gremediklerimiz vardr. Bir kilo baklavay retmek iin bir kilo eker kullanmsanz, ona koyduunuz eker bellidir. O baklavay yiyenlerin bir ksm, ok tatl, bir ksm tad normal diyebilir. Bu farkl grler, o baklavaya katlan nesnenin bir kilo eker olduu gereini deitirmez. Sosyal gerekliin ok ynl olduu, bunu lmenin zor olduu da

14

dorudur. Ama yanltc olmayann lmek zor diye yanltc bilgiye sarlmak da aldanmay getirir. Aldatc olmayan bilimsel bilgiyi aramak yerine, kolay olan aldatcya ynelmek, yanltcdr. Bilim adamnn grevi, lmek zor diye bilinmeyene boyun emek deil, bilimsel yntem kullanarak onu bilinir klmaktr. 10- Adna yanllkla nitel aratrma denen ve retimi bilimsel bilgi olmayan ey, aldatlmak istenen insanlarn bir ksmn oyalamann arac olarak hizmete konmu bir kandrmacadr. Bu konuda basit bir bilgi taramas bile yapsanz, bu yntemin, AsyaPasifik lkeleri iin uygun olduu yargsnn, bu tr yaynlar yapan baz yazarlarca artk saklanmadn grrsnz. Yani, Asya-Pasifik lkeleri insanlarn bu yolla uyutabilirsiniz. Ortadou lkeleri ne olacak m diyorsunuz? Onlarn ne yazk ki bazlar oktan uyutulmu, hatta uyuturulmutur. 11- Nitel aratrma adyla yaplan yaynlarda, ok sayda yanltc, elikili bilgiler bulunmaktadr. Ezberleyip yamamak o kadar kanksanmtr ki, birok yazar bu yanlglar ve elikileri fark etmemilerdir. rnein bu tr bir yaynda evren, lmlerin elde edildii grup eklinde yanl tanmlanmtr. Hem gerek yoktur deyip, hem de Asl ama, okuyucuya betimsel ve gereki bir resim sunmaktr diyebilmilerdir. Hem nesnellii reddedip, hem de Grmecinin yansz olmas aratrmann nesnellii asndan nem tar yazmlardr. Hem genellemeyi reddedip, hem de evrenden sz etmilerdir, bylece, evrenin, bulgularn genellenebilecei alan olduu bilgisiyle elimilerdir. Gereklik grecelidir diyerek, gerein greceli olmadn, greceli olann gereklik deil, gerekliin farkl insanlardaki yanlgl algs olduunu grememilerdir. Hem saylardan kamlar, hem de nitel verilerin saysal analizi ad altnda, bu verilerin, gvenilirliini artrmak, yanlln azaltmak iin saysal zmleme yapldn belirtmilerdir. Demek ki saysal zmleme yaplmazsa, nitel veriler, yanl ve gvenilmezdirler. Demek ki, yanll azaltp nesnel olmak gerekir. Peki, hani nesnellik yoktu? Hem sosyal olgularn gzlenebilirliini bir eletiri olarak kitaplarna yazarlar, hem de gzlemi kendi aratrmalar iin bir yntem olarak kullanrlar. Evren etkileimsiz bir sistemdir diyerek, hem evreni, hem de sistemi yanl bildiklerini kendileri kantlarlar. Bu yaynlarn yanlglar, hakknda bir kitap yazlabilecek kadar oktur. 12- Nitel adyla yaplan aratrmalar da birbirinden farkl zellikler tar. Aratrmasna nitel deyip, saylarn olmad bir almaya yneldiini varsayan ama rakamlarla dolu aratrma yapanlar da vardr. ou, sorunla ilgili n bilgi toplamaz. Yani gemiin bilgi birikiminden yararlanmaz. Bunun kendisinde nyarg oluturacan syleyerek, n yargnn ne olduunu bilmediini de kantlar. Bylece, szde aratrmalarn dnsel ve bilgisel bir karanlk ve yoksullukla srdrrler. Hakknda yeterli bilgi edinmediiniz sorunu zemezsiniz. Bilgiden yararlanmamann kanlmaz sonucu, yanlmaktr. 13 - Hem genelleme kaygs tamadklar halde evren yazarlar ve bylece eliirler, hem de rneklem diye zerinde altklar grubu seerken, rneklem kavramna taban tabana zt iler yaparlar. rneklem, evrenin aranan zellikler asndan kltlm bir modelidir. Ama bunlar tmyle bunun dnda, keyfi seimler yapp adna rneklem derler. Bu, rneklemin ne olduunu da bilmemektir. Bazlar da bu konulara hi girmezler. Bazen de evrenden hi sz etmeden, rneklem yazarlar. Oysa

15

bir evreniniz yoksa, zerinde altnz bir grubunuz olabilir, ama rnekleminiz olamaz. Evreniniz yoksa, rnekleminiz yoktur. 14- zel durumlar iin znel sonular retmeyi bilimsel aratrma sanmalar, en ciddi yanlglarndandr. Bilimsel bilgi retmek baka, onu bir sorunun zm iin kullanmak bakadr. Nitel aratrma diye yaplan bu bile deildir. Sorun zme gibi bir amalar da yoktur, amalar resim izmektir. Ama izdikleri resimler, Picassonun insan resimlerine benzer. Sana gre bu insann ba nerede diye sorar, cevaplayan nerede derse ba oraya yaparlar. Bylece, ba dizinde bir insan grnts izebildikleri gibi, verilen yantlara bakarak, bir ba dizinde, teki ba ayanda olan iki bal insan resimleri de izerler. Sonra da buna oklu sosyal gereklik derler. 15-lmeye yanamamalar, dahas onu reddetmeleri, nesnel lm yerine znel yanlglar koymalar temel zayflklarndan biridir. lmek zordur derler. Oysa dayanak olarak kullandklar bu ezber ve gemite kalm yarglarn oluumundan sonra geen onlarca yl, lmeyi de kolaylatran birok teknolojik yenilik getirmitir. Artk ok kk birimleri yanlgsz denecek dzeyde len ok hassas lme aralar vardr. Bunlar nitel aratrma uydurmaclarnn krk- elli yl nce yazd, izleyenlerin de olduu gibi ezberleyip anlamadan yineledii kitaplarda bugn elbette bulamazsnz. Bu yanlglar onlarn yazarlarnn deil, bugne elli yl ncesinin bilgilerini ezberleyerek bakan bugnk nitelcilerin yanllardr. Sosyal bilimlerdeki aratrmalarda, sanki fraktal geometrisiyle urayor, nanometrik uzunluklar lyorlar. lme, kiisel alg yanlglarn dzeltir. Aratrmalarnda, saysal anlatmn ve lme aralarnn gvenilirliini, belirginliini, yanltmama zelliini kullanmadklar iin, verdikleri anlam deikendir, bunun iin de gvenilir deildir, yanltcdr. lmleri kiilere gre deimedii, farkl sonular retmedii iin yanltc olmayan nesnel l aralar yerine, kiilere gre deien, bunun iin de farkl olmayan bir eyle ilgili farkl sonular reten, bu nedenle de yanltc sonular oluturan kiisel yarglar kullanmakla bilimsel bilgi retilemez. lemediimizi, aslna uygun, olduu ekilde deerlendiremeyiz, deerlendiremediklerimizi dzeltip gelitiremeyiz. lmeyince ltsz yarglar oluturmak kolaydr. Nasl olsa kant diye bir kayg yok, yanltc m deil mi dncesi yok. Gerekten de tam AsyaPasifik lkelerine zg bir yntem, ama hepsine deil. Gnmzde yle Asya-Pasifik lkeleri var ki, oktan bu emberin dna kmlar, uyanmlar. Bazlar, hala elli yl ncesinin elikili, kantsz kandrmacalaryla oyalanrken, onlar yaama biimleriyle de, ulusal gelir farklaryla da bilim alanndaki gelimilikleriyle de, uyandklarn oktan kantlamlar.

Sonular Bilgi elde etmenin amac, onu kullanmaktr. Kullanlacak bilginin, kullanan yanltmamas gerekir. Olan ile bilinen arasndaki fark, bilginin yanltclk dzeyini gsterir. Olan la ilgili kiisel yarglar, duyum ve dnce yanlglar nedenleriyle, yanltc olabilirler. Bu yanlmay azaltmann yolu, duyumsal ve dnsel bilgilerin ve onlarn rettii yarglarn denemelerle yanllarnn arand, bulunamaynca da bulunana kadar doru kabul

16

edildii bilimsel bilgiler kullanmaktr. Uygun yntemlerini biliyor ve kullanabiliyorsanz, zor olmakla birlikte bu tr bilgiler, sosyal bilimlerde de retilebilir. Duyum ve alg yanlglar nedeniyle, uyarclarn var olan zellikleriyle alglanan zellikleri arasnda fark oluur. Bu farkn yanltcln azaltmak iin, zellikleri anlam deiken ve belirsiz szel anlatmlarla vermek yerine, anlam ortak olan saylarla len, kiisel alglarn yanltclndan uzak olan, lm aralar kullanlmaldr. Saysal deer ve ilikiler nettir, herkese ayn anlamlar ierirler, kestirilebilirlik ve anlam derinlii salarlar. Var olana ilikin bilginin, anlam kayb en aza indirilerek, olduu ekliyle belirlenmesi, nesnel lm aralaryla yaplan saysal belirlemeleri gerektirir. Niteliklerin saylarla belirlenmesi, sfatlarla belirlenmesinden daha fazla kesinlik tar, gzlemlerin daha duyarl kaydn salar, gzlemden karlacak sonulara da belirginlik kazandrr. Nitelikler llemiyorsa, ilikilerin belirlenmesi ve gerektiinde deitirilmesi de olas deildir. Btn bu yararlar, insan yanlglarndan arndrlm nesnel lme aralar kullanlarak salanabilir. Sosyal bilimlerde de bir iliki veya durum, gzlem ve lmlerinin duyarll dzeyinde gereki olarak belirlenebilir. Bu duyarll saysal lmler verir. lme aralarnn standartlatrlmas, saysal lmlerin karlatrlmasn da salar. Btn bunlar, bilgilerin saysallamas ile olanakldr. lme, nitelikleri belirgin olarak betimlemek, derece veya miktarlarn belirlemek iin yaplr. Bylece nitelikleri belirleme iinin kalitesi ve derinlii artar. Say ve dier semboller, hatalar azaltr, yorumu sistemliletirir, kolaylatrr, bilgiler zerinde amaca gtrc ilemler yapma frsat verir. Bilimlerin bilimselleme derecesi, matematikten yararlanma dzeylerine gre belirlenir. Matematikle, insan alg ve yarglarnca arptlmam saysal lmler yaplr. Matematik de dier aralar gibi bir aratr. Kullanclarna gre farkl sonular retebilir. Bu farkllk matematiin deil, onu yanl kullananlarn oluturduu sonutur. Bunlarla matematii sulamak, hedef saptrarak yanltma, yanlmadr. Babakanlk helikopteri birka kez arza yapp tehlike oluturunca, helikopterin bakmn yapanlar veya kullanclarn deil, helikopteri sulayan, ona katil helikopter ismini veren basn-yayn organlarnn alanlar da bu tr bir yanlgnn rnekleyicisi olmulardr. Matematik, bazlarnn sand gibi sadece dorusal deil, dorusal olmayan ilikileri de bulma ve gstermede, lmede, tahmin etmede oklu olanaklar sunar. Matematiin bu ynlerini bilmeyenlerin onu sulamalar doaldr. Korkunun kayna bilgisizliktir, matematikten korkup kamann kayna da odur. Yukarda yazlanlar yanllamaya alanlar, daha nce baka yazlarla ilgili yaptklar gibi, okuduklarn anlamadan, eksik ve yanl bilgilerden yola karlarsa, yine yanltc yazlar yazabilirler. Bu ie soyunacak olanlarn nce ok okumalar, dnerek, nedenleyerek, anlayarak, yanllamaya alarak bilgilerini artrmalar ve yanlglarndan kurtulmalar gerekir. O zaman yaptklar eletiriler yanltclktan uzak olabilir veya yanldklarn anlayp, yanl bilgilerini kullanma abasndan vazgeerler. Yoksa, yanlg iinde kalr, aldanrlar. Bilimsel bilgi retmenin yolu, bilimsel aratrmadan geer. Henz bilimsel bilgi olamam, duyumsal veya dnsel bilgi dzeylerinin eksiklik ve yanllklarn tayan bilgiler retmek iin aratrma yapmak da aratrmadr, ama bilimsel bilgi retmedike bilimsel aratrma olamaz. Bilim adamlarnn bunlarla aldanp oyalanmak yerine, gerek bilimsel aratrmalara ynelmeleri gerekir. 25.03.2010

17

Prof. Dr. Hseyin Baar Hacettepe niversitesi Eitim Bilimleri Blm